«Αστική Αναζωογόνηση εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών:

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΔΠΜΣ: ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ- ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ Ακ.ΕΤΟΣ: «Περιβαλλοντικές Συνιστώσες του Σχεδιασμού και της Οικιστικής Ανάπτυξης» Ι.Πολύζος, Σ.Μαυρομάτη, Θ.Βλαστός «Αστική Αναζωογόνηση εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών: Η περίπτωση του Ταύρου στην οδό Πειραιώς» Σπουδάστρια Μοσχούτη Ειρήνη ΑΘΗΝΑ, ΜΑΡΤΙΟΣ

2 Περιεχόμενα 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ- ΣΤΟΧΟΙ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΕΓΚΑΤΑΛΕΛΕΙΜΜΕΝΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ (BROWNFIELDS) ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΕΓΚΑΤΕΛΕΙΜΜΕΝΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ Η ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΤΩΝ BROWNFIELDS ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Η ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΤΩΝ BROWNFIELDS ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΙ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Η ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΤΗΣ ΟΔΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ Η ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΤΑΥΡΟΥ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΕΝΤΑΞΗ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΘΥΛΑΚΩΝ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ & ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ ΑΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ- ΣΤΟΧΟΙ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Αντικείμενο της παρούσας εργασίας αποτελεί η διερεύνηση των εγκαταλελειμένων βιομηχανικών περιοχών ως ένα σύγχρονο ζήτημα του αστικού σχεδιασμού αλλά και ως σημαντικό «κεφάλαιο» για την επίλυση κρίσιμων ζητημάτων στον αστικό χώρο. Το συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον και η έρευνα στα θέματα της αστικής αναζωογόνησης εγκαταλελειμένων βιομηχανικών χώρων- ή, ευρύτερα, χώρων των οποίων η πρότερη χρήση και δραστηριότητα έχει εγκαταλειφθεί- έχει οδηγήσει σήμερα στην ανάπτυξη καινοτομιών σε τεχνολογικό, περιβαλλοντικό και θεσμικό επίπεδο, που επιτρέπουν την αποτελεσματική επανένταξη τους στην πόλη, με ευεργετικά για αυτήν αποτελέσματα. Θέτοντας καταρχήν το ιστορικό υπόβαθρο της συζήτησης για την αναζωογόνηση των brownfields, η παρούσα εργασία έχει ως αρχικό στόχο τη διερεύνηση και κατονόηση της έννοιας και του περιεχομένου της. Προσεγγίζοντας την ως μια διαδικασία με σημαντικές προεκτάσεις στην οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα της πόλης, εξετάζονται οι ειδικότερες πτυχές που αφορούν τόσο τα περιβαλλοντικά ζητήματα όσο και τις διαθέσιμες πρακτικές, περιλαμβάνοντας έτσι σύντομες αναφορές στις ειδικότερες μεθόδους, τα είδη και τη δράση των εμπλεκομένων κ.ο.κ. Η θεωρητική προσέγγιση του ζητήματος ολοκληρώνεται με την ανάλυση στοιχείων που αφορούν την εφαρμογή πρακτικών αναζωογόνησης σε εγκαταλελειμμένες βιομηχανικές περιοχές στην Ευρώπη, με στατιστικά δεδομένα και παραδείγματα, τα οποία αναδεικνύουν τη δράση των ευρωπαϊκών χωρών. Στο επόμενο στάδιο της εργασίας, η διερεύνηση του φαινομένου στην Ελλάδα πραγματοποιείται με την αναφορά στην υπάρχουσα προσέγγιση αλλά και το διαθέσιμο θεσμικό πλαίσιο σε εθνικό επίπεδο για την αναζωογόνηση των εγκαταλελειμένων βιομηχανικών περιοχών, ενώ σαν περίπτωση εφαρμογής μελετάται η οδός Πειραιώς και ειδικότερα η περιοχή του Ταύρου. Η οδός Πειραιώς και η ανάπλαση της, αποτελούν μια ενδιαφέρουσα προσπάθεια στην κατεύθυνση της αναζωογόνησης των βιομηχανικών περιοχών, η οποία θα μελετηθεί υπό το πρίσμα της θεωρητικής ανάλυσης. Στο πλαίσιο των παρεμβάσεων στην οδό Πειραιώς, η περιοχή του Ταύρου αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση, καθώς η πολεοδομική της οργάνωση καθορίζεται σημαντικά τόσο από τη παρουσία της οδού όσο και από την ιδιάζουσα κατανομή ανενεργών αλλά και ενεργών βιομηχανικών χρήσεων σε κεντρικά και μη τμήματα της. Το σύνολο της παραπάνω ανάλυσης οδηγεί σε χρήσιμα συμπεράσματα που αφορούν τη μελέτη περίπτωσης, την οδό Πειραιώς και ειδικότερα τον Ταύρο, οι οποίες εξετάζονται τελικά ως προς τις δυνατότητες, τις προοπτικές και τους περιορισμούς που ενέχουν ως προς την αποτελεσματική εφαρμογή πρακτικών αστικής αναζωογόνησης στις εγκαταλελειμμένες βιομηχανικές περιοχές τους. 1.2 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Η μεθοδολογία που ακολουθείται αφορά την θεωρητική έρευνα στη διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία, το θεσμικό πλαίσιο αλλά και σε εκθέσεις ερευνητικών φορέων με αντικείμενο τη μελέτη των εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών, 2

4 εντοπίζοντας στατιστικά και άλλα δεδομένα που αφορούν την εφαρμογή πρακτικών αστικής αναζωογόνησης. Επιπλέον, επιτόπια έρευνα πραγματοποιήθηκε για τη μελέτη περίπτωσης, με παρατήρηση και συλλογή φωτογραφικού υλικού με σκοπό την αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης στη περιοχή του Ταύρου. 2. ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΕΓΚΑΤΑΛΕΛΕΙΜΜΕΝΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ (BROWNFIELDS) Η ανάκτηση των εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών ως μια σύγχρονη τάση αποτελεί ίσως τη φυσική εξέλιξη της πρότερης βιομηχανικής ανάπτυξης στο χώρο της ευρωπαϊκής πόλης. Μέσα από τις βιομηχανικές περιοχές των πόλεων είναι δυνατή η ανάγνωση των σημαντικών κοινωνικο-οικονομικών γεγονότων αλλά και της πορείας που διέγραψε η κάθε μια, μελετώντας τη χωροθέτηση και την εγκατάλειψη εκτεταμένων ή μικρότερων τμημάτων του αστικού χώρου από τις βιομηχανικές χρήσεις. Οι τάσεις λοιπόν που αφορούν την αποβιομηχάνιση, η οποία επέδρασε στις περισσότερες ευρωπαϊκές αλλά και ελληνικές πόλεις στο τέλος του 20 ου αιώνα, αλλά και τη χωρική αναδιάρθρωση των παραγωγικών δραστηριοτήτων σηματοδοτούν την έναρξη της συζήτησης για τις διαδικασίες αστικής αναζωογόνησης των εγκαταλελλειμένων βιομηχανικών περιοχών. Κατ επέκταση, τα αποθέματα αστικών εκτάσεων, με συχνά ρυπογόνες και συγκρουόμενες χρήσεις με αυτές του ευρύτερου αστικού χώρου, τοποθετούνται στο επίκεντρο όσο αφορά τη πραγματοποίηση πολεοδομικών επεμβάσεων, καθώς νέοι παράγοντες από τα τέλη της δεκατίας του 80 συμβάλλουν σε μια διαφορετική προσέγγιση τους (Vestbro, 2007; Μπελαβίλας, 2010): Η έννοια της αειφορίας και το συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον για τη προστασία του περιβάλλοντος. Οι ιδέες για τη προστασία της βιομηχανικής, αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, ως ένα ζωτικό κομμάτι για την ιστορική συνέχεια της πόλης. Διαρθωτικές αλλαγές στα συστήματα μεταφορικών υποδομών (λιμάνια, σιδηροδρομικοί σταθμοί, αεροδρόμια), που αφορούν τόσο τα τεχνολογικά μέσα όσο και τις τάσεις χωροθέτησης τους. Η μετακίνηση και προώθηση στρατιωτικών και άλλων οχλουσών χρήσεων εκτός του αστικού χώρου. Οι παράγοντες αυτοί συντελούν τελικά στην εμφάνιση μιας καινούριας ευρύτερης έννοιας που αντιστοιχίζεται στα υποβαθμισμένα τμήματα του αστικού χώρου, αυτής του brownfield, η οποία όπως αναλύεται παρακάτω θα αποτελέσει έναν όρο «ομπρέλα» για μια πληθώρα περιπτώσεων περιοχών εγκατελλειμένων χρήσεων και δραστηριοτήτων. 3

5 2.1 ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Η εύρυτητα και ευελιξία του όρου brownfield γίνεται εύκολα αντιληπτή από την ύπαρξη διαφορετικών ορισμών στη διεθνή βιβλιογραφία, οι οποίοι χρησιμοποιούνται ώστε να αποδώσουν τα βασικά χαρακτηριστικά τους. Διαφοροποίησεις στους ορισμούς είναι δυνατόν να προέρχονται από αποκλίσεις στα είδη των διαδικασιών, στις προτεραιότητες και τις μεθόδους παρέμβασης, οι οποίες εντοπίζονται σε κάθε χώρα και απορρέουν από το θεσμικό πλαίσιο αλλά και τα διαθέσιμα εργαλεία του χωρικού σχεδιασμού. Σύμφωνα με τον ορισμό της IsoCarp (Smith, 2008) ο όρος brownfields αναφέρεται σε «περιοχές, ή στη δραστηριότητα αποκατάστασης και ανάπτυξης περιοχών, οι οποίες είναι ανενεργές ή εγκαταλελειμμένες έπειτα από τη πρότερη βιομηχανική ή εμπορική χρήση τους και εμφανίζουν κατάλοιπα μόλυνσης στο έδαφος, στα επιφανειακά ή υπόγεια ύδατα και ρέματα». Oργανισμοί, οι οποίοι ασχολούνται συστηματικά με την περιβαλλοντική έρευνα, παρακολούθηση και καταγραφή των brownfields, όπως η CLARINET 1. ορίζουν χωρίς μεγάλη απόκλιση τα brownfield ως «περιοχές που έχουν επηρεαστεί από τη πρότερη χρήση τους και τη γειτνιάζουσα περιοχή, βρίσκονται υπό εγκατάλειψη και αχρηστεία, έχουν ή είναι δυνατό να παρουσιάσουν προβλήματα μόλυνσης, βρίσκονται κυρίως σε αναπτυγμένες αστικές περιοχές και απαιτούν παρεμβάσεις για να επανέθουν σε μια ευεργετική για τη πόλη χρήση» (Grimski & Ferber, 2001). Από την άλλη πλευρά, προσεγγίσεις με μεγαλύτερη έμφαση στη περιβαλλοντική διάσταση του ζητήματος και κατ επέκταση στις διαδικασίες αντιμετώπισης της ρύπανσης ή και της μόλυνσης παρατηρούνται ιδιαίτερα στις Η.Π.Α. Ειδικότερα, μεγάλη σημασία δίνεται στον βαθμό υποβάθμισης σε μια περιοχή, ο οποίος προσδιορίζεται σε σχέση με τις συγκεντρώσεις επιβλαβών ουσιών και ρυπαντών στο έδαφος και το νερό, οδηγώντας σε διαφορετικές μεθόδους και εργαλεία αποκατάστασης (EPA, 2011). Είναι ωστόσο γεγονός ότι όσο πιο γρήγορα πραγματοποιούνται αλλαγές στον αστικό χώρο και καθώς οι χρήσεις στο έδαφος διαδέχονται η μία την άλλη, τόσο περισσότερο διερύνεται το πλαίσιο θεώρησης, με αποτέλεσμα να γίνεται συχνά λόγος σήμερα σε «πρότερα αναπτυγμένη γη» (PDL- Previously Developed Land), περιλαμβάνοντας έτσι πληθώρα άλλων χρήσεων. Ως «brownfield» λοιπόν είναι δυνατόν να εκλαμβάνονται όχι μόνο οι εγκαταλελειμμένες βιομηχανικές περιοχές αλλά και οι χώροι στρατιωτικών και λιμενικών εγκαταστάσεων, οι σιδηροδρομικοί σταθμοί, τα αεροδρόμια, τα λατομεία, οι χώροι ταφής απορριμάτων κ.α των οποίων η δραστηριότητα έχει παύσει. Η ύπαρξη, πάντως, μιας ειδικότερης τυπολογίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο (Grimski & Ferber, 2001) δίνοντας ιδιαίτερο βάρος στην εγκατάλειψη της βιομηχανικής χρήσης, διακρίνει τις εξής περιπτώσεις: Εγκαταλελειμμένες εκτάσεις σε «παραδοσιακά» βιομηχανικές περιοχές: Αφορούν συνήθως περιφερειακές περιοχές των οποίων η ανάπτυξη συνδέθηκε με την εγκατάσταση και λειτουργία των βιομηχανιών άνθρακα και χαλυβα αλλά και την κλωστοϋφαντουργία. Σε αυτές, η επίδραση της αποβιομηχάνισης από την δεκαετία του 80 και έπειτα είχε σαν αποτέλεσμα 1 Contaminated Land Rehabilitation Network for Environment Technologies in Europe 4

6 την εγκατάλειψη μεγάλων εκτάσεων γης, της οποίας η αξία είναι σχετικά χαμηλή, ωστόσο η εκτεταμένη μόλυνση -λόγω της βαριάς βιομηχανικής δραστηριότητας- απαιτεί μεγάλες παρεμβάσεις περιβαλλοντικής αποκατάστασης. Εγκατελειμμένες εκτάσεις σε μητροπολιτικές περιοχές. Οι εγκατελειμμένες βιομηχανικές περιοχές εντός των ευρωπαϊκών μητροπόλεων χαρακτηρίζονται ως αποτέλεσμα της «τριτογενοποίησης» της οικονομίας τους σε συνδυασμό με την απομάκρυνση της μεταποιητικής δραστηριότητας από τις κεντρικές περιοχές της πόλης. Σήμερα οι εκτάσεις αυτές διεκδικούν έναν κρίσιμο ρόλο στον αστικό σχεδιασμό αλλά και την αγορά ακινήτων, καθώς αποτελούν μια σημαντική ευκαιρία για την επανάχρηση αστική γης. Εγκατελειμμένες εκτάσεις σε αγροτικές περιοχές. Η σύνδεση της μεταποιητικής δραστηριότητας με τον πρωτογενή τομέα είχε σαν αποτέλεσμα τη χωροθέτηση βιομηχανιών και στον αγροτικό χώρο, δημιουργώντας έτσι μικρής κλίμακας εγκαταστάσεις στενά συνδεδεμένες με την τοπική οικονομία. Το χαμηλό επενδυτικό ενδιαφέρον που παρατηρείται στις περιοχές αυτές καθιστά απαραίτητη τη κρατική παρέμβαση, η οποία στα πλαίσια της ευρωπαϊκής πολιτικής για τον αγροτικό χώρο, προσανατολίζεται στην αξιοποίηση των χώρων στα πλαίσια ήπιων και εναλλακτικών τρόπων ανάπτυξης. Εικόνα 1: Παραδείγματα εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Περιοχές "παραδοσιακής" βιομηχανίας Ruhr- Mein Μητροπολιτικές Περιοχές Ελαιώνας Αγροτικές Περιοχές Νάουσα Park Duisburg Nord ( Greekscapes ( 5

7 2.2 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ Επικεντρώνοντας στα πλαίσια της εργασίας και της μελέτης περίπτωσης στις μητροπολιτικές περιοχές, θα λέγαμε ότι η προσέγγιση των εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών εκτάσεων εμφανίζει τη μεγαλύτερη πολυπλοκότητα, καθώς συγκρούσεις χρήσεων γης αλλά και συμφερόντων ανάμεσα σε διαφορετικούς εμπλεκομένους καθιστούν την ανάκτηση τους μια σύνθετη διαδικασία. Σε αυτήν, η κατηγοροποίηση βασικών ζητημάτων οικονομικού, κοινωνικού και περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος μπορεί εύκολα να πραγματοποιηθεί. Περιβαλλοντική Διάσταση Το αυξημένο περιβαλλοντικό ενδιαφέρον για την ανάκτηση της «χρησιμοποιημένης» αστικής γης προκύπτει από τις πολλαπλές άμεσες αλλά και έμμεσες οφέλειες. Ως αμιγώς περιβαλλοντική επίδραση, η απορρύπανση των περιοχών, μέσα από τεχνικές αποκατάστασης του εδάφους αλλά και των υδάτων, αποτελεί μια σημαντική πρακτική προς τη κατεύθυνση της αναβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος στον αστικό χώρο. Από την άλλη πλευρά, η ανάκτηση της εγκαταλελειμένης από πρότερη χρήση γης συμβάλλει άμεσα στη μείωση των περιβαλλοντικών πιέσεων στον περιαστικό χώρο και στη διαδικασία της ανακύκλωσης γης. Διακρίνεται λοιπόν ότι τα brownfields αποτελούν ένα σημαντικό πόρο για την προώθηση της «συνεκτικής πόλης», και την αποτροπή της εκτατικής ανάπτυξης μέσα από την επανάχρηση υφιστάμενων αστικών χώρων και κτηριακών κελυφών (Αραβαντινός, 2002). Εικόνα 2: Βασικά οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά ζητήματα κατά την ανάκτηση των Brownfields. Κοινωνική Διάσταση (Ιδία Επεξεργασία) Σημαντική επιπλέον είναι η εμπλοκή παραγόντων κοινωνικής φύσης κατά τη διαδικασία ανασχεδιασμού των εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών. Κατ αρχάς, η συνήθης γειτνίαση των περιοχών αυτών με υποβαθμισμένες οικιστικές ενότητες του μητροπολιτικού χώρου έχει ως αποτέλεσμα την άμεση επιρροή των δεύτερων στις μεταλλαγές που πραγματοποιούνται. Μια ανενεργή βιομηχανική περιοχή αποτελεί για τον εύρυτερο χώρο ένα σύμβολο αποβιομηχάνισης, οικονομικής μετάβασης και συχνά επακόλουθης ανεργίας, αλλά και έναν εν δυνάμει χώρο αξιοποίησης για τις ανάγκες σε κοινόχρηστους χώρους, αστικό 6

8 πράσινο ή κοινωνικές υποδομές. Οι «προσδοκίες» αυτές του κοινωνικού συνόλου καθιστούν τελευταία τις συμμετοχικές προσεγγίσεις κατά τον σχεδιασμό των brownfields όλο και πιο επιτακτικές, ενσωματώνοντας νέες διαδικασίες γνωμοδότησης της κοινότητας στις σχετικές αποφάσεις. Οικονομική Διάσταση Από την άλλη πλευρά, η οικονομική διάσταση συμπεριλαμβάνει ζητήματα τα οποία κρίνουν σε σημαντικό βαθμό την εφαρμοσιμότητα κάθε σχεδίου ανάκτησης. Στη πλειοψηφία των περιπτώσεων, το ιδιοκτήσιακό καθεστώς στις περιπτώσεις των βιομηχανικών περιοχών καθορίζει τον αποφασιστικό ρόλο της ιδιωτικής επένδυσης κατά τη διαδικασία αναζωογόνησης του. Υπο αυτή την έννοια, η πλειοψηφία των περιπτώσεων αναζωογόνησης περιλαμβάνει τη συνεργασία του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα, η οποία επιτρέπει την κάλυψη του κόστους αποκατάστασης των περιοχών αυτών, τη διαχείριση του ρίσκου που αυτή ενέχει, αλλά και την εκπλήρωση των στόχων που έχει θέσει ο κρατικός σχεδιασμός αποσκοπώντας στο δημόσιο συμφέρον. 2.2 ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΕΓΚΑΤΕΛΕΙΜΜΕΝΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ Λαμβάνοντας υπόψη τους ορισμούς που προηγήθηκαν, οι οποίοι διατυπώνουν εκτός από τα χαρακτηριστικά, την αναγκαιότητα για ανάληψη δράσης, η αστική αναζωογόνηση στις εγκατελειμμένες βιομηχανικές περιοχές αποσκοπεί στην ενσωμάτωση των παράπανω διαστάσεων και κατ επέκταση την ισόρροπη κατανομή του κοινωνικού, περιβαλλοντικού και οικονομικού οφέλους. Ειδικότερα, σύμφωνα με την ολοκληρωμένη θεώρηση και τον ορισμό της αστικής αναζωογόνησης, περιλαμβάνονται σε αυτήν διαδικασίες που υπερβαίνουν τον φυσικό σχεδιασμό και την περιβαλλοντική αποκατάσταση της περιοχής εφαρμόζοντας ένα «σφαιρικό και ολοκληρωμένο όραμα και δράση, που οδηγεί στην επίλυση των αστικών προβλημάτων και επιδιώκει μια διαρκή βελτίωση στις οικονομικές, φυσικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνθήκες μια περιοχής, που υπόκεινται σε μεταβολές» (Roberts & Sykes, 2000 ό.α στο Βασενχόβεν, 2003). Εικόνα 3: Βασικές πτυχές της διαδικασίας της Αναζωογόνησης (Ιδία Επεξεργασία) 7

9 Η αστική αναζωογόνηση με στόχο την ανάκτηση των εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών, όπως περιγράφεται από τον ορισμό αλλά και απεικονίζεται στο παραπάνω σχήμα, διαμορφώνεται από κάποιους βασικούς παράγοντες, που αφορούν καταρχάς την υποβαθμισμένη περιοχή, τα φυσικά της χαρακτηριστικά και τις επιδράσεις από τη προηγούμενη χρήση της. Ιδιαίτερα καθοριστικό για το τρόπο αντιμετώπισης της είναι το θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαμορφώνονται η εφαρμοζόμενες πρακτικές, δίνοντας κατα περίπτωση βαρύτητα είτε στη περιβαλλοντική αποκατάσταση της περιοχής είτε στην οικιστική της ανάπτυξη. Εξετάζοντας ειδικότερα τις μεθόδους και τα εργαλεία της αναζωογόνησης των εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών - αν και είναι δυνατόν να διαφοροποιούνται από χώρα σε χώρα- στη βιβλιογραφία συναντάται συχνά η διάκριση τους σε «τεχνικά» (engineering) και σε «θεσμικά» (institutional). Εστιάζοντας έτσι στην κρατική παρέμβαση, ως τεχνικά λαμβάνονται υπόψη τα μέσα, οι μηχανισμοί και οι μέθοδοι που χρησιμοποιεί για την καταπολέμηση, άμβλυνση ή παρακολούθηση της μόλυνσης, ενώ στα θεσμικά περιλαμβάνεται η λήψη μέτρων (Smith, 2008): «Κανονιστικής» πολεοδομίας ή/και zoning, με την απογόρευση συγκεκριμένων χρήσεων από ευαίσθητες περιοχές ή τον καθορισμό επιτρεπόμενων. Προστασίας του τοπίου και απαγόρευσης της δόμησης σε περιοχές ευάλωτες σε φυσικές καταστροφές, πλημμύρες ή σεισμούς. Ιδιοκτησιακού ελέγχου, με την επιβολή περιορισμών στον τρόπο διαχείρισης και μεταβίβασης της ιδιοκτησίας. Πέρα ωστόσο από τις δυο αυτές μορφές της εκάστοτε κρατικής πολιτικής για την αντιμετώπιση των εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η πιο ενεργή μορφή παρέμβασης, η οποία περιγράφεται συχνά ως μια διαδικασία με πολλούς εμπλεκομένους (ιδιοκτήτες γης, επενδυτές, κατασκευαστές, διοικητικές αρχές, ειδικότεροι φορείς της παρέμβασης, κάτοικοι), αλλά και στάδια υλοποίησης. Ως ιδιαίτερα περιεκτικά, στο παρακάτω πίνακα επισημαίνονται τα βασικά στάδια των διαδικασιών αστικής αναζωογόνησης, οι οποίες εφαρμόζονται στην Αμερική, έχοντας ως καινοτομικό χαρακτηριστικό τη συμμετοχική τους προσέγγιση: Πίνακας 1: Στάδια της αναζωογόνησης των εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών στην Αμερική 1 Ανάπτυξη ενός συλλογικού οράματος 2 Προσδιορισμός της εγκαταλελειμμένης βιομηχανικής περιοχής (brownfield) 3 Εκτίμηση επιπέδου μόλυνσης 4 Εκτίμηση επιλογών επανάχρησης 5 Εκτίμηση επιλογών απορρύπανσης 6 Εφαρμογή ενός σχεδίου ανάπτυξης REUSE, creating community-based brownfield redevelopment strategies- (Hersh et al, 2008) 8

10 Στα παραπάνω στάδια, οι διαδικασίες διαβούλευσης είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένες, οδηγώντας σε κοινά αποδεκτές αποφάσεις σε σχέση τόσο με τον τρόπο αντιμετώπισης της ρύπανσης όσο και με την αναπτυξιακή διάσταση των παρεμβάσεων. Όντας μια θετική εκδοχή της συνεργασίας δημοσίου και ιδιωτικού τομέα, ο συλλογικός προσδιορισμός του οράματος και οι διαφανείς διαδικασίες εμφανίζονται ως μέσο σύγκλισης του δημόσιου, ιδιωτικού αλλά και τοπικού συμφέροντος (Hersh & et al., 2008). Ως τελικό παραγόμενο το σχέδιο ανάπτυξης οδηγεί στο ανασχεδιασμό της περιοχής, τα αποτελέσματα του οποίου θα εξαρτηθούν από τις ανάγκες και επιδιώξεις, οι οποίες διαπιστώνονται ιδιαίτερα στο τοπικό επίπεδο αλλά και στην εύρυτερη περιοχή. Εικόνα 4: Αστικές καλλιέργειες ως αποτέλεσμα αξιοποίησης εγκαταλελειμμένης βιομηχανικής περιοχής. Λαμβάνοντας υπόψη το μέγεθος της εγκαταλέλειμμένης βιομηχανικής περιοχής, αλλά και του ευρύτερου αστικού συνόλου στο οποίο εντάσσεται, οι συχνότερα επιδιωκόμενες προτάσεις ανασχεδιασμού- και ιδιαίτερα στις μητροπολιτικές περιοχές- αποσκοπούν: Στην επέκταση του κέντρου της πόλης Στη δημιουργία νέων κεντρικών περιοχών, αντισταθμίζοντας τα προβλήματα του κέντρου Στη δημιουργία δημόσιων χώρων, με ιδιαίτερη βαρύτητα στη χωροθέτηση αναψυχής, αθλητισμού και πολιτισμού Στην δημιουργία νέων περιοχών κατοικίας, επιχειρώντας παράλληλα τη σύνδεση τους με ελεύθερους χώρους, αστικά πάρκα και άλλες δραστηριότητες και χρήσεις Στην αποκατάσταση της συνέχειας στον αστικό ιστό με την πολεοδόμηση κενών και τη δημιουργία αστικών λεωφόρων (Βιτοπούλου & Καραδήμου- Γερόλυμπου, 2007) Κατ επέκταση, οι παραπάνω επιδιώξεις αλλά και η αναζωογόνηση των brownfields συνολικά, απαντά σε βασικά ζητήματα της σύγχρονης αστικής 9

11 πολιτικής, επιδιώκοντας τόσο την αντιμετώπιση των προβλημάτων των αστικών κέντρων όσο και την δημιουργία νεών πόλων ανάπτυξης. 2.4 Η ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΤΩΝ BROWNFIELDS ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Εστιάζοντας στο χώρο της Ευρώπης, η έμφαση η οποία διαπιστώνεται τα τελευταία χρόνια στην ανάκτηση των εγκαταλελειμμένων αστικών περιοχών γίνεται εύκολα αντιληπτή μέσα από την ερευνητική δραστηριότητα για την αναγνώριση της κλίμακας αλλά και της φύσης των ευρωπαϊκών brownfields (Grimski & Ferber, 2001). Η σύσταση ειδικών οργανισμών και ερευνητικών δικτύων που ασχολούνται με τη καταγραφή και παρατήρηση τους αλλά και την ανάπτυξη πολιτικών αναζωογόνησης στα ευρωπαϊκά κράτη-μέλη, έχει συμβάλλει στη διάδοση γνώσεων και καλών πρακτικών, οι οποίες είναι δυνατόν να εφαρμόζονται ανάλογα με τον τρόπο προσέγγισης της κάθε χώρας. Προσεγγίσεις των Ευρωπαϊκών Χωρών Η «αναγνώριση» ενός brownfield αποτελεί σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, μια κεντρική διαδικασία κατά την ανάπτυξη ειδικότερων πολιτικών αναζωογόνησης. Προσδιορίζοντας τα χαρακτηριστικά ενός brownfield, οι ευρωπαϊκές χώρες προχωρούν σταδιακά στην εκτίμηση του αριθμού και της έκτασης τους, εφαρμόζοντας κατά προτεραιότητα- και σύμφωνα με το δεδομένο σύστημα σχεδιασμού- πρακτικές αναζωογόνησης. Οι διαφορετικές προσεγγίσεις, οι οποίες παρατηρούνται κυρίως μεταξύ των σκανδιναβικών χωρών, των χωρών της δυτικής Ευρώπης αλλά και των χωρών «αναπτυξιακής υστέρησης», οφείλονται σύμφωνα με τα παραπάνω ερευνητικά δίκτυα σε διαφορές στην ανταγωνιστικότητα αλλά και την πληθυσμιακή πυκνότητα, όντας παράγοντες οι οποίοι διαμορφώνουν διαφορετική οργανωτική ικανότητα αλλά και αναγκαιότητες σε κάθε χώρα. Εικόνα 5: Ομάδες χωρών σε σχέση με τη προσέγγιση των brownfields (Grimski & Ferber, 2001) Όπως διαπιστώνεται και στο διάγραμμα, η παραπάνω ομαδοποίηση οδηγεί στην διάγνωση τριών διαφορετικών προσεγγίσεων κατά τη περίοδο της έρευνας: 10

12 1. Σκανδιναβικές χώρες και Ιρλανδία: Έχοντας χαμηλή πληθυσμιακή πυκνότητα και αυξημένα επίπεδα ανταγωνιστικότητας, οι χώρες αυτές εστιάζουν κυρίως στην περιβαλλοντική αποκατάσταση των brownfields, επιδιώκοντας σε ορισμένες περιπτώσεις στον επανασχεδιασμό αυτών που βρίσκονται στο εσωτερικό των αστικών κέντρων, όπου και παρατηρούνται μεγαλύτερες πιέσεις. 2. Βορειοδυτική Ευρώπη (Γερμανία, Ολλανδία, Βέλγιο, ΗΒ): Η υψηλή πληθυσμιακή πυκνότητα, η έλλειψη σε αδόμητους χώρους αλλά και οι πιέσεις της ιδιωτικής επένδυσης οδηγούν στις χώρες αυτές σε εντατικότερες δράσεις αναζωογόνησης, διευρύνοντας τον ορισμό των brownfields και επιδιώκοντας την ανάπτυξη υποβαθμισμένων περιοχών ανεξάρτητα τη παλιότερη χρήση ή τα παρατηρούμενα επίπεδα μόλυνσης («Previously- developed land») 3. Ανατολική Ευρώπη- νέα κράτη μέλη: Με χαμηλούς δείκτες ανταγωνιστικότητας και μεσαία πληθυσμιακή πυκνότητα, οι χώρες αυτές, μεταξύ αυτών και η Ελλάδα, υστερούν στις πρωτοβουλίες ανάκτησης των brownfields, γεγονός που οφείλεται ίσως και στη διαφορετική πορείας τους σε σχέση με την αποβιομηχάνιση και την τριτογενοποίηση της οικονομίας τους. Παρόλα αυτά η αξιοποίηση των εγκατελειμμένων περιοχών θεωρείται γι αυτές σημαντικός παράγοντας αύξησης της ανταγωνιστικότητας τους (Grimski & Ferber, 2001) Γνωστά Παραδείγματα Ανάκτησης στην Ευρώπη Υπό το πρίσμα της παραπάνω διάκρισης, η παράθεση δυο γνωστών παραδειγμάτων που αφορούν πραγματοποιημένες παρεμβάσεις στη Σουηδία και τη Γερμανία, μπορούν να δώσουν μια εικόνα για τα βασικά χαρακτηριστικά της αναζωογόνησης των brownfields στη Στοκχόλμη και το Αμβούργο αντίστοιχα: Hammarby Sjostad, Στοκχόλμη Η περιοχή νότια της λίμνης Hammarby απέκτησε το βιομηχανικό της χαρακτήρα λίγο μετά το πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, με την εγκατάσταση των πρώτων βιομηχανιών, αξιοποιώντας τη μεταφορική σύνδεση της περιοχής με τη Βαλτική Θάλασσα. Μέχρι και τη δεκαετία του 1990, η βιομηχανική δραστηριότητα εξακολουθούσε να λειτουργεί στη περιοχή, έχοντας ωστόσο εξελιχθεί σε ένα άναρχο σύνολο δραστηριοτήτων και χρήσεων γης, το οποίο θεωρούταν ιδιαίτερα προβληματικό ως εστία ρύπανσης και θορύβου (Vestbro, 2007). Την ίδια στιγμή, οι πιέσεις για οικιστική ανάπτυξη και τα αιτήματα για αποτροπή της αστικής διάχυσης, οδήγησαν στον επανασχεδιασμό της περιοχής με σκοπό την περιβαλλοντική της αποκατάσταση αλλά και την κάλυψη των αναγκών των κεντρικών περιοχών της Στοκχόλμης. Σε αυτό το πλαίσιο, η αναζωογόνηση της πρώην βιομηχανικής περιοχής της Στοκχόλμης στο Hammarby ταυτίστηκε με ένα καινοτομικό πρόγραμμα περιβαλλοντικής διαχείρισης στα διάφορα προβλεπόμενα στάδια της οικιστικής του ανάπτυξης. Οι βασικές προτεραιότητες του αφορούσαν τον επανασχεδιασμό των χρήσεων γης, την απορρύπανση του εδάφους, τις τεχνικές υποδομές (διαχείριση απορριμμάτων και αποβλήτων), τις μετακινήσεις, τα κατασκευαστικά υλικά αλλά και την αντιμετώπιση του θορύβου. Στο πλαίσιο αυτών οι οικονομικές και κοινωνικές προτεραιότητες αναφέρεται ότι λήφθηκαν υπόψη με στόχο τη 11

13 βιώσιμότητα του έργου, χωρίς ωστόσο να αναφέρονται ρητά (Svane, 2007), υπονοώντας την έμμεση επίτευξη τους από τη πραγματοποίηση των έργων οικιστικής ανάπτυξης αλλά και περιβαλλοντικής διαχείρισης. Εικόνα 6 και 7: Το Hammarby μέχρι τη δεκαετία του 90 και τμήμα του σήμερα μετά την εφαρμογή του προγράμματος (περιοχή κατοικίας Sickla Udde). Baltic University Urban Forum, Svane, 2007 HafenCity, Αμβούργο Η «HafenCity» αποτελεί ένα μεγαλεπήβολο σχέδιο αναζωογόνησης του αστικού θαλάσσιου μετώπου του Αμβούργου, το οποίο στόχο έχει την επανασύνδεση της πόλης με το λιμάνι και τη δημιουργία νέων αστικών περιοχών. Η υποβάθμιση της λιμενοβιομηχανικής δραστηριότητας του μετώπου σε συνδυασμό με τα σχέδια μητροπολιτικής ανάπτυξης της πόλης του Αμβούργου ( Metropole Hamburg - Wachsende Stadt ) οδήγησαν στην κατάρτιση ενός μακροπρόθεσμου σχεδίου με διαδοχικά στάδια υλοποίησης, το οποίο εκτός από τη αποκατάσταση των υποβαθμισμένων περιβαλλοντικά εδαφών, στόχευει στη δημιουργία νέων κεντρικών περιοχών στα πλαίσια μια «εμβληματικής παρέμβασης» στο χώρο. Αν και το πρόγραμμα αναζωογόνησης του Αμβούργου περιελάμβανε την απορρύπανση του εδάφους στις εγκαταλελειμμένες εγκαταστάσεις παραγωγής φωταερίου, έκτασης 7 εκταρίων (Von Der Lippe et al, 2007) οι παρεμβάσεις για τις οποίες είναι ιδιαίτερα γνωστό αφορούν την νέα πολεοδομική οργάνωση της περιοχής. Προτεραιότητες του σχεδίου, η υλοποίηση του οποίου δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη, ήταν η αστική ανάπτυξη με σκοπό την ενίσχυση του κέντρου της πόλης αλλά και του λιμενικού χαρακτήρα της περιοχής, με την ανάμειξη χρήσεων γης (εμποριο, κατοικία, πολιτισμός) και τη δημιουργία νέων δημόσιων χώρων στο υδάτινο μέτωπο. Συνδέοντας τη περιοχή του λιμανιού με την πόλη, οι κοινωνικοί και περιβαλλοντικοί στόχοι αφορούσαν την εξασφάλιση νέων κατοικιών και υποδομών με νέους μεθόδους δόμησης στα πλαίσια της «οικολογίας» και της «βιωσιμότητας», οι οποίες αποτελούν και τη 5 η προτεραιότητα του σχεδίου (HafenCity Hamburg GmbH, 2006) 12

14 Εικόνα 8: Η πορεία εργασιών στο πρόγραμμα αναζωογόνησης της HafenCity "HafenCity Hamburg Projects March 2010: Insights into Current Developments" Τα παραπάνω παραδείγματα αντανακλούν την εμφάνιση μιας αναδυόμενης πολιτικής για τα brownfield σε κάθε χώρα, η οποία ακόμα και αν δεν έχει συνεκτική μορφή, απεικονίζει τους στόχους αλλά και τα κίνητρα που υπήρξαν στη κάθε περίπτωση. Κατ επέκταση, η έμφαση σε μια πιο περιβαλλοντική προσέγγιση στο Hammarby και η στρατηγική από την άλλη διάσταση της παρέμβασης στο HafenCity για τη προώθηση των ευρύτερων στόχων της μητροπολιτικής ανάπτυξης αποτελούν δείγματα αναζωογόνησης των εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών. 3. Η ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΤΩΝ BROWNFIELDS ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 3.1 ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΙ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Οι αναφορές των παραπάνω ερευνητικών δικτύων παρακολούθησης των brownfields αν και συμπεριλαμβάνουν την Ελλάδα στις διάφορες έρευνες δεν συγκεντρώνουν σημαντικά στοιχεία για την εξέλιξη των πολιτικών ανάκτησης και σχεδιασμού. Πιο συγκεκριμένα, αυτό που χαρακτηρίζει την Ελλάδα είναι η έλλειψη δεδομένων, τόσο στην εκτίμηση της υφιστάμενης κατάστασης (αριθμός και έκταση των brownfields), όσο και στον προσδιορισμό ενός ορισμού, ο οποίος να οδηγεί στον χαρακτηρισμό τους. Ο χαμηλός βαθμός εξέλιξης σε αυτά τα ζητήματα μπορεί εν μέρει να εξηγηθεί σύμφωνα με το δίκτυο, στην ιστορικά περιορισμένη χωροθέτηση βαριάς βιομηχανίας στις ελληνικές πόλεις (Cabernet, 2003). Παρόλα αυτά, η μέχρι σήμερα εμπειρία στο ζήτημα της ανάκτησης των εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών αφορά μεμονωμένες παρεμβάσεις, οι οποίες κατά περίπτωση επικεντρώνουν στην αποκατάσταση της αρχιτεκτονικήςβιομηχανικής κληρονομιάς αλλά και στην περιβαλλοντική αποκατάσταση περιοχών με έντονα προβλήματα ρύπανσης. Γνωστά παραδείγματα αυτών των περιπτώσεων η παρεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν στα πλαίσια του προγράμματος URBAN αλλά και το Τεχνολογικό και Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου, όπου εφαρμόστηκε συνδυασμός παρεμβάσεων για την απορρύπανση των 13

15 εδαφών αλλά και την αποκατάστηση των ιστορικών του εγκαταστάσεων στα πλαίσια ερευνητικού προγράμματος του ΕΜΠ. Εικόνα 9 και 10: Το εργοστάσιο Τσαλαπάτα, μουσείο βιομηχανικής κληρονομιάς έπειτα από την εφαρμογή του προγράμματος Urban. Εικόνα 11 και 12: H περιοχή της CFML στο Λαύριο το 1895 και αδρανοποίηση μολυσμένων εδαφών- ΕΜΠ (1996) Βόλος Λαύριο Urban Hellas, 2006, Μπελαβίλας, 2011 Το θεσμικό πλαίσιο, από το οποίο απορρέουν τα δυο αυτά είδη παρέμβασης αφορά τόσο το πεδίο της περιβαλλοντικής προστασίας, με μέτρα και όρους για τη διαχείριση επικίνδυνων αποβλήτων (ΚΥΑ 13588/725/2006, ΦΕΚ 383Β, 28 Μαρτίου 2006) όσο και το ζήτημα της «προστασίας της αρχιτεκτονικής και φυσικής κληρονομιάς», σύμφωνα με τον Ν.1577/85 (ΓΟΚ) (άρθρο 4) αλλά και τον Αρχαιολογικό Νόμο (Ν.3028/2002), ο οποίος διακρίνει τα κατάλοιπα της βιομηχανικής ανάπτυξης ως «νεώτερα πολιτιστικά αγαθά που είναι μνημεία λόγω της αρχιτεκτονικής, πολεοδομικής, κοινωνικής, εθνολογικής, λαογραφικής, τεχνικής, βιομηχανικής, ή εν γένει ιστορικής, καλλιτεχνικής ή επιστημονικής τους σημασίας (άρθρο 6). (Ποζουκίδου, 2011) Συνολικά, τόσο οι διαφορετικές πτυχές του θεσμικού πλαισίου όσο και η εμπειρία από επιμέρους παρεμβάσεις, αναδεικνύουν την αναγκαιότητα μιας πιο ολοκληρωμένης και άμεσα πολεοδομικής θεώρησης, η οποία να ενσωματώνει της διαφορετικές διαστάσεις της αναζωογόνησης των εγκαταλλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών. 14

16 3.2 Η ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΤΗΣ ΟΔΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ Η προσέγγιση της οδού Πειραιώς ως μια περίπτωση παρέμβασης στις περιοχές της εγκαταλελειμμένης- αλλά και ιστορικής- βιομηχανίας της Αθήνας αναδεικνύει σε αυτήν την ενότητα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και ζητήματα αλλά και τον μέχρι σήμερα τρόπο αντιμετώπισης τους, στο πλαίσιο μιας πραγματοποιημένης ανάπλασης. Έχοντας σαν βασικό στόχο τη προστασία και τη ρύθμιση σε μια περιοχή με σημαντικό ιστορικό κτιριακό απόθεμα, αλλά και προοπτικές για το επαναπροσδιορισμό των βασικών της λειτουργιών και την ανατροπή της σημερινής υποβάθμισης, η ανάπλαση αφορά ένα σύνολο υπό- περιοχών, η εξέλιξη των οποίων επηρεάστηκε σημαντικά. Ιστορική Εξέλιξη Ο ρόλος της οδού Πειραιώς για τη σύνδεση του λιμανιού με την πόλη εντοπίζεται από την κλασσική εποχή, καθώς η αρχαία χάραξη στην περιοχή των Μακρών Τειχών θεωρείται ως «προάγγελος» της σημερινής οδού. Έπειτα από τη καταστροφή των Μακρών Τειχών κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, η αποκατάσταση αυτής της σύνδεσης πραγματοποιείται κατά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους, όπου ο σχεδιασμός της πρωτεύουσας από τους Κλεάνθη και Σάουμπερτ θα θέσει στόχους για την δημιουργία μια οδικής σύνδεσης για τα προβολή της βασιλικής και διοικητικής εξουσίας προγραμματίζοντας παράλληλα ένα δίκτυο πλατειών και δημοσίων κτιρίων (Μπελαβίλας, 2007). Η χάραξη και η λειτουργία της οδού πραγματοποιείται από τη δεκαετία του 1830 ωστόσο τα μεγαλεπήβολα έργα που πλαισίωναν το σχεδιασμό της δεν θα υλοποιηθούν στην πλειοψηφία τους, οδηγώντας τελικά στην άναρχη χωροθέτηση νότια της Ομόνοιας και μέχρι το χώρο του λιμανιού ενός ποικιλόμορφου συνόλου «ανεπιθύμητων» χρήσεων και δραστηριοτήτων. Η οριοθέτηση του «αστικού» και του «βιομηχανικού» τμήματος της οδού Πειραιώς πραγματοποιήθηκε με την εγκατάσταση του εργοστασίου φωταερίου το 1862, το οποίο λειτούργησε ως φράγμα διαχωρίζοντας την έντονη βιομηχανική ανάπτυξη προς τα νότια. Μέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα, η εγκατάσταση των σφαγείων στην άκτιστη μέχρι τότε περιοχή του Ταύρου, αλλά και η κατασκευή πολυάριθμων βιομηχανικών μονάδων με μικρότερο ή μεγαλύτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον σε μια ζώνη που ακολουθεί το μήκος του δρόμου από το νέο Φάληρο μέχρι το Ρουφ (Μπελαβίλας, 2007) διαμόρφωσε τη βιομηχανική ταυτότητα της οδού Πειραιώς. Οι βιομηχανικές δραστηριότητες ποικίλουν και διαφοροποιούνται ανάλογα τις ανάγκες τις εποχής, ενώ κάποιες χαρακτηρίζονται ως εξαιρετικά οχλούσες και ρυπαίνουσες (βυρσοδεψεία, χημικές βιομηχανίες). Σε αυτό το σκηνικό, η εγκατάσταση των προσφυγικών οικισμών τη δεκαετία του 20 στις περιοχές του Ταύρου και του Ρέντη θα συμπληρώσει την εικόνα υποβάθμισης αλλά και ανομοιογένειας. Έως το 1940 χαρακτηριστικά αναφέρεται η ύπαρξη επί της οδού Πειραιώς και σε βάθος ενός τετραγώνου η λειτουργία εκτός άλλων 9 ατμόμυλων, 8 κλωστοϋφαντουργιών, εριουργιών και καναβουργιών, 13 χημικών βιομηχανιών, 15

17 13 βυρσοδεψιών, 5 βιομηχανιών μετάλλου και 4 οικοδομικών και κατασκευαστικών βιομηχανιών 2. Διαχρονικά Χαρακτηριστικό είναι ότι ο γραμμικός- βιομηχανικός χαρακτήρας της Πειραιώς απέκτησε μια ευρύτερη ακτίνα επιρροής, καθώς προς την ενδοχώρα και κυρίως προς τη δυτική πλευρά του Ελαιώνα, ανατολικά προς τον Ταύρο, την Καλλιθέα, το Μοσχάτο και το Νέο Φάληρο αναπτύχθηκαν δεκάδες άλλα εργοστάσια, μικρά εργαστήρια, μάντρες και αποθήκες (Βαταβάλη & Μπελαβίλας, 2007). Η σταδιακή παύση της έντονης βιομηχανικής δραστηριότητας και συνεπώς το τέλος της «μονολειτουργικής» περιόδου πραγματοποιείται στα τέλη του 20 ου και ταυτίζεται με την αποβιομηχάνιση της Αττικής και την θεσμοθέτηση της απομάκρυνσης της βιομηχανίας στο Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας (1985). Ως αποτέλεσμα, το τοπίο εγκατάλειψης που δημιουργείται αποτέλεσε από τη δεκαετία του 1990 και έπειτα το αντικείμενο του σχεδιασμού και της προγραμματιζόμενης ανάπλασης, η οποία βασίστηκε στη μελέτη του ΥΠΕΧΩΔΕ «Ανάπλαση και ανάδειξη της ταυτότητας της οδού Πειραιώς». Η μελέτη της ανάπλασης Η ανάπλαση της οδού Πειραιώς έχοντας γραμμικό χαρακτήρα πραγματοποιήθηκε σε μήκος 8,5 χιλιομέτρων, στον άξονα από την πλατεία Ομονοίας μέχρι τη λεωφόρο Γρηγορίου Λαμπράκη στον Πειραιά. Χαρακτηρισμένη ως η «πρώτη προσπάθεια συντεταγμένου κρατικού πολεοδομικού σχεδιασμού» (Βαταβάλη, Μπελαβίλας, 2007) για τον επανασχεδιασμό μιας περιοχής εγκαταλελειμμένης βιομηχανίας, η μελέτη επιχείρησε να ενσωματώσει τις εναπομείνασες- «υγιείς»- βιομηχανικές μονάδες, οι οποίες ακόμη βρίσκονταν σε λειτουργία), διατυπώνοντας νέους στόχους και κατευθυντήριους άξονες για την ανάπλαση της περιοχής (ΥΠΕΚΑ, 2011) Η Ανάδειξη της ιστορικής ταυτότητας της οδού Πειραιώς και καθιέρωση της ως υπερτοπικό πόλο με νέες χρήσεις πολιτιστικές, αναψυχής, εκπαίδευσης, παραγωγικές, πρασίνου κλπ. Αναγνώριση της αρχιτεκτονικής της φυσιογνωμίας και αισθητική αναβάθμισή της με την αποκατάσταση, προστασία και αξιοποίηση του κτιριακού πλούτου της περιοχής. Για την επίτευξη των παραπάνω στόχων, τα κυριότερα μέτρα αφορούσαν τον χαρακτηρισμό της ως «παραδοσιακό ιστορικό τμήμα» της πόλης και τον καθορισμό ειδικής ζώνης προστασίας, προχωρώντας παράλληλα σε ρύθμιση των χρήσεων γης ώστε να εξασφαλιστούν οι επιθυμητές νέες χρήσεις. Επιπλέον, ο καθορισμός ειδικών όρων και περιορισμών για τη δόμηση και την αισθητική αναβάθμιση της περιοχής, στόχο είχε την διατήρηση των παλιών κτιριακών όγκων αλλά και την καθιέρωση ενός ειδικού πλαισίου για παρεμβάσεις που θα συντελέσουν στην αισθητική αναβάθμιση της οδού. Σε σχέση με τα αξιόλογα κτιριακά κελύφη και σύνολα, προτάθηκε η επανάχρηση τους για αναψυχή και πολιτισμό προχωρώντας μάλιστα σε έναν εκτεταμένο χαρακτηρισμό διατηρητέων κτιρίων με σχετικό διάταγμα (ΦΕΚ 2 Σιδέρης Ν.Γ (Οδηγός Βιομηχανίας της Ελλάδος, ) όπως αναφέρεται στο Βαταβάλη Φ., Μπελαβίλας Ν.,

18 267/Δ/ ). Τέλος, η μελέτη συμπεριελάμβανε κυκλοφοριακές ρυθμίσεις, προτάσεις αναδιοργάνωσης των κοινοχρήστων χώρων αλλά και σημειακές παρεμβάσεις σε 9 σημεία κατά μήκος του οδικού άξονα 3, οι οποίες στη πλειοψηφία τους προέβλεπαν επιμέρους αναπλάσεις κοινοχρήστων χώρων και επανάχρηση κτιρίων για χρήσεις αναψυχής και πολιτισμού. Η θεσμοθέτηση και εφαρμογή των παραπάνω μέτρων υλοποιήθηκε μερικώς στο «διάταγμα της οδού Πειραιώς (ΦΕΚ 1063Δ/ ), το οποίο προέβλεπε γι αυτό το σκοπό τη τροποποίηση των Γενικών Πολεοδομικών Σχεδίων των Δήμων Αθηναίων, Ταύρου, Αγ. Ι. Ρέντη, Μοσχάτου και Πειραιά. Ο καθορισμός νέων χρήσεων γης και συντελεστών δόμησης στο τμήμα της οδού- το οποίο με προηγούμενο διάταγμα είχε χαρακτηριστεί ως παραδοσιακό -πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με τις προτάσεις της μελέτης για την εξυγίανση της βιομηχανικής περιοχής και την αρμονική συνύπαρξη της με χρήσεις πολιτισμού, αναψυχής, διοίκησης. Θα πρέπει ωστόσο να αναφερθεί ότι η ύπαρξη καθυστερήσεων στη θεσμοθέτηση του διατάγματος, δεν μπόρεσε να ανατρέψει σε μερικά σημεία τη πραγματοποίηση κατεδαφίσεων και τη χωροθέτηση νέων ασύμβατων χρήσεων ως «εξαιρέσεων» (νέα εμπορικά κέντρα, κέντρα αναψυχής), παραβαίνοντας έτσι τις ρυθμίσεις του σχεδιασμού και της ανάπλασης. Εικόνα 13: «Τροποποίηση Γ.Π.Σ εκατέρωθεν της οδού Πειραιώς» (ΦΕΚ 1063Δ/ ) Συνολικά, το νέο θεσμικό πλαίσιο επέτρεψε τη δημιουργία ενός νέου πολεοδομικού πλαισίου το οποίο αν και δεν ενσωμάτωσε το σύνολο των κατευθύνσεων της 3 Πλατεία Κουμουνδούρου, Γκάζι - Κεραμεικός, περιοχή «Σαράφειου Κολυμβητηρίου», κόμβος Χαμοστέρνας, περιοχή Σφαγείων του Δήμου Ταύρου, Σικιαρίδειο-Στροφή Πειραιώς, Κόμβος Κηφισού - ΣΑΝΙΤΑΣ, περιοχή ΧΡΩΠΕΙ-ΕΛΑΪΣ, Απόληξη Πειραιώς - κόμβος Λαμπράκη 17

19 μελέτης, κατόρθωσε τη «θωράκιση» της περιοχής από την περαιτέρω κερδοσκοπία της γης (Βαταβάλη, Μπελαβίλας, 2007) αλλά και την ανεξέλεγκτη δόμηση. Η σταδιακή επανάχρηση του αξιόλογου κτηριακού δυναμικού - κυρίως με δημόσια, δημοτική και σπανιότερα ιδιωτική πρωτοβουλία -στις κατευθύνσεις τις ανάπλασης είναι εμφανής τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα στο βόρειο τμήμα της (Κεραμεικός- Γκάζι) αλλά και σε διάφορα άλλα σημεία, διαμορφώνοντας έτσι σταδιακά το νέα επιθυμητή εικόνα της οδού. Παρόλα αυτά επισημαίνεται, ότι η εικόνα της προόδου δεν είναι ομοιογενής στο σύνολο του χαρακτηρισμένου τμήματος, καθώς ιδιαίτερα περιορισμένες είναι οι εξελίξεις στις περιοχές του Πειραιά, του Ρέντη και του Μοσχάτου, όπου σημαντικά βιομηχανικά διατηρητέα σύνολα δεν έχουν ακόμα αξιοποιηθεί. Αντιμετωπίζοντας την ανάπλαση της οδού Πειραιώς ως εξελισσόμενη διαδικασία και εντοπίζοντας τις προβλέψεις της νέας πρότασης του Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας, διαπιστώνεται εκ πρώτης όψης η διατήρηση της αρχική ιδέας της ανάπλασης. Η συμπερίληψη της οδού στο πρόγραμμα ενίσχυσης των νέων «πολιτιστικών διαδρομών» αλλά και σε επιπλέον χωρικές παρεμβάσεις για την Ανασυγκρότηση των Κέντρων Πόλης Αθήνας και Πειραιά, επιβεβαιώνει ότι σε μητροπολιτικό επίπεδο η οδός συγκαταλέγεται μαζί με την οδό Συγγρού στους «χώρους συγκέντρωσης σημαντικών πολιτιστικών εγκαταστάσεων, δραστηριοτήτων και μνημείων, οι οποίοι συνδέουν τις επιμέρους κεντρικότητες και πόλους». 4. Η ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΤΑΥΡΟΥ Εστιάζοντας σε μια μικρότερη χωρική κλίμακα, η ειδικότερη προσέγγιση της περιοχής του Ταύρου, ως τμήμα της προβληματικής που αναπτύχθηκε σε σχέση με την οδό Πειραιώς, προσφέρει μια διαφορετική οπτική γωνία στο ζήτημα της αναζωογόνησης εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών στην Αθήνα. Ειδικότερα, η μελέτη των χαρακτηριστικών της περιοχής ως προς τη θέση, τη χωρική οργάνωση, την ποιότητα του φυσικού και αστικού περιβάλλοντος αλλά και τη χωροθέτηση της μεταποιητικής δραστηριότητας αναδεικνύει επιμέρους ζητήματα σε σχέση με τις προοπτικές και τους περιορισμούς που παρουσιάζονται σε μικρότερη κλίμακα για την αναζωογόνηση των βιομηχανικών θυλάκων στα επιμέρους τμήματα της οδού Πειραιώς. 4.1 ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΕΝΤΑΞΗ Ο Ταύρος αποτελεί μια περιοχή έντονα συνδεδεμένη με την ιστορική εξέλιξη της οδού Πειραιώς, καθώς η σημερινή της εικόνα διαμορφώθηκε σημαντικά από την αυθόρμητη χωροθέτηση της βιομηχανικής δραστηριότητας αλλά και τη προσφυγική εγκατάσταση. Η θέση της στο μέσο περίπου του άξονα σύνδεσης του κέντρου της Αθήνας με τον Πειραιά και το λιμάνι του, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πλεονεκτική αξιολογώντας θετικά την εγγύτητα και την καλή σύνδεση της με δυο σημαντικούς πόλους σε μητροπολιτικό επίπεδο. Σήμερα η περιοχή του Ταύρου ανήκει στον Δήμο Μοσχάτου- Ταύρου, εξέλιξη η οποία κρίνεται ως ιδιαίτερα σημαντική σε σχέση με την αναδιοργάνωση των διοικητικών δομών στη περιοχή, αλλά και την ανάγκη για αναθεώρηση του πολεοδομικού σχεδιασμού. 18

20 Εικόνα 14: Χωροταξική ένταξη της περιοχής του Ταύρου (σύμφωνα με τα όρια των καποδιστριακών δήμωνιδία επεξεργασία) Όπως γίνεται αντιληπτό από τον παραπάνω χάρτη, σημαντικό χαρακτηριστικό της περιοχής είναι η τομή της από σημαντικά δίκτυα τόσο οδικά όσο και σταθερής τροχιάς. Το γεγονός αυτό εκτός από την ύπαρξη πολλαπλών μεταφορικών δικτύων στη περιοχή, επηρεάζει καθοριστικά τη χωρική της οργάνωση, καθώς τα δίκτυα αυτά αποτελούν παράγοντες διαχωρισμού αλλά και συγκέντρωσης συγκεκριμένων χρήσεων γης σε τμήματα του αστικού χώρου. 4.2 ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Η μελέτη της χωρικής οργάνωσης αρχικά σύμφωνα με το θεσμικό πλαίσιο πολεοδομικού σχεδιασμού για τον μέχρι πρότινος ανεξάρτητο δήμο Ταύρου (ΓΠΣ σύμφωνα με το ΦΕΚ 834Δ/87) αναδεικνύει κατ αρχάς το μεγάλο ποσοστό της βιομηχανικής χρήσης αλλά και της γενικής κατοικίας, η οποίες συνυπάρχουν ιδιαίτερα στο βόρειο τμήμα του. Οι θεσμοθετημένες ζώνες βιοτεχνικών και Βιομηχανικών Πάρκων από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, οι οποίες σχεδιαστήκαν ως παράγοντες οργάνωσης αλλά και εξυγίανσης των βιομηχανικών δραστηριοτήτων στην περιοχή, στην πραγματικότητα δεν θα βελτιώσουν σημαντικά την κακή εικόνα, καθώς η είδη διαμορφωμένη ρυμοτομία αλλά και η ανάμειξη των βιομηχανικών χρήσεων γης με άλλες ασύμβατες χρήσεις (όπως η κατοικία) θα συνεχίσουν να υφίστανται σαν προβλήματα της πολεοδομικής οργάνωσης. 19

21 Εικόνα 15: Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο δήμου Ταύρου (ΦΕΚ 834Δ/87 πηγή: geodata.gov) Όπως αναφέρθηκε και νωρίτερα, η διέλευση οδικών αλλά και σιδηροδρομικών δικτύων ανάμεσα τους και η Πειραιώς ως «σημείο αναφοράς»- δημιουργούν σημαντικές τομές, οι οποίες τελικά οδηγούν στην οργάνωση της περιοχής σε επιμέρους κέντρα γειτονιάς εκατέρωθεν της οδού Πειραιώς. Κατ επέκταση, η οριοθέτηση του πολεοδομικού κέντρου στο μέτωπο της οδού, όπως διαπιστώνεται και έπειτα από επιτόπια έρευνα, δεν ανταποκρίνεται στην υφιστάμενη κατάσταση, καθώς πέρα από τις έντονες κυκλοφοριακές ροές που δεν ευνοούν την καλή λειτουργία του, η χωροθέτηση ασύμβατων χρήσεων (βιοτεχνικών, εμπορικών κ.λπ.) αναιρεί ουσιαστικά τις ρυθμίσεις του πολεοδομικού σχεδιασμού. Επιπλέον, ως ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της περιοχής αλλά και της χωρικής της οργάνωσης, η εγκατάσταση των εργατικών κατοικιών στους χώρους της προσφυγικής εγκατάστασης κατέλαβε ένα σημαντικό κομμάτι των περιοχών της γενικής κατοικίας. Η ύπαρξη δυο διακριτών θυλάκων στο βόρειο και στο νότιο τμήμα της περιοχής ορίζει περιοχές αποκλειστικής χρήσης για κατοικία, κοινοχρήστους χώρους και πράσινο, το οποίο αν και σύμφωνα με το ΓΠΣ εμφανίζεται σε περιορισμένο βαθμό περιμετρικά του δυτικού μέρους της περιοχής, στη πραγματικότητα παρεμβάλλεται εντονότερα ανάμεσα στη παράλληλη χωροθέτηση των εργατικών κατοικιών. Η εικόνα των δημόσιων χώρων στις περιοχές εργατικής κατοικίας είναι κατ επέκταση εμφανώς καλύτερη σε σχέση με τους ανεξάρτητους χώρους πρασίνου της περιοχής καθώς συνδέεται με άμεσο τρόπο με τις περιοχές κατοικίας, έχει περισσότερα ποιοτικά χαρακτηριστικά και δημιουργεί ζωντανούς χώρους συνάθροισης σε επίπεδο γειτονιάς. Αντίθετα, οι χώροι που δεν συνδέονται με τις περιοχές κατοικίας εμφανίζουν χαρακτηριστικά εγκατάλειψης, ενώ σε πολλές 20

22 περιπτώσεις επιβαρύνονται από την δραστηριότητα των γειτονικών βιοτεχνικών χώρων. Ως ειδική κατηγορία θα πρέπει να υπολογίσει κανείς, τέλος, τους αδόμητους χώρους, οι οποίοι αν και δεν προκύπτουν ως οργανωμένοι χώροι πρασίνου θεωρούνται σημαντικοί πνεύμονες αδόμητης γης (greenfields) για τη περιοχή. Εικόνα 16: Βασικά χαρακτηριστικά της Χωρικής Οργάνωσης στη περιοχή του Ταύρου (ιδία επεξεργασία) 4.3 ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΘΥΛΑΚΩΝ Όπως διαπιστώθηκε τόσο από τις χρήσεις του πολεοδομικού σχεδίου όσο και από τα βασικά χαρακτηριστικά της χωρικής οργάνωσης, οι ενεργοί αλλά και οι ανενεργοί βιομηχανικοί θύλακες της περιοχής διαδραματίζουν έναν σημαντικό ρόλο σε αυτή. Επιχειρώντας μια πρώτη ομαδοποίηση τους, σύμφωνα με τους λειτουργικούς χώρους στους οποίους εντάσσονται (όρια ανάπλασης, περιοχή Ελαιώνα) αλλά και την κατάσταση λειτουργίας τους προκύπτει η διάκριση σε: Ενεργούς χώρους βιομηχανίας και βιοτεχνίας εντός των καθορισμένων τμημάτων της ανάπλασης: Οι χώροι αυτοί προσδιορίζονται εκατέρωθεν της Πειραιώς και αποτελούν μεμονωμένες περιπτώσεις άσκησης βιομηχανικής δραστηριότητας, η οποία είναι δυνατόν να βρίσκεται εντός ή να γειτνιάζει με το πολεοδομικό κέντρο του Ταύρου. 21

23 Εγκαταλελειμμένοι βιομηχανικοί χώροι εντός των καθορισμένων τμημάτων της ανάπλασης: χώροι μεγαλύτερης κλίμακας, διατηρητέοι σύμφωνα με το θεσμικό πλαίσιο της ανάπλασης, οι οποίοι μέχρι σήμερα δεν έχουν αξιοποιηθεί στο σύνολο τους (π. χ Δημοτικά Σφαγεία Ταύρου) αλλά και μεμονωμένα κτίρια. Βιομηχανικές συγκεντρώσεις σε άμεση σύνδεση με την βιομηχανική περιοχή του Ελαιώνα: χώροι βιομηχανικών και βιοτεχνικών συγκεντρώσεων, συχνά αναμεμειγμένοι με θύλακες κατοικίας, οι οποίοι βόρεια και δυτικά της περιοχής μεγαλώνουν σε έκταση και ενώνονται με τη περιοχή του Ελαιώνα. Το καθεστώς λειτουργίας, όπως το είδος και η κλίμακα της βιομηχανικής εγκατάστασης είναι δυνατόν να ποικίλει, δίνοντας μια σύνθετη εικόνα για την υφιστάμενη κατάσταση της περιοχής. Εικόνα 17 και 18: Χώροι αποθηκών και αδόμητοι χώροι γύρω από το πολεοδομικό κέντρο του Ταύρου (στοιχεία επιτόπιας έρευνας) 4.4 ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ & ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ ΑΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗΣ Οι μετασχηματισμοί που πραγματοποιούνται τα τελευταία χρόνια στη περιοχή του Ταύρου, σε άμεση σύνδεση με την ανάπλαση της οδού Πειραιώς, εντοπίζονται κυρίως μέσα από την τάση χωροθέτησης υπερτοπικών λειτουργιών και δραστηριοτήτων, οι οποίες ακόμα και αν εντάσσονται στους στόχους της ανάπλασης 4 (αναψυχή, πολιτισμός, διοίκηση) μέχρι σήμερα δεν έχουν βελτιώσει σημαντικά την εικόνα της περιοχής. Το γεγονός αυτό αλλά και η έλλειψη ταυτόχρονης και ουσιαστικής πολεοδομικής αναδιοργάνωσης, με αφορμή τη σταδιακή παύση ή την εξυγίανση της βιομηχανικής δραστηριότητας στην περιοχή, περιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τις θετικές εξελίξεις. Υπό αυτή την έννοια, θα λέγαμε ότι οι υπερτοπικές χρήσεις που διαμορφώνονται σήμερα γραμμικά στην οδό Πειραιώς επιφέρουν σημαντική επιβάρυνση και συμφόρηση στην περιοχή, από την άποψη της ύπαρξης εντονότερων κυκλοφοριακών ροών στο πολεοδομικό κέντρο, την επιπλέον κατάληψη δημόσιου χώρου για στάθμευση κ.ο.κ. Ως επιπλέον περιορισμός, η απουσία μιας σαφούς εικόνας για την κατάσταση της βιομηχανικής δραστηριότητας στη περιοχή δημιουργεί σύγχυση σε σχέση με τις 4 Ως ενδεικτικά παραδείγματα τέτοιων χρήσεων, οι οποίες αναπτύσσονται γραμμικά στο μέτωπο στην οδό Πειραιώς: η Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης, το ίδρυμα Μ.Κακογιάννη κ.α 22

24 δυνατότητες παρέμβασης. Εκτός από τις ήδη ανενεργές βιομηχανίες που εντοπίζονται στο πολεοδομικό κέντρο και γύρω από αυτό, η εκτεταμένη περιοχή που συνδέεται με τον Ελαιώνα εξελίσσεται σε ένα σύνολο βιομηχανικών και βιοτεχνικών χώρων, αποθηκών και άλλων συναφών χρήσεων, το οποίο ιδιαίτερα στο πλαίσιο της οικονομικής κρίσης- βρίσκεται σε ένα μεταβατικό στάδιο, βαδίζοντας είτε προς την κατεύθυνση μετασχηματισμού χρήσεων είτε της πλήρους εγκατάλειψης. Υπό αυτή τη έννοια, απαιτείται η καταγραφή και καθιέρωση μιας ορισμένης μεθοδολογίας και τυπολογίας, η οποία θα έχει ως αντικείμενο την εξέλιξη της βιομηχανικής δραστηριότητας στη περιοχή αλλά και την αποτύπωση των ήδη εγκαταλελειμμένων χώρων της, συμπεριλαμβάνοντας δεδομένα για τον βαθμό περιβαλλοντικής υποβάθμισης, το είδος ρύπανσης, το ιδιοκτησιακό καθεστώς και τη κατάσταση λειτουργίας. Εικόνα 19: Εγκαταλελειμμένο κτίριο βιοτεχνίας στη περιοχή του Ταύρου (στοιχεία επιτόπιας έρευνας) Από την άλλη πλευρά, δεν μπορεί να αγνοήσει κανείς ότι η περιοχή του Ταύρου και η έντονα διαμορφωμένη από τη βιομηχανική δραστηριότητα χωρική της οργάνωση, αποτελούν ένα σημαντικό πεδίο εφαρμογής πολιτικών και παρεμβάσεων αστικής αναζωογόνησης πέρα από τις μέχρι σήμερα κανονιστικές ρυθμίσεις στα πλαίσια της ανάπλασης της οδού Πειραιώς. Η εφαρμογή της ιδέας για ανακύκλωση της αστικής γης σε αυτό το πλαίσιο είναι δυνατόν να λειτουργήσει πέρα από τη δημιουργία νέων χώρων εντατικής εμπορικής δραστηριότητας στις εγκαταλελειμμένες βιομηχανικές περιοχές, πρακτική η οποία εφαρμόστηκε στη περιοχή του Ταύρου αλλοιώνοντας σημαντικά τους στόχους και τον χαρακτήρα της ανάπλασης. Αντίθετα, η αξιοποίηση των χώρων για την περιβαλλοντική αναβάθμιση, την αποσυμφόρηση της περιοχής και την εγκατάσταση σύγχρονων θυλάκων παραγωγικής δραστηριότητας θεωρούνται σημαντικές προοπτικές με στόχο την πολεοδομική αναδιοργάνωση Ταύρου. 23

25 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Συνολικά, η προσέγγιση της αστικής αναζωογόνησης των εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών διερευνώντας τις διαφορετικές χωρικές κλίμακες αλλά και πρακτικές οδηγεί σε σημαντικές διαπιστώσεις, κοινό χαρακτηριστικό των οποίων θα μπορούσε να θεωρηθεί η εξαιρετική σημασία της για τη μείωση των αρνητικών επιπτώσεων της εκτατικής ανάπτυξης των πόλεων. Σε αυτό το πλαίσιο, η σταδιακή επικράτηση των αντιλήψεων υπέρ της επανάχρησης της αστικής γης σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι εμφανής, γεγονός που στρέφει όλο και περισσότερο τις ευρωπαϊκές χώρες σε παρεμβάσεις ανάκτησης των βιομηχανικών τους περιοχών, εστιάζοντας όλο και συχνότερα στη περιβαλλοντική τους διάσταση. Ωστόσο, σε εθνικό επίπεδο αναδεικνύεται η ανάγκη σύνθεσης των επιμέρους τάσεων, οι οποίες αφορούν τόσο την αναγνώριση της αξίας της βιομηχανικής κληρονομιάς όσο και την ανάγκη παρέμβασης στους υποβαθμισμένους περιβαλλοντικά χώρους της πρώην βιομηχανικής δραστηριότητας. Ο σημειακός χαρακτήρας των παρεμβάσεων μέχρι σήμερα είναι ενδεικτικός της ανάγκης για ενσωμάτωση αυτών των τάσεων σε μια ενιαία πολεοδομική θεώρηση, επιδρώντας με πιο παρεμβατικό τρόπο στους εγκαταλελειμμένους βιομηχανικούς χώρους. Κατ επέκταση, παρά τις διαφορές που εντοπίζονται με τις χώρες του εξωτερικού, τόσο στην έκταση όσο και την ένταση του φαινομένου, είναι γεγονός ότι ο εμπλουτισμός των διαθέσιμων πρακτικών σε εθνικό επίπεδο είναι απαραίτητος. Εστιάζοντας στη μελέτη περίπτωσης και την οδό Πειραιώς, ως τη λειτουργική ενότητα η οποία επιλέχθηκε για τη διερεύνηση της κρατικής παρέμβασης και του σχεδιασμού σε μια γραμμική συγκέντρωση εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών, διαπιστώνουμε ότι η ανάπλαση αντιμετωπίζεται ως μια εξελισσόμενη διαδικασία με περιορισμένα μέχρι σήμερα αποτελέσματα. Κατά συνέπεια, αν και ο ρυθμιστικός της χαρακτήρας όπως αναλύθηκε, επέδρασε σημαντικά στην πρόληψη αρνητικών φαινομένων μεγέθυνσης των κτιριακών όγκων και αλλοίωσης του χαρακτήρα της οδού, η απουσία παράλληλων παρεμβάσεων αναζωογόνησης με άμεσα αποτελέσματα στον δομημένο και τον αδόμητο χώρο είναι αισθητή. Ομοίως, στη περιοχή του Ταύρου, οι μετασχηματισμοί που πραγματοποιούνται στις βιομηχανικές περιοχές τόσο της Πειραιώς όσο και στην ενδοχώρα, φαίνεται να μην επηρεάζονται σημαντικά από το γεγονός της ανάπλασης. Η εικόνα αποδιοργάνωσης της περιοχής δεν αντικατοπτρίζει τους στόχους του σχεδιασμού της, ο οποίος τελικά θα πρέπει να πραγματοποιηθεί εκ νέου στο σύνολο της περιοχής ενσωματώνοντας τα απαραίτητα δεδομένα για την σημερινή κατάσταση της βιομηχανικής δραστηριότητας. Η τελευταία, έχοντας ιστορικά κεντρικό ρόλο στην χωρική οργάνωση και ανάπτυξη του Ταύρου αλλά και στη ζωή των κατοίκων, είναι δυνατόν να λειτουργήσει τελικά ως ένας ειδικότερος παράγοντας ώθησης για τη περιοχή, στο πλαίσιο των διαδικασιών αστικής αναζωογόνησης. 24