ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΩΣΤΗΡΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΕΙ- ΕΣΔΥ «ΕΦΗΡΜΟΣΜΕΝΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ « ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Transcript

1 ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΩΣΤΗΡΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΕΙ- ΕΣΔΥ «ΕΦΗΡΜΟΣΜΕΝΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ «ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου σε αυτούς που χωρίς την συνεργασία και εμπιστοσύνη τους η έρευνα και η συγγραφή αυτής της έρευνας δεν θα είχε ολοκληρωθεί. Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως την Κοινωνιολόγο Ερευνήτρια Δρ. Έλλη Ιωαννίδη-Καπόλου του Τομέα Κοινωνιολογίας της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας που ως επόπτρια αυτής της πτυχιακής εργασίας με καθοδήγησε με ουσιαστικό τρόπο από το ξεκίνημα της προσπάθειάς μου ως το τέλος της, ανταποκρινόμενη άμεσα σε κάθε ανάγκη και δυσκολία που προέκυπτε. Ακόμη τους θεραπευτές των θεραπευτικών Προγραμμάτων του Ο.ΚΑ.ΝΑ με τους οποίους συνεργάστηκα προκειμένου να γίνει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο η συμμετοχή τους στην έρευνα, καθώς και τους ίδιους τους συμμετέχοντες. 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α :Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΙΣΤΩΣΕΣ ΤΗΣ Α. 1 Τα είδη της εξαρτησιογόνων ουσιών και οι επιπτώσεις της. Α.2 Η έννοια της τοξικομανίας: τοξικομανία ή εξάρτηση. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β : ΤΟ ΠΡΟΦΙΛ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΑ ΤΟΞΙΚΟΜΑΝΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΤΟΥ Β.1 Επιδημιολογικά δεδομένα.. Β.2 Η οικογένεια του εξαρτημένου ατόμου. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ : Η ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗ-ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ Γ. 1 Ιστορική ανασκόπηση της βιογραφικής ερμηνευτικής μεθόδου.. Γ.2 Συμβολή της μεθόδου στις κοινωνικές επιστήμες ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ : ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Δ.1 Στάδια της βιογραφικής ερμηνευτικής μεθόδου Δ.2 Εφαρμογή της βιογραφικής -ερμηνευτικής μεθόδου στην παρούσα έρευνα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε : Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ Ε.1 Ανάλυση της περίπτωσης του Μιχάλη. 2

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ :ΟΙ ΑΛΛΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤ.1 Η περίπτωση του Βαγγέλη Στ.2 Η περίπτωση του Γιώργου. Στ.3 Η περίπτωση του Stepwoolf. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ :ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΩΝ Ζ.1 Ομοιότητες και διαφορές στην πορεία ζωής των περιπτώσεων.. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η : ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ- ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3

4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σκοπός της έρευνας αυτής είναι η μελέτη πορεία ζωής των τοξικομανών προκειμένου να αναδειχθούν οι παράγοντες του οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος που συμβάλλουν στην εμφάνιση του φαινομένου της τοξικομανίας. Η έρευνα είναι ποιοτική και το υλικό αποτελείται από τις συνεντεύξεις τεσσάρων ατόμων που έχουν ολοκληρώσει επιτυχώς Πρόγραμμα απεξάρτησης του Ο.ΚΑ.ΝΑ. Οι συνεντεύξεις αυτές αναλύθηκαν με την βιογραφική-ερμηνευτική μέθοδο και στην συνέχεια πραγματοποιήθηκε συγκριτική μελέτη των περιπτώσεων ώστε να εξαχθούν γενικά συμπεράσματα. Σύμφωνα με τα ευρήματα, η οικογένεια προέλευσης του τοξικομανούς και συγκεκριμένα τα δυναμικά μεταξύ των μελών που επικρατούν σε αλληλεπίδραση με τις εκάστοτε κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν στο περιβάλλον του ατόμου ωθούν στην τοξικοεξάρτηση. 4

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το φαινόμενο της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών, αν και έχει πάρει ανησυχητικές διαστάσεις τα τελευταία χρόνια, δεν είναι ένα καινούριο φαινόμενο. Από την αρχή της ιστορίας του ο άνθρωπος ένιωσε την ανάγκη να επέμβει στον ψυχικό του κόσμο, τροποποιώντας τα συναισθήματα και την διάθεση του. Αρκετές εξαρτησιογόνες ουσίες χρησιμοποιήθηκαν για αιώνες σε θρησκευτικές και θεραπευτικές τελετουργίες καθώς και σε κοινωνικές τελετές από πολλούς λαούς της ανθρωπότητας. Κατά την διάρκεια των αιώνων η χρήση των ουσιών αυτών μεταφερόμενη από την μία κουλτούρα στην άλλη έχασε τον τελετουργικό και κοινωνικό της χαρακτήρα και άρχισε να εξυπηρετεί άλλες ανάγκες. Η ανακάλυψη συνθετικών ουσιών, η ιατρική χρήση ορισμένων εξαρτησιογόνων ουσιών, η ανάπτυξη του νόμιμου και παράνομου εμπορίου τους συνέβαλαν στην περαιτέρω εξάπλωση του φαινομένου σε συνδυασμό με την αυξανόμενη πολυπλοκότητα των προβλημάτων της καθημερινότητας. Σήμερα, η εξάρτηση από ψυχοτρόπους ουσίες αναγνωρίζεται από την επιστημονική κοινότητα ως ένα σύνθετο φαινόμενο που προκύπτει ως αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης ατομικών, οικογενειακών, κοινωνικών παραγόντων μεταξύ τους. Δηλαδή, αποτελεί ένα φαινόμενο με συνιστώσες οικονομικές, πολιτιστικές, ιστορικές αλλά και πολιτικές. Κανείς δεν γίνεται τυχαία τοξικομανής. Πολλοί λόγοι, πολλοί παράγοντες στην αλληλοδιαπλοκή τους διαμορφώνουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο ο συγκεκριμένος άνθρωπος, την συγκεκριμένη χρονική στιγμή ωθείται στην επιλογή των ουσιών και 5

6 χάνεται στον κόσμο τους. Το φάσμα των μορφών της τοξικομανίας είναι ευρύτατο για αυτό κάθε περίπτωση τοξικομανούς είναι μοναδική.(μάτσα 2004 ) Η εγκατάσταση της τοξικομανίας προϋποθέτει την συνάντηση μιας προσωπικής, ψυχολογικής κρίσης με την κοινωνική. Η συνάντηση αυτή διαμεσολαβείται πάντα από την κρίση της συγκεκριμένης οικογένειας στην οποία ανήκει ο τοξικομανής.(μάτσα 2001). Στην σύγχρονη κοινωνικοπολιτιστική στιγμή οι επιδημιολογικές μελέτες έχουν να παρουσιάσουν πως η χρήση ουσιών εξαπλώνεται συνεχώς στους πληθυσμούς των νέων στην Ευρώπη ( Miller, Plant1996, Hibbel et al 1997), γεγονός που φαίνεται να συσχετίζεται με την εγκληματικότητα ( Wivhstrom, Skogen, Ola 1996), την σωματική και ψυχική υγεία αλλά και την υιοθετηση επικινδύνων συμπεριφορών ακόμη και αυτοκτονιών (Παπαδή 2006). Όσον αφορά τα θεραπευτικά προγράμματα, η αξιολόγησή τους τα τελευταία χρόνια εστιάζει στο σημαντικό ρόλο της οικογένειας και της εμπλοκής της στην θεραπευτική διαδικασία(o Farell, Stewart 1999 NIDA 1999). Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, βασικός στόχος της έρευνας αυτής είναι να μελετηθεί η πορεία ζωής των τοξικομανών προκειμένου να εξαχθούν συμπεράσματα σχετικά με τους παράγοντες που συμβάλλουν ώστε το άτομο να γίνει τοξικομανής Οι παράγοντες αυτοί εδράζονται στο οικογενειακό και κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο το άτομο ζει και αναπτύσσει τις διάφορες δραστηριότητές του.. 6

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Α.1 ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΕΞΑΡΤΗΣΙΟΓΟΝΩΝ ΟΥΣΙΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥΣ Με τον όρο ναρκωτικά νοούνται γενικά ουσίες που έχουν διαφορετική χημική δομή και διαφορετική δράση στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα που μπορεί να είναι είτε διεγερτική είτε κατασταλτική. Κοινό γνώρισμα τους είναι η ιδιότητα που έχουν να μεταβάλλουν την σωματική και ψυχική κατάσταση του ατόμου και να προκαλούν εξάρτηση ψυχικής ή και σωματικής φύσεως. Οι όρο ναρκωτικά και ψυχοτρόποι ουσίες χρησιμοποιούνται εναλλακτικά με ταυτόσημο εννοιολογικό περιεχόμενο. Στον όρο ψυχοτρόπος ουσία υπάγεται κάθε ουσία η οποία λαμβανόμενη οποιαδήποτε οδό του σώματος, μεταβάλλει την σωματόψυχική κατάσταση λειτουργίας του χρήστη(λιάπας 2004).Παρόλα αυτά ο σωστός όρος που έχει προταθεί από τον Π.Ο.Υ. είναι εξαρτησιογόνος ουσία αν και έχει επικρατήσει για λόγους συντομίας ο όρος ναρκωτικά. Η χρήση παράνομων ναρκωτικών ουσιών περιλαμβάνει όλες τις απαγορευμένες από την ελληνική νομοθεσία, όπως χασίς, μαριχουάνα, ηρωίνη, κοκαίνη, LSD, όπιο κτλ. Οι φαρμακευτικές ουσίες χωρίς σύσταση γιατρού αναφέρονται κυρίως στα βαρβιτουρικά αμφεταμίνες, υπνωτικά, ηρεμιστικά, αντιχοληνεργικά, και μερικά παυσίπονα και αντιβηχικά που περιέχουν κωδεϊνη. Τις ουσίες αυτές τις χρησιμοποιούν τα άτομα για μη ιατρικούς λόγους(τσιάντης, 1997). 7

8 Τα τελευταία χρόνια τόσο ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας όσο και άλλοι οργανισμοί( American Psychiatric Association κλπ.) έχουν επεκτείνει τον σχετικό πίνακα μέχρι να συμπεριλαμβάνονται οι παρακάτω ουσίες που χωρίζονται στις παρακάτω ομάδες: οπιούχα, μείζονα ψυχοδιεγερτικά, ψυχοκατασταλτικά, ινδική κάνναβη, ψευδαισθησιογόνα, διαλύτες, ελάσσονα ψυχοδιεγερτικά(τσόχας, 1996). Η σχέση του ανθρώπου με τις ψυχοτρόπους ουσίες έχει ένα ιδιαίτερο και μοναδικό χαρακτήρα στην ιστορία της ανθρωπότητας γιατί όπως επισημαίνεται (Μάτσα 2001) θίγει ζητήματα θεμελιώδους σημασίας για την ανθρώπινη ύπαρξη και η κατανόηση αυτή της σχέσης απαιτεί μια διεπιστημονική προσέγγιση. Γενικότερα, θεωρείται η χρήση μιας ουσίας παθολογική όταν σαν συνέπεια της λήψης της παρατηρούνται συμπτώματα και δυσπροσαρμοστική συμπεριφορά που θα θεωρούνταν εξαιρετικά ανεπιθύμητα σε οποιαδήποτε πολιτισμική ομάδα. Σύμφωνα με το DSM-IV ο όρος ουσία μπορεί να αναφέρεται είτε σε κάποια (ψυχοδραστική ) ουσία της οποίας γίνεται κατάχρηση, είτε σε κάποιο φάρμακο, είτε σε κάποια τοξίνη. Τα είδη της χρήσης που μπορεί να κάνει κάποιος ποικίλουν και είναι τα εξής: Απλή ή περιστασιακή χρήση, επιβλαβής χρήση, απλή δοκιμή και κατάχρηση. Στο DSM IV η κατάχρηση ορίζεται ως ένα δυσπροσαρμοστικό πρότυπο χρήσης ουσών, που έχει ως αποτέλεσμα κλινικά σημαντική έκπτωση ή έκπτωση της λειτουργικότητας του ατόμου που αφορά τον ατομικό, οικογενειακό, εργασιακό ή ευρύτερο κοινωνικό τομέα της ζωής του ατόμου. Επιπλέον, στα προαναφερόμενα είδη της χρήσης επάγεται και η εξάρτηση η διαστάσεις της οποίας θα αναλυθούν διεξοδικά παρακάτω Α.2 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΟΞΙΚΟΜΑΝΙΑΣ: ΤΟΞΙΚΟΜΑΝΙΑ Ή ΕΞΑΡΤΗΣΗ Η χρήση της ουσίας αλλά και ο τρόπος χρήσης σε κάθε κοινωνικό πλαίσιο αποκτά κάθε φορά διαφορετικό νόημα σε κοινωνικό αλλά και πολιτιστικό επίπεδο. Η ένταξή της είναι συμβολική και αφορά το πλαίσιο ενός συστήματος, κοινωνικών αντιλήψεων, αξιών,μύθων, στερεοτύπων και κοινωνικών συμπεριφορών ( Reynard, Chassaing, Coudert 1989). 8

9 Η πρώτη αναφορά της έννοιας «τοξικομανία» καταγράφεται επίσημα το 1885 από τον Regnard ενώ ο Freud από το 1886 θα μιλήσει για «μορφινομανία» και «κοκαϊνομανία». Από την πρώτη στιγμή που εμφανίζεται ο όρος τοξικομανία η ιατρική επιστήμη έρχεται να χρησιμοποιήσει το δικό της σώμα γνώσης προκειμένου να ολοκληρωθεί ο επιστημονικός προσδιορισμός της έννοιας. Στις αρχές του 20 ου αιώνα, ιδιαίτερα κατά την περίοδο οι κοινωνικές αιτίες της τοξικομανίας αποτελούν αντικείμενο του ενδιαφέροντος όλης της επιστημονικής κοινότητας. Ωστόσο οι ψυχολογικές παράμετροι της τοξικομανίας τίθενται υπό το πρίσμα τα ψυχανάλυσης την περίοδο (Μάτσα 2001). Το 1950 η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας θα ορίσει την τοξικομανία ως την κατάσταση η οποία οφείλεται στην περιοδική ή χρόνια δηλητηρίαση που προκαλείται από την επαναλαμβανόμενη κατανάλωση ναρκωτικών φυσικών ή συνθετικών, ενώ το 1964 ο όρος τοξικομανία θα αντικατασταθεί από τον όρο εξάρτηση. Η κατάσταση αυτή χαρακτηρίζεται από την ακατανίκητη επιθυμία ή ανάγκη κατανάλωσης ναρκωτικών, από την τάση συνεχούς αύξησης των δόσεων, από την εξάρτηση σωματικής και ψυχικής φύσεως και τέλος από τα καταστροφικά αποτελέσματα της χρήσης στο άτομο και στην κοινωνία. Κατά την δεκαετία του 1970 το πρόβλημα της τοξικομανίας θεωρείται κατά βάση ιατρικό, αφού το αποτέλεσμα της δράσης της ουσίας στον οργανισμό παίρνει τον χαρακτήρα αρρώστιας. Με βάση λοιπόν το ιατρικό μοντέλο αναπτύχθηκαν τότε όλοι οι νομικοί και θεραπευτικοί θεσμοί(μάτσα 2001). Το 1981 ο Π.Ο.Υ αναγνώρισε και επίσημα την σημασία που έχει το κοινωνικό και πολιτιστικό πλαίσιο για την εγκατάσταση της τοξικομανίας διαμορφώνοντας και την θεωρητική βάση των παρεμβάσεων, στο πλαίσιο της πρόληψης.. Το 1990 ο Goodman εισάγει τον όρο addiction ως «μια διαδικασία διαμέσου της οποίας μια συμπεριφορά που μπορεί να προκαλέσει ευχαρίστηση ή να απαλύνει μια αίσθηση εσωτερικής κακουχίας, χρησιμοποιείται από την επαναλαμβανόμενη αδυναμία ελέγχου της συμπεριφοράς αυτής». Τον όρο addiction έχει χρησιμοποιήσει 9

10 πρώτος ο Bergeret για να υποδηλώσει την ασυνείδητη και σωματοποιημένη τάση ρύθμισης ενός χρέους (Μάτσα 2001). Για τον Bergeret και Olievenstein (1989) μπορούμε να συναντήσουμε εξαρτημένους κάθε δομικής προέλευσης. Ο τελευταίος μάλιστα έκανε την διάκριση ανάμεσα στην addiction και την dependence, τονίζοντας ότι ο όρος addiction κάνει αναφορά γενικά σε συμπεριφορές εξάρτησης όπως βουλιμία, ψυχολογική ανορεξία, τζόγο κτλ αλλά ως έννοια δεν είναι ταυτόσημη με την τοξικομανία που συνδέεται με την χρήση ψυχοτρόπων ουσιών και αφορά όλες τις παραμέτρους της ανθρώπινης ύπαρξης. Σύμφωνα με την Joys MacDougal (1987)η addiction γίνεται πρόβλημα μόνο στην περίπτωση που αποτελεί για το άτομο τον μοναδικό τρόπο αντιμετώπισης της οδύνης του. Σήμερα πλέον έχει καθιερωθεί να γίνεται λόγος για πρακτικές εξάρτησης καθώς η τοξικομανία δεν αποτελεί διακλινικό χαρακτηριστικό(παπαδή 2006). Όπως τονίζει ο Reynaud εκείνο που πρέπει κανείς να διερευνά με μεγάλη προσοχή είναι οι ιδιαιτερότητες κάθε τύπου εξάρτησης(μάτσα 2001) Σύμφωνα με το ICD IV η διάγνωση της εξάρτησης γίνεται με τα παρακάτω κριτήρια: -καταναγκαστική επιθυμία για χρήση της ουσίας -αποτυχημένες προσπάθειες στο ιστορικό του ατόμου να μετριάσει ή να διακόψει την χρήση -εμφάνιση στερητικού συνδρόμου αμέσως μετά την διακοπή της χρήσης. Συγκεκριμένα το στερητικό σύνδρομο περιλαμβάνει ένα σύνολο σωματικών και ψυχολογικών συμπτωμάτων, τα οποία ποικίλουν σε ένταση. Το σύνδρομο αυτό χαρακτηρίζεται από έντονες διαταραχές διαφόρων φυσιολογικών λειτουργιών. Ακόμη ο βαθμός της φυσικής εξάρτησης εκτιμάται κυρίως από την σοβαρότητα των συμπτωμάτων του συνδρόμου στέρησης. - η ουσία ή οι ουσίες έχουν μπει στο επίκεντρο της ζωής του ατόμου εις βάρος άλλων ενδιαφερόντων, υποχρεώνοντάς το να αφιερώνει στην ουσία το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου του. 10

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της επαναλαμβανόμενης τα τελευταία είκοσι τρία χρόνια πανελλήνιας έρευνας του ΕΠΙΨΥ στον γενικό πληθυσμό το 2004 (πανελλήνιο αντιπροσωπευτικό δείγμα άτομα ετών, προσωπική συνέντευξη, ανώνυμο ερωτηματολόγιο,χρηματοδότηση Ο.ΚΑ.ΝΑ ) το 8. 6 % του ελληνικού πληθυσμού ηλικίας ετών αναφέρουν ότι έχουν χρησιμοποιήσει μία ή περισσότερες φορές στην ζωή τους κάποια παράνομη ουσία. Υψηλότερο ποσοστό εμπειρίας με παράνομες ουσίες παρουσιάζεται στους άνδρες (13.3 % έναντι 3.9% των γυναικών)και στις ηλικιακές ομάδες ετών (12. 4%) και ετών(12%). Πρόσφατη χρήση (δηλαδή χρήση μέσα στους τελευταίους δώδεκα μήνες )δηλώνει ότι έχει κάνει το 4,6 % του πληθυσμού ηλικίας ετών και το 2,.9 %του πληθυσμού ηλικίας ετών (Kokkevi et al. 2007) Για το έτος 2006 κατεγράφησαν από τον Δείκτη Αίτησης Θεραπείας άτομα (αύξηση 14.1% σε σχέση με το 2005 ) από τα άτομα αυτά το 74,7% απευθύνθηκαν σε στεγνά Προγράμματα και το 18.3% σε Προγράμματα Υποκατάστασης.. Η συντριπτική πλειοψηφία των χρηστών (84.5%) είναι άνδρες ηλικία ετών ενώ η συνηθέστερη κύρια ουσία κατάχρησης είναι η ηρωίνη/άλλα οπιούχα (87,8). Ακολουθεί η κάνναβη (7. 3%), η κοκαΐνη (2. 6%) και τα χάπια(1,3%). Όσον αφορά την υιοθέτηση συμπεριφοράς υψηλού κινδύνου κατά την χρήση τρεις στους τέσσερις χρήστες(74.3%) έχουν κάνει ενέσιμη χρήση τουλάχιστον μία φορά σε όλη τους την ζωή. Από αυτούς περισσότερους από τους μισούς (56. 1%) έχουν κάνει και κοινή χρήση σύριγγας. 11

12 Τα τελευταία διαθέσιμα ερευνητικά στοιχεία για την χρήση παράνομων ουσιών στο μαθητικό πληθυσμό είναι από την έρευνα ESPAD την οποία υλοποίησε το ΕΠΙΨΥ το Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής, χρήση κάποιας παράνομης ουσίας, έστω και μια φοράς την ζωή του δηλώνει ότι έχει κάνει το 10% των εφήβων ηλικίας ετών, ενώ η χρήση αυξάνεται με την ηλικία. Ένα στους τρεις εφήβους (3.4%) που ανέφεραν κάποια εμπειρία χρήσης κάποιας παράνομης ουσίας έχει απλώς δοκιμάσει κάποια παράνομη ουσία και αντίστοιχα το 6.6% έχουν κάνει τουλάχιστον 3 φορές σε όλη του την ζωή(κοκκέβη 2005 ). Στην ηλικία των ετών, το ποσοστό εμπειρίας στην χρήση έστω και μια φορά σε όλη την ζωή ανέρχεται στο 16% με τα αγόρια να σημειώνουν υπερδιπλάσιο ποσοστό (22%) σε σύγκριση με τα κορίτσια(10%). Παραμένοντας στον ελλαδικό χώρο, σημαντικά στοιχεία έχουν προέλθει από έρευνες έχουν πραγματοποιηθεί για να διερευνηθούν τα κοινωνιοδημογραφικά χαρακτηριστικά των εξαρτημένων ατόμων.συγκεκριμένα, σε μελέτη που πραγματοποίησε το Κ.Ε.Θ.Ε.Α.(1995) μπορεί κανείς να καταγράψει ότι η πλειοψηφία των εξαρτημένων ζουν με τις οικογένειές του. Το ποσοστό διαβίωσης με την πατρική οικογένεια ξεπερνά το ποσοστό των 80% για την ηλικιακή ομάδα των εξαρτημένων χρηστών κάτω των 19 ετών, ενώ αποτελεί ενδιαφέρον στοιχείο ότι ακόμη και στην ανάλογη ηλικιακή ομάδα άνω των 30 ετών το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 68,8% για τους άνδρες και το 57.6% για τις γυναίκες (Φωστέρη 2004).Σε αντίστοιχη έρευνα για τους εξαρτημένους που εντάχθηκαν στο Πρόγραμμα Απεξάρτησης του 18 ΑΝΩ (Μάτσα,1997) βρέθηκε ότι η συντριπτική πλειοψηφία τους (93%) με μέσο όρο ηλικίας ετών, διέμεναν με την πατρική τους οικογένεια κατά τον χρόνο ένταξή τους στο Πρόγραμμα. Επιπλέον, αποτελέσματα έρευνας που πραγματοποιήθηκε από το Κ.Ε.Θ.Ε.Α. και την Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας (2001) έδειξε ότι οι οικογενειακές σχέσεις αποτελούν καίριο παράγοντα στην αιτιολογία της υποτροπής αλλά και στην πρόληψή της. Σε σχέση με τις γυναίκες, αξιολογούν την οικογένεια ως σημαντικό παράγοντα που είναι αρωγός στην θεραπευτική τους προσπάθεια. 12

13 Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, πρόσφατα δεδομένα τα οποία προκύπτουν από έρευνες που διεξάγονται σε σχολεία και πληθυσμούς ενηλίκων δείχνουν ότι η συνολική χρήση κάνναβης σταθεροποιείται ή μειώνεται σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης.Σε εθνικό επίπεδο εξακολουθούν να είναι αισθητές διάφορες τάσεις, ενώ υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των χωρών. Ιδιαίτερη συγκέντρωση της χρήσης παρουσιάζεται στους νέους (15-34 ετών) σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες εξαιρουμένων του Βελγίου, της Κύπρου και της Πορτογαλίας. Επιπρόσθετα, κατά μέσο όρο ποσοστό 3.3 % του συνόλου των ευρωπαίων ενηλίκων δηλώνει ότι έχει κάνει χρήση αμφεταμινών τουλάχιστον μια φορά. Μεταξύ των κρατών μελών της Ευρώπης η χρήση αμφεταμινών ή έκστασης είναι σχετικά υψηλή στην Τσεχική Δημοκρατία, στην Εσθονία και στο Ηνωμένο Βασίλειο. Αντιθέτως, συνολικά τα επίπεδα κατανάλωσης συνθετικών παραισθησιογόνων χαπιών όπως το LSD είναι χαμηλότερα και σε γενικές γραμμές έμειναν σταθερά για σημαντικό χρονικό διάστημα. Ταυτόχρονα, οι διεγερτικές ναρκωτικές ουσίες διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο όσον αφορά τα πρότυπα της χρήσης όχι μόνο μεταξύ των χρόνιων και περιθωριοποιημένων πληθυσμών των προβληματικών χρηστών ναρκωτικών αλλά και μεταξύ των καλύτερα στην κοινωνία ενταγμένων που χρησιμοποιούν ναρκωτικά για ψυχαγωγικούς σκοπούς. Η κοκαΐνη είναι η συχνότερα χρησιμοποιούμενη διεγερτική ουσία σε πολλές χώρες της Νότιας και Δυτικής Ευρώπης και η χρήσης της συνεχίζει να αυξάνεται. Συγκεκριμένα, η χρήση της ουσίας αυτής επικεντρώνεται κατά κύριο λόγο μεταξύ των ενηλίκων (ηλικίας ετών ).Γενικά η χρήση κοκαΐνης εξακολουθεί να είναι η δεύτερη συχνότερα χρησιμοποιούμενη παράνομη ναρκωτική ουσία μετά την κάνναβη, μολονότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές ως προς την χρήση της μεταξύ των χωρών. Στις περισσότερες υπό εξέταση χώρες της Ευρώπης τα οπιοειδή και κυρίως η ηρωίνη παραμένουν τα κύρια ναρκωτικά από τα οποία επιδιώκουν να απεξαρτηθούν τα άτομα που προσφεύγουν σε θεραπεία. Ωστόσο όσον αφορά την ηρωίνη δεν υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις που να δείχνουν επιδημική αύξηση των προβλημάτων που σχετίζονται με την χρήση της παρόμοια με αυτά που παρουσιάστηκαν την δεκαετία 13

14 του 1990.Συνολικά, τα δεδομένα δείχνουν σταθεροποίηση και όχι μείωση του προβλήματος. Β.2 Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΟΥ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΟΥ ΑΤΟΜΟΥ Επιδημιολογικές έρευνες σε οικογένειες τοξικομανών δείχνουν ότι δεν υπάρχει ειδικό μοντέλο για το άτομο, ούτε κανένα μοντέλο για την κατάσταση των οικογενειακών σχέσεων που θα μπορούσαν να οριστούν ως ειδικά μοντέλα για την τοξικομανία. Ωστόσο περιγράφονται κάποια χαρακτηριστικά που είναι κοινά στις περισσότερες οικογένειες των τοξικομανών. Αυτά τα χαρακτηριστικά συναντώνται και σε άλλες οικογένειες εδώ όμως παίρνουν παθολογικά ακραίες μορφές. Σαν γενικό χαρακτηριστικό, η τοξικοεξάρτηση μπορεί να είναι το σύμπτωμα μιας δυσλειτουργικής οικογένειας. Έτσι το σύμπτωμα καλύπτει και εκδηλώνει ταυτόχρονα την αδυναμία προσαρμογής και εξέλιξης του οικογενειακού συστήματος και των μελών του, ως προς τις καινούριες ισορροπίες που απαιτούν τόσο ο εξελισσόμενος κύκλος ζωής του ατόμου και της οικογένειας όσο και τα ενδεχόμενα στρεσογόνα γεγονότα (Πομίνι 2004 Olson 2000). Ο χρήστης υιοθετεί τον ρόλο του εξιλαστήριου θύματος που λόγω της χρήσης γίνεται το επίκεντρο της προσοχής όλων των μελών της οικογένειας(μάτσα 1994) η οποία δεν ενδιαφέρεται για τις προβληματικές ενδοοικογενειακές σχέσεις. Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία στις οικογένειες των τοξικομανών παρατηρείται μεγάλη συχνότητα ψυχικών διαταραχών, ιδιαίτερα κατάθλιψης, και χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών, συχνότερα αλκοόλ, που αφορά και προηγούμενες γενιές ( Κοκέβη & Στεφανής, 1988). Υπάρχει επίσης μεγάλη συχνότητα διαζυγίων, μεγάλος βαθμός ενδοοικογενειακής σύγκρουσής που συνήθως εκφράζεται με πρωτόγονους 14

15 τρόπους. Η ένταση και η βία αποτελούν βασικά στοιχεία της οικογενειακής ατμόσφαιρας. Η βία ανάμεσα στους γονείς αλλά και προς το παιδί είναι συχνότερη στις οικογένειες των γυναικών τοξικομανών και βιώνεται πολύ πιο τραυματικά. Οι οικογένειες από τις οποίες προέρχονται οι τοξικομανείς δυσκολεύονται στην διαφοροποίηση ανάμεσα στα μέλη. Δεν υπάρχουν ευδιάκριτα όρια μεταξύ των μελών, το κάθε μέλος επεμβαίνει στην προσωπική ζωή του άλλου και δημιουργούνται έντονα προβλήματα στην πιθανότητα αποχωρισμού των μελών (Παπαδιώτη, 2000) Αυτό που χαρακτηρίζει αυτές τις οικογένειες, στην πλειονότητά τους, είναι η αδυναμία τους να εκφράσουν ανοιχτά τα συναισθήματά τους. Όπως χαρακτηριστικά περιγράφει ο Minuchin (1985) οι εν λόγω οικογένειες αισθάνονται στερημένες από αγάπη, στοργή και ενδιαφέρον και αυτή η κατάσταση συναισθηματικής αποστέρησης δημιουργεί στα μέλη μία τρομακτική αίσθηση θυμού. Όμως ο θυμός καταπιέζεται από το φόβο ότι αν εκδηλωθεί θα προκαλέσει ακόμη μεγαλύτερη απόρριψη και έλλειψη αγάπης και αν χαθεί ο έλεγχος μπορεί να πυροδοτηθούν επιθετικές, παρορμητικές πράξεις. Το παιδί αυτής της οικογένειας αντί να εκφράσει άμεσα το θυμό του τον εκφράζει έμμεσα με τις πράξεις του κάνοντας χρήση ναρκωτικών ουσιών (Minuchin, 1985). Η οικογενειακή ζωή είναι συνήθως πολύ συμβατική, χωρίς συναισθηματικές δονήσεις, χωρίς παλμό, ανιαρή. Το μόνο γεγονός που τη ζωντανεύει, κινητοποιώντας έντονα συναισθήματα είναι η τοξικομανία του παιδιού όταν γίνει γνωστή στους γονείς. Τότε αυτοί έρχονται κοντά ο ένας στον άλλο αρχίζοντας να λειτουργούν συναισθηματικά. Αυτό που κατά κύριο λόγο λείπει από αυτή την οικογένεια είναι η αληθινή, ή άμεση επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη της, ο καθένας βρίσκεται σε μεγάλη συναισθηματική απόσταση από τον άλλο ( Μάτσα, 1997). Συνήθως η επαφή γίνεται με αρνητικούς τρόπους όπως μομφή, αντιπαράθεση, κριτική. 15

16 Η οικογένεια λειτουργεί με ελάχιστους ή καθόλου κανόνες, τα παιδιά παίρνουν συγκεχυμένα μηνύματα για το σωστό και το λάθος, το επιτρεπτό και το απαγορευμένο. Οι γονείς δεν έχουν ποτέ κοινή άποψη για τα πράγματα, κοινή στάση απέναντι στο παιδί (Stanton, 1978). Ο πατέρας συνήθως αναφέρεται ως απών συναισθηματικά και αδιάφορος, αναποτελεσματικός και απορριπτικός, βίαιος απέναντι στο παιδί και χειραγωγούμενος από την κυρίαρχη μορφή της μητέρας. Από την άλλη η μητέρα συγκεντρώνει τα εξής χαρακτηριστικά:, υπερπροστατευτική, έχει ανταγωνιστική σχέση με τον πατέρα ενώ διακατέχεται από έντονη επιθυμία να έχει υπό έλεγχο τις διαπροσωπικές σχέσεις του παιδιού της.(μάτσα, 1994). Σε αυτήν την οικογένεια παρατηρείται συχνά το φαινόμενο του τριγώνου, το οποίο συνήθως προϋπάρχει της τοξικοεξάρτησης που στη συνέχεια διατηρείται μέσω αυτής. Κάθε φορά που η συναισθηματική ισορροπία ανάμεσα σε δύο άτομα γίνεται πολύ έντονη ή απόμακρη, ένα τρίτο άτομο παρουσιάζεται ώστε να επαναφέρει την ισορροπία και σταθερότητα (Καλπάκογλου, 2002). Τις δύο θέσεις αυτού του τριγώνου καταλαμβάνουν οι γονείς του τοξικομανούς διαμορφώνοντας ένα σύστημα που τα μέλη είναι ευάλωτα κατά τον Reilly. Ολόκληρο το οικογενειακό σύστημα λειτουργεί εξαρτητικά για αυτό κάποιοι συγγραφείς αποκαλούν αυτές τις οικογένειες «εξαρτημένες οικογένειες», ενώ άλλοι μιλούν για «οικογενειακή εξάρτηση» (Kaufman, 1980). Πιο συγκεκριμένα για την ελληνική οικογένεια, κύριο χαρακτηριστικό αποτελεί το γεγονός ότι είναι πολύ δεμένη. Ο Kaufman (1980) κατατάσσει την ελληνική οικογένεια, ακόμα και εκείνη που δεν έχει παιδί στα ναρκωτικά, στον τύπο τον παγιδευτικά εμπλεκόμενων οικογενειών, μαζί με την εβραϊκή και την ιταλική. Ο ρόλος του πατέρα σε αυτές παραμένει πολύ σημαντικός, έστω και αν η εν λόγω οικογένεια λειτουργεί κατά κύριο λόγο ως οικονομική μονάδα συντήρησης των μελών της (Kaufman, 1980). 16

17 Έχει διαπιστωθεί από σχετικές έρευνες (Μάτσα, 1997) ότι ή οικογένεια του Έλληνα τοξικομανή συγκεντρώνει πολλά χαρακτηριστικά και τρόπους ενδοοικογενειακής επικοινωνίας που χαρακτηρίζουν τη μέση ελληνική, μεταπολεμική, πυρηνική οικογένεια. Τα συγκεντρώνει σε παθολογικό βαθμό. Αντανακλά με ακραίο τρόπο την κρίση της, μία κρίση μετάβασης, που επιτείνει την τρομακτική σύγχυση αντιλήψεων, ρόλων και αξιών (Κατάκη, Μάτσα, 1997.) ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ. Γ.1 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ Το υποκείμενο- προσωπικότητα αναδείχθηκε και αποτέλεσε αντικείμενο προς διερεύνηση στην κοινωνία και στον πολιτισμό της νεώτερης μοντέρνας Ευρώπης. Μέχρι τότε το εξής ιστορικό παράδοξο λάμβανε χώρα: ενώ πλήθος από μορφές αναπαραστάσεων του Δυτικού πολιτισμού είχαν καταληφθεί από έργα ανεξάρτητων μεταξύ τους προσωπικοτήτων που είχαν δημιουργηθεί βάσει των δικών τους βιογραφιών, οι κοινωνικές επιστήμες δεν είχαν στρέψει το ενδιαφέρον τους προς τα εκεί. Πιο συγκεκριμένα, οι κοινωνικές επιστήμες επί το πλείστον είχαν αφήσει εκτός του πεδίου μελέτης και ενδιαφέροντος τις βιογραφίες. Η εξήγηση αυτού του φαινομένου έγκειται στον τρόπο ορισμού των επιστημονικών μεθόδων ο οποίος είχε επιδράσει και στον προσδιορισμό των αναγκών της επιστήμης. Η δύναμη που είχαν οι φυσικές επιστήμες οφείλονταν στην δυνατότητα που είχαν για γενίκευση και στην διερεύνηση των φαινομένων υπό συγκεκριμένη οπτική. Από την άλλη, προϋπόθεση για την μελέτη του ηλιακού συστήματος, των ειδών της φύσης ή του ανθρώπινου σώματος ήταν η απαλλαγή από τις υπάρχουσες μυθικές, θρησκευτικές συσχετίσεις που όμως ήταν απαραίτητες ώστε να ειδωθούν τα μέλη της κοινωνίας με έναν διαφορετικό τρόπο. 17

18 Στις απαρχές του 16 ου αιώνα η Ευρωπαϊκή κοινωνία έστρεψε το ενδιαφέρον της στο άτομο, στις διαφορές ανάμεσα στις προσωπικότητες, στην ηθική τους αξία και στην δυνατότητα για αλλαγή και για εξέλιξη. Στα μετέπειτα χρόνια, η επικράτηση του Προτεσταντισμού που τόνιζε την ανάγκη για αυτοκάθαρση, οι ιδέες που διατυπώθηκαν από τους φιλοσόφους του 17 ου αιώνα και η λογοτεχνία του 18 ου αιώνα έδωσαν μεγαλύτερη δυναμική σε αυτήν την τάση. Στον 20 ο αιώνα κορυφώθηκε το ενδιαφέρον των κοινωνικών επιστημών όχι μόνο για την προσωπικότητα αλλά και στον μοναδικό τρόπο που ο καθένας βιώνει κάποια εμπειρία. Οι ιστορικές εξελίξεις συνέβαλαν σε αυτό καθώς όπως δηλώνει ο ιστορικός E.P.Thomson (1963) στο έργο του Η δημιουργία της αστικής τάξης της Αγγλίας οι φιλοδοξίες των εργατών ήταν ισχυρές στα πλαίσια των δικών τους εμπειριών. Στην δεκαετία του 1980 μερικοί από τους ιστορικούς της εποχής οι οποίοι ανέπτυξαν και κοινωνική δράση υιοθέτησαν τις μεθόδους που βασίζονταν στην βιογραφία, ως ανεξάρτητο εργαλείο. Ταυτόχρονα, εγκαθίδρυσαν την αντίληψη της ενδυνάμωσης ως σημείο κλειδί στην άσκηση κοινωνικής πολιτικής. Το 1982 ο Γάλλος κοινωνιολόγος Daniel Bertaux αποδείκνυε με επιχειρήματα ότι αποτελούσε βασικό φιλοσοφικό ερώτημα πως θα πραγματοποιούταν η διάκριση των τρόπων με τον οποίο οι άνθρωποι δρουν με διαφορετικό τρόπο μέσα στην κοινωνία. Στην Μεγάλη Βρετανία, οι βιογραφικές μέθοδοι εμπλουτίστηκαν από τις επιρροές των διαλόγων που είχαν ξεκινήσει για την μνήμη, τον φεμινισμό, την μεταμοντέρνα εποχή και την ταυτότητα. Στην ίδια δεκαετία, οι μελέτες θέτουν ως στόχο να λάβουν καλύτερα υπόψη τη αλληλεπίδραση μεταξύ του ανθρώπου και της κοινωνικό-πολιτικής εξέλιξης( Newton, 1996) και να ανακαλύψουν νέα εργαλεία που θα μπορούσαν να αναδείξουν τις διαστάσεις της καθημερινής ζωής.(grook 1998). Έτσι, ήταν αναπόφευκτο ότι θέματα που αφορούν την ανακλαστικότητα, την ατομικότητα και την ταυτότητα θα γύριζαν πίσω σε ένα περισσότερο δομικό επίπεδο στην ανάλυση. Για τις βιογραφίες,που οι ρίζες τους βρίσκονται στην από κοινού ανάλυση της ιστορίας της κοινωνίας και της προσωπικότητας, τεκμηριώνουν με άμεσο τρόπο τις διαδικασίες και τις εμπειρίες των κοινωνικών αλλαγών ( Giele 1998 Bertaux and Thompson 1998). 18

19 Συνεπώς οι βιογραφικές μέθοδοι με την επίμηκη γενεαλογία τους παρέχουν ένα σύνολο από τελειοποιημένες διαδικασίες που συσχετίζουν το ατομικό με το κοινωνικό. Η βιογραφική ερμηνευτική μέθοδος, όπως εφαρμόζεται στην παρούσα έρευνα, διαμορφώθηκε τα τελευταία είκοσι χρόνια στην Γερμανία από γνωστούς κοινωνιολόγους όπως :Fritz Schutze (1992), Wolfram Fischer Rosental(1995), Gabriele Rosental (1991, 1993), Peter Alheit (1994). Η Γερμανία αποτέλεσε πρόσφορο επιστημονικά έδαφος για την καλλιέργεια της βιογραφικής ερμηνευτικής μεθόδου εξαιτίας των κοινωνικο-ιστορικών συνθηκών. Τα δύο συστήματα που κυριαρχούσαν στην Γερμανία δημιούργησαν την ανάγκη να αλλάξουν την επικρατούσα γραφειοκρατία και να εκφράσουν οι καθημερινοί άνθρωποι. Ακόμη υπήρχε η ανάγκη να κατανοήσουν οι άνθρωποι τον εαυτό τους και αναγνωρίσουν τις δυνατότητες και τις ευκαιρίες του μέλλοντος. Οι εφαρμογές της βιογραφικής- ερμηνευτικής μεθόδου έχουν πραγματοποιηθεί προκειμένου να κατανοηθούν οι ζωές και οι συνθήκες διαβίωσης και να αναδειχθούν τυπικοί μηχανισμοί διαδικασιών. Για παράδειγμα ο Bertaux διερεύνησε την ζωή των αρτοποιών (Bertaux 1981, 197) οι Rosenthal et al διερεύνησαν την ζωή τριών γενεών, τις οικογένειες των θυμάτων και των δραστών των εγκλημάτων των Ναζί (Rosenthal 1998). Γ.2 Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ ΣΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Για να κατανοήσει κάποιος τον εαυτό του και τους άλλους καλείται να κατανοήσει την δική του ιστορία και πως έφτασε στο σημείο να είναι αυτός που είναι. Το άτομο δημιουργεί την ιστορία του υπό τις συνθήκες που επιλέγει και υπάρχει η ανάγκη κατανόησης αυτών εάν θέλει να έχει ένα μέλλον, σύμφωνο με τα σχέδια που έχει κάνει. Η Fischer- Rosenthal ισχυρίζεται ότι στην σύγχρονη εποχή ο ατομικισμός και η ατομικότητα είναι σε πρώτο πλάνο. Αυτό το φαινόμενο σε συνδυασμό με τις 19

20 ιστορικές αλλαγές της κοινωνίας υπογραμμίζει την αξία της εφαρμογής της βιογραφικής-ερμηνευτικής μεθόδου. Από μόνη της η μέθοδος αυτή προτείνει τρόπους εργασίας στις κοινωνικές επιστήμες επειδή προβάλλει της αξία της γνώσης της προσωπικής ιστορίας ενός ατόμου και συμβάλλει στην κατανόηση των επιλογών που κάνει. Ταυτόχρονα τα συμπεράσματα που εξάγονται μπορούν να οδηγήσουν σε μια νέα διαφωτιστική ματιά στην εργασία με άτομα με ειδικές ανάγκες ή με ευπαθείς ομάδες. Η βιογραφική ερμηνευτική μέθοδος είναι εξ ορισμού ανθρωποκεντρική και αποτελεί έναν εν δυνάμει σύνδεσμο ανάμεσα στην επιστημονική έρευνα και στην εφαρμογή κοινωνικής πολιτικής από τα κράτη. Επιπλέον αυτή η προσέγγιση αναζητά την σύνδεση ανάμεσα στη ατομική πρωτοβουλία και στις ευρύτερες κοινωνικές δομές δίνοντας άλλη προοπτική στις πρακτικές των ανθρωπιστικών επαγγελμάτων. Σε πρακτικό επίπεδο, η ανάγκη της κατανόησης της αλληλεπίδρασης μεταξύ των κοινωνικών μηχανισμών και των ατομικών στρατηγικών στην ζωή αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την σωστή επιτέλεση του έργου τους από μέρους των εργαζόμενων στις κοινωνικές υπηρεσίες. Σε ευρύτερο επίπεδο,η ιδέα της βιογραφικής ερμηνευτικής μεθόδου ότι η παραγωγή και η αναπαραγωγή κοινωνικών ταυτοτήτων πραγματοποιείται σε ένα ατομικό και υποκειμενικό επίπεδο είναι ενδιαφέρουσα σε κάποιον που επιθυμεί να κατανοήσει τι περιθώριο υπάρχει ώστε νοηματοδοτήσει την ζωή του Οι εφαρμογές της βιογραφική μεθόδου στο ερευνητικό πεδίο της χώρας μας είναι οι παρακάτω: Mestheneos E, Ioannidi E., Tselepi Ch., (1997), The traditional and the modern coexisting: social exclusion in Greece in Social Exclusion in Comparative Perspective, Social Strategies in Risk Societies, SOSTRIS, Working Paper 1, Centre for Biography in Social Policy, Sociology Dept., University East London. 20

21 Mestheneos E, Ioannidi E., (1998), Early Retired- Greek national Report in the Early Retired, Social Strategies in Risk Societies, SOSTRIS, Working Paper 2, Centre for Biography in Social Policy, Sociology Dept., University East London. Mestheneos E, Ioannidi E., (1998), Lone Parents - Greek national Report in Lone Parents, Social Strategies in Risk Societies, SOSTRIS, Working Paper 3, Centre for Biography in Social Policy, Sociology Dept., University East London. Mestheneos E, Ioannidi E., (1999), Autochthonous and new minorities in Greece in Ethnic Minorities and Migrants, Social Strategies in Risk Societies, SOSTRIS, Working Paper 4, Centre for Biography in Social Policy, Sociology Dept., University East London. Mestheneos E, Ioannidi E., (1999), Unqualified unemployed youth in Unqualified unemployed youth, Social Strategies in Risk Societies, SOSTRIS, Working Paper 5, Centre for Biography in Social Policy, Sociology Dept., University East London. Mestheneos E, Ioannidi E., (1999), The impact of industrial transformation on European older workers in Ex-traditional Workers, Social Strategies in Risk Societies, SOSTRIS, Working Paper 6, Centre for Biography in Social Policy, Sociology Dept., University East London. Mestheneos E, Ioannidi E., (1999), The Social Consequences for workers of industrial restructuring in Ex-traditional Workers, Social Strategies in Risk Societies, SOSTRIS, Working Paper 6, Centre for Biography in Social Policy, Sociology Dept., University East London. Mestheneos E, Ioannidi E., (1999), Cocooned or Trapped? in Unemployed Graduates, Social Strategies in Risk Societies, SOSTRIS, Working Paper 7, Centre for Biography in Social Policy, Sociology Dept., University East London. Mestheneos E, Ioannidi E., (1999), Confronting the position of women and minorities in a period of modernization in Innovative Social Agencies in Europe, 21

22 Social Strategies in Risk Societies, SOSTRIS, Working Paper 8, Centre for Biography in Social Policy, Sociology Dept., University East London. Αγραφιώτης Δ., Ιωαννίδη Ε., Τσελέπη Χ., Πάντζου Π. «Η Σεξουαλική Υγεία των γυναικών στην εφηβεία και αναπαραγωγική ηλικία του Νομού Σερρών», INTERREG II / ΔΙΚΕΔΥ ΣΕΡΡΩΝ Μάρτιος 2000, Τομέας Κοινωνιολογίας, ΕΣΔΥ, Ερευνητική Μον. 21. (biographical) ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Δ1. ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗΣ-ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ Η συγκεκριμένη μέθοδος ακολουθεί αυστηρό πρωτόκολλο όσον αφορά την ανάλυση των αποτελεσμάτων και απαραίτητη προϋπόθεση είναι η επιλογή χαρακτηριστικών περιπτώσεων του υπό μελέτη θέματος. Η συμμετοχή στην έρευνα πρέπει να είναι εθελοντική ενώ η ανωνυμία εξασφαλίζεται από τον ερευνητή ο οποίος χρησιμοποιεί κασετόφωνο κατόπιν συναίνεσης του αφηγητή. Η διαδικασία που ακολουθείται δεν είναι διαφορετική από αυτή που ακολουθούν οι κοινωνικοί ερευνητές στις προσωπικές συνεντεύξεις. Συγκεκριμένα, ενώ ο ερευνητής ενθαρρύνει την συνέχιση, δεν εκφράζεται λεκτικά και μη-λεκτικά προκειμένου να μην συμμετέχει στην αφήγηση των γεγονότων.στην συνέχεια, πραγματοποιείται απομαγνητοφώνηση των συνεντεύξεων και αναλύονται σύμφωνα με την διαδικασία της Βιογραφικής- Ερμηνευτικής μεθόδου. Σύμφωνα με την Gabriele Rosental (1993), η ανάλυση δεν βασίζεται στην ερμηνεία με βάση αριθμητικές αναφορές γεγονότων ή θεμάτων αλλά στην δημιουργία υποθέσεων από τον ερευνητή για κάθε στοιχείο που αναφέρεται. Οι υποθέσεις αυτές πρέπει να απορριφθούν ή να επιβεβαιωθούν από τα γεγονότα όπως εμφανίζονται στην αφήγηση καθώς το ίδιο θέμα μπορεί να ερμηνευθεί με διαφορετικό τρόπο σε κάθε περίπτωση. Στη περίπτωση της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών για κάθε πληροφορία 22

23 αναζητείται και το κοινωνικό πλαίσιο προκειμένου να αποδοθούν κοινωνιολογικές ερμηνείες στην πορεία ζωής κάθε χρήστη. Αρχικά ο ερευνητής κάνει την ερώτηση αναφέροντας αρκετά ζητήματα όσον αφορά το υπό μελέτη ζήτημα προκείμενου να επιλέξει ο ίδιος ο αφηγητής το θέμα, την χρονική περίοδο αλλά και τον τρόπο προσέγγισης του ζητήματος με το οποίο θα ξεκινήσει. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί για να μην εκφραστούν χαρακτηρισμοί ή να υπάρξει συναισθηματική φόρτιση ανάλογα με το θέμα που ερευνάται. Στην συγκεκριμένη έρευνα η ερώτηση ήταν η ακόλουθη «Αυτό που ενδιαφέρει για την συνέντευξη αυτή είναι η ζωή σας. Ό,τι θέλετε να μας πείτε για την ζωή σας, τα παιδικά σας χρόνια, τα αδέλφια σας, τον γάμο σας, το επάγγελμά σας, την εργασία σας, όπου δουλεύετε και να φτάσετε μέχρι σήμερα. Από μικ ρος μέχρι σήμερα. Εγώ δεν θα μιλάω και δεν θα σας διακόψω καθόλου. Είναι στο χέρι σας να ξεκινήσετε και να τελειώσετε από πού θέλετε» Η ανάλυση που ακολουθεί εφαρμόζεται στο αρχικό μέρος της αφήγησης ανεξάρτητα από την διάρκεια, όπου ο ερευνητής δεν επεμβαίνει θέτοντας ερωτήματα αλλά απλά παρακολουθεί. Βιογραφικά στοιχεία: Σε αυτό το στάδιο συγκεντρώνονται τα βιογραφικά στοιχεία του αφηγητή. Ο ερευνητής επιλέγει τα στοιχεία που είναι σημαντικά γεγονότα ή καθοριστικοί χρονικοί περίοδοι για τον αφηγητή, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη ο τρόπος και η σειρά παρουσίασης από τον ερωτώμενο. Βιογραφική ανάλυση: Εξέταση των γεγονότων με την χρονολογική τους σειρά ενώ για κάθε ένα σταθμό στην ζωή του αφηγητή, η δημιουργία υποθέσεων στοχεύει στην απόδοση απαντήσεων στα παρακάτω ερωτήματα: πως έχει βιωθεί το συγκεκριμένο γεγονός από τον αφηγητή στη συγκεκριμένη ηλικία και πως σχετίζεται με την προσωπική του ανάπτυξη.επιπρόσθετα εξετάζεται η συμβολή του οικογενειακού περιβάλλοντος, η χρονική περίοδος και το κοινωνικο-οικονομικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έλαβε χώρα το γεγονός που αναλύεται. Ο ερευνητής καλείται να κάνει αρκετές υποθέσεις που στην συνέχεια άλλες επιβεβαιώνονται ενώ άλλες απορρίπτονται με κριτήριο τα πραγματικά γεγονότα που ακολουθούν. Συνοπτικά, το σημαντικό 23

24 ερώτημα που χρήζει απάντησης είναι: πως αυτά τα γεγονότα διαμόρφωσαν την πραγματική ζωή( lived life) του αφηγητή και όχι αυτή που αφηγήται (told life). Θεματική ανάλυση: Ως θεματική ανάλυση, ορίζεται το σύνολο των γεγονότων ή καταστάσεων που παρουσιάζονται σε σχέση με το θέμα που θέτει ο ερευνητής και που αποτελεί τον ορίζοντα μπροστά από τον οποίο προβάλλονται τα κεντρικά σημεία της ζωής του ατόμου( Rosenthal 1993, Fischer 1982). Ο ερευνητής προσπαθεί να αποτυπώσει τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύει την ίδια την ζωή και πως κατηγοριοποιεί τις εμπειρίες που έχει ζήσει. Η διαδικασία που ακολουθείται ονομάζεται Αλληλουχία των γεγονότων της αφήγησης όπου ο ερευνητής ακολουθεί τα γεγονότα με τον τρόπο που τα παρουσιάζει ο αφηγητής καθώς και το είδος του λόγου που χρησιμοποιεί που μπορεί να είναι: α) επιχείρημα για να περιγράψει επιλογές ή γεγονότα β)περιγραφή- η παραδοχή ότι ορισμένα γεγονότα έχουν συγκεκριμένες ιδιότητες, άσχετες με τον χρόνο ή με ιστορικά γεγονότα γ)αξιολόγηση-χαρακτηρισμός γεγονότων και καταστάσεων του παρελθόντος υπό το πρίσμα της σημερινής εμπειρίας δ) παράθεση γεγονότων συνοπτική παρουσίαση γεγονότων και καταστάσεων ε)αφήγηση παρουσίαση γεγονότων και καταστάσεων με λεπτομερή τρόπο. Στόχος της παραπάνω ανάλυσης είναι να διακρίνει ο ερευνητής σε ποια γεγονότα ο αφηγητής προσδίδει μεγαλύτερη σημασία, ποια ερμηνεία αποδίδει στις επιλογές του οι οποίες πολλές φορές δεν έχουν σχέση με τις προθέσεις του. Δόμηση της ιστορίας ζωής: Σε αυτό το στάδιο εξετάζονται τα γεγονότα και οι καταστάσεις που ήταν σημαντικά στην διαδικασία στην οποία δομήθηκε η συγκεκριμένη πορεία ζωής. Λαμβάνοντας υπόψη την θεματική ανάλυση της ιστορίας ζωής του ατόμου, επιστρέφει στα Βιογραφικά στοιχεία και τα εξετάζει. Επιλέγει αυτά τα αποσπάσματα της αφήγησης, που αναφέρονται σε γεγονότα, καταστάσεις, αλλαγές, περιόδους που κρίνονται σημαντικές στην διαδικασία διαμόρφωση ιστορίας ζωής, με τον τρόπο που παρουσιάζονται στην αφήγηση. Το ερώτημα που τίθεται και απαιτεί απάντηση είναι το εξής: πως η ζωή του αφηγητή όπως την παρουσιάζει, συνδέεται με τις βιωμένες εμπειρίες του παρελθόντος και πως εξελίσσεται στην πορεία του χρόνου. Σε αυτό το σημείο πραγματοποιείται αντιπαράθεση μεταξύ της ζωής που έχει αφηγηθεί( told life) και μεταξύ των 24

25 αντικειμενικών καταστάσεων που έχει βιώσει, όπως αυτές εμφανίζονται στην Βιογραφική αλλά και στη Θεματική ανάλυση (lived life). Δ.2 ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΑ ΕΡΕΥΝΑ Οι συνεντεύξεις οι οποίες αναλύθηκαν με την βιογραφική-ερμηνευτική μέθοδο προέρχονται από συμμετέχοντες σε Πρόγραμμα του Ο.ΚΑ.ΝΑ. Σημαντική ήταν η συμβολή των ψυχολόγων του Οργανισμού οι οποίοι συνεργάστηκαν με την γράφουσα προκειμένου να ληφθούν αυτές. Το δείγμα αποτελείται από τέσσερις πρώην τοξικομανείς οι οποίοι έχουν ολοκληρώσει το Πρόγραμμα του Ο.ΚΑ.ΝΑ. Στην περίπτωση του ενός αναλύθηκε διεξοδικά η συνέντευξή του και στη συνέχεια πραγματοποιήθηκε συγκριτική μελέτη και των άλλων τριών περιπτώσεων προκειμένου να εξαχθούν γενικά συμπεράσματα. Η συμμετοχή στην έρευνα ήταν εθελοντική και υπογραμμίζεται ότι βασικό στοιχείο αποτελεί η διατήρηση της ανωνυμίας των συμμετεχόντων. Ο χώρος λήψης των συνεντεύξεων οι οποίες μαγνητοφωνήθηκαν με την συναίνεση των συμμετεχόντων, έγινε σε χώρο που επιλέχθηκε από τους ίδιους τον Δεκέμβριο του Στη συνέχεια επακολούθησε απομαγνητοφώνηση των συνεντεύξεων και η ανάλυση τους με την βιογραφική ερμηνευτική μέθοδο. Επισημαίνεται ότι η ανάλυση ακολούθησε τα στάδια της μεθόδου όπως έχουν παρουσιαστεί λεπτομερώς παραπάνω. Σημαντικό είναι να αναφερθεί ότι η πρωτοτυπία της παρούσας έρευνας της έγκειται στο γεγονός ότι πρώτη φορά εφαρμόζεται η βιογραφική ερμηνευτική μέθοδος σε ομάδα τοξικομανών. Κριτήριο επιλογής αυτής της μεθόδου αποτέλεσε η ανάγκη να μιλήσουν τα ίδια άτομα για την κατάσταση στην οποία βρίσκονται και να εκφράσουν τις δικές τους ιδέες και απόψεις. Εκτός από αυτό, σημαντικό είναι να δοθεί βήμα λόγου σε αυτά τα άτομα και να αποκαλυφθεί ο τρόπος με τον οποίο ορίζουν αυτοί το πρόβλημα της τοξικομανίας και τα γενεσιουργά αίτιά της. 25

26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε Ε.1 Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ 1959:Γέννηση του αδελφού του Μιχάλη 1961:Γέννηση της αδελφής του Μιχάλη 1963:Η αδελφή του Μιχάλη σκοτώνεται σε τροχαίο 1965:Γέννηση του Μιχάλη, στην Άνω Γλυφάδα τρίτο παιδί σε οικογένεια όπου ο πατέρας εργάζεται σε δύο δουλειές και η μητέρα ασχολείται με τα οικιακά. 1971:Γέννηση του μικρότερου αδελφού του Μιχάλη 1978: Ο Μιχάλης φοιτά στην Α Γυμνασίου-πρώτη επαφή με χρήση χασίς μαζί με συμμαθητές 1981: Μετακομίζει με την οικογένειά του στην Καλογρέζα 1983:Ξεκινάει την χρήση ηρωίνης 1984:Ξεκινάει να εργάζεται περιστασιακά ως τεχνίτης μαρμάρων. 1989:Οι γονείς καταλαβαίνουν ότι είναι ηρωίνης όμως δεν ασχολήθηκε κανένας μαζί του. 1993:Πρώτη απόπειρα για απεξάρτηση μαζί με τον εξάδελφό του που και αυτός είναι χρήστης. 1994(κατά προσέγγιση): Εγκαταλείπει το πατρικό του σπίτι και συζεί με την σύντροφό του. 26

27 1999: Χωρίζει μαζί της και επιστρέφει στο πατρικό του σπίτι. 2001:Ξεκινάει το πρόγραμμα απεξάρτησης του Ο.ΚΑ.ΝΑ- θάνατος του πατέρα του από καρκίνο 2003:Ολοκληρώνει το πρόγραμμα απεξάρτησης εκφράζει αισιοδοξία για το μέλλον 1.Βιογραφική Ανάλυση Στοιχείων 1.Ο Μιχάλης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1965, είναι το τρίτο παιδί στην οικογένειά του. Προηγούνται δύο αδέλφια, ένας αδελφός και μια αδελφή που σκοτώθηκε σε ατύχημα. Η πατρική του οικογένεια διαμένει σε οικογενειακή πολυκατοικία. Υποθ. 1 Ο Μιχάλης ως αγόρι δεν είναι το επιθυμητό παιδί (γιατί ήθελαν οι γονείς του να αποκτήσουν κορίτσι) και αυτό το γεγονός έχει άμεση επίπτωση στον τρόπο ανατροφής του από μέρους των γονέων του. Αντ. Υποθ.1.1 Ο Μιχάλης είναι το επιθυμητό παιδί γιατί η γέννησή του καλύπτει ένα κενό και οι γονείς του θα του εκδηλώνουν περισσότερη αγάπη από τα αδέλφια του. Υποθ. 2 Ο Μιχάλης θα σπουδάσει ώστε να ανταποκριθεί στις επιθυμίες των γονέων του οι οποίοι έχουν πολλές προσδοκίες από αυτόν. Αντ. Υπόθ.2.2 Ο Μιχάλης δεν θα σπουδάσει καθώς θα σπουδάσει μόνο ο πρώτος αδελφός λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι μεγαλώνει σε μια παραδοσιακή οικογένεια. Υποθ. 3 Ο Μιχάλης δεν θα αναπτύξει καλές σχέσεις με το άλλο φύλο, δεν θα του είναι αποδεκτή η γυναικεία παρουσία και γενικά θα αντιμετωπίζει δυσκολίες στον τομέα της προσωπικής του ζωής. Αντ. Υποθ. 3.1 Ο Μιχάλης θα αποζητά σε όλη του τη ζωή την γυναικεία παρουσία γιατί είναι αυτό το στοιχείο που του λείπει στην οικογένεια και αυτή η έλλειψη θα τον επηρεάσει στις επιλογές του στην προσωπική του ζωή. Υποθ. 4 Οι γονείς είναι υπερπροστατευτικοί μαζί του επειδή έχουν χάσει ένα παιδί και του παρέχουν ιδιαίτερη φροντίδα για αυτόν τον λόγο. 27

28 Υποθ. 5 Στην πορεία της ζωής του είναι ανασφαλής σαν άτομο, δεν διακατέχεται από αυτοπεποίθηση και νιώθει αδύναμος. Αντ. Υπόθ.5.1 Επειδή έχει ζήσει σε ένα περιβάλλον με ανασφάλεια ως παιδί, ως ενήλικας θα είναι πιο σκληρός και θα έχει ετοιμότητα να αντιμετωπίζει τις δυσκολίες της ζωής. Υποθ.6 Έχοντας ανατραφεί σε οικογένεια παραδοσιακής μορφής, θα ακολουθήσει το ίδιο μοτίβο στην δική του πορεία ζωής εκλαμβάνοντας ως απειλή την υιοθέτηση της σύγχρονης ζωής της οικογένειας. Αντ. Υποθ. 6.1 Έχοντας ζήσει σε παραδοσιακή οικογένεια, θα θελήσει στην ενήλικη ζωή του να ξεφύγει από αυτό τον τύπο οικογένειας, ελπίζοντας πως με αυτό τον τρόπο θα έχει μια καλύτερη ζωή. Υπόθ. 7 Θα έχει στενούς συναισθηματικούς δεσμούς με τα αδέλφια του και θα είναι μεταξύ τους πολύ αγαπημένα Αντ. Υποθ. 7.1 Θα αναπτύξει ανταγωνιστικές σχέσεις με τα αδέλφια του λόγω της χαμένης αδελφή τους και το καθένα ξεχωριστά θα προσπαθεί να αποκτήσει την εύνοια των γονέων. 2.Μετά από έξι χρόνια γεννιέται πάλι αγόρι παρ ότι οι γονείς πήγαιναν πάλι για να αποκτήσουν κορίτσι Υποθ. 8 Θα ξεκινήσουν να υφίσταται προβλήματα οικονομικής φύσεως στην οικογένεια καθώς οι απαιτήσεις μεγαλώνουν με την αύξηση των μελών. Υποθ. 9 Σαν τα μεσαίο παιδί μέσα στην οικογένεια δεν θα είναι σαφής η θέση του μέσα στην οικογένεια με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζει δυσκολία την διαφοροποίησή του ως προς τα αδέλφια του. Υποθ.10 Ο Μιχάλης θα προσπαθήσει να κάνει αισθητή την παρουσία του μέσα στην οικογένεια προκειμένου να εισπράξει την προσοχή και την φροντίδα των γονιών του από το νεογέννητο παιδί τους. Αντ. Υποθ 10.1 Στα έξι χρόνια που μεσολάβησαν από την γέννηση του μικρότερου αδελφού του έχει εισπράξει αρκετή αγάπη και προσοχή με αποτέλεσμα να μην έχει κάποιο κενό και να μην νιώθει ότι βρίσκεται σε μειονεκτική θέση απέναντι στα αδέλφια του. Υποθ. 11 Οι γονείς του Μιχάλη θα είναι προστατευτικοί με τον μικρό αδελφό, διοχετεύοντας σε αυτόν όλη τους την αγάπη. 28

29 Υποθ.12 Οι σχέσεις στην οικογένεια θα διαταραχθούν περαιτέρω επειδή δεν έχει γεννηθεί κορίτσι, επιδεινώνοντας ήδη την άσχημη κατάσταση. Αντ. Υποθ 12.1 Οι γονείς πλέον το έχουν αποδεχτεί ότι δεν θα αποκτήσουν κορίτσι και έτσι κλείνει ένας κύκλος που επιφέρει ανακούφιση στους γονείς. 3. Ο Μιχάλης φοιτά στην Α Γυμνασίου, μαζί με τους φίλους του κάνει για πρώτη φορά χρήση χασίς. Επιβεβαιώνονται οι υποθέσεις 1.1, 2, 5, 7.1, 9, και η 10 Υποθ.13 Δεν θα σπουδάσει τελικά επειδή η παρέα των παιδιών με τα οποία συναναστρέφεται είναι περιστασιακοί χρήστες χασίς Αντ.Υποθ 13.1 Θα επανέλθει στις παλιές δραστηριότητες, θα σταματήσει την χρήση και τελικά θα σπουδάσει. Υποθ.14 Θα διαταραχθούν περαιτέρω οι σχέσεις του Μιχάλη με τους γονείς του εξαιτίας του γεγονότος ότι θα επηρεάσει αυτό το γεγονός την συμπεριφορά του μέσα στο σπίτι. Αντ.Υποθ 14.1 Θα βελτιωθούν οι σχέσεις του Μιχάλη με τους γονείς του καθώς θα νιώσει απαραίτητη την παρουσία τους για να απέχει από τις ουσίες. Υποθ. 15.Στις σχέσεις του με το άλλο φύλο θα έχει εξαρτητική συμπεριφορά και δεν θα μπορεί να εκδηλώνει ώριμες συμπεριφορές. Αντ. Υποθ.15.1 Δεν θα δημιουργήσει σχέσεις με το άλλο φύλο, επειδή είναι απορροφημένος στην χρήση και δεν διατίθεται να επενδύσει συναισθηματικά σε κάποια σχέση με το άλλο φύλο. Υποθ.16 Θα παρασύρει τα αδέλφια του στην χρήση και ειδικότερα τον μικρότερό του αδελφό ο οποίος τον έχει ως πρότυπο και τον μιμείται στις συμπεριφορές. Αντ.Υποθ.16.1 Δεν θα έχει καθόλου σχέσεις με τα αδέλφια του-θα είναι απομονωμένος από αυτούς, όντας προσανατολισμένος κυρίως στην συναναστροφή με τους συνομήλικους φίλους του. Υποθ.17 Σε όλη του την ζωή θα αντιμετωπίζει προβλήματα εξάρτησης από τα ναρκωτικά καθώς δεν τα καταφέρνει να απέχει από την χρήση. Αντ. Υποθ.17.1 Η χρήση χασίς θα είναι μια παρένθεση στην ζωή του που κατά τα άλλα θα είναι λειτουργικός και δημιουργικός μέσα σε αυτήν. 29

30 4. Η οικογένεια μετακομί ζει στην Καλογρέζα όταν ο Μιχάλης είναι μαθητής της Α Λυκείου. Επιβεβαιώνονται οι υποθέσεις 6, 12 και η 17 Υποθ.18 Η οικογένεια θα στηρίξει τον Μιχάλη και θα τον βοηθήσει να προσαρμοστεί επειδή θεωρεί σημαντική την παροχή στήριξης στα νεότερα μέλη λόγω αυτής της μεταβατικής φάσης. Υποθ.19 Ο Μιχάλης θα ξεφύγει από τις παρέες που εμπλέκονται με την χρήση. Σταματά την περιστασιακή χρήση χασίς και φοιτά κανονικά στο καινούριο του σχολείο. Αντ. Υποθ 19.1 Παρά το γεγονός ότι άλλαξε περιοχή διαμονής, οι καινούριοι φίλοι που ο ίδιος έχει επιλέξει θα κάνουν και αυτοί χρήση ναρκωτικών. Υποθ.20 Ο Μιχάλης χάνει το σημείο αναφοράς του(η περιοχή που μεγάλωσε) με συνέπεια να επηρεάζεται αρνητικά και να επιδεινώνεται περαιτέρω η κατάστασή του. Αντ.Υποθ.20.1 Η αλλαγή αυτή θα βοηθήσει τον Μιχάλη να ξεφύγει από τα ναρκωτικά εκμεταλλευόμενος το γεγονός ότι κάνει μια καινούρια αρχή. 5. Στην Γ Λυκείου ξεκινάει την συστηματική χρήση ηρωίνης Επιβεβαιώνονται οι υποθέσεις 1, 2, 5,9, 10 13, 17, 19.1 και η 20 Υποθ.21 Θα συνεχίσει να είναι εξαρτημένος από τα ναρκωτικά, και θα υφίσταται καθημερινά τις συνέπειες. Αντ. Υποθ Οι γονείς του θα κινητοποιηθούν παρατηρώντας αλλαγές στην συμπεριφορά του γιού τους και ο ίδιος θα σταματήσει να κάνει χρήση ηρωίνης. Υποθ.22 Θα σταματήσει να ενδιαφέρεται για την επαγγελματική του αποκατάσταση Αντ.Υποθ 22.1 Θα προσπαθήσει να βρει κάποια δουλειά προκειμένου να αποδείξει ότι μπορεί να είναι λειτουργικός παρόλο που είναι χρήστης ναρκωτικών. Υποθ.23 Ολοκληρώνει την φοίτησή του στο Λύκειο και έτσι ολοκληρώνεται μια δύσκολη περίοδος για αυτόν. Υποθ.24 Δεν θα αναπτύξει προσωπική σχέση με το άλλο φύλο δεδομένου ότι είναι απορροφημένος στην χρήση. 30

31 Αντ. Υποθ Θα αναπτύξει σχέση με το άλλο φύλο αλλά θα έχει εξαρτητικό χαρακτήρα αυτή η σχέση, αναπαράγοντας μοτίβα της συμπεριφοράς του. Υποθ.25 Ο Μιχάλης θα εκδηλώσει παραβατική συμπεριφορά προκειμένου να εξασφαλίσει χρήματα για να αγοράζει την δόση του. Αντ. Υποθ Η οικογένειά του θα προσπαθήσει να τον προλάβει με αποτέλεσμα να μην εκδηλώσει τελικά παραβατική συμπεριφορά 6. Ξεκινάει να εργάζεται περιστασιακά ως τεχνίτης μαρμάρων ενώ συνεχίζει την χρήση ηρωίνης Επιβεβαιώνονται οι υποθέσεις 2.2, 5,9, 10, 13, 17, 19.1, 20,21, 22.1, 24 Υποθ. 26 Δείχνει ότι είναι ένα άτομο που ελέγχει την ζωή του και θα συνεχίσει να έχει μια κανονική ζωή Αντ. Υποθ Η χρήση ηρωίνης επιδεινώνει την κατάσταση του Μιχάλη και σταδιακά θα χάσει τον έλεγχο. Υποθ.27 Επειδή βρίσκει δουλειά αυτονομείται οικονομικά από την πατρική του οικογένεια. Υποθ.28 Η περιστασιακή του απασχόληση με την κατεργασία μαρμάρων θα τον οδηγήσει σταδιακά στην εκδήλωση παραβατικής συμπεριφοράς για να εξασφαλίζει χρήματα για τις ανάγκες του ως χρήστης. 7.Οι γονείς του αντιλαμ βάνονται το γεγονός ότι ο Μιχάλης κάνει χρήση ναρκωτικών αλλά δεν ασχολείται κανείς μαζί του Επιβεβαιώνονται οι υποθέσεις 1, 10, 17, 19.1,20, 21, 26. Υποθ.29 Μετά από αυτό το γεγονός βιώνει έντονα το αίσθημα της απόρριψης που αυτό θα τον οδηγήσει πιο βαθιά στην χρήση. Αντ. Υποθ.29.1 Θα προσπαθήσει να ξεφύγει από την χρήση για να αποδείξει στους γονείς του ότι είναι δυνατός και ότι μπορεί να ανατρέψει την δύσκολη κατάσταση. Υποθ.30 Θα αναζητήσει κάποια σύντροφο για να μην νιώθει μόνος του και να καλύψει το κενό που νιώθει. Υποθ.31 Θα προσπαθήσει να βρει σταθερή δουλειά για να μην βιώσει και άλλο την απόρριψη από τους γονείς του, έχοντας την διάθεση να επενδύσει σε αυτήν. 31