ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Εξειδίκευσης Ακαδημαϊκή περίοδος

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Εξειδίκευσης Ακαδημαϊκή περίοδος Τίτλος: Η αυτό-απασχόληση των μεταναστών στην Ελλάδα Δημητρίου Ιωάννης Α.Μ: 0723 Επιβλέπων: Ντεμούσης Μιχαήλ, Καθηγητής Πάτρα, Ιούνιος 2009

2 Πίνακας περιεχομένων σελ. Περίληψη 3 1. Εισαγωγή 4 2. Ανασκόπηση βιβλιογραφίας Διεθνής βιβλιογραφία Ελληνική βιβλιογραφία Πηγές στατιστικών δεδομένων και ανάλυση Πηγές στατιστικής πληροφόρησης Χρησιμοποιούμενες μεταβλητές και περιγραφή ανάλυση Μεθοδολογική προσέγγιση Παρουσίαση οικονομετρικού υποδείγματος Παρουσίαση διαδικασίας εκτίμησης Αποτελέσματα εκτιμήσεων Σύνοψη 48 Βιβλιογραφία 50 Παράρτημα 52 1

3 Πίνακες Πίνακας 1: Ποσοστά αυτό-απασχόλησης επιλεγμένων εθνικών ομάδων ανά χώρα προορισμού. Πίνακας 2: Οι εθνικότητες των μεταναστών του δείγματος χωρισμένες σε επτά ευρύτερες περιοχές γέννησης. Πίνακας 3: Ποσοστά αυτό-απασχόλησης ανδρών και γυναικών μεταναστών-τριών στην Ελλάδα ανά γεωγραφική περιοχή και ανά χώρα γέννησης (πέντε πολυπληθέστερες). Πίνακας 4: Ποσοστά αυτό-απασχόλησης και εισοδήματα από μισθωτή εργασία και αυτό-απασχόληση (άτομα ηλικίας ετών) Πίνακας 5: Κατανομή μισθωτής εργασίας και αυτό-απασχόλησης για μετανάστες και γηγενείς κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας (%) Πίνακας 6: Σχέση μεταξύ μετανάστευσης και αυτό-απασχόλησης για άτομα ηλικίας από 15 έως και 64 ετών (υπόδειγμα probt) Πίνακας 7: Σχέση μεταξύ μετανάστευσης και αυτό-απασχόλησης για άνδρες ηλικίας από 15 έως και 64 ετών (υπόδειγμα probt) Πίνακας 8: Σχέση μεταξύ μετανάστευσης και αυτό-απασχόλησης για γυναίκες ηλικίας από 15 έως και 64 ετών (υπόδειγμα probt) Πίνακας 9: Αποτελέσματα εκτιμήσεων για την πιθανότητα αυτό-απασχόλησης (οριακές επιδράσεις). Εκτιμήσεις (1) έως (4) Πίνακας 10: Αποτελέσματα εκτιμήσεων για την πιθανότητα αυτό-απασχόλησης (οριακές επιδράσεις). Εκτιμήσεις (5) και (6) Σελ

4 Περίληψη Στην παρούσα εργασία διερευνήσαμε τους παράγοντες που επηρεάζουν την αυτόαπασχόληση των μεταναστών στην Ελλάδα. Τα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν προέρχονται από την Έρευνα Εργατικού Δυναμικού για το 2 ο τρίμηνο του έτους Για τον προσδιορισμό των παραγόντων που επηρεάζουν τις δυνατότητες αυτόαπασχόλησης των μεταναστών χρησιμοποιήθηκαν οικονομετρικά υποδείγματα δυαδικής επιλογής. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα οι μετανάστες στην Ελλάδα συστηματικά καταγράφουν χαμηλότερες πιθανότητες αυτό-απασχόλησης σε σχέση με του γηγενείς. Το εύρημα αυτό δεν φαίνεται να συμβαδίζει με την διεθνή εμπειρική ένδειξη αφού στη πλειονότητα των οικονομικά ανεπτυγμένων χωρών η αυτόαπασχόληση των μεταναστών υπερτερεί των γηγενών. Στη συνέχεια εκτιμήσαμε τους παράγοντες που επηρεάζουν την πιθανότητα αυτό-απασχόλησης για τους μετανάστες και τους γηγενείς, ξεχωριστά χρησιμοποιώντας μια ευρεία δέσμη ατομικών παραγωγικών χαρακτηριστικών καθώς και χαρακτηριστικών που σχετίζονται με την διάρθρωση της οικονομικής δραστηριότητας. Μεταξύ άλλων βρέθηκε ότι οι γυναίκες εμφανίζονται με χαμηλότερα ποσοστά αυτό-απασχόλησης τόσο στο δείγμα των μεταναστών όσο και στο δείγμα των γηγενών. Χρησιμοποιώντας στοιχεία για τα έτη διαμονής στην Ελλάδα βρέθηκε να επιβεβαιώνεται η υπόθεση της αφομοίωσης των μεταναστών στην χώρα υποδοχής. Πιο συγκεκριμένα, οι μετανάστες που ζουν στην Ελλάδα πάνω από έντεκα χρόνια έχουν αυξημένες πιθανότητες αυτό-απασχόλησης σε σχέση με αυτούς που ζουν στην Ελλάδα λιγότερο από πέντε χρόνια. Τέλος, βρέθηκε ότι τα ποσοστά αυτό-απασχόλησης στις χώρες προέλευσης των μεταναστών σχετίζονται αρνητικά με τα ποσοστά αυτό-απασχόλησης των μεταναστών στην Ελλάδα. 3

5 1. Εισαγωγή Η αυτό-απασχόληση των μεταναστών στην χώρα υποδοχής αποτελεί μια σημαντική πτυχή για την ενσωμάτωση τους στην χώρα υποδοχής. Στην οικονομική επιστήμη ένας μεγάλος αριθμός σχετικών μελετών, χρησιμοποιώντας στοιχεία σε ατομικό επίπεδο για οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η αυτόαπασχόληση των μεταναστών υπερτερεί της αντίστοιχης οικονομικής δραστηριότητας που καταγράφουν οι γηγενείς. Επίσης, γίνεται σαφές από την σχετική βιβλιογραφία ότι η πιθανότητα αυτό-απασχόλησης των μεταναστών αποτελεί μια ενδογενή επιλογή, η οποία πολλές φορές σχετίζεται άμεσα και με την αρχική απόφαση της μετανάστευσης. Η βασική υπόθεση εργασίας είναι ότι η άσκηση επιχειρηματικής δραστηριότητας συνδέεται με μεγαλύτερες αναμενόμενες αμοιβές σε σχέση με αυτές της εξαρτημένης εργασίας. Για παράδειγμα, οι «εν-δυνάμει μετανάστες» εργαζόμενοι παίρνουν την απόφαση για μετανάστευση από μια χώρα σε μια άλλη ωθούμενοι κυρίως από οικονομικά κίνητρα. Οι διαφορές μεταξύ χωρών σχετικά με την οικονομική ανάπτυξη, τις συνθήκες εργασίας, τις διαθέσιμες θέσεις απασχόλησης και το θεσμικό πλαίσιο περί μετανάστευσης καθορίζουν την επιλογή της χώρας προορισμού. Πιο συγκεκριμένα, η εμπειρική ένδειξη υποδεικνύει τρεις βασικούς λόγους για την παρατήρηση υψηλών ποσοστών αυτό-απασχόλησης των μεταναστών στις χώρες υποδοχής. Πρώτον, η έντονη παρουσία των μεταναστών στην αυτόαπασχόληση ενδεχομένως να οφείλεται στα ενσωματωμένα ατομικά παραγωγικά χαρακτηριστικά των ατόμων που εμπλέκονται στην συγκεκριμένη δραστηριότητα. Δεύτερον, η αυτό-απασχόληση των μεταναστών συσχετίζεται θετικά με την αυτόαπασχόληση στην χώρα υποδοχής. Για παράδειγμα, οι μετανάστες φαίνεται να ωφελούνται από τις αυξημένες ευκαιρίες αυτό-απασχόλησης που παρουσιάζονται στην χώρα υποδοχής. Τρίτον, οι μετανάστες ενδεχομένως να επιλέγουν την αυτό- 4

6 απασχόληση ως κύρια οικονομική δραστηριότητα στην χώρα υποδοχής λόγο των προσδοκιών και αντιλήψεων που διαμορφώνουν για την ύπαρξη διακρίσεων αναφορικά με την απασχόληση τους στην μισθωτή εργασία. Πολλές φορές αυτές οι προσδοκίες βασίζονται στην διαθέσιμη πληροφόρηση για την ύπαρξη χαμηλότερων αποδοχών και δυσμενών συνθηκών απασχόλησης στον τομέα της μισθωτής εργασίας. Στην διαθέσιμη βιβλιογραφία υπάρχουν ενδείξεις ότι οι μετανάστες έχουν πολλά από τα ατομικά χαρακτηριστικά που απαιτούνται για την επιτυχή άσκηση αυτό-απασχόλησης. Τέτοια χαρακτηριστικά είναι τα αυξημένα διοικητικά προσόντα που διαθέτουν (Lucas, 1978), ο χαμηλός βαθμός αποστροφής ρίσκου (Khlstorm and Laffont, 1979), η ύπαρξη περιορισμών ρευστότητας (Evans and Jovanovc, 1989). Επίσης υποστηρίχθηκε (Yuengert, 1995) ότι τα αυξημένα ποσοστά δραστηριοποίησης των μεταναστών στην αυτό-απασχόληση μπορούν να εξηγηθούν από την υπόθεση αποφυγής καταβολής φόρου (tax avodance hypothess). Ένας άλλος λόγος επιλογής αυτό-απασχόλησης μπορεί να είναι η ύπαρξη εθνολογικών χαρακτηριστικών (Farle and Meyer, 1996) ή ακόμα και ως αντίδραση στη λειτουργία του μηχανισμού της «υπόθεσης του μειονεκτήματος» (Moore, 1983). Επίσης υποστηρίζεται (Borjas, 1986 και Clark and Drnkwater, 2000) ότι η αυτό-απασχόληση συνδέεται με μεγαλύτερα οφέλη συγκριτικά με την εξαρτημένη εργασία. Για την περίπτωση της Ελλάδας μελέτες δείχνουν ότι οι μετανάστες χρησιμοποιούν την αυτό-απασχόληση ως μέσο αποφυγής των διακρίσεων σε βάρος τους (Lazards and Koumandrak, 2003). Άλλες μελέτες δείχνουν ότι οι μετανάστες χρησιμοποιούν την αυτό-απασχόληση για την βελτίωση των συνθηκών μόρφωσης των παιδιών τους (Serderaks et al., 2003; Lap, 2006). Η μελέτη των Lanos and Psrds (2006) καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η πιθανότητα αυτό-απασχόλησης των μεταναστών στην Ελλάδα συσχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με την προηγούμενη 5

7 εμπειρία σε επιχειρηματική δραστηριότητα στην Ελλάδα. Εκτός από τους παράγοντες που έχουν να κάνουν με την αγορά εργασίας υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που έχουν να κάνουν με ύπαρξη διαφορετικών κινήτρων μεταξύ γηγενών και μεταναστών για την επιλογή αυτό-απασχόλησης, όπως το ισχύον θεσμικό πλαίσιο στην χώρα υποδοχής. Ειδική αναφορά στην Ελλάδα για τις συνθήκες εισόδου και το ρόλο του θεσμικού πλαισίου για έναρξη επιχειρηματικής δραστηριότητας γίνεται στην μελέτη του Hatzprokopou (2008). Ιδιαίτερα οι Kanellopoulos and Cholezas (2006) αναφέρονται στους μετανάστες με υψηλά επίπεδα εξειδίκευσης. Ο σκοπός της εργασίας αυτής είναι η διερεύνηση της αυτό-απασχόλησης των μεταναστών στην Ελλάδα, καθώς και ο προσδιορισμός των παραγόντων που ενισχύουν ή αποτρέπουν την επιλογή αυτή. Για την διερεύνηση αυτού του ζητήματος θα χρησιμοποιηθούν πρωτογενή στοιχεία από την Έρευνα Εργατικού Δυναμικού (Ε.Ε.Δ) για το 2 ο τρίμηνο του Ως αυτό-απασχολούμενος θεωρείται το άτομο που δηλώνει ως κύρια οικονομική δραστηριότητα την αυτό-απασχόληση είτε απασχολεί εργαζόμενους είτε όχι και ταυτόχρονα δεν δηλώνει εισοδήματα από μισθωτή εργασία. Για την εκτίμηση της πιθανότητας της αυτό-απασχόλησης θα εφαρμοστούν οικονομετρικά υποδείγματα δυαδικής επιλογής τύπου probt. Ως επεξηγηματικές μεταβλητές θα χρησιμοποιηθούν παράγοντες που σχετίζονται με το φύλο, την ηλικία, το επίπεδο εκπαίδευσης, την περιφέρεια διαμονής και τα σχετικά χαρακτηριστικά ζήτησης της εργασίας σε αυτές καθώς και την οικογενειακή κατάσταση. Για την εκτίμηση της επίδρασης που έχει το καθεστώς μετανάστευσης θα δημιουργηθούν ψευδομεταβλητές με βάση την χώρα προέλευσης. Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται τα ποσοστά αυτό-απασχόλησης γηγενών και μεταναστών στην χώρα υποδοχής (17 οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες) καθώς και ανά εθνικότητα των μεταναστών στην χώρα υποδοχής. Να σημειωθεί ότι η 6

8 διαθεσιμότητα στοιχείων από διεθνείς οργανισμούς για τα ποσοστά αυτόαπασχόλησης των μεταναστών ανά εθνικότητα είναι ιδιαίτερα περιορισμένη. Τα στοιχεία του Πίνακα 1 προέρχονται από την μελέτη του van Tubergen (2005) και αφορούν έναν περιορισμένο αριθμό εθνικοτήτων. Για παράδειγμα, δεν περιλαμβάνεται ως ξεχωριστή χώρα προέλευσης η Αλβανία από την οποία προέρχεται η πολυπληθέστερη μεταναστευτική ομάδα στην Ελλάδα. Παρόλα αυτά, τα συμπεράσματα που προκύπτουν από την ανάγνωση του Πίνακα 1 παρέχουν σημαντικές ενδείξεις για την ύπαρξη διαφορών στα ποσοστά αυτό-απασχόλησης μεταξύ μεταναστών και γηγενών στις χώρες υποδοχής. Παρατηρούμε ότι το μέσο ποσοστό αυτό-απασχόλησης των μεταναστών για το σύνολο των 17 εξεταζόμενων χωρών είναι 14.9 τοις εκατό. Το αντίστοιχο ποσοστό για τους γηγενείς είναι 17 τοις εκατό. Σε ότι αφορά την Ελλάδα το ποσοστό αυτόαπασχόλησης των γηγενών είναι το μεγαλύτερο μεταξύ των 17 χωρών και ανέρχεται στο 39 τοις εκατό, ενώ το ποσοστό για το σύνολο των μεταναστών στην Ελλάδα είναι περίπου το μισό (18 τοις εκατό). Η διαφορά αυτή είναι η μεγαλύτερη μεταξύ αυτών των 17 χωρών και μάλιστα υποδεικνύει με ξεκάθαρο τρόπο ότι η διαδικασία ενσωμάτωσης των μεταναστών στην Ελλάδα αναφορικά με την αυτό-απασχόληση αποκλίνει σημαντικά της αντίστοιχης διαδικασίας που καταγράφεται στις υπόλοιπες χώρες. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ο συντελεστής συσχέτισης μεταξύ των ποσοστών αυτό-απασχόλησης μεταξύ μεταναστών και γηγενών στην χώρα υποδοχής για το σύνολο των χωρών υπολογίστηκε στο 63 τοις εκατό. Το ποσοστό αυτό υποδηλώνει την ύπαρξη μιας θετικής και ισχυρής συσχέτισης μεταξύ της αυτόαπασχόλησης γηγενών και μεταναστών, γεγονός το οποίο βέβαια δεν φαίνεται να επιβεβαιώνεται για την κατάσταση που έχει διαμορφωθεί στην Ελλάδα. Ως εκ τούτου καθίσταται ιδιαίτερα σημαντική η διερεύνηση των παραγόντων που διαμορφώνουν 7

9 την επιλογή της αυτό-απασχόλησης για τους μετανάστες στην Ελλάδα. Επίσης, καθίσταται αναγκαία και η σύγκριση των αποτελεσμάτων μεταξύ μεταναστών και γηγενών ώστε να προκύψουν συμπεράσματα για τον διαφορετικό τρόπο με τον οποίο δραστηριοποιούνται οι μετανάστες σε σχέση με τους γηγενείς. Πίνακας 1. Ποσοστά αυτό-απασχόλησης επιλεγμένων εθνικών ομάδων ανά χώρα προορισμού Χώρα προέλευσης Χώρα υποδοχής Κίνα Ιταλία Φιλιππίνες Πολωνία Τουρκία Άλλοι Όλοι [1] Γηγενείς [2] Αυστραλία Αυστρία Βέλγιο Καναδάς Δανία Φιλανδία Γαλλία Γερμανία Ελλάδα Ιρλανδία Λουξεμβούργο Ολλανδία Πορτογαλία Ισπανία Σουηδία Ηνωμένο Βασίλειο Ηνωμένες Πολιτείες Μέσος Συντελεστής συσχέτισης μεταξύ [1]-[2] Πηγή: van Tubergen (2005), table 2, p.220. Η δομή της παρούσας εργασίας είναι η ακόλουθη. Στο κεφάλαιο 2 παρουσιάζονται οι κυριότερες μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί για την αυτόαπασχόληση των μεταναστών σε διεθνές επίπεδο αλλά και για την Ελλάδα. Το κεφάλαιο 3 περιέχει τις πηγές και περιγραφική ανάλυση των στατιστικών δεδομένων. Στο κεφάλαιο 4 γίνεται η παρουσίαση του οικονομετρικού υποδείγματος καθώς και της διαδικασίας εκτίμησης. Στο κεφάλαιο 5 γίνεται η παρουσίαση και σχολιασμός των αποτελεσμάτων των εκτιμήσεων. Τέλος, το κεφάλαιο 6 περιέχει τη σύνοψη. 8

10 2. Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας 2.1. Διεθνής βιβλιογραφία Ο Borjas (1986) είναι ο πρώτος ερευνητής που μελετά το φαινόμενο της αυτόαπασχόλησης των μεταναστών. Χρησιμοποιώντας οικονομετρικά υποδείγματα δυαδικής επιλογής τύπου logt, δίνει απάντηση στα εξής ερωτήματα. Πρώτον, ποιες οι διαφορές στα ποσοστά αυτό-απασχόλησης των μεταναστών και των γηγενών, καθώς και ποιοι παράγοντες ευθύνονται για τις διαφορές αυτές. Δεύτερον, μελετά την επίδραση του φαινόμενου της αφομοίωσης (assmlaton effect) στην πιθανότητα αυτό-απασχόλησης των μεταναστών. Δηλαδή εξετάζει αν τα ποσοστά αυτόαπασχόλησης των μεταναστών και των γηγενών συγκλίνουν όσο προχώρα η αφομοίωση (assmlaton) των μεταναστών στην χώρα υποδοχής. Τρίτον αν οι πρόσφατα αφιχθέντες μετανάστες αντιμετωπίζουν διαφορετικές ευκαιρίες αυτόαπασχόλησης σε σχέση με τους παλαιότερους. Δηλαδή αν τα χρόνια διαμονής των μεταναστών στην χώρα υποδοχής επιδρούν στην επιλογή της αυτό-απασχόλησης. Τα στοιχεία που χρησιμοποιούνται προέρχονται από τις απογραφές πληθυσμού των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (Η.Π.Α) 1970 και Τα σημαντικότερα ευρήματα της μελέτης είναι ότι η αφομοίωση (assmlaton) των μεταναστών στην χώρα υποδοχής έχει σημαντική επίδραση στην επιλογή αυτό-απασχόλησης. Όσο αυξάνεται η διάρκεια παραμονής στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, τόσο αυξάνεται η πιθανότητα αυτό-απασχόλησης. Παρόλα αυτά, παρατηρείται αύξηση του ποσοστού αυτό-απασχόλησης των πρόσφατων μεταναστών σε σχέση με αυτούς που μετανάστευσαν παλαιότερα. Αυτή η αλλαγή ίσως προκλήθηκε από την αλλαγή της μεταναστευτικής πολιτικής των Η.Π.Α (1965) και από την σχετική μείωση των ευκαιριών απασχόλησης των προσφάτων κυμάτων μεταναστών στον τομέα της μισθωτής εργασίας. Επίσης, η συγκέντρωση ατόμων με κοινή γλώσσα και κουλτούρα σε γεωγραφικές περιοχές με έντονη συγκέντρωση 9

11 μεταναστών-εθνοτικές κοινότητες (ethnc enclaves) αυξάνει την πιθανότητα αυτόαπασχόλησης των μεταναστών που μοιράζονται τα παραπάνω χαρακτηριστικά με τους κατοίκους των περιοχών αυτών. Ο Moore (1983) ερευνά την έκταση των διακρίσεων των εργοδοτών προς τους εργαζόμενους λόγω φύλου ή εθνικότητας. Η κύρια υπόθεση της μελέτης του είναι η ύπαρξη διακρίσεων μεταξύ έγχρωμων και λευκών εργαζομένων αλλά και μεταξύ γυναικών και ανδρών. Για να ερευνήσει την ύπαρξη διακρίσεων συγκρίνει τα εισοδήματα των αυτοαπασχολούμενων με τους αντίστοιχους μισθούς των άλλων εργαζόμενων. Αν οι εργοδότες συμπεριφέρονται διαφορετικά στους εργαζόμενους ανάλογα με το φύλο ή την εθνικότητα, τότε ο λόγος των εισοδημάτων των έγχρωμων προς τα εισοδήματα των λευκών και ο λόγος των εισοδημάτων των γυναικών προς αυτά των ανδρών που αυτό-απασχολούνται αναμένονται να είναι μεγαλύτεροι από τους αντίστοιχους λόγους των μισθωτών. Δηλαδή, αν οι γυναίκες και οι έγχρωμοι δέχονται διακριτική μεταχείριση από τους εργοδότες τους, με την μορφή χαμηλότερων μισθών από τις αντίστοιχες ομάδες των ανδρών και των λευκών, αναμένεται να στραφούν προς την αυτό-απασχόληση, όπου τα κέρδη τους θα είναι υψηλότερα. Παράλληλα το ποσοστό αυτό-απασχόλησης των έγχρωμων και των γυναικών αναμένεται να είναι υψηλότερο σε σχέση με τα αντίστοιχα ποσοστά των λευκών και των ανδρών. Τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν είναι από την Έρευνα Πληθυσμού των Η.Π.Α που πραγματοποιήθηκε το Στο δείγμα χρησιμοποιήθηκαν άτομα ηλικίας που ανέφεραν ότι δουλεύουν 35 ώρες την εβδομάδα και περισσότερο από 30 εβδομάδες τον μήνα. Για την σύγκριση μεταξύ λευκών και έγχρωμων χρησιμοποιήθηκαν μόνο άνδρες. Για να είναι έγκυρες οι προβλέψεις ελέγχθηκε η επίδραση παραγόντων όπως μόρφωση, ηλικία, περιοχή διαμονής, οικογενειακή κατάσταση κ.ά. που η διεθνής 10

12 βιβλιογραφία δείχνει ότι επηρεάζουν τους μισθούς. Για να εξεταστεί η επίδραση άλλων παραγόντων που επηρεάζουν τα ετήσια εισοδήματα, εκτιμάται μία συνάρτηση εισοδημάτων με ανεξάρτητες μεταβλητές τα χρόνια σπουδών, την εργασιακή εμπειρία, τον τόπο διαμονής και εργασίας και τις ετήσιες ώρες εργασίας. Για να μειωθεί την επίδραση των διακρίσεων των καταναλωτών προς τους εργαζόμενους, το δείγμα χωρίζεται σε εργαζόμενους που παράγουν αγαθά και σε εργαζόμενους που προσφέρουν υπηρεσίες, επειδή οι διακρίσεις των καταναλωτών φαίνεται να έχουν μικρότερη επίδραση σε επαγγέλματα που προσφέρουν αγαθά. Οι επιδράσεις του γεωργικού τομέα υπολογίζονται ξεχωριστά ώστε πιθανές διαφορές λόγω εθνικότητας, οι οποίες επηρεάζουν την επιλογή δραστηριοποίησης μεταξύ γεωργικού και μηγεωργικού τομέα, να μην επηρεάσουν τον έλεγχο για την ύπαρξη διακρίσεων στην αγορά εργασίας. Ο Moore (1983) δεν βρίσκει υψηλότερους τους λόγους κερδών μαύρων προς λευκών, ούτε γυναικών προς ανδρών, στην αυτό-απασχόληση σε σχέση με την εξαρτημένη εργασία όπως θα ήταν αναμενόμενο σύμφωνα με την υπόθεση των διακρίσεων στην αγορά εργασίας από την πλευρά των εργοδοτών. Ακόμα και σε περιπτώσεις που υπάρχει μια μικρή διαφορά στους παραπάνω λόγους κερδών, εξαλείφεται όταν αφαιρείται ο αγροτικός τομέας από το δείγμα. Ο Lofstrom (1999) ερευνά την αφομοίωση των μεταναστών στην αγορά εργασίας και την επιλογή αυτό-απασχόλησης των μεταναστών. Χρησιμοποιεί δεδομένα από τις απογραφές πληθυσμού του 1980 και 1990 των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Εκτιμώνται συναρτήσεις κερδών, με την μέθοδο ελαχίστων τετραγώνων, για τους αυτό-απασχολούμενους και για τους μισθωτούς εργάτες. Χρησιμοποιώντας οικονομετρικά μοντέλα δυαδικής επιλογής τύπου probt εκτιμάται η πιθανότητα αυτό-απασχόλησης για τους μετανάστες και τους γηγενείς. Τα αποτελέσματα υποδεικνύουν ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ μισθωτών 11

13 και αυτό-απασχολούμενων μεταναστών σε όρους εισοδημάτων και επιπέδου μόρφωσης. Οι αυτό-απασχολούμενοι μετανάστες λαμβάνουν υψηλότερα κέρδη, έχουν υψηλότερα επίπεδα μόρφωσης και γνωρίζουν καλύτερα την Αγγλική γλώσσα σε σχέση με τους μισθωτούς μετανάστες. Οι μετανάστες παρουσιάζουν μεγαλύτερη πιθανότητα αυτό-απασχόλησης από τους γηγενείς, όμως τα ποσοστά αυτόαπασχόλησης των μεταναστών διαφέρουν μεταξύ χωρών προέλευσης και κύματος μετανάστευσης. Τα στοιχεία δείχνουν ότι η μόρφωση επηρεάζει περισσότερο την πιθανότητα αυτό-απασχόλησης των γηγενών και λιγότερο των μεταναστών. Ένα άλλο εύρημα είναι ότι η ύπαρξη μεταναστών με κοινή εθνικότητα σε συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή (ethnc enclaves) έχει θετική επίδραση στην πιθανότητα αυτό-απασχόλησης για τους μετανάστες αυτής της εθνικότητας. Τα δεδομένα δείχνουν ότι η διαφορά μεταξύ προσδοκώμενων κερδών από μισθωτή εργασία και προσδοκώμενων κερδών από αυτό-απασχόληση είναι ένας σημαντικός λόγος που οι μετανάστες παρουσιάζουν αυξημένα ποσοστά αυτό-απασχόλησης σε σύγκριση με τους γηγενείς. Τα εκτιμημένα κέρδη των αυτό-απασχολούμενων μεταναστών θα συγκλίνουν με τα κέρδη των αυτόαπασχολούμενων γηγενών. Το παραπάνω εύρημα μας δείχνει ότι η αφομοίωση των μεταναστών επηρεάζει τα κέρδη των αυτό-απασχολούμενων και επομένως αυξάνει την πιθανότητα αυτό-απασχόλησης των μεταναστών. Οι Clark and Drnkwater (2000) προσπαθούν να εξηγήσουν γιατί εθνικές μειονότητες σε Αγγλία και Ουαλία εκπροσωπούνται κατά μεγαλύτερο ποσοστό στον τομέα της αυτό-απασχόλησης. Ερευνούνται παράγοντες που ίσως ευθύνονται για αυτό το αυξημένο ποσοστό. Ένας σημαντικός παράγοντας είναι ότι οι εργάτες που ανήκουν σε μειονότητες ωθούνται στην αυτό-απασχόληση ως ορθολογική αντίδραση στα εμπόδια εισόδου που αντιμετωπίζουν στην αγορά εργασίας (pull factors). 12

14 Υπάρχουν όμως και άλλοι παράγοντες (push factors) που οδηγούν τους μετανάστες στην επιλογή της αυτό-απασχόλησης, όπως η ύπαρξη εθνοτικών κοινοτήτων (ethnc enclaves), η επιρροή της θρησκείας, καθώς και η πρόσβαση σε ανεπίσημη εργασία μέσω οικογενειακών δεσμών ή κοινής γλώσσας και κουλτούρας. Στη μελέτη των Clark and Drnkwater (2000) περιγράφεται συνοπτικά ένα θεωρητικό υπόδειγμα το οποίο ενσωματώνει αυτούς τους παράγοντες και στην συνέχεια εκτιμάται με οικονομετρικό υπόδειγμα δυαδικής επιλογής τύπου probt η σημαντικότητα τους. Τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν είναι από την Fourth Natonal Survey of Ethnc Mnortes που πραγματοποιήθηκε από το Polcy Studes Insttute και ερευνά τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες των μεταναστών της Βρετανίας. Οι συνεντεύξεις έγιναν μεταξύ Νοεμβρίου 1993 και Δεκεμβρίου 1994 και κάλυπταν θέματα όπως οικογενειακές δομές, απασχόληση, εισόδημα, μόρφωση, στέγαση, ρατσιστική παρενόχληση, υγεία, πολιτιστική ταυτότητα. Ερωτήθηκαν 5196 άτομα ασιατικής και καραϊβικής καταγωγής και 2867 λευκοί. Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα αυτής της έρευνας σε σχέση με μεγαλύτερες, συχνότερες, κυβερνητικές έρευνες είναι ότι περιέχει μεγαλύτερο αριθμό ατόμων από εθνικές μειονότητες και ότι χωρίζει το δείγμα σε περισσότερες ομάδες από την απογραφή του πληθυσμού της Βρετανίας του 1991 (1991 Census of Populaton). Το δείγμα χωρίζεται σε έξι διαφορετικές εθνικές ομάδες, Καραϊβικοί, Ινδοί, Αφρικανό-ασιάτες, Πακιστανοί, Μπαγκλαντεσιανοί και Κινέζοι. Βρέθηκε ότι η διαφορά προβλεπόμενων κερδών μεταξύ εξαρτημένης εργασίας και αυτό-απασχόλησης έχει ισχυρή επίδραση στην επιλογή αυτό-απασχόλησης. Δηλαδή, οι διακρίσεις στον τομέα της μισθωτής εργασίας οδηγούν τους μετανάστες στην επιλογή της αυτό-απασχόλησης. Όμως, ακόμα και όταν αφαιρεθεί αυτή την επίδραση, οι διαφορές στις πιθανότητες αυτό-απασχόλησης μεταξύ των μειονοτικών 13

15 ομάδων παραμένει υποδηλώνοντας ότι υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που επιδρούν. Από τους κοινωνικούς παράγοντες (cultural factors) που αναλύθηκαν βρέθηκε ότι τα άτομα που ζουν σε συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές με ομοεθνείς τους (ethnc enclaves) έχουν μικρότερη πιθανότητα να αυτό-απασχοληθούν. Το ίδιο συμβαίνει και για τα άτομα που δεν γνωρίζουν καλά Αγγλικά. Επίσης η θρησκεία φαίνεται να έχει μικρή έως καμία επίδραση στην επιλογή αυτό-απασχόλησης, εκτός αν επανεκτιμηθεί το υπόδειγμα παραλείποντας τις ψευδομεταβλητές που έχουν σχέση με την εθνικότητα αλλά συμπεριληφθούν μεταβλητές σχετικά με την θρησκεία. Σε αυτή την περίπτωση οι χριστιανοί φαίνεται να έχουν μικρότερες πιθανότητες αυτόαπασχόλησης συγκριτικά με άλλες θρησκείες. Οι Constant and Shachmurove (2003) αναλύουν την επιχειρηματική συμπεριφορά τριών διαφορετικών πληθυσμών στην Γερμανία. Αντλώντας στοιχεία από το German Soco-Economc Panel (GSOEP) εκτιμούν με οικονομετρικά υποδείγματα δυαδικής επιλογής τύπου logt την πιθανότητα αυτό-απασχόλησης για άνδρες από Δυτική Γερμανία, από Ανατολική Γερμανία και μετανάστες. Βρέθηκε ότι η πιθανότητα αυτό-απασχόλησης αυξάνεται ανάλογα με την ηλικία αλλά με φθίνοντα ρυθμό. Η εκπαίδευση προωθεί την επιλογή αυτό-απασχόλησης μόνο για τους γηγενείς από Ανατολική Γερμανία. Η σχέση μεταξύ πιθανότητας αυτό-απασχόλησης των μεταναστών και ετών διαμονής στην Γερμανία έχει μορφή U. Οι μετανάστες κατά τα πρώτα χρόνια της μετανάστευσης χρησιμοποιούν την αυτό-απασχόληση για να εισέλθουν στην αγορά εργασίας στης Γερμανίας. Όμως η πιθανότητα αυτόαπασχόλησης των μεταναστών μειώνεται καθώς αυξάνονται τα έτη διαμονής και στη συνέχεια επανέρχεται στα αρχικά επίπεδα. Αυτό δείχνει ότι όταν οι μετανάστες ξεπεράσουν τις αρχικές δυσκολίες προσαρμογής εκμεταλλεύονται τις ευκαιρίες για αυτό-απασχόληση που παρέχονται από την αγορά εργασίας της χώρας προορισμού. 14

16 Μετά τον έλεγχο για ατομικά χαρακτηριστικά και χαρακτηριστικά της αγοράς εργασίας, οι μελετητές βρίσκουν ότι οι μετανάστες επιλέγουν την αυτό-απασχόληση λόγω των υψηλότερων αποδοχών που λαμβάνουν συγκριτικά με την εξαρτημένη εργασία. Οι Andersson and Wadensjö (2004) ασχολούνται με την αυτό-απασχόληση των μεταναστών στη Δανία και τη Σουηδία. Η κύρια υπόθεση της μελέτης τους είναι ότι οι μετανάστες αντιμετωπίζουν δυσκολίες εισόδου στην αγορά εργασίας, όπως χαμηλά επίπεδα απασχόλησης και χαμηλότερα ωρομίσθια σε σχέση με τα προβλεπόμενα σύμφωνα με την ηλικία, το φύλο και την μόρφωση τους. Ως συνέπεια των δυσκολιών αυτών, οι μετανάστες επιλέγουν την αυτό-απασχόληση. Οι Andersson and Wadensjö (2004) εξετάζουν αν οι μετανάστες εκπροσωπούνται σε μεγαλύτερο βαθμό από τους γηγενείς στον τομέα της αυτό-απασχόλησης. Επίσης εξετάζουν τα χαρακτηριστικά καθώς και τα εισοδήματα των αυτό-απασχολούμενων μεταναστών. Τα δεδομένα προέρχονται από το Υπουργείο Οικονομικών της Δανίας και από την Έρευνα Αγοράς Εργασίας του 1999 για τη Σουηδία. Στη συνέχεια χρησιμοποιώντας οικονομετρικό υπόδειγμα δυαδικής επιλογής τύπου probt, εκτιμούν την πιθανότητα αυτό-απασχόλησης των μεταναστών στη Δανία και τη Σουηδία. Τα αποτελέσματα υποδεικνύουν ότι οι μετανάστες από μη-δυτικές χώρες έχουν υψηλότερα ποσοστά αυτό-απασχόλησης από τους υπόλοιπους μετανάστες. Μετανάστες με υψηλά ποσοστά αυτό-απασχόλησης στην χώρα προέλευσης τους έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να αυτό-απασχοληθούν. Επίσης, οι μετανάστες που αντιμετωπίζουν εμπόδια εισόδου στην αγορά εργασίας επιλέγουν την αυτόαπασχόληση ως μέσο αποφυγής της ανεργίας. Βρέθηκε ότι οι μετανάστες που αυτόαπασχολούνται έχουν χαμηλότερα εισοδήματα σε σχέση με τους μισθωτούς. Τα 15

17 παραπάνω στοιχεία υποστηρίζουν την υπόθεση ότι οι μετανάστες που αντιμετωπίζουν εμπόδια εισόδου στην μισθωτή εργασία επιλέγουν να αυτό-απασχοληθούν. Η κύρια υπόθεση των Blume et al (2003) είναι ότι οι μετανάστες χρησιμοποιούν την αυτό-απασχόληση ως μέσο αποφυγής ανεργίας. Εκτιμώνται αμοιβαία αποκλειόμενες πιθανότητες μετάβασης των μεταναστών μεταξύ αυτόαπασχόλησης, μισθωτής εργασίας και μη-εργασίας και συγκρίνονται με τις αντίστοιχες πιθανότητες των γηγενών. Στη συνέχεια αφού απομονωθούν διάφοροι παράγοντες που από την διαθέσιμη βιβλιογραφία είναι γνωστό ότι επηρεάζουν την επιλογή της αυτό-απασχόλησης, η μελέτη επικεντρώνεται στους μετανάστες που παρουσιάζουν μεγαλύτερη πιθανότητα μετάβασης από την ανεργία στην αυτόαπασχόληση δηλαδή είναι οριακά αυτό-απασχολούμενοι. Οριακά αυτόαπασχολούμενο είναι το άτομο που χρησιμοποιεί την αυτό-απασχόληση για να αποφύγει την ανεργία. Το δείγμα επιλέγεται τυχαία από τα στατιστικά αρχεία της Δανίας από το 1988 έως Στην αγορά εργασίας της Δανίας εντοπίζονται μετανάστες οι οποίοι χρησιμοποιούν την αυτό-απασχόληση ως μέσο αποφυγής ανεργίας. Οριακά αυτόαπασχολούμενοι προέρχονται κυρίως Τουρκία, Βιετνάμ, Ιράν, Παλαιστίνη. Το γεγονός ότι εντοπίζονται οριακά αυτό-απασχολούμενοι σε συγκεκριμένες ομάδες μεταναστών δείχνει ότι τα άτομα αυτά αντιμετωπίζουν εμπόδια εισόδου στην αγορά εργασίας τα οποία εξαλείφονται όταν αυτό-απασχολούνται. Αφού όμως οι παράγοντες που είναι γνωστοί από την βιβλιογραφία ότι επηρεάζουν την επιλογή αυτό-απασχόλησης έχουν απομονωθεί, τότε τα εμπόδια εισόδου τα οποία αντιμετωπίζουν οι οριακά αυτό-απασχολούμενοι προέρχονται από άλλα χαρακτηρίστηκα που δεν έχουν ερευνηθεί ή λόγω διακρίσεων στην αγορά εργασίας. 16

18 Οι Farle and Meyer (1996) μελετούν τις διαφορές στα επίπεδα αυτόαπασχόλησης μεταξύ εθνικών και φυλετικών ομάδων μεταναστών στην Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, καθώς και μεταξύ μεταναστών και γηγενών. Χρησιμοποιούν στοιχεία από την απογραφή του πληθυσμού των Η.Π.Α του 1990, τα οποία τους επιτρέπουν να μελετήσουν εξήντα διαφορετικές ομάδες μεταναστών. Το δείγμα τους περιλαμβάνει άτομα που εργάζονται σε μη γεωργικούς τομείς, ηλικίας άνω των δεκαέξι ετών. Ως αυτό-απασχολούμενοι ορίζονται τα άτομα που δηλώνουν στην απογραφή ότι έχουν δική τους επιχείρηση με ή χωρίς εργαζόμενους. Για να εξετάσουν τους παράγοντες που επηρεάζουν τα ποσοστά αυτό-απασχόλησης των μεταναστών, οι ερευνητές χρησιμοποίησαν οικονομετρικά υποδείγματα δυαδικής επιλογής τύπου probt. Υπάρχουν ενδείξεις ότι όσο αυξάνεται το επίπεδο εκπαίδευσης και τα χρόνια παραμονής στην χώρα υποδοχής αυξάνεται η πιθανότητα αυτό-απασχόλησης. Οι ομάδες με υψηλή αυτό-απασχόληση δεν προέρχονται από χώρες με υψηλά ποσοστά αυτό-απασχόλησης. Επίσης βρέθηκε ότι η διαφορά των προσδοκώμενων κερδών από αυτό-απασχόληση και προσδοκώμενων κερδών από μισθωτή εργασία μιας φυλετικής ομάδας είναι σημαντικός παράγοντας ως προς την επιλογή αυτό-απασχόλησης για την συγκεκριμένη ομάδα. Οι ευνοημένες ομάδες από πλευράς κερδών από μισθωτή εργασία και κερδών από αυτό-απασχόληση είναι πιθανότερο να αυτό-απασχοληθούν. Το παραπάνω εύρημα υποδεικνύει ότι για κάποιες ομάδες μεταναστών τα υψηλά σχετικά έσοδα από αυτό-απασχόληση και όχι οι διακρίσεις και οι γλωσσικές δυσκολίες οδηγούν στην επιλογή αυτό-απασχόλησης. Ο Farle (2005) χρησιμοποιεί στοιχεία από την U.S Current Populaton Survey (CPS) και μελετά την πιθανότητα και τα ποσοστά εισόδου-εξόδου από την αυτό-απασχόληση ομάδων που μειονεκτούν σε σχέση με το σύνολο του εργατικού 17

19 δυναμικού. Οι ομάδες αυτές είναι οι γυναίκες, οι έγχρωμοι, οι Λατινογενείς, οι ιθαγενείς Αμερικάνοι, οι μετανάστες και οι λιγότερο μορφωμένοι. Χρησιμοποιώντας οικονομετρικά υποδείγματα δυαδικής επιλογής τύπου logt εκτιμήθηκαν οι πιθανότητες εισόδου και εξόδου από την αυτό-απασχόληση. Τα ευρήματα υποδεικνύουν ότι οι γυναίκες, οι μετανάστες και οι λιγότερο μορφωμένοι έχουν χαμηλότερα ποσοστά αυτό-απασχόλησης από τις αντίστοιχες ομάδες των ανδρών, λευκών, μη-λατίνων και περισσότερο μορφωμένων. Οι γυναίκες έχουν χαμηλότερα ποσοστά εισόδου στην αυτό-απασχόληση και υψηλότερα ποσοστά εξόδου συγκριτικά με τους άνδρες. Αυτό εξηγεί γιατί οι γυναίκες εμφανίζουν χαμηλότερα ποσοστά αυτό-απασχόλησης. Επίσης χαμηλά ποσοστά εισόδου και υψηλά ποσοστά εξόδου από την αυτό-απασχόληση παρουσιάζουν οι ομάδες των έγχρωμων, ιθαγενών Αμερικάνων, Λατίνων και μεταναστών. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι τα παραπάνω ποσοστά οφείλονται στο χαμηλό απόθεμα πλούτου (περιουσιακά στοιχεία) και το χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης των συγκεκριμένων ομάδων. Η μελέτη του Farle (2005) συμφωνεί με την διεθνή βιβλιογραφία ότι το επίπεδο εκπαίδευσης επιδρά θετικά στην πιθανότητα αυτό-απασχόλησης. Επίσης σημαντικό είναι το εύρημα ότι το απόθεμα πλούτου επιδρά θετικά στην πιθανότητα αυτό-απασχόλησης. Από την ανασκόπηση διεθνούς βιβλιογραφίας συνοψίζουμε τους παράγοντες που επιδρούν στην πιθανότητα επιλογής αυτό-απασχόλησης. Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι σημαντικό ρόλο στην πιθανότητα αυτό-απασχόλησης έχουν τα ατομικά χαρακτηριστικά των ατόμων. Τέτοια ατομικά χαρακτηριστικά είναι η ηλικία, το φύλο, η οικογενειακή κατάσταση και η εκπαίδευση. Ένας από τους παράγοντες που επηρεάζουν την πιθανότητα αυτό-απασχόλησης είναι η διάρκεια παραμονής στην χώρα υποδοχής. Οι Borjas (1986), Lofstrom (1999), Farle and 18

20 Meyer (1996), Constant and Shachmurove (2003) εντοπίζουν ότι όσο αυξάνονται τα έτη παραμονής στην χώρα υποδοχής βελτιώνεται η πιθανότητα αυτό-απασχόλησης. Οι μελέτες των Borjas (1986), Lofstrom (1999), Clark and Drnkwater (2000) υποδεικνύουν ότι η ύπαρξη εθνοτικών κοινοτήτων (ethnc enclaves) επηρεάζει την πιθανότητα αυτό-απασχόλησης. Οι Lofstrom (1999), Farle and Meyer (1996) και Constant and Shachmurove (2003) εντοπίζουν ότι η διάφορα των προσδοκώμενων εισοδημάτων μεταξύ αυτό-απασχόλησης και εξαρτημένης εργασίας είναι επίσης προσδιοριστικός παράγοντας για την επιλογή αυτό-απασχόλησης. Οι ερευνητές Borjas (1986), Lofstrom (1999), Clark and Drnkwater (2000), Andersson and Wadensjö (2004) δείχνουν ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές στα ποσοστά αυτό-απασχόλησης μεταξύ διαφορετικών εθνικοτήτων μεταναστών που διαμένουν στην ίδια χώρα υποδοχής. Οι Clark and Drnkwater (2000), Andersson and Wadensjö (2004), Blume et al (2003) κάνουν λόγο για εμπόδια εισόδου των μεταναστών στην αγορά εξαρτημένης εργασίας τα οποία ωθούν τους μετανάστες στην επιλογή της αυτό-απασχόλησης. Συγκεκριμένα, όπως αναφέρεται από τους Moore (1983) και Clark and Drnkwater (2000) ένα από τα εμπόδια εισόδου είναι η γνώση αγγλικής γλώσσας. Οι Andersson and Wadensjö (2004) αναφέρουν ότι υπάρχει θετική σχέση μεταξύ ποσοστού αυτό-απασχόλησης στην χώρα προέλευσης και πιθανότητας αυτό-απασχόλησης στην χώρα υποδοχής. Τέλος οι Farle and Meyer (1996) και Farle (2005) αναφέρουν ότι οι ευνοημένες ομάδες μεταναστών από πλευράς εισοδημάτων και περιουσιακών στοιχείων έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα αυτό-απασχόλησης Ελληνική βιβλιογραφία Ο Hatzprokopou (2008) μελετά το θεσμικό πλαίσιο και τους παράγοντες που σχετίζονται με την αυτό-απασχόληση των μεταναστών στην Ελλάδα. Ως συνέπεια 19

21 των πολιτικών και κοινωνικών μεταβάσεων στην Ανατολική Ευρώπη, μετανάστευσε στην Ελλάδα μεγάλος αριθμός μεταναστών, χωρίς να καταγράφονται επίσημα από τις Ελληνικές αρχές. Οι μετανάστες προέρχονταν κυρίως από την πρώην Σοβιετική Ένωση και τα Βαλκάνια, ιδιαίτερα από την Αλβανία. Οι πολιτικές που εφαρμόσθηκαν από τις ελληνικές αρχές είχαν ως στόχο να περιορίσουν το φαινόμενο και έτσι η πλειονότητα των μεταναστών δεν είχαν πρόσβαση στα απαραίτητα έγγραφα ώστε να εργαστούν ως μισθωτοί ή να αυτό-απασχοληθούν. Η κατάσταση άρχισε να αλλάζει το 1997 με το πρώτο πρόγραμμα νομιμοποίησης των μεταναστών. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1990 έκαναν την αισθητή την παρουσία τους στο κέντρο της Αθηνάς επιχειρήσεις μεταναστών. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 εμπειρικές μελέτες δείχνουν ότι οι μετανάστες στην Ελλάδα κινούνται προς την αυτό-απασχόληση και την ιδιοκτησία μικρών επιχειρήσεων. Τα δύο επόμενα προγράμματα ένταξης (2001, 2005) νομιμοποίησαν το μεγαλύτερο μέρος των μεταναστών στην Ελλάδα. Παράλληλα με τα προγράμματα νομιμοποίησης, αναπτύχθηκε το θεσμικό πλαίσιο σχετικά με τους μετανάστες ελληνικής καταγωγής, ιδιαίτερα αυτούς που προέρχονται από Αλβανία και πρώην Σοβιετική Ένωση. Αυτοί οι μετανάστες είχαν διαφορετική μεταχείριση όχι μόνο σε σχέση με τους υπόλοιπους μετανάστες αλλά και μεταξύ των εν λόγω ομάδων. Για παράδειγμα στους μετανάστές ελληνικής καταγωγής από την Αλβανία, δόθηκαν έγραφα που τους διαχώριζαν από τους υπόλοιπους μετανάστες αλλά είχαν περιορισμένη πρόσβαση στην υπηκοότητα. Αντίθετα οι μετανάστες ελληνικής καταγωγής από την πρώην Σοβιετική Ένωση δόθηκε πλήρης υπηκοότητα. Στην μελέτη των Kanellopoulos and Cholezas (2006) ερευνώνται οι συνθήκες εισόδου και εργασίας μεταναστών με υψηλό επίπεδο εξειδίκευσης και τον ρόλο του θεσμικού πλαισίου στην έναρξη επιχειρηματικής δραστηριότητας στην Ελλάδα. 20

22 Τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν είναι από τις Έρευνες Εργατικού Δυναμικού (L.F.S), από τον Ο.Α.Ε.Δ και από το Υπουργείο Εσωτερικών και αναφέρονται στην χρονική περίοδο Ένα μειονέκτημα των δεδομένων από τις Έρευνες Εργατικού Δυναμικού είναι ότι μεγάλο ποσοστό των μεταναστών είναι παράνομοι παρά τα τρία προγράμματα νομιμοποίησης που έχουν γίνει. Ως αποτέλεσμα οι μετανάστες να αποφεύγουν τους κρατικούς υπαλλήλους που συλλέγουν τα σχετικά στοιχεία. Για τον ορισμό του υψηλά εξειδικευμένου δεν αναφέρεται ξεκάθαρα στον νόμο περί μεταναστών. Θεωρείται υψηλά εξειδικευμένος μετανάστης αυτός για τον οποίο προβλέπεται από τον νόμο διευκολύνσεις στον είσοδο και διαμονή στην χώρα. Ο νόμος ορίζει ως τέτοιας κατηγορίας ανθρώπους εργαζόμενους που προωθούν το δημόσιο συμφέρον, μέλη διοικητικών συμβουλίων, μάνατζερ, προσωπικό εταιριών και πνευματικούς δημιουργούς. Σύμφωνα με την πρόσφατη Έρευνα Εργατικού Δυναμικού (L.F.S) το ποσοστό των υψηλά εξειδικευμένων μεταναστών είναι σχετικά χαμηλό, 1.5 τοις εκατό της συνολικής απασχόλησης. Η πιθανή επίδραση στην εθνική αγορά εργασίας είναι δεν είναι σημαντική. Αντίθετα οι εξειδικευμένοι μετανάστες είναι το 11.5 τοις εκατό των γηγενών εξειδικευμένου και χωρίς αμφιβολία επηρεάζουν την σχετική αγορά εργασίας στην Ελλάδα. Οι εξειδικευμένοι μετανάστες προέρχονται κυρίως από γειτονικές χώρες και πρόκειται για κυκλική μετανάστευση, δηλαδή οι μετανάστες έχουν σκοπό να επιστρέψουν στην χώρα τους, έτσι η επίδραση τους στην σχετική αγορά εργασίας δεν προβλέπεται να αυξηθεί. Η μελέτη των Kanellopoulos and Cholezas (2006) υποστηρίζει ότι μερικά στοιχεία της ελληνικής οικονομίας όπως υψηλή ανεργία, όχι καλά ανεπτυγμένος τεχνολογικός τομέας και η γραφειοκρατία αποθαρρύνουν τους υψηλά εξειδικευμένους και εξειδικευμένους 21

23 μετανάστες από το να έρθουν στην Ελλάδα και να δραστηριοποιηθούν επιχειρηματικά. Η Halkas (2007) μελετά την περίπτωση των Αλβανών μεταναστών επιχειρηματιών στην Ελλάδα. Σκοπός της μελέτης είναι ο εντοπισμός των παραγόντων που επηρεάζουν την επιχειρηματικότητα των μεταναστών στην Ελλάδα και να καθορίσει τα χαρακτηριστικά των Αλβανών μεταναστών που δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά στην Αθήνα. Τα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν αντλήθηκαν από το Εμπορικό και Βιομηχανικό επιμελητήριο Αθηνών, την Albanan Student Assocaton και από συνεντεύξεις Αλβανών μεταναστών που πραγματοποιήθηκαν στην περιοχή της Αθήνας. Οι Αλβανοί επιχειρηματίες δραστηριοποιούνται κυρίως στον τομέα του λιανικού εμπορίου. Η μελέτη υποδεικνύει ότι οι Αλβανοί επιχειρηματίες προσφέρουν προϊόντα και υπηρεσίες τα οποία απευθύνονται κυρίως σε ομοεθνείς τους, δηλαδή επιβεβαιώνεται η υπόθεση της διεθνούς βιβλιογραφίας για την ύπαρξη εθνοτικών κοινοτήτων οι οποίες ενισχύουν την πιθανότητα αυτό-απασχόλησης των ομοεθνών τους. 22

24 3. Πηγές στατιστικών δεδομένων και ανάλυση 3.1. Πηγές στατιστικής πληροφόρησης Για την διερεύνηση της επιχειρηματικής δραστηριότητας των μεταναστών στην ελληνική αγορά εργασίας, θα χρησιμοποιηθούν στοιχεία από την Έρευνα Εργατικού Δυναμικού (β τρίμηνο του 2007), η οποία πραγματοποιείται και ανακοινώνεται από την Γενική Γραμματεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδος. Τα στοιχεία που θα αναλυθούν προέρχονται από πρώτης γενιάς μετανάστες. Ο λόγος που δεν χρησιμοποιούνται στοιχεία δεύτερης γενιάς, είναι ότι η επιλογή δειγμάτων νεαρής ηλικίας δεν μπορεί να αναφέρεται σε μια διαμορφωμένη κατάσταση αλλά μάλλον στην τάση της προοπτικής αυτό-απασχόλησης των δεύτερης γενιάς μεταναστών. Η έρευνα είναι δειγματοληπτική και ο σχεδιασμός της βασίστηκε στα στοιχεία της Απογραφής Πληθυσμού έτους Σχεδιάστηκε εφαρμόζοντας τη δισταδιακή στρωματοποιημένη δειγματοληψία με πρωτογενή μονάδα δειγματοληψίας την επιφάνεια (ένα ή περισσότερα οικοδομικά τετράγωνα) και δευτερογενή το νοικοκυριό. Οι επιφάνειες που ερευνήθηκαν σε ολόκληρη την επικράτεια ανέρχονται συνολικά σε και τα νοικοκυριά σε (ποσοστό 0,73% επί του συνόλου των νοικοκυριών). Τα χαρακτηριστικά της έρευνας (αριθμός των απασχολουμένων, ανέργων κλπ.) εκτιμήθηκαν με την εφαρμογή κατάλληλου αμερόληπτου εκτιμητή, ο υπολογισμός του οποίου βασίστηκε: α ) στην πιθανότητα επιλογής των νοικοκυριών του δείγματος, β ) στο ποσοστό ανταπόκρισης των νοικοκυριών του δείγματος σε κάθε πρωτογενή μονάδα δειγματοληψίας (επιφάνεια) και γ ) στην κατανομή του πληθυσμού κατά φύλο και ομάδες ηλικιών κάθε Περιφέρειας για το Β τρίμηνο του έτους Η κατανομή του πληθυσμού κατά φύλο και ομάδες ηλικιών κάθε Περιφέρειας προέκυψε με προβολή που βασίστηκε στη διαχρονική τάση που 23

25 παρουσιάζει ο πληθυσμός της Ελλάδας κατά φύλο και ομάδες ηλικιών, καθώς και στον αριθμό των γεννήσεων, θανάτων και μεταναστών Χρησιμοποιούμενες μεταβλητές και περιγραφή ανάλυση Αρχικά χωρίζουμε τους μετανάστες ανά περιοχή γέννησης σε οκτώ περιοχές (ομάδες χωρών). Οι περιοχές αυτές είναι: Δυτική Ευρώπη, Ανατολική Ευρώπη, πρώην Ε.Σ.Σ.Δ, Αφρική, Αμερική- Καναδάς -Αυστραλία, Ανατολική Ασία, Δυτική Ασία. Ο διαχωρισμός των χωρών γέννησης των μεταναστών στις περιοχές που εξετάζουμε έγινε με βάση την ήπειρο που βρίσκεται κάθε χώρα. Κάποιες ομάδες χωρών έχουν κοινό πολιτικό παρελθόν, όπως στην περίπτωση των χωρών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης (Ε.Σ.Σ.Δ). Κάποιες άλλες ομάδες περιέχουν χώρες, όπως Αμερική -Καναδάς- Αυστραλία, οι οποίες έχουν σχηματιστεί από παρόμοια κοινωνικοπολιτικά γεγονότα. Ο διαχωρισμός των εθνικοτήτων των μεταναστών του δείγματος στις οκτώ ευρύτερες περιοχές γέννησης φαίνεται πιο αναλυτικά στον Πίνακα 2. Πίνακας 2. Οι εθνικότητες των μεταναστών του δείγματος χωρισμένες σε οκτώ ευρύτερες περιοχές γέννησης. Αμερική -Καναδάς- Δυτική Ευρώπη Ανατολική Ευρώπη Δυτική Ασία Αυστραλία Γερμανία Πολωνία Τουρκία Η.Π.Α Ιταλία Τσεχία Ιράν Καναδάς Βέλγιο Ρουμανία Ιράκ Αυστραλία Μεγάλη Βρετανία Βουλγαρία Λίβανος Ιρλανδία Αλβανία Ιορδανία Αυστρία Σερβία Συρία Λατινική Αμερική Σουηδία Βοσνία Παλαιστίνη Βραζιλία Μάλτα Σλοβακία Αργεντινή Κύπρος Ουγγαρία Ανατολική Ασία Χιλή Γαλλία πρώην ΕΣΣΔ Πακιστάν Μεξικό Ολλανδία Μολδαβία Ινδία Δανία Ρωσία Μπαγκλαντές Αφρική Ισπανία Αρμενία Κίνα Μαρόκο Πορτογαλία Γεωργία Φιλιππίνες Αίγυπτος Φιλανδία Ουκρανία Ινδονησία Λιβύη Ελβετία Λευκορωσία Βιετνάμ Σουδάν Στον Πίνακα 3 παρουσιάζονται τα ποσοστά αυτό-απασχόλησης μεταναστών ανά γεωγραφική περιοχή προέλευσης και κατά φύλο. Τα ποσοστά αυτό-απασχόλησης 24

26 για τους άνδρες κυμαίνονται από 33.3 τοις εκατό για τους μετανάστες από την Αφρική έως 8.9 τοις εκατό για τους μετανάστες από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Για τις γυναίκες τα ποσοστά αυτό-απασχόλησης κυμαίνονται από 26.1 τοις εκατό για τις μετανάστριες που προέρχονται από χώρες τις ομάδας Αμερική- Καναδάς-Αυστραλία έως 5.5 τοις εκατό για τις μετανάστριες που προέρχονται από την Ανατολική Ευρώπη. Το δείγμα μας παρουσιάζει μηδενικό ποσοστό αυτόαπασχόλησης για τις γυναίκες που προέρχονται από χώρες της Ανατολικής Ασίας. Σύμφωνα με τα δεδομένα της Έκθεσης Εργατικού Δυναμικού, τα ποσοστά αυτόαπασχόλησης στην Ελλάδα είναι 33,6 τοις εκατό για τους άνδρες και 18,5 τοις εκατό για τις γυναίκες. Οι άνδρες μετανάστες που προέρχονται από τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης και της Αφρικής παρουσιάζουν ποσοστά αυτό-απασχόλησης τα οποία κυμαίνονται στα ίδια επίπεδα με αυτά των ελλήνων. Ακολουθούν οι άνδρες μετανάστες από τις χώρες Αμερική-Καναδάς-Αυστραλία και στην συνέχεια μετανάστες από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και τις Ανατολικής Ευρώπης. Πίνακας 3. Ποσοστά αυτό-απασχόλησης ανδρών και γυναικών μεταναστώντριών στην Ελλάδα ανά γεωγραφική περιοχή και ανά χώρα γέννησης (πέντε πολυπληθέστερες). Άνδρες Γυναίκες Χώρα /περιοχή προέλευσης μεταναστών Μέσος όρος Τυπική απόκλιση Μέγεθος δείγματος Μέσος όρος Τυπική απόκλιση Μέγεθος δείγματος Κατά περιοχή γέννησης Δυτική Ευρώπη Αφρική πρώην ΕΣΣΔ Δυτική Ασία Αμερική-Καναδάς-Αυστραλία Ανατολική Ασία Ανατολική Ευρώπη Κατά χώρα γέννησης (πέντε πολυπληθέστερες) Αλβανία Ρωσία Γεωργία Βουλγαρία Ρουμανία Σύνολο δείγματος μεταναστών Ελλάδα Πηγή: Έρευνα Εργατικού Δυναμικού, β τρίμηνο

27 Στο δεύτερο μέρος του Πίνακα 3 περιέχονται τα ποσοστά αυτό-απασχόλησης των πέντε πολυπληθέστερων εθνικοτήτων του δείγματος. Οι Ρώσοι μετανάστες στην Ελλάδα έχουν τα υψηλότερα ποσοστά αυτό-απασχόλησης τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες (14.2 τοις εκατό και 12 τοις εκατό αντίστοιχα). Ακολουθούν οι μετανάστες από την Ρουμανία, Γεωργία, Βουλγαρία και τέλος με τα χαμηλότερα ποσοστά και στα δύο φύλα η Αλβανία (8.1 τοις εκατό για τους άνδρες, 4.7 τοις εκατό για τις γυναίκες). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μετανάστες από την Αλβανία λόγω της μεγαλύτερης απόκλισης στα ποσοστά αυτό-απασχόλησης μεταξύ ανδρών και γυναικών. Ο Πίνακας 4 περιέχει τα ποσοστά αυτό-απασχόλησης γηγενών και μεταναστών στο σύνολο τους καθώς και το ποσοστό αυτό-απασχόλησης των Αλβανών ως την πολυπληθέστερη εθνικότητα μεταναστών στην Ελλάδα. Επίσης βλέπουμε τις μηνιαίες αμοιβές από μισθωτή εργασία και τα μηνιαία εισοδήματα από αυτό-απασχόληση για τους γηγενείς, το σύνολο των μεταναστών και ξεχωριστά τους μετανάστες Αλβανικής εθνικότητας. Το ποσοστό αυτό-απασχόλησης των γηγενών είναι της τάξης του 29 τοις εκατό ενώ για τους μετανάστες συνολικά είναι κατά μέσο όρο 8.6 τοις εκατό. Αισθητά χαμηλότερα από τον μέσο όρο αυτό-απασχόλησης των μεταναστών βρίσκεται το ποσοστό των Αλβανών μεταναστών που αυτόαπασχολούνται (7 τοις εκατό). Επίσης στον Πίνακα 4 βλέπουμε διαφορές στις μηνιαίες αμοιβές από μισθωτή εργασία και αυτό-απασχόληση μεταξύ γηγενών, μεταναστών και Αλβανών μεταναστών. Κατά μέσο όρο οι γηγενείς αμείβονται ευρώ μηνιαία για μισθωτή εργασία, ενώ οι μετανάστες ευρώ και ακόμα χαμηλότερα οι Αλβανοί μετανάστες στα ευρώ. Τα δεδομένα του δείγματος μας για τις διαφορές μισθών μεταξύ μεταναστών και γηγενών συμφωνούν 26

28 με τα αποτελέσματα της έρευνας των Demouss et al. (2008), ότι οι γηγενείς λαμβάνουν υψηλότερους μισθούς από τους μετανάστες. Παρατηρούμε ότι οι μετανάστες έχουν χαμηλότερα μηνιαία εισοδήματα από τους γηγενείς και στην αυτό-απασχόληση. Όμως οι Αλβανοί μετανάστες έχουν υψηλότερα μηνιαία εισοδήματα, από το μέσο όρο του συνόλου των μεταναστών, στην αυτό-απασχόληση. Συμπεραίνουμε από τον Πίνακα 4 ότι οι Αλβανοί μετανάστες έχουν χαμηλότερα ποσοστά αυτό-απασχόλησης, σε σχέση με τους υπόλοιπους μετανάστες στην Ελλάδα, όμως όσοι από αυτούς επιλέξουν την επιχειρηματική δραστηριότητα ως απασχόληση έχουν κατά μέσο όρο υψηλότερα μηνιαία κέρδη. Τα στοιχεία αυτά έρχονται σε αντίθεση με την μελέτη του Borjas (1986), όπου υποστηρίζεται ότι οι μετανάστες αυτό-απασχολούνται κατά μεγαλύτερο ποσοστό και παράλληλα λαμβάνουν υψηλότερα εισοδήματα από τους γηγενείς. Πίνακας 4. Ποσοστά αυτό-απασχόλησης και εισοδήματα από μισθωτή εργασία και αυτό-απασχόληση (άτομα ηλικίας ετών) Ποσοστά αυτοαπασχόλησης Μηνιαίες αμοιβές από μισθωτή εργασία Μηνιαία εισοδήματα από αυτο-απασχόληση Γηγενείς Μετανάστες σύνολο Αλβανοί Πηγή: Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών 2004/05. Μελετώντας την διαφορά στα ποσοστά αυτό-απασχόλησης μεταναστών και γηγενών θελήσαμε να δώσουμε μια πληρέστερη εικόνα για τους κλάδους που δραστηριοποιείται το σύνολο του εργατικού δυναμικού στην Ελλάδα. Στον Πίνακα 5 παρουσιάζουμε την κατανομή μισθωτής εργασίας και αυτό-απασχόλησης για μετανάστες και γηγενείς κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας. Ο διαχωρισμός κλάδων οικονομικής δραστηριότητας έγινε με βάση την Στατιστική Ταξινόμηση Κλάδων Οικονομικής Δραστηριότητας (2003) που πραγματοποιείται από την Εθνική 27

29 Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος. Το μεγαλύτερο ποσοστό μισθωτών γηγενών απασχολείται στους κλάδους μεταποιητικών βιομηχανιών (Δ) και χονδρικού και λιανικού εμπορίου (Ζ) με ποσοστά τοις εκατό και τοις εκατό αντίστοιχα. Ακολουθούν οι κλάδοι των κατασκευών (ΣΤ), των μεταφορών (Θ) και των ξενοδοχείων εστιατορίων (Η). Αντιθέτως το τοις εκατό των μισθωτών μεταναστών απασχολείται στον κλάδο των κατασκευών (ΣΤ) και με σημαντικά χαμηλότερα ποσοστά ακολουθούν οι κλάδοι των μεταποιητικών βιομηχανιών (21.03 τοις εκατό) και ξενοδοχείων εστιατορίων (13.82 τοις εκατό). Το μεγαλύτερο μέρος των αυτό-απασχολούμενων γηγενών δραστηριοποιείται στον κλάδο τον αγροτικό κλάδο (Α) σε ποσοστό τοις εκατό. Στη συνέχεια βλέπουμε το τοις εκατό των γηγενών να αυτόαπασχολείται στον κλάδο του χονδρικού λιανικού εμπορίου (Ζ). Το τοις εκατό των αυτό-απασχολούμενων μεταναστών δραστηριοποιείται στον κλάδο των κατασκευών (ΣΤ). Ακολουθούν οι κλάδοι χονδρικού λιανικού εμπορίου (Ζ) και ξενοδοχείων εστιατορίων (Η). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι τα μεγαλύτερα ποσοστά αυτό-απασχόλησης τόσο των γηγενών όσο και των μεταναστών βρίσκονται σε διαφορετικούς κλάδους. Σε αντίθεση με το τοις εκατό των γηγενών μόνο το 9.04 τοις εκατό των μεταναστών αυτό-απασχολούνται στον αγροτικό κλάδο. Αυτό ίσως οφείλεται στον καταμερισμό των αγροτικών εκτάσεων κυρίως σε γηγενείς. Το τοις εκατό των μεταναστών αυτό-απασχολείται στον κλάδο των κατασκευών ενώ μόνο το 10 τοις εκατό γηγενών δραστηριοποιείται επιχειρηματικά στον ίδιο κλάδο. Αντίστοιχα ποσοστά συναντάμε μεταξύ μισθωτών μεταναστών και γηγενών στον κλάδο των κατασκευών. Πρέπει να σημειωθεί ότι στην παρούσα εργασία δεν λαμβάνονται υπόψη στοιχεία μεταναστών και γηγενών που 28

30 απασχολούνται στους τομείς γεωργίας (Α) και αλιείας (Β), λόγω της σημαντικής επίπτωσης που έχει η εποχικότητα σε αυτούς τους κλάδους. Πίνακας 5. Κατανομή μισθωτής εργασίας και αυτό-απασχόλησης για μετανάστες και γηγενείς κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας (%) Γηγενείς Μετανάστες Κλάδος οικονομικής δραστηριότητας Μισθωτή εργασία Αυτόαπασχόληση Μισθωτή εργασία Αυτόαπασχόληση (Α) Γεωργία, κτηνοτροφία, θήρα και δασοκομία (Β) Αλιεία (Γ) Ορυχεία και λατομεία (Δ) Μεταποιητικές βιομηχανίες (Ε) Παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου και νερού (ΣΤ) Κατασκευές (Ζ) Χονδρικό και λιανικό εμπόριο. Επισκευή αυτοκίνητων κλπ (Η) Ξενοδοχεία και εστιατόρια (Θ) Μεταφορές, αποθήκευση και επικοινωνίες (Ι) Ενδιάμεσοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί Πηγή: Έρευνα Εργατικού Δυναμικού, β τρίμηνο Μέρος των διαφορετικών ποσοστών αυτό-απασχόλησης που παρουσιάζονται στους Πίνακες 1 και 3 έως 5 αναμφίβολα οφείλονται σε διαφορετικά ατομικά χαρακτηριστικά των ατόμων όπως το φύλο, η ηλικία, η εκπαίδευση, η οικογενειακή κατάσταση. Εμπειρικές μελέτες δείχνουν ότι η εκπαίδευση είναι ένας σημαντικός παράγοντας για την απόφαση αυτό-απασχόλησης (Farle and Meyer, 1996). Ανάλογα με την εκπαίδευση και την κατεύθυνση σπουδών είναι πιθανό το άτομο να έχει κάποια χαρακτηριστικά που αυξάνουν την επιχειρηματικότητα, κύρια μορφή της οποίας είναι η αυτό-απασχόληση. Είναι πιθανό οι οικογενειακοί δεσμοί να ενισχύουν την απόφαση για αυτό-απασχόληση (Clark and Drnkwater, 2000). Τα μέλη της οικογένειας μπορούν να προσφέρουν φθηνή, ανεπίσημη και αξιόπιστη εργασία ιδιαίτερα σε μειονότητες που έχουν στενούς οικογενειακούς δεσμούς. Ένας άλλος καθοριστικός παράγοντας που από την βιβλιογραφία φαίνεται να επηρεάζει την επιλογή αυτό-απασχόλησης είναι η χρονιά κατά την οποία μετανάστευσε το άτομο. Όσο αυξάνεται η διάρκεια παραμονής στην χώρα υποδοχής 29

31 επέρχεται η αφομοίωση (assmlaton) των μεταναστών στην αγορά εργασίας της χώρας υποδοχής, η οποία όπως δείχνουν μελέτες έχει σημαντική επίδραση στην επιλογή αυτό-απασχόλησης (Borjas, 1986). Υπάρχουν εμπειρικές ενδείξεις ότι η περιφέρεια διαμονής των μεταναστών στην χώρα υποδοχής επηρεάζει την επιλογή αυτό-απασχόλησης. Έχει βρεθεί ότι η συγκέντρωση ομοεθνών μεταναστών σε συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή, με κοινή θρησκεία, γλώσσα και έθιμα (ethnc enclaves) αυξάνει τις πιθανότητες αυτό-απασχόλησης για τους μετανάστες αυτούς, διότι έχουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα σε σχέση με τους γηγενείς όσον αφορά την ικανοποίηση αναγκών των ατόμων της ίδιας εθνικής ομάδας (Borjas, 1986). 30