Κοινωνική διαχείριση των απορριμμάτων Η πρόταση της αποκεντρωμένης ολοκληρωμένης διαχείρισης Mια πρώτη προσέγγιση σχεδιασμού και κόστους

Transcript

1 Πρωτοβουλία συνεννόησης για τη διαχείριση των απορριμμάτων prosynat.blogspot.com - prosynat@gmail.com Κοινωνική διαχείριση των απορριμμάτων Η πρόταση της αποκεντρωμένης ολοκληρωμένης διαχείρισης Mια πρώτη προσέγγιση σχεδιασμού και κόστους ΕΙΣΑΓΩΓΗ Διανύουμε μια περίοδο, στην οποία έχουν δρομολογηθεί διαδικασίες λήψης σημαντικών αποφάσεων στον τομέα της διαχείρισης των απορριμμάτων, οι οποίες θα την καθορίσουν με μη αναστρέψιμο τρόπο για τις επόμενες δεκαετίες. Η έντονη ανησυχία πολιτών, συλλογικοτήτων, φορέων, εργαζομένων στην αυτοδιοίκηση και μέρους των πολιτικών δυνάμεων προκύπτει από τη διαπίστωση ότι οι εκκολαπτόμενες επιλογές έχουν αντιπεριβαλλοντικό και αντικοινωνικό χαρακτήρα, θα επιβαρύνουν με νέα υπέρογκα κόστη δήμους και δημότες, ενώ θα ωφελήσουν αποκλειστικά τα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα, που εποφθαλμιούν την ανάληψη των σχετικών εργολαβιών. Οι επιλογές αυτές, επιπρόσθετα, βρίσκονται σε πλήρη αρμονία με το «μνημονιακό» περιβάλλον που διαμορφώνεται, τροφοδοτούν νέες δεσμεύσεις και ανατροφοδοτούνται από αυτές. Ποιες είναι οι «πληγές» της υφιστάμενης κατάστασης Για πολλά χρόνια κεντρικό πρόβλημα στον τομέα της διαχείρισης αποβλήτων ήταν η ανεξέλεγκτη διάθεσή τους σε παράνομες χωματερές, ρέματα, παλιά νταμάρια κλπ. ή σε «νόμιμους» χώρους ταφής, που, όμως, λειτουργούσαν σαν κοινές χωματερές (π.χ. η περίπτωση της Φυλής - Α. Λιοσίων στην Αττική). Το θέμα ενός στοιχειώδους σχεδιασμού, συνεπώς, έμπαινε σε προτεραιότητα. Αυτό που αποτελεί κεντρικό πρόβλημα σήμερα είναι το ότι οι όποιοι σχεδιασμοί υπάρχουν ή διαμορφώνονται κινούνται σε μια τέτοια κατεύθυνση που συντηρούν, μεγεθύνουν και αναπαράγουν πολλά κρίσιμα προβληματικά στοιχεία της υφιστάμενης κατάστασης. Τα κύρια χαρακτηριστικά της οποίας είναι τα εξής: οι ανεξέλεγκτες πρακτικές επιμόλυνσης των αστικών απορριμμάτων από επικίνδυνα - βιομηχανικά απόβλητα η άρνηση της πολιτείας να υποστηρίξει ουσιαστικές πολιτικές πρόληψης, μείωσης των απορριμμάτων, διαλογής στην πηγή, ανακύκλωσης και κομποστοποίησης η συνειδητή επιλογή να διατηρείται το μέγιστο μέρος των αστικών απορριμμάτων σε σύμμεικτη μορφή και, στη συνέχεια, να οδηγείται σε κεντρικές, σύνθετες εγκαταστάσεις επεξεργασίας, με σκοπό την ενεργειακή αξιοποίηση και την καύση (ακόμη και όταν δεν ομολογείται). Κατά κανόνα αυτές οι εγκαταστάσεις είναι υπερδιαστασιολογημένες, δηλαδή, έχουν μέγεθος που δεν αντιστοιχεί σε οποιαδήποτε, στοιχειωδώς λογική, διαχείριση και το «κερασάκι στην τούρτα» είναι η σταδιακή εκχώρηση όλων των δραστηριοτήτων διαχείρισης (από την αποκομιδή, έως την καύση και τη διάθεση) στα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα, με την παράλληλη υποβάθμιση του δημόσιου - κοινωνικού χαρακτήρα και κάθε ίχνους κοινωνικού ελέγχου. Μια από τις πιο σοβαρές συνέπειες αυτής της επιλογής αποτελεί και η αναμενόμενη εκτόξευση του κόστους διαχείρισης και των δημοτικών τελών. 1

2 Η πρόσφατη ψήφιση νόμου για την ενσωμάτωση της οδηγίας 2008/98/ΕΚ στο εθνικό δίκαιο και για την ενοποίησης της νομοθεσίας για τα απόβλητα, ελάχιστα αλλάζει αυτό το σκηνικό. Κάτι τέτοιο ήταν αναμενόμενο, αφού το περιεχόμενο των νέων ρυθμίσεων το μόνο που κατάφερε ήταν: τη μηχανιστική μεταφορά (βλέπε, απλή μετάφραση) της οδηγίας, κρίσιμα σημεία της οποίας, μάλιστα, έχουν παραλειφθεί την υποβάθμιση της ουσίας των θετικών προβλέψεων της οδηγίας τη συντήρηση της ασάφειας των «θολών» ή ανοιχτών σημείων της οδηγίας την προσθήκη μιας σειράς νέων αρνητικών ρυθμίσεων Συνεπώς, το αποτέλεσμα του «νέου» νομικού πλαισίου για τη διαχείριση των αποβλήτων κινείται στην πεπατημένη μιας πολιτικής, ίδιας με αυτήν που εφαρμόζεται και σήμερα. Αυτό που διαφαίνεται πολύ καθαρά είναι η συνειδητή επιδίωξη να εξασφαλιστεί μια στοιχειώδης νομιμοφάνεια σε επιλογές που έχουν, εδώ και πολύ καιρό, δρομολογηθεί (στην Ημαθία, στη Δυτική Μακεδονία, στην Πελοπόννησο, στην Αττική, στη Θεσσαλονίκη και στις περισσότερες περιφέρειες της χώρας). Είναι εξαιρετικά διαφωτιστικό γεγονός η αναμενόμενη δημοπράτηση τεσσάρων νέων εργοστασίων επεξεργασίας απορριμμάτων στην Αττική (δύο στη Φυλή και από ένα σε Γραμματικό και Κερατέα), που, μαζί με αυτό που, ήδη, λειτουργεί στη Φυλή, σχεδιάζεται να υποδέχονται το 85 % των αστικών απορριμμάτων της περιφέρειας. Τι επιπτώσεις έχουν οι κυρίαρχες επιλογές στην κοινωνία και στη χώρα; Μια σημαντική πλευρά είναι η περιβαλλοντική. Το πρόβλημα εντοπίζεται, κυρίως, στην ανεξέλεγκτη διαχείριση των επικίνδυνων αποβλήτων (μη ξεχνάμε ότι η χώρα δεν διαθέτει, προς το παρόν, καμία εγκατάσταση διαχείρισης επικίνδυνων αποβλήτων, πράγμα που ωθεί στην, πολύ πιο συμφέρουσα, συγκαλυμμένη διάθεση - ανάμειξή τους με τα αστικά απόβλητα), στη διατήρηση τεράστιων χώρων ταφής (κατ όνομα, πολλές φορές, χώρων υγειονομικής ταφής), στις επιπτώσεις της καύσης (αέρια ρύπανση, τοξική τέφρα κλπ.), στην εκτεταμένη ρύπανση του υδροφόρου ορίζοντα και στα προβλήματα υγείας, σαν συνέπεια όλων των παραπάνω. Για τους λόγους αυτούς, το υφιστάμενο κυρίαρχο μοντέλο είναι συνυφασμένο με την περιβαλλοντική υποβάθμιση, στην καλύτερη περίπτωση, ολόκληρων περιοχών, γεγονός που, δικαιολογημένα, προκαλεί και μια σειρά τοπικών αντιδράσεων. Η δεύτερη πλευρά είναι η οικονομική. Η υλοποίηση της συγκεντρωτικής - φιλοεργολαβικής διαχείρισης συνεπάγεται διασπάθιση τεράστιων δημόσιων πόρων για την κατασκευή των εργοστασίων επεξεργασίας - καύσης και, ταυτόχρονα, μια υπέρογκη αύξηση, καλύτερα πολλαπλασιασμό του κόστους διαχείρισης, συνεπώς και των δημοτικών τελών. Δεν είναι τυχαίο ότι ο τομέας της διαχείρισης αποβλήτων, μαζί με αυτόν της ενέργειας, αποτελεί προνομιακό πεδίο ενδιαφέροντος της τρόικας. Η τρίτη πλευρά είναι η κοινωνική. Αυτή συνδέεται με τις ιδιωτικοποιήσεις, σε όλη την κλίμακα της διαχείρισης (ακόμη και στην αποκομιδή), με την απώλεια θέσεων εργαζομένων, με την εκχώρηση δημόσιων υποδομών και του «κοινωνικού πλούτου», που εμπεριέχει αυτό που, απαξιωτικά, ονομάζουμε «σκουπίδι» και με την απώλεια του κοινωνικού ελέγχου σε έναν ακόμη κρίσιμο τομέα της καθημερινότητάς μας. Υπάρχει, φυσικά, και μια τέταρτη πλευρά, η πολιτική. Διότι σαν ιδιαίτερα ελκυστικό οικονομικό αντικείμενο, αποτελεί στοιχείο των πολιτικών πιέσεων που ασκούνται από την τρόικα και των δεσμεύσεων που ζητούνται. Σε σημείο ώστε, συγκεκριμένα επενδυτικά σχέδια να εντάσσονται στα «ζητούμενα» της νέας μνημονιακής σύμβασης, όπως συνέβη με την προηγούμενη και το ενεργειακό σχέδιο «Ήλιος». 2

3 Αποτελεί αξιόπιστη λύση η λεγόμενη «πράσινη πρόταση»; Για πολλά χρόνια, ακόμη και τώρα, η πρωτοβάθμια αυτοδιοίκηση έδειξε μια χαρακτηριστική αποστροφή στην ενασχόληση με την ουσία του προβλήματος της διαχείρισης αποβλήτων και στην αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων. Στο επίπεδο των τοπικών κοινωνιών, των φορέων και των συλλογικοτήτων των πολιτών τα πράγματα δεν ήταν πολύ καλύτερα, με την εξαίρεση μεμονωμένων περιπτώσεων περιοχών, που στοχοποιήθηκαν σαν υποψήφιες για την ανάπτυξη εγκαταστάσεων διαχείρισης απορριμμάτων (ΧΥΤΑ και εργοστασίων), σε ορισμένες εκ των οποίων δόθηκαν (και δίνονται) σκληροί και μακρόχρονοι αγώνες. Μέσα σε αυτό το κλίμα, μέχρι σχετικά πρόσφατα, σαν μοναδική εναλλακτική λύση προβάλλονταν η λεγόμενη «πράσινη πρόταση», που υποστήριζαν τέσσερις ΜΚΟ (WWF, Greenpeace, Μεσόγειος SOS και Οικολογική Εταιρεία Ανακύκλωσης - ΟΕΑ). Στην ουσία, πρόκειται για επεξεργασίες της ΟΕΑ, που αξιοποιούν τις επικοινωνιακές δυνατότητες των τριών άλλων μεγάλων ΜΚΟ. Είναι αλήθεια ότι η πρόταση αυτή συνέβαλλε θετικά στην εξάπλωση της αντίληψης της διαλογής στην πηγή, της ανακύκλωσης, της κομποστοποίησης και της ιεράρχησης στη διαχείριση των απορριμμάτων, με μια ιδιαίτερη έμφαση στη συμμόρφωση με την κοινοτική νομοθεσία. Επίσης, πρέπει να αναγνωριστεί μια σταθερά αρνητική στάση απέναντι στην επιλογή της άμεσης ή έμμεσης καύσης των απορριμμάτων. Στην πορεία, όμως, φάνηκαν και τα όριά της. Ιδιαίτερα εκεί όπου επιχειρήθηκε να μετουσιωθεί σε σχέδιο διαχείρισης των αποβλήτων κάποιων περιοχών, όπως έγινε πρόσφατα για την περιφέρεια Κρήτης και την περιφέρεια Αττικής, μέσω σχετικών μελετών, που φέρουν προσωπική υπογραφή. Πολύ συνοπτικά θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν μια κλασική πρόταση «πράσινης επιχειρηματικότητας». Ποια είναι, όμως, τα προβληματικά στοιχεία και οι «γκρίζες» περιοχές αυτής της πρότασης: Γίνονται συγκρίσεις της «πράσινης πρότασης», μόνο, με τις επιλογές των περιφερειακών σχεδιασμών. Πουθενά δεν γίνεται αναφορά στο σενάριο της αποκεντρωμένης ολοκληρωμένης διαχείρισης, ούτε παρατίθενται συγκριτικά στοιχεία. Προσπερνιούνται ολοκληρωτικά οι προβληματισμοί για την ανάγκη ενός στοιχειώδους κοινωνικού ελέγχου της αλυσίδας της διαχείρισης των απορριμμάτων και δεν υπάρχει τοποθέτηση στο αίτημα του δημόσιου χαρακτήρα της. Αντίθετα, θεωρείται δεδομένη, σε όλα, σχεδόν, τα εξεταζόμενα σενάρια, η συμμετοχή των ιδιωτών στα κερδοφόρα τμήματα της διαχείρισης. Συντηρείται η λογική των μεγάλων συγκεντρωτικών εγκαταστάσεων, σε περιφερειακό επίπεδο, (με εγκαταστάσεις μηχανικής - βιολογικής επεξεργασίας, μεγάλες μονάδες κομποστοποίησης και ΧΥΤΥ). Για το λόγο αυτό ενθαρρύνεται η δημιουργία και αξιοποίηση νέων ΣΜΑ. Έτσι, αφενός, η ανάμειξη και η συμπίεση των απορριμμάτων μειώνουν δραστικά τη δυνατότητα ανάκτησης καθαρών υλικών και, αφετέρου, δαπανώνται πολλαπλάσιοι πόροι και ενέργεια για να παραχθούν υλικά λίγο ή καθόλου αξιοποιήσιμα. Ακόμη και οι διαδημοτικές εγκαταστάσεις κομποστοποίησης που προτείνονται δεν αντιστοιχίζονται σε γεωγραφικές ή διοικητικές ενότητες, που να μπορούν να εκπονούν τοπικά σχέδια διαχείρισης. Κάτι αντίστοιχο προτείνεται και για τα «πράσινα σημεία». Είναι προφανές ότι έτσι προδιαγράφεται και ο ιδιωτικός χαρακτήρας αυτών των εγκαταστάσεων. 3

4 Υπάρχει μια επιμονή και υπεράσπιση των εθνικών συστημάτων εναλλακτικής διαχείρισης, όταν είναι γνωστό ότι ορισμένα από αυτά, όπως αυτό των μπλε κάδων της ΕΕΑΑ, έχουν αποδειχθεί ανεπαρκή και, σε μεγάλο βαθμό, ανεξέλεγκτα στη λειτουργία τους. Πουθενά δεν αξιολογείται η εμπειρία από τη λειτουργία δημοτικών συστημάτων ανακύκλωσης. Η οικονομική προσέγγιση που γίνεται αντιμετωπίζει το ζήτημα σαν ένα άθροισμα από επιμέρους κόστη, που μπορεί να είναι λιγότερα ή περισσότερα. Πουθενά δεν γίνεται λόγος για αναμενόμενα έσοδα. Η διάθεση των ανακυκλώσιμων υλικών (χαρτί, μέταλλα, πλαστικά κλπ.) και η πιθανή παραγωγή βιοαερίου δεν αποφέρουν έσοδα; Το ίδιο δεν ισχύει με το παραγόμενο κομπόστ ή τα αδρανή, που θα μπορούσαν να αποφέρουν έσοδα ή εξοικονόμηση πόρων για τους δήμους; Η κοινωνική χρησιμότητα και διάθεση των επισκευαζόμενων υλικών (έπιπλα, ηλ. συσκευές κλπ.) δεν αποτιμάται σε οικονομικό όφελος; Χρησιμοποιούνται επιχειρήματα περιβαλλοντικά, οικονομικά και νομικά. Πουθενά δεν γίνεται λόγος για το ποιος πρέπει να είναι ο ωφελούμενος από την όποια επιλογή διαχείρισης. Αποκρύπτεται ότι για την τοπική αυτοδιοίκηση επιφυλάσσεται ο ρόλος του «χαμάλη» και ότι το σημαντικότερο μέρος των δυνητικών ωφελειών από μια εναλλακτική διαχείριση των απορριμμάτων, σαν αυτές που προαναφέρθηκαν, θα συνεχίσουν να το καρπώνονται οι «παραδοσιακοί» εργολάβοι μαζί με μια νέα φουρνιά «πράσινων» εργολάβων. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΩΝ Στον αντίποδα των επιλογών και των προτάσεων που περιγράφηκαν παραπάνω, ένας νέος προβληματισμός και μια σειρά διεργασίες αναπτύσσονται μέσα στην κοινωνία, σε συλλογικότητες, φορείς, δημοτικά σχήματα και πολιτικούς οργανισμούς. Η κινητικότητα αυτή δεν είναι άσχετη από την οξύτητα των προβλημάτων και τον παραλογισμό των κυρίαρχων επιλογών, αλλά και από τη, συνεχώς διευρυνόμενη, συνειδητοποίηση της ανάγκης για μια άμεση κοινωνική παρέμβαση. Εδώ εντάσσεται και η συγκρότηση και λειτουργία, τον τελευταίο χρόνο, της «Πρωτοβουλίας συνεννόησης για τη διαχείριση των απορριμμάτων». Μέσα από τη συνάντηση τοπικών πρωτοβουλιών, την ανταλλαγή εμπειριών και επεξεργασιών που οδήγησαν στη διαμόρφωση μιας εναλλακτικής αντίληψης για την κοινωνική διαχείριση των απορριμμάτων, που αποτυπώθηκε στην πρόταση για την αποκεντρωμένη ολοκληρωμένη διαχείριση των απορριμμάτων. Οι αρχές της αποκεντρωμένης ολοκληρωμένης διαχείρισης Η πρόταση της αποκεντρωμένης ολοκληρωμένης διαχείρισης των απορριμμάτων στηρίζεται στις βασικές αρχές της εγγύτητας και της μικρής κλίμακας, που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση μιας οικονομικής και φιλοπεριβαλλοντικής διαχείρισης, σε όφελος των πολιτών και της κοινωνίας. Συνοπτικά: Υιοθετεί και ενσωματώνει, στην πράξη, τις διεθνείς εμπειρίες και τις καλές πρακτικές, συμπεριλαμβανομένης και της ιεράρχησης στη διαχείριση, που εισάγει η οδηγία 2008/98/ΕΕ. Ικανοποιεί πάγιους (και ανεκπλήρωτους) στόχους όλων των σχεδιασμών διαχείρισης απορριμμάτων, για μείωση της παραγωγής αποβλήτων και διαλογή στην πηγή καθαρών ανακυκλώσιμων και βιοαποδομήσιμων υλικών. 4

5 Μεταφέρει το κύριο πεδίο των δραστηριοτήτων στο τοπικό επίπεδο, με σκοπό τη δραστική μείωση της ποσότητας των απορριμμάτων, που έχουν ανάγκη επεξεργασίας ή τελικής διάθεσης σε χώρους ταφής. Αποσκοπεί στη μέγιστη δυνατή ανάκτηση υλικών (μέσω της επαναχρησιμοποίησης, της διαλογής στην πηγή, της ανακύκλωσης και της κομποστοποίησης) και τη διάχυση των ωφελειών που προκύπτουν στους δήμους και τους πολίτες. Χρησιμοποιεί εγκαταστάσεις διαχείρισης μικρής κλίμακας και απλού μηχανολογικού εξοπλισμού, εύκολα διαχειρίσιμες από τους δήμους, οικονομικές στην κατασκευή και λειτουργία τους. Εγκαταστάσεις που δεν απαιτούν τεράστιες μεταφορές απορριμμάτων, είναι προσβάσιμες στους πολίτες και δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας. Μειώνει δραστικά τις ανάγκες σε χώρους υγειονομικής ταφής και διαφοροποιεί το προς ταφή υπόλειμμα, που θα τείνει να έχει χαρακτηριστικά αδρανούς υλικού. Στην κλίμακα της ιεράρχησης των σταδίων διαχείρισης των απορριμμάτων [α) πρόληψη, β) προετοιμασία για επαναχρησιμοποίηση, γ) ανακύκλωση, δ) άλλου είδους ανάκτηση, π.χ. ανάκτηση ενέργειας, και ε) διάθεση] ρίχνουμε το βάρος στα τρία πρώτα στάδια και υπογραμμίζουμε την ανάγκη υιοθέτησης της αρχής ότι η μετάβαση σε οποιαδήποτε βαθμίδα της διαχείρισης προϋποθέτει τη χρήση και την εξάντληση των δυνατοτήτων των προηγούμενων βαθμίδων. Ειδικά για την ανάκτηση ενέργειας, θεωρούμε ότι περιβαλλοντικά και κοινωνικο-οικονομικά αποδεκτή είναι μόνο η αξιοποίηση του βιοαερίου που παράγεται, εφόσον έχει προηγηθεί χωριστή συλλογή του βιοαποδομήσιμου κλάσματος των απορριμμάτων. Ιδιαίτερο βάρος αποδίδουμε στη διασφάλιση ότι δεν θα υπάρχει ανάμειξη και επιμόλυνση με επικίνδυνα απόβλητα, πηγή των οποίων είναι, κυρίως, παραπροϊόντα βιομηχανικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων, όχι κατ ανάγκη μεγάλου μεγέθους. Δραστηριότητες τέτοιου είδους συναντώνται συχνά στον ιστό των αστικών συγκροτημάτων. Χρειάζεται, συνεπώς, ένα σχέδιο εντοπισμού των πιθανών πηγών επιμόλυνσης των αστικών αποβλήτων και διασφάλιση ότι γίνεται νόμιμη διαχείριση των επικίνδυνων αποβλήτων. Τα περιβαλλοντικά πλεονεκτήματα της πρότασης Κρίσιμη παράμετρος της πρότασης της αποκεντρωμένης ολοκληρωμένης διαχείρισης, είναι τα εμφανή πλεονεκτήματά της, σε σχέση με τις άλλες προτάσεις διαχείρισης, όπως: αυξημένη περιβαλλοντική ασφάλεια, λόγω απλότητας και μειωμένης επικινδυνότητας του εξοπλισμού, καθώς και λόγω της ελαχιστοποίησης και της σύνθεσης του «αδρανούς» υπολείμματος εξοικονόμηση ενέργειας, λόγω μειωμένης κατανάλωσης για τη μεταφορά και την ανάκτηση των απορριμμάτων εξοικονόμηση πρώτων υλών, λόγω μεγάλου ποσοστού ανάκτησης και καλής ποιότητας ανακυκλούμενων υλικών ευκολία στον εντοπισμό της παράνομης διάθεσης επικίνδυνων - βιομηχανικών αποβλήτων, λόγω της διακριτής συλλογής ρευμάτων και της μικρής κλίμακας διαχείρισης περιορισμένες, έως μηδενικές, επιπτώσεις στις χρήσεις γης και στην τοπική ανάπτυξη, αφού οι αποκεντρωμένες εγκαταστάσεις είναι μικρής όχλησης, εξαιτίας του μεγέθους και του χαρακτήρα τους, του μεγαλύτερου ποσοστού καθαρών υλικών, της ποιότητας του υπολείμματος προς ταφή με μεγάλο ποσοστό αδρανών 5

6 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΑΠΟΚΕΝΤΡΩΜΕΝΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ - ΣΤΟΧΩΝ - ΚΟΣΤΟΥΣ Πεδίο εφαρμογής της αποκεντρωμένης ολοκληρωμένης διαχείρισης είναι μεγάλοι δήμοι ή ομάδες γειτονικών δήμων, που συγκροτούν ενιαία διαχειριστική ενότητα, για τις ανάγκες της διαχείρισης των δικών τους αποβλήτων. Αυτό γίνεται στη βάση τοπικών σχεδίων διαχείρισης, που διαμορφώνονται με διαδικασίες ουσιαστικής διαβούλευσης και κοινωνικής συμμετοχής. Αυτό απαιτεί, εκτός των άλλων, εξειδικευμένη, διεπιστημονική εξέταση και ανάλυση τεχνικών, οικονομικών και κοινωνικών δεδομένων για κάθε περίπτωση που εξετάζεται. Με δεδομένη την αναμενόμενη ποικιλομορφία των παραπάνω πληθυσμιακών και διαχειριστικών ενοτήτων, είναι προφανές ότι δεν μπορεί να υπάρξει ένα ενιαίο σχέδιο καθολικής εφαρμογής. Η προσέγγιση που ακολουθεί δεν επιχειρεί να υποκαταστήσει τα τοπικά σχέδια διαχείρισης. Αυτό που φιλοδοξεί και ελπίζει να κάνει, είναι να συνεισφέρει στο να γίνει προσιτή μια πρώτη γενική εικόνα του σχεδιασμού και των πιθανών στόχων, να δοθεί μια αίσθηση των μεγεθών των ποσοτήτων των διαχειριζόμενων αποβλήτων, καθώς και το μέτρο των προσδοκώμενων ωφελειών, από την εφαρμογή της πρότασης της αποκεντρωμένης, ολοκληρωμένης διαχείρισης. Χρησιμοποιώντας ένα τυπικό παράδειγμα περιοχής, που θα συνδυάζει χαρακτηριστικά και των μεγάλων αστικών κέντρων και μιας πληθυσμιακής ενότητας της περιφέρειας. Α. ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Στην πλήρη του ανάπτυξη, το σύστημα της αποκεντρωμένης ολοκληρωμένης διαχείρισης, θα περιλαμβάνει τα παρακάτω τρία επίπεδα, με τις αντίστοιχες υποδομές: 1ο επίπεδο: διαλογή στην πηγή (κατοικία - επιχείρηση - υπηρεσίες - γειτονιά - δήμος) Η «καρδιά» της αποκεντρωμένης ολοκληρωμένης διαχείρισης βρίσκεται στις υποδομές και τη διαχείριση που γίνεται στο πιο κοντινό στον πολίτη επίπεδο, με βασικό εργαλείο τη διαλογή στην πηγή. Σε αυτό το επίπεδο, πρέπει να επιδιώξουμε να ανακτήσουμε τη μέγιστη ποσότητα των ανακυκλώσιμων υλικών, με φυσικές διαδικασίες και τεχνικές, και όχι σε σύνθετες εγκαταστάσεις μηχανικής διαλογής και επεξεργασίας (φυσικά, και αντίστοιχου κόστους). Η διαλογή στην πηγή μπορεί να ξεκινήσει άμεσα, εξασφαλίζοντας το χαμηλότερο λειτουργικό κόστος, το μεγαλύτερο περιβαλλοντικό κέρδος και τις περισσότερες θέσεις εργασίας. Εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ενημέρωση και τη συμμετοχή των πολιτών, ενώ από υλικοτεχνική υποδομή, στηρίζεται σε ένα δίκτυο ξεχωριστών κάδων και σε ένα δίκτυο πράσινων σημείων, που δημιουργούνται σε χώρους, κατά προτίμηση μέσα ή κοντά στον οικιστικό ιστό. Σε αυτό το επίπεδο, αξίζει να επισημανθεί ότι: οι περισσότερες ενέργειες, εφόσον χρηματοδοτηθούν, μπορεί να ξεκινήσουν να υλοποιούνται άμεσα, δεδομένου ότι δεν απαιτούν ειδικές μελέτες ή άδειες, ενώ περιγράφονται, κατά κανόνα, και στους υφιστάμενους περιφερειακούς σχεδιασμούς υπάρχει μια σαφής πρόβλεψη αναμονής ωφελειών και θέσεων εργασίας 6

7 1.1 Δραστηριότητες στο επίπεδο της κατοικίας, της γειτονιάς, του εργασιακού χώρου, των υπηρεσιών Στο επίπεδο αυτό το βάρος το σηκώνουν οι ίδιοι οι πολίτες και οι φορείς, που όμως χρειάζονται την καθημερινή υποστήριξη και των δήμων. Με πληροφόρηση και ενημέρωση, με προγράμματα σε σχολεία και δημόσιες - δημοτικές υπηρεσίες και εγκαταστάσεις, με υλική υποστήριξη (διανομή μικρών κομποστοποιητών, σάκων για διαλογή και ανακύκλωση κλπ.), όσο και με την εξασφάλιση της υποδομής (κάδοι, «πράσινα σημεία»), που θα υποδέχεται το αποτέλεσμα αυτής της δραστηριότητας Δραστηριότητες διαλογής στην πηγή, σε επίπεδο δήμου Περιλαμβάνουν, κυρίως: ένα δίκτυο κάδων προδιαλεγμένων υλικών ένα επαρκές δίκτυο «πράσινων σημείων», για τη συγκέντρωση υλικών που δεν μπορούν (και δεν πρέπει) να κατευθύνονται στους κάδους των προδιαλεγμένων ένα σύστημα μεταφοράς Το δίκτυο των κάδων πρέπει να έχει τη μέγιστη δυνατή πυκνότητα και να υποδέχεται ξεχωριστά τα οργανικά και το χαρτί (σε κάθε περίπτωση), το πλαστικό, το γυαλί και τα μέταλλα (υπολογίζεται μια αναλογία 1 κάδου, ανά 70 κατοίκους). Ο αριθμός των κάδων, αν, δηλαδή, θα είναι 3, 4 ή 5, εξετάζεται. Εναλλακτικά, μπορεί να υπάρξει επιλογή μικρού αριθμού κάδων, που θα δέχονται τα προδιαλεγμένα υλικά σε συγκεκριμένες μέρες, όταν και θα γίνεται και η αντίστοιχη αποκομιδή. Πιο προσιτή φαίνεται η καθιέρωση 3 κάδων (οργανικά, χαρτί, και υλικά συσκευασίας, κυρίως μέταλλο - πλαστικό - γυαλί), με την ταυτόχρονη ύπαρξη ενός τέταρτου κάδου για τα σύμμεικτα, που θα υποδέχεται ότι δεν μπορεί αντικειμενικά να διαχωριστεί ή και ένα, συνεχώς μειούμενο, «σφάλμα» του συστήματος. Τα «πράσινα σημεία» πρέπει να είναι επιλεγμένοι χώροι, σηματοδοτημένοι, σε σημεία σταθερά, γνωστά και προσιτά στους πολίτες, που θα υποδέχονται όλα τα άλλα ρεύματα αποβλήτων, που ανήκουν στην κατηγορία των ανακυκλώσιμων (ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές, μπαταρίες, ελαστικά, ογκώδη αντικείμενα κλπ.), καθώς και προδιαλεγμένα υλικά από πολίτες, σχολεία, επιχειρήσεις κλπ. Απαιτείται ο ανάλογος εξοπλισμός και χώρος για ένα εργαστήριο ανάκτησης ανταλλακτικών, επισκευής - ανακατασκευής υλικών και διάθεσης. Το σύστημα μεταφοράς περιλαμβάνει τα οχήματα μεταφοράς (κλειστά απορριμματοφόρα ή ανοιχτά φορτηγά) του περιεχομένου των κάδων και των υλικών που συγκεντρώνονται στα «πράσινα σημεία». Προορισμός τους είναι οι χώροι αποκεντρωμένης ολοκληρωμένης διαχείρισης απορριμμάτων (ΑΟΕΔΑ) της κάθε ενότητας. Με την αποκέντρωση των εγκαταστάσεων, αναμένεται η εξάλειψη της ανάγκης για την ύπαρξη σταθμών μεταφόρτωσης απορριμμάτων (ΣΜΑ) και των αντίστοιχων οχημάτων μεταφοράς, που συμβάλλουν στην υποβάθμιση των χαρακτηριστικών των μεταφερόμενων υλικών. 7

8 2ο επίπεδο: κομποστοποίηση - διαλογή - διαχωρισμός (δήμος - ομάδα δήμων) Στο επίπεδο αυτό, οι διαδικασίες διαχείρισης αναπτύσσονται σε μια μικρή αποκεντρωμένη μονάδα απλού εξοπλισμού, στο επίπεδο του δήμου (εναλλακτικά, μαζί με γειτονικούς δήμους). Καθώς, προοδευτικά, θα αυξάνεται το ποσοστό της ανακύκλωσης με διαλογή στην πηγή, αναμένεται να μειώνεται η ροή των σύμμεικτων απορριμμάτων. Αυτό έχει σημασία διότι: ο διαχωρισμός των σύμμεικτων έχει υψηλότερο κόστος εγκατάστασης και λειτουργίας και τα υλικά που παράγονται είναι υποβαθμισμένα σε σχέση με αυτά που έχουν προδιαλεχθεί, ιδιαίτερα όταν έχει προηγηθεί έντονο πρεσάρισμα σε Σταθμούς Μεταφόρτωσης που (και) για το λόγο αυτό πρέπει να αποφεύγονται. Ειδικά το παραγόμενο κόμποστ από σύμμεικτα είναι επιμολυσμένο και εμπλουτισμένο με χημικές ουσίες με αποτέλεσμα και το παραγόμενο βιοαέριο να επιβαρύνεται με ανεπιθύμητες ενώσεις. Δραστηριότητες στους χώρους Αποκεντρωμένης Ολοκληρωμένης Εγκατάστασης Διαχείρισης Απορριμμάτων (ΑΟΕΔΑ) Ο σκοπός των δραστηριοτήτων σε αυτό το επίπεδο είναι: να συνεχίσει την ανάκτηση ανακυκλώσιμων και οργανικών υλικών από το «ρεύμα» των σύμμεικτων απορριμμάτων, που μεταφέρονται με το περιεχόμενο των αντίστοιχων κάδων. να κάνει την κομποστοποίηση των προδιαλεγμένων οργανικών υλικών (από τους αντίστοιχους κάδους), καθώς και των πράσινων των δήμων. Να συσκευάσει και διαθέσει το παραγόμενο κομπόστ. να μετατρέψει τα οργανικά που ξεδιαλέγονται στην ΑΟΕΔΑ σε κομπόστ ή, στη χειρότερη περίπτωση, σε υλικό επικάλυψης ή αποκατάστασης. να διαχωρίσει (όπου χρειάζεται), ταξινομήσει, αποθηκεύσει και διαθέσει στο εμπόριο τα υλικά ανακύκλωσης, που συγκεντρώνονται από τους υπόλοιπους κάδους της ανακύκλωσης και από τα «πράσινα σημεία» να αξιοποιήσει το τμήμα των αδρανών υλικών, που έχουν «εισχωρήσει» στο σύστημα να επιδιορθώσει, να ανακατασκευάσει και να διαθέσει χρήσιμο εξοπλισμό, όπως έπιπλα, ηλεκτρικές συσκευές, ανταλλακτικά κλπ. Τι χρειάζεται και τι περιλαμβάνει μια ΑΕΟΔΑ το χώρο για την ανάπτυξη της εγκατάστασης. Με βάση τις ποσότητες των διαχειριζόμενων υλικών, και το αναμενόμενο μέγεθος της εγκατάστασης, αρκεί μια έκταση της τάξης των στρεμμάτων. ένα στεγασμένο χώρο επεξεργασίας σύμμεικτων απορριμμάτων, όπου η βασική ροή των απορριμμάτων είναι: από τη ράμπα εκφόρτωσης και τη χοάνη υποδοχής, σε ταινιόδρομο διαλογής ανακυκλώσιμων (και μη) υλικών και τελική κατάληξη σε χοάνη υποδοχής των βιοαποδομήσιμων, δηλαδή χαρτιού και οργανικών, που διαχωρίζονται σε αυτήν τη διαδικασία. Σε κατάλληλα σημεία της διάταξης παρεμβάλλεται μαγνητικός διαχωριστής για την απομάκρυνση των μικρού μεγέθους σιδηρούχων υλικών και μηχανικό κόσκινο για την αφαίρεση, κυρίως, θρυμμάτων γυαλιού και αδρανών υλικών. ένα χώρο (κατά προτίμηση γειτονικό) για τη δραστηριότητα της κομποστοποίησης, με αερόβια διαδικασία είτε σε σειράδια, είτε με χρήση κλειστών κομποστοποιητών. Στη διαδικασία αυτή οδηγούνται τα προδιαλεγμένα στους κάδους οργανικά, τα πράσινα και τα ξύλα (π.χ. έπιπλα κλπ) μετά από λειοτεμαχισμό και ένα μέρος του ανακυκλωμένου χαρτιού, για τον έλεγχο της υγρασίας του κομπόστ. Σε κλειστό κομποστοποιητή 8

9 οδηγούνται τα διαχωρισμένα από τα σύμμεικτα οργανικά για την παραγωγή κόμποστ λιγότερο καλής ποιότητας. το μηχανικό εξοπλισμό της διαδικασίας κομποστοποίησης, δηλαδή: ένα λειοτεμαχιστή πράσινων, ένα μικρό φορτωτή (τύπου bobcat) για την ανάδευση των οργανικών (στην περίπτωση της διαδικασίας ανοιχτού τύπου) ή για την τροφοδοσία των μηχανικών κομποστοποιητών (στην περίπτωση της διαδικασίας κλειστού τύπου), μηχανικούς κομποστοποιητές (αν γίνει η επιλογή αυτής της διαδικασίας), ένα απλό μηχανικό κόσκινο για την απομάκρυνση πιθανών προσμίξεων από το κομπόστ, ένα μικρό συσκευαστήριο σάκων. συμβατικό σπαστήρα αδρανών για την μετατροπή σε αμμοχάλικο των αδρανών που διαχωρίζονται. στεγασμένο χώρο (ας τον ονομάσουμε ΚΔΑΥ) για τη συγκέντρωση, διαχωρισμό, συσκευασία και διάθεση των ανακυκλώσιμων υλικών, όχημα μεταφόρτωσης (τύπου κλαρκ), ζυγιστήριο υλικών, δεματοποιητής. Πιθανή η χρήση ταινιοδρόμου (αν έχουμε μικτή συλλογή ορισμένων ανακυκλώσιμων), μιας πρέσας συμπίεσης χαρτιού και μεταλλικών συσκευασιών και ενός τριβείου γυαλιού για τη μετατροπή του σε πυριτική άμμο. στεγασμένο χώρο για ένα εργαστήριο ανάκτησης ανταλλακτικών, επισκευήςανακατασκευής υλικών και διάθεσης. Στα όρια της ΑΟΕΔΑ θα μπορούσε να λειτουργήσει και εγκατάσταση επεξεργασίας αδρανών και υλικών κατεδάφισης, εφόσον εξασφαλίζεται ο αναγκαίος χώρος. Σε διαφορετική περίπτωση θα αποτελεί μια ανεξάρτητη εγκατάσταση. Επιπλέον δράσεις, που προτείνεται να διερευνηθούν ως προς τη βιωσιμότητα τους, μπορεί να αφορούν: παραγωγή πελετών με μια απλή εγκατάσταση κλαδοθρυμματιστή - ξηραντηρίου - πελετοποιητή. μονάδα ενεργειακής αξιοποίησης βιοαερίου από προδιαλεγμένα (καθαρά) οργανικά. 3 ο επίπεδο: υγειονομική ταφή υπολείμματος (ΧΥΤΥ) Στο επίπεδο αυτό έχουμε να κάνουμε με τη διάθεση σε ΧΥΤΥ του υπολείμματος των προηγούμενων σταδίων. Οι ΧΥΤΥ, στο πλαίσιο μιας εκτεταμένης εφαρμογής της λογικής της αποκεντρωμένης ολοκληρωμένης διαχείρισης, αφενός θα είναι μικρότερου μεγέθους και, αφετέρου, θα υποδέχονται υπολείμματα με χαρακτηριστικά αδρανών υλικών. Με την πιθανή εξαίρεση μικρών νησιωτικών περιοχών, θα μπορούν να εξυπηρετούν περισσότερες της μιας ενότητες αποκεντρωμένης διαχείρισης. Σε αυτήν την περίπτωση, η διαστασιολόγηση και η χωροθέτησή τους, πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο ευρύτερης συνεννόησης, πιθανόν στο πλαίσιο του περιφερειακού σχεδιασμού, που θα γίνει έγκαιρα και θα συνυπολογίσει το βαθμό υιοθέτησης της λογικής της αποκεντρωμένης διαχείρισης. 9

10 Πρόταση αποκεντρωμένης ολοκληρωμένης διαχείρισης απορριμμάτων πρώτο επίπεδο (κατοικία - επιχείρηση - υπηρεσίες γειτονιά - δήμος) διαλογή στην πηγή - ανάκτηση - ανακύκλωση οικιακή κομποστοποίηση μηχανικοί κομποστοποιητές κάδος 1 βιοαποδομήσιμων κάδος 2 χαρτιού κάδος 3 πλαστικών μετάλλων γυαλιού ξύλου Κάδος 4 υπολειμμάτων έντυπο χαρτί μπαταρίες ηλεκτρονικές συσκευές πράσινα σημεία συστημάτων εναλλακτικής διαχείρισης έπιπλα ηλεκτρικές συσκευές φάρμακα άλλα δεύτερο επίπεδο (δήμος ομάδα γειτονικών διαλογή δήμων) στην πηγή αποκεντρωμένες ολοκληρωμένες εγκαταστάσεις διαχείρισης ανακύκλωση απορριμμάτων συγκέντρωση - διαχωρισμός από τους κάδους των ανακυκλώσιμων αξιοποίηση - διάθεση - εμπορία μονάδα επεξεργασίας - διαχωρισμού σύμμεικτων απορριμμάτων μονάδα κομποστοποίησης μονάδα επεξεργασίας αδρανών τρίτο επίπεδο (περιφέρεια ή ευρύτερη γεωγραφική ενότητα) χώρος υγειονομικής ταφής υπολειμμάτων 10

11 Ενδεικτική διάταξη αποκεντρωμένης ολοκληρωμένης εγκατάστασης διαχείρισης απορριμμάτων

12 Επεξηγήσεις 1. Αποκομιδή κάδου υπολειμμάτων - σύμμεικτων απορριμμάτων (κάδος 4) 2. Υποδοχή απορριμμάτων 3. Εγκατάσταση ταινιοδρόμου χειρο-διαλογής ανακτήσιμων, διαχωρισμού οργανικών 4. Απομάκρυνση ανακυκλώσιμων υλικών, οδήγηση στους χώρους συγκέντρωσης (17-18) 5. Χώρος κομποστοποίησης οργανικών από διαλογή - διαχωρισμό σύμμεικτων 6. Αξιοποίηση σε έργα αποκατάστασης 7. Αδρανή υλικά από διαλογή - διαχωρισμό σύμμεικτων (οδηγούνται στη μονάδα επεξεργασίας αδρανών) 8. Υποδοχή του περιεχομένου του κάδου προδιαλεγμένων οργανικών (κάδος 1) και των μηχανικών κομποστοποιητών 9. Χώρος κομποστοποίησης οργανικών προδιαλεγμένων στην πηγή (υπό προϋποθέσεις, μπορεί να έχει προηγηθεί ενεργειακή αξιοποίηση του βιοαερίου) 10. Προσθήκη μέρους του προδιαλεγμένου χαρτιού, για τον έλεγχο της υγρασίας του κομπόστ 11. Λειοτεμαχιστής προϊόντων κλαδεμάτων, προσθήκη στο προς επεξεργασία κομπόστ 12. Νεαρό κομπόστ 13. Μηχανικό κόσκινο κομπόστ (τα αδρανή οδηγούνται στη μονάδα επεξεργασίας αδρανών) 14. Χώρος ωρίμανσης κομπόστ - συσκευασία διάθεση 15. Μονάδα επεξεργασίας αδρανών υλικών (κατά περίπτωση, μπορεί να είναι και η μονάδα υποδοχής του ρεύματος των αποβλήτων εκσκαφών, κατασκευών και κατεδαφίσεων - ΑΕΚΚ) 16. Παραγωγή αδρανούς υλικού, τύπου 3Α - διάθεση 17. Σημείο συγκέντρωσης και διαχωρισμού κάδων ανακύκλωσης (κάδοι 2 και 3) - ΚΔΑΥ 18. Σημείο συγκέντρωσης από τα απομακρυσμένα σημεία εναλλακτικής διαχείρισης (έντυπο χαρτί, μπαταρίες, ηλ. συσκευές, φάρμακα, ελαστικά, έπιπλα κλπ.) 19. Εργαστήρια επισκευών - ανταλλακτικών, εκθετήριο 20. Απομάκρυνση υπολειμμάτων (από όλες τις διεργασίες), προς ταφή σε ΧΥΤΥ 12

13 Β. ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΤΟΧΩΝ Β.1. ΑΡΧΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ Για τις ανάγκες παρουσίασης ενός συγκεκριμένου παραδείγματος θα καθορίσουμε ορισμένες αρχικές παραδοχές, για τις διάφορες παραμέτρους του ζητήματος. Β.1.1. Πληθυσμός Χρησιμοποιούμε το παράδειγμα μιας γεωγραφικής ενότητας, της τάξης των κατοίκων. Το μέγεθος αυτό ανταποκρίνεται στα δεδομένα ενός μέσου δήμου μιας αστικής περιοχής και, ταυτόχρονα, είναι ένα συνηθισμένο πληθυσμιακό μέγεθος ομάδας γειτονικών δήμων της περιφέρειας, που μπορούν να λειτουργήσουν, χωροταξικά, σαν ενιαία διαχειριστική ενότητα. Β.1.2. Ετήσια, κατά κεφαλή, παραγωγή απορριμμάτων Ακριβή δεδομένα δεν υπάρχουν. Η μελέτη του υφιστάμενου περιφερειακού σχεδιασμού Αττικής, που εκπονήθηκε το 2005, χρησιμοποιεί την τιμή 510 kg/έτος, ανά κάτοικο. Κάποιες πρόσφατες προσεγγίσεις σε εθνικό επίπεδο υπολογίζουν την αντίστοιχη τιμή στα 470 kg/έτος. Παρόλο που τα δύο τελευταία χρόνια καταγράφεται σημαντική μείωση στην παραγωγή αστικών αποβλήτων, για το παράδειγμά μας θα χρησιμοποιήσουμε την τιμή 500 kg/έτος και θα θεωρήσουμε ότι παραμένει σταθερή για το διάστημα που εξετάζουμε (μέχρι το 2020). Αυτό σημαίνει μια ετήσια παραγωγή αστικών στερεών αποβλήτων (ΑΣΑ) τόνων. Στην ποσότητα αυτή συμπεριλαμβάνονται τα απόβλητα των κήπων («πράσινα»), ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές, καθώς και ορισμένα ογκώδη υλικά (έπιπλα, στρώματα κλπ.). Β.1.3. Σύνθεση ΑΣΑ Σε ότι αφορά στη σύνθεση των ΑΣΑ, θα χρησιμοποιήσουμε, με κάθε επιφύλαξη για την ορθότητά τους, τις παρακάτω παραδοχές του εθνικού σχεδιασμού διαχείρισης (μη επικίνδυνων) στερεών αποβλήτων (ΚΥΑ 50910/24727/2003), κάνοντας αναγωγή και στις αντίστοιχες ποσότητες του παραδείγματός μας. Πίνακας 1. Σύνθεση και ποσοτική κατανομή ΑΣΑ ΥΛΙΚΟ Σύνθεση (%) Ποσότητες (τόνοι) Οργανικά Χαρτί Πλαστικό 8, Μέταλλα 4, Γυαλί 4, Διάφορα 15, ΣΥΝΟΛΟ Τις κατηγορίες «χαρτί» και «μέταλλα», επειδή έχουν διαφορετικό καθεστώς διάθεσης, μπορούμε να τις διαχωρίσουμε σε «έντυπο χαρτί» - «χαρτί συσκευασίας» και σε «αλουμίνιο» - «σιδηρούχα». Για την κατανομή των ποσοτήτων χρησιμοποιούνται στοιχεία από υφιστάμενα ΚΔΑΥ. 13

14 Στην κατηγορία «διάφορα» περιλαμβάνονται τα «πράσινα», το ύφασμα, καθώς και ποσότητες ξύλου (άλλα ζυμώσιμα), που ανήκουν στην κατηγορία των βιοαποδομήσιμων, όπως και τα οργανικά και το χαρτί (όλα αυτά τα υλικά συνυπολογίζονται στις δεσμεύσεις για εκτροπή από την τελική διάθεση). Περιλαμβάνονται, επίσης, υλικά που μπορούν να επισκευαστούν και να χρησιμοποιηθούν (όπως έπιπλα ή ηλεκτρικές συσκευές) ή να εκτραπούν σε άλλα ρεύματα και τα ονομάζουμε «άλλα ανακτήσιμα». Περιλαμβάνονται αδρανή υλικά, που μπορούν να μετατραπούν σε υλικά οδοποιίας ή αποκατάστασης και, τέλος, περιλαμβάνονται υλικά υπολειμματικού χαρακτήρα, που πρέπει να οδηγηθούν σε ταφή σε ΧΥΤΥ. Με βάση τα παραπάνω μια κατανομή ποσοτήτων προσανατολισμένη περισσότερο σε πραγματικές συνθήκες διαχείρισης είναι η παρακάτω, χωρισμένη στις κατηγορίες ανακύκλωση, ανάκτηση, κομποστοποίηση, αδρανή, υπόλειμμα. Ένα μέρος της ποσότητας του χαρτιού συσκευασίας, που χρειάζεται να χρησιμοποιηθεί για τον έλεγχο της υγρασίας του κομπόστ, καταχωρείται στην κατηγορία κομποστοποίηση. Πίνακας 2. Κατηγοριοποίηση και ποσοτική κατανομή ΑΣΑ (τόνοι) διαδικασία ποσότητες ποσότητες υλικό διαχείρισης (τόνοι) (τόνοι) Χαρτί - χαρτόνι συσκευασίας Χαρτί έντυπο ανακύκλωση Πλαστικό Αλουμίνιο 225 Σιδηρούχα 900 Γυαλί ανάκτηση Άλλα ανακτήσιμα Οργανικά κομποστοποίηση Άλλα ζυμώσιμα Χαρτί 450 θρυμματισμός Αδρανή διάθεση Υπόλειμμα σύνολο Β.1.4. Το σημερινό επίπεδο κομποστοποίησης - ανακύκλωσης Με στοιχεία της ΕΕΑΑ, για το 2010, η ποσότητα των ανακυκλώσιμων υλικών από τους μπλε κάδους ήταν τόνοι, πανελλαδικά, και τόνοι στην Αττική. Από τις τόνους, περίπου τόνοι είναι το έντυπο χαρτί. Με βάση τα παραπάνω στοιχεία, οι ποσότητες αυτές αποτελούν, περίπου, το 9 %, πανελλαδικά, και το 17 %, στην Αττική, των ανακυκλώσιμων. Παρόλο που υπάρχουν δήμοι της Αττικής, για τους οποίους τα αντίστοιχα ποσοστά είναι της τάξης του 30 %, στο παράδειγμά μας θα θεωρήσουμε ότι τον πρώτο χρόνο εφαρμογής του προγράμματος η προδιαλογή των ανακυκλώσιμων ξεκινά από το 15 % της συνολικής ποσότητας των ανακυκλώσιμων, δηλαδή, από τους τόνους/έτος, περίπου, ή από τα 53,6 kg/κάτοικο/έτος. Σε ότι αφορά στην κομποστοποίηση, βρισκόμαστε ουσιαστικά σε μηδενικό επίπεδο. Γίνεται ελάχιστη οικιακή κομποστοποίηση, ενώ, τελευταία, αρχίζουν να λειτουργούν ορισμένα πιλοτικά προγράμματα, κυρίως, κομποστοποίησης των «πράσινων» των δήμων. Θα θεωρήσουμε ότι το πρόγραμμά μας ξεκινά από μηδενικό σημείο. 14

15 Β.1.5. Το σημερινό κόστος διαχείρισης Στο ζήτημα αυτό δεν υπάρχει ακριβής προσέγγιση. Υπάρχουν δήμοι της περιφέρειας στους οποίους το κόστος συλλογής - αποκομιδής κυμαίνεται στα 80 /τόνο, ενώ κάποιες προσεγγίσεις για την Αττική μιλούν για κόστος 140 /τόνο. Στα ποσά αυτά δεν περιλαμβάνεται το κόστος του οδοκαθαρισμού, που έχει μια αυτονομία και θα συνεχίσει να υφίσταται, σε κάθε περίπτωση. Για το παράδειγμά μας θα χρησιμοποιήσουμε την τιμή 100 /τόνο. Τα αστικά απορρίμματα, σήμερα, μεταφέρονται, σχεδόν εξ ολοκλήρου, σε ΧΥΤΑ και ένα μικρό μέρος τους εκτρέπονται σε ΚΔΑΥ ή άλλα εναλλακτικά συστήματα διαχείρισης. Θα θεωρήσουμε ότι ένα μέρος του παραπάνω κόστους (70 /τόνο) αφορά στη συλλογή τοπικά του περιεχομένου των κάδων και των «πράσινων σημείων» (όπου υπάρχουν) και ένα άλλο μέρος (30 /τόνο) τη μεταφορά τους στους ΧΥΤΑ ή τα κέντρα συλλογής - διαλογής, που, συνήθως, βρίσκονται σε μεγάλες αποστάσεις από τα σημεία συλλογής των ΑΣΑ. Με τα δεδομένα αυτά το κόστος συλλογής αποκομιδής του παραδείγματος ανέρχεται σε /έτος. Πέρα από αυτό το κόστος, υπάρχει και το κόστος διάθεσης σε ΧΥΤΑ (εξαιρουμένων των ανακυκλώσιμων), που κυμαίνεται από /τόνο. Θα χρησιμοποιήσουμε μια μέση τιμή της τάξης των 35 /τόνο, που σημαίνει ένα πρόσθετο ετήσιο κόστος Έχουμε, δηλαδή, για όλο τον κύκλο, ένα κόστος διαχείρισης /έτος, με μια μέση τιμή 133 /τόνο, περίπου. Στην περίπτωση δημιουργίας των αποκεντρωμένων ολοκληρωμένων εγκαταστάσεων διαχείρισης απορριμμάτων (ΑΟΕΔΑ) το δεύτερο τμήμα του κόστους διαχείρισης διαφοροποιείται. Θα θεωρήσουμε πως ότι μεταφέρεται στις ΑΟΕΔΑ έχει κόστος 10 /τόνο, ότι μεταφέρεται (υπόλειμμα) από τις ΟΕΔΑ στο ΧΥΤΑ/ΧΥΤΥ έχει κόστος 20 /τόνο, ενώ ότι εξακολουθεί να διατίθεται απ ευθείας σε ΧΥΤΑ/ΧΥΤΥ έχει κόστος 30 /τόνο. Το κόστος διάθεσης θα υφίσταται μόνο για ότι συνεχίζει να διατίθεται σε ΧΥΤΑ/ΧΥΤ και θα θεωρήσουμε ότι εξακολουθεί να είναι 35 /τόνο. Β.1.6. Για τη διαχείριση των ανακυκλώσιμων Αξίζει να σημειωθούν ορισμένα ζητήματα για τη διαχείριση των ανακυκλώσιμων, επειδή είναι ο κυριότερος τομέας της διαχείρισης των απορριμμάτων, που μπορεί να αποφέρει έσοδα. Η εταιρεία (ΕΕΑΑ), που έχει την ευθύνη των μπλε κάδων, αναλαμβάνει την παραχώρηση των κάδων και των απορριμματοφόρων (σε μερικές περιπτώσεις αποδίδει τα ισόποσα χρήματα) και την επιπλέον επιδότηση των δήμων, σύμφωνα με τα προβλεπόμενα από τη νομοθεσία. Στην πράξη, θεωρεί ότι εκπληρώνει τις υποχρεώσεις της με την παραχώρηση κάδων και απορριμματοφόρων και κάποιων συμβολικών ποσών. Από την άλλη, οι δήμοι επωμίζονται όλο το κόστος συλλογής και μεταφοράς των ανακυκλώσιμων στα ΚΔΑΥ, ενώ τους επιστρέφεται ότι η ΕΕΑΑ θεωρεί υπόλειμμα. Εκτός των εσόδων από τη διάθεση των ανακυκλώσιμων, η νομοθεσία προβλέπει επιδότηση των ΚΔΑΥ για ορισμένα από τα ανακυκλώσιμα, καθώς και επιδότηση των δήμων, ανάλογα με το επίπεδο της ανακύκλωσης που επιτυγχάνουν. Για παράδειγμα: στην ανώτερη κλίμακα απόδοσης (πάνω από 30 kg/κάτοικο/έτος) η επιδότηση είναι 70 /τόνο. Με δεδομένη την παραδοχή για το σημερινό πολύ χαμηλό επίπεδο ανακύκλωσης του παραδείγματος (53,6 kg/κάτοικο/έτος) και με σημερινές, πραγματικές τιμές διάθεσης των βασικών ανακυκλώσιμων υλικών, θα υπήρχαν τα έσοδα του παρακάτω πίνακα, αν οι δήμοι απεγκλωβίζονταν από το σύστημα της ΕΕΑΑ και αν ανέπτυσσαν δικό τους ανεξάρτητο σύστημα συλλογής διαλογής και διάθεσης των ανακυκλώσιμων υλικών: 15

16 Πίνακας 3. Εκτιμώμενα έσοδα από την ανακύκλωση του 15% των ανακυκλώσιμων υλικών ( ) υλικό ποσότητες (τόνοι) επιδότηση απόδοσης ( /τ) επιδότηση ΚΔΑΥ ( /τ) τιμή διάθεσης ( /τ) μερικό έσοδο ( ) Χαρτί - χαρτόνι συσκευασίας Χαρτί έντυπο Πλαστικό Αλουμίνιο Σιδηρούχα Γυαλί σύνολο Το ποσό αυτό, με ποσοστό ανάκτησης 60 % των ανακυκλώσιμων, αντί του σημερινού 15 %, θα ήταν Β.2 ΦΑΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Θεωρούμε ότι η ανάπτυξη προγράμματος αποκεντρωμένης ολοκληρωμένης διαχείρισης μπορεί, λειτουργικά, να διαχωριστεί σε δύο φάσεις: Β.2.1. Α φάση Η πρώτη φάση περιλαμβάνει την υλοποίηση των δραστηριοτήτων και υποδομών του πρώτου επιπέδου (ενημέρωση, πρόληψη, διαλογή στην πηγή με τους τρεις κάδους, «πράσινα σημεία», αποκομιδή και μεταφορά στην εγκατάσταση του δήμου). Από τις υποδομές του δεύτερου επιπέδου απαιτούνται οι εγκαταστάσεις: διαλογής - συσκευασίας - διάθεσης των ανακυκλώσιμων υλικών (από τον κάδο χαρτιού και τον κάδο μετάλλου - πλαστικού - γυαλιού) κομποστοποίησης των προδιαλεγμένων οργανικών (από τον κάδο των οργανικών) και διάθεσης υποδοχής - εκτροπής άλλων ανακτήσιμων και επισκευής - επαναδιάθεσης υλικών (από τα «πράσινα» σημεία ή τα σημεία εναλλακτικής διαχείρισης άλλων ρευμάτων) Σε αυτήν τη φάση και μέχρι την ενεργοποίηση της δεύτερης φάσης, το περιεχόμενο των πράσινων κάδων (σύμμεικτα απορρίμματα) θα οδηγείται για διάθεση σε ΧΥΤΑ. Β.2.2. Β φάση Η δεύτερη φάση περιλαμβάνει την ολοκλήρωση των εγκαταστάσεων του δευτέρου επιπέδου της αποκεντρωμένης ολοκληρωμένης διαχείρισης, που περιλαμβάνει τις εγκαταστάσεις: υποδοχής και επεξεργασίας των σύμμεικτων απορριμμάτων (πράσινοι κάδοι), με σκοπό την περαιτέρω ανάκτηση ανακυκλώσιμων και οργανικών, το διαχωρισμό αδρανών και του υπολείμματος κομποστοποίησης των οργανικών που περιέχονται στα σύμμεικτα (ξεχωριστά από τα προδιαλεγμένα οργανικά) θρυμματισμού αδρανών προώθησης σε ΧΥΤΥ του υπολείμματος 16

17 Β.2.3. Χρονική κατανομή φάσεων Στις περισσότερες από τις μελέτες περιφερειακών σχεδιασμών καταρτίζονται πλάνα δεκαετιών (για παράδειγμα, μέχρι το 2040). Το γεγονός συνδέεται, πιθανότατα, με το μακροχρόνιο χαρακτήρα (20 ή 25 χρόνων) των συμβάσεων που προωθούνται (παραχώρησης ή ΣΔΙΤ) και με το μεγάλο αρχικό κόστος των εγκαταστάσεων, όπως αυτές έχουν δρομολογηθεί. Από την πλευρά μας, πιστεύουμε ότι η εκρηκτικότητα του προβλήματος εξεύρεσης τεράστιων νέων χώρων διάθεσης, σε συνδυασμό με την πίεση για εκτεταμένη εφαρμογή τεχνολογιών καύσης, επιβάλλουν να κινηθούμε στη κατεύθυνση της μέγιστης ανάκτησης και της εκτροπής από την τελική διάθεση με πολύ γρήγορους ρυθμούς. Αυτός ο στόχος, ιδιαίτερα σε συνθήκες οικονομικής δυσπραγίας, μπορεί να επιτευχθεί με υποδομές και τρόπο διαχείρισης, που να μπορεί να υλοποιηθεί γρήγορα, οικονομικά και με όφελος για την κοινωνία. Και ο πιο πρόσφορος δρόμος είναι η λογική της αποκεντρωμένης ολοκληρωμένης διαχείρισης, με τοπικά σχέδια διαχείρισης πενταετίας και δεκαετίας. Στην περίπτωση του παραδείγματος που εξετάζουμε, θα υιοθετήσουμε, σκόπιμα, το φιλόδοξο στόχο της λειτουργίας με πολύ μεγάλη απόδοση και των δύο φάσεων που προαναφέρθηκαν, με χρονικό ορίζοντα το έτος Θεωρούμε εφικτό να λειτουργήσουν οι υποδομές της πρώτης φάσης από το 2013 και της δεύτερης φάσης από το Β.2.4. Ποσοστιαία και ποσοτική καταγραφή των στόχων Με βάση τα παραπάνω και τις παραδοχές που έχουν γίνει επιδιώκουμε: στην πρώτη φάση, η ανακύκλωση να ξεκινήσει το 2013 από το 20 % και να φτάσει το 2020 στο 80 % και η προδιαλογή οργανικών να ξεκινήσει το 2013 από το 15 % και να φτάσει το 2020 στο 60 %. Τα αντίστοιχα ποσοστά της ανάκτησης άλλων υλικών είναι 40 % και 95 %. Στη δεύτερη φάση η πρόσθετη ανάκτηση ανακυκλώσιμων να ξεκινήσει από ένα 5 % το 2015 και να φτάσει το 2020 στο 15 % (συνολικά, 95 % ανάκτηση ανακυκλώσιμων) και η πρόσθετη ανάκτηση οργανικών να ξεκινήσει το 2015 από ένα 10 % και να φτάσει το 2020 στο 35 % (συνολικά, 95 % των βιοαποδομήσιμων). Ο δε διαχωρισμός αδρανών να ξεκινήσει από το 50 % και φτάσει το 2020 στο 95 %. Παρατίθενται στη συνέχεια οι πίνακες της ποσοστιαίας και ποσοτικής κατανομής, ανά φάση, καθώς και ο συνολικός πίνακας της ποσοτικής κατανομής: Πίνακας 4. Ποσοστιαία κατανομή α φάσης (%) διαδικασία ποσοστιαία κατανομή α φάσης ανακύκλωση (%) ανάκτηση (%) προδιαλογή οργανικών (%)

18 διαδικασία πρόσθετη ανακύκλωση (%) Πίνακας 5. Ποσοστιαία κατανομή β φάσης (%) ποσοστιαία κατανομή β φάσης πρόσθετη ανάκτηση οργανικών (%) αδρανή (%) Πίνακας 6. Ποσοτική κατανομή α φάσης (τόνοι) διαδικασία ποσοτική κατανομή α φάσης ανακύκλωση (%) ανάκτηση (%) προδιαλογή οργανικών (%) σύνολο διάθεση διαδικασία πρόσθετη ανακύκλωση (%) Πίνακας 7. Ποσοτική κατανομή β φάσης (τόνοι) ποσοτική κατανομή β φάσης πρόσθετη ανάκτηση οργανικών (%) αδρανή (%) διάθεση σύνολο Πίνακας 8. Συνολική ποσοτική κατανομή (τόνοι) διαδικασία ποσοτική κατανομή συνολική ανακύκλωση (%) ανάκτηση (%) προδιαλογή οργανικών (%) πρόσθετη ανάκτηση οργανικών (%) αδρανή (%) διάθεση σύνολο

19 Β.2.5. Μεταφορές Με βάση τα παραπάνω οι ποσότητες των ΑΣΑ, ανάλογα με τον τρόπο της αποκομιδής που υφίστανται, αποτυπώνονται στον παρακάτω πίνακα: Πίνακας 9. Ποσότητες ΑΣΑ, ανά τρόπο αποκομιδής και μεταφοράς (τόνοι) είδος αποκομιδής πρωτογενής απευθείας σε ΧΥΤΑ σε ΑΟΕΔΑ από ΑΟΕΔΑ σε ΧΥΤΥ Β.2.6. Παραγωγή κομπόστ Από τα προδιαλεγμένα οργανικά παράγεται εδαφοβελτιωτικό (κομπόστ), σε ποσοστό 15 %, κατά βάρος, της αρχικής ποσότητας, όπως καταγράφεται στους πίνακες 6 κι 8: Πίνακας 10. Ποσότητες παραγόμενου εδαφοβελτιωτικού (τόνοι) υλικό προδ/να οργανικά εδαφοβελτιωτικό Β.2.7. Ποσότητες ανακυκλώσιμων υλικών Από τον πίνακα 8 προκύπτουν οι συνολικές ποσότητες των ανακτώμενων ανακυκλώσιμων υλικών. Στον παρακάτω πίνακα 11 γίνεται αναλυτική παρουσίαση, ανά είδος: Πίνακας 11. Ανάλυση ποσοτήτων ανακυκλώσιμων υλικών (τόνοι) υλικό Χαρτί - χαρτόνι συσκευασίας Χαρτί έντυπο Πλαστικό Αλουμίνιο Σιδηρούχα Γυαλί σύνολο Β.2.8. Ποσότητες προς διάθεση Από τον πίνακα 8, προκύπτει ότι στο τέλος του κύκλου των δύο φάσεων οι ποσότητες προς διάθεση σε ΧΥΤ, είναι τόνοι, που αντιστοιχεί σε ποσοστό 11,36 % της συνολικής ποσότητας των ΑΣΑ. 19

20 Γ. ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΟΣΤΟΥΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Γ.1. ΚΟΣΤΟΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Το κόστος διαχείρισης συντίθεται από το κόστος αποκομιδής, το κόστος διαχείρισης της ανακύκλωσης (α φάση), το κόστος επεξεργασίας των σύμμεικτων (β φάση) και το κόστος διάθεσης του υπολείμματος. Γ.1.1. ΚΟΣΤΟΣ ΑΠΟΚΟΜΙΔΗΣ Χρησιμοποιώντας τα στοιχεία του πίνακα 9 και τις τιμές κόστους/τόνο, που προσδιορίστηκαν στην ενότητα Β.1.5, έχουμε τα αποτελέσματα του παρακάτω πίνακα: είδος αποκομιδής Πίνακας 12. Αναλυτικά κόστη αποκομιδής, ανά έτος ( ) πρωτογενής απευθείας σε ΧΥΤΑ σε ΑΟΕΔΑ από ΑΟΕΔΑ σε ΧΥΤΥ σύνολο Γ.1.2. ΚΟΣΤΟΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ Σε συνθήκες πλήρους λειτουργίας της α φάσης, δηλαδή για τόνους ανακυκλώσιμων υλικών, το συνολικό κόστος αποδίδεται από τον παρακάτω πίνακα: Πίνακας 13. Ετήσιο κόστος διαχείρισης ανακύκλωσης, σε πλήρη ανάπτυξη ( ) Προσωπικό αποκομιδής Προσωπικό πράσινων κέντρων Διοικητικό προσωπικό Μέσα προστασίας Αντικαταστάσεις - συντηρήσεις κάδων Καύσιμα Συντηρήσεις οχημάτων Λειτουργικά έξοδα σύνολο Αυτό σημαίνει ένα κόστος διαχείρισης ανακυκλώσιμων, της τάξης των 60 /τόνο. Με βάση αυτό το στοιχείο και τα συγκεντρωτικά στοιχεία του πίνακα 11, θα έχουμε τα παρακάτω κόστη διαχείρισης ανακυκλώσιμων, ανά έτος: Πίνακας 14. Κόστη διαχείρισης ανακυκλώσιμων, ανά έτος ( )