ΣΧΟΛΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. «Η έννοια της αρετής στην Αριστοτελική φιλοσοφία»

Transcript

1 ΣΧΟΛΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Η έννοια της αρετής στην Αριστοτελική φιλοσοφία» Ελένη Παύλος Καρδαρά Α.Μ Επιβλέπων καθηγητής: Αντώνης Χατζηµωϋσής ΑΘΗΝΑ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ

2 Περιεχόµενα: Πρόλογος σελ.3 Περίληψη σελ.4 Abstract σελ.5 Εισαγωγή σελ.6 Η έννοια της αρετής σελ.7-12 Λίγα λόγια για τον Αριστοτέλη σελ Απόψεις του Αριστοτέλη περί αγαθού σελ Η ευτυχία ως ύψιστο αγαθό σελ Κλάδοι της αρετής σελ Ηθική αρετή σελ ιανοητική αρετή σελ Προσέγγιση της ψυχής από τον Αριστοτέλη σελ Προσέγγιση της ψυχής από τον Πλάτωνα σελ Απόψεις του Πλάτωνα περί αγαθού σελ Η ηθική ως αναπόσπαστο κοµµάτι της αρετής σελ ιάκριση µεταξύ δύναµης και ενέργειας σελ

3 Συµπεράσµατα σελ.35 Βιβλιογραφία σελ.36 Πρόλογος Η παρούσα πτυχιακή εργασία µε τίτλο «Η έννοια της αρετής στην Αριστοτελική φιλοσοφία» αποτελεί την κορύφωση των σπουδών µου στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών, του τµήµατος Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήµης. Σκοπός αυτής της πτυχιακής εργασίας είναι να µελετηθεί και να αναλυθεί η έννοια της αρετής, σύµφωνα µε την Αριστοτελική φιλοσοφία. Βέβαια, θα πραγµατοποιηθεί αναφορά και στον Πλάτωνα, εφόσον κι εκείνος συνέβαλε µε το δικό του τρόπο στην εξέλιξη και εξήγησης της αρετής. Από αυτή τη θέση θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους µε βοήθησαν από το οικογενειακό και φιλικό µου περιβάλλον, καθένας µε τον δικό του τρόπο για την εκπόνηση αυτής της πτυχιακής εργασίας. Συγκεκριµένα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή µου, κ. Αντώνη Χατζηµωϋσή, που µου έδωσε την ευκαιρία να ασχοληθώ και να εντρυφήσω σε ένα τόσο ενδιαφέρον θέµα, το θέµα της Αριστοτελικής αρετής. 3

4 Περίληψη Η παρακάτω πτυχιακή εργασία πραγµατεύεται την έννοια της αρετής στην Αριστοτελική φιλοσοφία. Αναλυτικότερα, θα παρουσιαστεί η έννοια της αρετής, όπως εξηγήθηκε από τον Αριστοτέλη, αλλά και πως την ερµήνευσε ο Πλάτωνας. Επιπλέον, θα αναλυθούν οι κλάδοι της αρετής, δηλαδή η ηθική και η διανοητική αρετή. Στην εργασία αυτή, θα συζητηθούν οι αντίθετες απόψεις του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα, όσον αφορά την ιδέα του αγαθού. Βέβαια, θα αναλυθεί και η ευτυχία ως ύψιστο αγαθό, εφόσον είναι ένα πολύ σηµαντικό κοµµάτι. Επίσης, θα γίνει λόγος για την ανθρώπινη ψυχή, την τριµερή διαίρεση της ψυχής αρχικά από τον Πλάτωνα και έπειτα την διαίρεση του Αριστοτέλη, ο οποίος από τη µία πλευρά έλαβε υπ' όψιν του τα λεγόµενα του Πλάτωνα, αλλά από την άλλη έκανε κάποιες αλλαγές. Επιπρόσθετα, θα παρουσιαστεί η έννοια της ηθικής, η οποία αποτελεί αξιοσηµείωτο µέρος της αρετής, εφόσον χωρίς αυτήν δεν θα µπορούσε να εξηγηθεί τόσο κατανοητά στους ανθρώπους. Εν κατακλείδι, θα µελετηθούν οι έννοιες της δύναµης και της ενέργειας, σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, εφόσον είναι εξίσου αξιόλογες. 4

5 Abstract The following dissertation deals with the notion of virtue in Aristotelian philosophy. More specifically, there will be a presentation of the notion of the virtue as explained by Aristotle and interpreted by Plato. In addition, the branches of virtue, namely moral and intellectual virtues, will be analyzed. Aristotle's and Plato's opposing views on the idea of good will be examined and there will be a focus on the analysis of hapiness as the highest human good considering the fact that it is an important part. Furthemore, there will be a discussion on the human soul, the tripartite division of the soul first as it was emphasized by Plato and then the division by Aristotle who took into consideration Plato's words but also made considerable changes. Additionally, the concept of morality as a remarkable part of virtue that could not be comprehensively explained to people will be presented. In conclusion, the concepts of power and energy will be studied according to Aristotle based on the fact that they are equally notable. 5

6 Εισαγωγή Ένα από τα µεγαλύτερα κεφάλαια της φιλοσοφίας ανήκει στην Αριστοτελική φιλοσοφία. Το έργο του Αριστοτέλη έχει ασκήσει µεγάλη επίδραση σε όλες σχεδόν τις εποχές από την αρχαιότητα µέχρι και σήµερα. Τα έργα του µεταφράστηκαν στην αραβική γλώσσα και έγιναν ευρύτατα γνωστά στη µεσαιωνική ύση. Η ηθική, η πολιτική και η κοινωνική φιλοσοφία του φιλοσόφου είναι σήµερα πιο επίκαιρη από ποτέ. Η ηθική φιλοσοφία του µελετάται συστηµατικά βρισκόµενη στον αντίποδα των νεότερων ηθικών θεωριών. Η πολιτική φιλοσοφία του έχει, επίσης, επηρεάσει σύγχρονες πολιτικές θεωρίες που ασκούν κριτική στη θεωρία του φιλελευθερισµού. Στον Αριστοτέλη, οφείλει η ανθρωπότητα την άποψη ότι η ελληνική φιλοσοφία χωρίζεται ριζικά στα δύο, ανάµεσα στους «προσωκρατικούς» φυσιοκράτες και στο νέο είδος που εισηγήθηκε ο Σωκράτης και συνέχισε ο Πλάτωνας, αφού ο Σωκράτης έστρεψε την προσοχή του στην ηθική και ο Πλάτωνας, αργότερα, στην µεταφυσική. Ο Αριστοτέλης, επιδίωξε κατά κάποιο τρόπο, να συµφιλιώσει αυτές τις δύο τάσεις. ιέκρινε λοιπόν τη γνώση, σε τρεις κατηγορίες, τη πρακτική, τη παραγωγική και τη θεωρητική. Η γνώση είναι θεωρητική, όταν ο σκοπός της δεν είναι ούτε η παραγωγή, ούτε η πράξη, αλλά απλώς η αλήθεια και περιλαµβάνει όλα όσα τώρα θεωρεί ο άνθρωπος επιστήµη. Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, η θεωρητική γνώση υποδιαιρείται σε τρία είδη, τη µαθηµατική, τη φυσική επιστήµη και τη θεολογία. Οι παραγωγικές επιστήµες είναι εκείνες που σχετίζονται µε τη δηµιουργία των πραγµάτων, ενώ οι πρακτικές ασχολούνται µε το πως ο άνθρωπος οφείλει να πράττει σε ιδιωτικά και δηµόσια 6

7 θέµατα. Τα Ηθικά και τα Πολιτικά έργα αποτελούν τη βασική συνεισφορά του Αριστοτέλη στις πρακτικές επιστήµες. Ο Αριστοτέλης, χρησιµοποίησε την παραγωγική, δηλαδή την αναλυτική µέθοδο που εκκινεί από το γενικό και µεταβαίνει στα επιµέρους, και την επαγωγική µέθοδο, που είναι συνθετική και ακολουθεί αντίθετη πορεία. Η έννοια της αρετής Η έννοια της αρετής αποτελεί θεµελιώδη λίθο για την οικοδόµηση της ηθικής φιλοσοφίας του Αριστοτέλη, η οποία παρουσιάζεται κατά κύριο λόγο, σε τρία έργα: τα Ηθικά Μεγάλα, τα Ηθικά Ευδήµεια και τα Ηθικά Νικοµάχεια. Σύµφωνα µε τον φιλόσοφο, η αρετή είναι η µεσότητα ανάµεσα σε δύο άκρα, την έλλειψη και την υπερβολή. Για παράδειγµα, ο ενάρετος δεν είναι ούτε ο δειλός, αλλά ούτε ο παράτολµος, είναι ο γενναίος. Η µεσότητα, ορίζεται διαφορετικά για τα µαθηµατικά απ' ότι στον άνθρωπο. Συνεπώς, το µέσον ορίζεται κάθε φορά, κι όχι αφηρηµένα, αλλά πάντα σε σχέση µε το συγκεκριµένο άνθρωπο, ανάλογα δηλαδή µε τα σωµατικά του χαρακτηριστικά και τις ανάγκες του. Το µέσον είναι αυτό που πρέπει κατά τον Αριστοτέλη. Πώς όµως ορίζεται αυτό που πρέπει; Όχι µε βάση κάποιες ιδέες, αιώνιες και αµετάβλητες, όπως θα υποστήριζε ο Πλάτωνας, αλλά µε βάση την εµπειρία που στηρίζεται στην κοινωνική συµβίωση. Αυτό που ορίζεται κάθε φορά ως το ορθό µέτρο είναι ό,τι αποδέχεται η κοινωνία και ό,τι µας διδάσκουν τα πρότυπα, δηλαδή οι σπουδαίοι άνδρες. Η αρετή, ως έννοια, περιλαµβάνει αρκετές από τις διαθέσιµες δυνατότητες της ανθρώπινης φύσης. Είναι µία επίκτητη, κι όχι εγγενής ποιότητα ενδεικτική της ψυχοσύνθεσης του ανθρώπου, που αποκαλύπτεται ή εκδηλώνεται σε δεδοµένους τύπους συµπεριφοράς. Συµπεραίνοντας ότι η αρετή είναι κατάσταση του χαρακτήρα, έχουµε καθορίσει τι είδους πράγµα είναι αρετή. Εδώ θα πρέπει να τονιστεί ότι ο Αριστοτέλης δε λαµβάνει υπόψιν του τις αναµνήσεις, τις εικόνες, τις ικανότητες και άλλα περιεχόµενα του νου, αντίθετα από τον Πλάτωνα, πιθανώς επειδή εστιάζεται σε εκείνα τα περιεχόµενα που συνδέονται µε τα συναισθήµατα. Τα συναισθήµατα είναι καταστάσεις του νου που εµπεριέχουν κάποιο συναίσθηµα. 7

8 Η αρετή λοιπόν, είναι έθος ή επίκτητη ικανότητα επιλογής και το κεντρικό χαρακτηριστικό της είναι η µεσότητα ή τήρηση του µέσου, όπως καθορίζεται από τον λόγο. Ο φιλόσοφος, βέβαια, δεν αρκείται στον προσδιορισµό του γένους της αρετής, ως έξη, αλλά τη συνδέει µε την έννοια του έργου που επιτελεί. Χρησιµοποιεί την έννοια της αρετής, ως δηλωτική της αξίας εµψύχων και αψύχων όντων κατά τη στιγµή της τελείας και ολοκληρωµένης µορφής τους. Η αξία ενός πράγµατος εξαρτάται από το έργο που επιτελεί. Έτσι, καθετί που δηµιουργείται από τη φύση έχει δυναµική και σκοπό να επιτελέσει ένα συγκεκριµένο έργο. Η επίτευξη του έργου είναι ουσιαστικά και η εκπλήρωση του σκοπού της ύπαρξης. Προκειµένου να αποδείξει τη θέση του, χρησιµοποιεί το παράδειγµα του οφθαλµού, που γίνεται ενάρετος όταν βλέπει καλά και του ίππου, που γίνεται ενάρετος όταν τρέχει γρήγορα ή µεταφέρει µε επιτυχία τον αναβάτη στο πεδίο της µάχης. Ο άνθρωπος, µέσω της αρετής που επιδεικνύει στην παραγωγή έργων, γίνεται αγαθός και τελειοποιείται για να περατώσει το έργο για το οποίο είναι ταγµένος σε σχέση µε την κάθε αρετή. Ο Αριστοτέλης, χρησιµοποιώντας τη λέξη «έξη» δηλώνει τη συνήθεια, την άσκηση της ψυχής προς το καλό. Ο άνθρωπος θα µπορέσει να θεωρηθεί ενάρετος µέσα από την πράξη που µαρτυρεί την ηθικότητα του. Ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα µέσα του να δεχτεί τις αρετές, αλλά τελειοποιείται µε τον εθισµό. Έχει τη δυνατότητα να προσαρµόσει τη συµπεριφορά του µε βάση κάποιες ηθικές αρχές, να βελτιώσει τον χαρακτήρα του µε τη συνήθεια και να οδηγηθεί στην ολοκλήρωση της προσωπικότητας του. Η αρετή εποµένως, κατά τον Αριστοτέλη, δεν είναι φυσική προδιάθεση αλλά είναι αποτέλεσµα συγκεκριµένης και συνειδητής δραστηριότητας, που γίνεται εν τέλει σταθερή ιδιότητα της ψυχής µε την επίµονη άσκηση και τον εθισµό. Όλα αυτά βέβαια σε σχέση µε την ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη, ο οποίος στο κοινωνικό πλαίσιο της εποχής του έχει τη σχετική δυνατότητα να ασκεί την ελεύθερη βούλησή του. Για τους δούλους, τα ανδράποδα δηλαδή και τους χειρώνακτες, η επίδειξη της αρετής έγκειται στην υπακοή τους στην κεφαλή του οίκου. Η αναζήτηση της αρετής είναι αναπόσπαστα συνδεδεµένη, όπως φαίνεται, µε την έννοια της µεσότητας καταρχήν, του έθους, της ευδαιµονίας και της φρόνησης. Αλλά τι εννοεί ο Αριστοτέλης όταν χρησιµοποιεί τις συγκεκριµένες έννοιες; Ο φιλόσοφος υποστηρίζει ότι ένας δίκαιος και σώφρων άνθρωπος είναι εκείνος που 8

9 ενεργεί δίκαια και µε σώφρονα τρόπο. Επίσης, υποστηρίζει ότι µπορούµε να γίνουµε δίκαιοι και σώφρονες πράττοντας απλώς το δίκαιο και το σώφρον. Πρέπει όµως να είναι κανείς ήδη δίκαιος και σώφρων προκειµένου να δρα µε σωφροσύνη και δικαιοσύνη; Αν ναι, τότε περνάµε σε ένα φαύλο κύκλο αιτίου και αιτιατού. Ο Αριστοτέλης έντεχνα σπάζει αυτόν τον κύκλο και επιλύει το πρόβληµα. Ο γραµµατικός δεν είναι απλά εκείνος που µιλά ορθά, γιατί αυτό µπορεί να γίνει και τυχαία, αλλά εκείνος που κατέχει τη γραµµατική γνώση, όπως και ο µουσικός. Οποιοσδήποτε µπορεί να µάθει να µιλά σωστά ή να αρχίζει να παίζει µουσική πριν γίνει µουσικός. Αλλά για να είναι µουσικός ή γραµµατικός οφείλει να κατέχει την ανάλογη γνώση, που έρχεται µέσω της επαναληπτικής δυναµικής του έθους και φυσικά της επιλογής ή προαίρεσης. Όταν o Αριστοτέλης µιλούσε για τις ηθικές αρετές, µιλούσε ουσιαστικά για τον ανθρώπινο χαρακτήρα, έτσι όπως διαµορφώνεται µέσω της δράσης. Θεώρησε ότι ο χαρακτήρας δεν είναι εγγενές χαρακτηριστικό, αλλά αποτέλεσµα της µάθησης µέσω της επαναλαµβανόµενης εµπειρίας. Βασικά, η ηθική φιλοσοφία του θα µπορούσαµε να πούµε ότι µπορεί να συµπυκνωθεί στη φράση «η αρετή είναι το µέσο µεταξύ δύο άκρων». Αλλά, όταν Αριστοτέλης µιλά για την αρετή ως µέσον, δε σκέφτεται τον µαθηµατικό µέσο όρο, παρά το µαθηµατικό του παράδειγµα. εν µπορούµε να καθορίσουµε την υπερβολή, το µέσον και την έλλειψη µε µαθηµατικούς κανόνες, καθώς τούτες οι ποιότητες εξαρτώνται εξ ολοκλήρου από το χαρακτήρα του εκάστοτε συναισθήµατος ή πράξης που εξετάζουµε. Η ορθή διαχείριση των ανθρώπινων πράξεων βρίσκεται πάντα κάπου ανάµεσα στην υπερβολή και την έλλειψη, αλλά αυτό δεν είναι αντικειµενικό ή αντικειµενικά λειτουργικό κριτήριο. Είναι σχετικό και όχι απόλυτο. Αυτή η σχετική µεσότητα ερµηνεύεται ή εξετάζεται ανάλογα µε την περίσταση. Συνεπώς, το σχετικό δεν είναι αυθαίρετο αλλά κάτι που πρέπει να καθοριστεί σε συµφωνία µε την πραγµατική κατάσταση και τη στιγµή. Σε ορισµένες περιπτώσεις πιθανώς χρειάζεται να κλίνει κανείς προς την πλευρά της υπερβολής ή το αντίθετο. Εδώ χρειάζεται να τονιστεί ότι δεν µπορούµε να εκλάβουµε το αριστοτέλειο δόγµα της µεσότητας ως παρότρυνση ή εξύµνηση της µετριοπάθειας στην ηθική ζωή. Ο Αριστοτέλης, συνεχίζοντας τη θεωρία του για τη µεσότητα και τις εφαρµογές της στην πραγµατική ζωή, προβαίνει στη διαπίστωση ότι δεν εµπίπτει στη σφαίρα επιρροής της µεσότητας κάθε πράξη και κάθε πάθος. Επίσης, ως προς τις 9

10 πράξεις δηλώνει ότι δεν εµπεριέχουν στην εκδήλωσή τους το καλό ή το κακό ούτε διαφοροποιούνται σε σχέση µε τον τρόπο, τον χρόνο ή τον σκοπό. Επιπλέον, τονίζει ότι η υπερβολή ή η έλλειψη που προκύπτει από την αναζήτηση της µεσότητας δεν µπορεί να εµπεριέχεται στη διαδικασία αναζήτησης της µεσότητάς των πραγµάτων. Ως ακραίες καταστάσεις τόσο η έλλειψη όσο και η υπερβολή είναι αρνητικές. Έτσι σε ό,τι αφορά σε αρετές όπως είναι η σωφροσύνη ή η ανδρεία, δεν µπορεί να αναζητηθεί η µεσότητά τους, γιατί η όποια απόκλιση από τη µεσότητα τείνει ή προς την έλλειψη ή προς την υπερβολή, µε αποτέλεσµα η αρετή να µετατρέπεται σε κακία και να χάνει την ισορροπία της. Η υψηλότερη ανθρώπινη δυνατότητα είναι η γνώση και όλες οι άλλες ανθρώπινες δυνατότητες προέρχονται από αυτή την κεντρική ικανότητα. Η αρετή στις φιλοσοφικές αναζητήσεις του Αριστοτέλη, συνδέεται αξεδιάλυτα µε την ανθρώπινη σοφία, στην οποία εντοπίζει ο φιλόσοφος το ύψιστο ανθρώπινο δυναµικό. Εάν η αρετή είναι γνώση και µελέτη, η υψηλότερη ανθρώπινη γνώση είναι η γνώση, για την ίδια τη γνώση. Υπό αυτή την έννοια η θεωρητική µελέτη της ανθρώπινης γνώσης, την οποία αποκαλεί ο Αριστοτέλης θεωρείν, δηλαδή «ενατένιση», είναι η υψηλότερη ανθρώπινη δυνατότητα και ευδαιµονία. Ο φιλόσοφος υποστηρίζει, ότι τόσο η υπερβολή, όσο και η έλλειψη οποιασδήποτε αρετής µπορεί να αποβεί καταστροφική. Ένα από τα πρώτα πράγµατα που πρέπει να αποφασίσουµε, καθώς προσπαθούµε να κατανοήσουµε τον Αριστοτέλη, είναι το πώς να κατανοήσουµε τους τεχνικούς όρους που χρησιµοποιεί και το πώς να µεταφράσουµε αυτό που λέει. ηλαδή, χωρία που φαίνεται να µην έχουν κανένα απολύτως νόηµα, όταν οι λέξειςκλειδιά µεταφράζονται µε έναν ορισµένο τρόπο, φαίνονται συχνά απόλυτα σαφή, εάν αυτές µεταφραστούν διαφορετικά. Για παράδειγµα, µία τέτοια λέξη, είναι η ευδαιµονία. Η ευδαιµονία µεταφράζεται σχεδόν πάντα ως «ευτυχία» (happiness), αλλά η µετάφραση αυτή µπορεί εύκολα να παραπλανήσει τον αναγνώστη. Η «ευτυχία», υποδηλώνει ένα είδος συναισθήµατος, ίσως πολλές φορές ενός συναισθήµατος χαράς, ευχαρίστησης ή ηδονής. Ο Αριστοτέλης, καθιστά αρκετά σαφές ότι δεν έχει κατά νου κανένα τέτοιο συναίσθηµα. Πιο συγκεκριµένα, υποστηρίζει ότι ευδαιµονία είναι να πετυχαίνει κανείς την πλήρη αξιοποίηση όλων των δυνατοτήτων του. Συνδέεται πολύ περισσότερο µε αυτό που έχει καταφέρει κανείς µε τον εαυτό του και τη ζωή του. Επιπλέον, ο φιλόσοφος είναι της άποψης ότι 10

11 όλοι τουλάχιστον συµφωνούν, ότι ευτυχία είναι να «ζει κανείς καλά» ή να «είναι καλά». Σύµφωνα µε όλα τα παραπάνω, το συµπέρασµα είναι ότι η λέξη «ευδαιµονία», µπορεί να µεταφραστεί και ως «ολοκληρωµένη ζωή» (fulfilled life), ή απλώς «ολοκλήρωση» (fulfilment) και το επίθετο «ευδαίµων» ως «ολοκληρωµένος» (fulfilled). Βέβαια, πιθανόν να υπάρχουν ακόµη κάποια σηµεία στα οποία το «να ζει κανείς µία άξια ζωή», ίσως να αποδίδει καλύτερα την έµφαση που επιδιώκει ο φιλόσοφος. Για παράδειγµα, µπορεί κάποιος να ήθελε να πει, ότι το να δώσει κανείς τη ζωή του για τους άλλους ή για να υπερασπιστεί την πατρίδα του είναι υπέρτατα άξιο. Θα ήταν ωστόσο παρατραβηγµένο να περιγράψει κανείς κάτι τέτοιο ως µία πράξη που «ολοκληρώνει». Επί πρόσθετα, µία άλλη λέξη που χρησιµοποιεί συχνά ο Αριστοτέλης και θα χρειαστεί να εξετάσουµε ως προς τη σηµασία της, είναι η λέξη της αρετής. Η αρετή, αναφερόταν συνήθως σε πολλές διαφορετικές ποιότητες. Η δεξιότητα (skill) του τεχνίτη είναι η αρετή του, το να είναι εύηχη και κουρδισµένη είναι η αρετή της λύρας, αφού την καθιστά καλό παράδειγµα του είδους της. Έτσι λοιπόν, η αρετή µεταφράζεται κάποιες φορές µάλλον αόριστα ως «τελειότητα» (excellence). Επίσης, το να κατέχει κανείς κάποια αρετή σηµαίνει πως είναι καλός σε κάτι, ως απόρροια η λέξη να αποδίδεται συχνά ως «αρετή» (virtue), όχι πάντα µε την ηθική σηµασία της λέξης. Μπορούµε να πούµε για παράδειγµα, για έναν ποδοσφαιριστή ότι έχει την «αρετή» να είναι δυνατός στον αέρα, ή ακόµα, για ένα αυτοκίνητο ότι έχει την «αρετή» να λειτουργεί µε χαµηλή κατανάλωση βενζίνης. Το να κάνει, λοιπόν, κανείς κάτι κατ' αρετή σηµαίνει να το κάνει, έτσι ώστε να εκφράζεται η δεξιότητά του ή η «αρετή» του. Συχνά η φράση σηµαίνει απλώς να κάνει κανείς κάτι καλά. Στα Ηθικά πιο συγκεκριµένα, ο Αριστοτέλης µιλά ειδικότερα για δύο είδη αρετής, τα οποία διακρίνονται µε βάση το αν ανήκουν στον ηθικό χαρακτήρα κάποιου, όπως για παράδειγµα η ανδρεία ή η γενναιοδωρία, ή στην ικανότητα του στη σκέψη, όπως για παράδειγµα όταν κάποιος είναι καλός στο να σχεδιάζει πράγµατα ή στο να αντιλαµβάνεται αµέσως το νόηµα κάποιου θέµατος. Η συστηµατική µελέτη της έννοιας της αρετής στον Αριστοτέλη απαιτεί επί της ουσίας πραγµατευτική ικανότητα και σαφείς θεµελιακές γνώσεις στο αντικείµενο της φιλοσοφίας, κάτι εγείρει πολλά ερµηνευτικά ζητήµατα. Από τα παραπάνω, ωστόσο, µπορούµε να συνοψίσουµε µε σχετική ασφάλεια πως η αρετή είναι τµήµα του καθορισµού της ευτυχίας και είναι εν µέρει διανοητική, εν µέρει ηθική. Η 11

12 διανοητική αρετή ενθαρρύνεται µε τη διδασκαλία και απαιτεί εµπειρία και χρόνο. Η ηθική αρετή είναι το αποτέλεσµα του έθους. ιατηρώντας κατά νου ότι η αναζήτηση του Αριστοτέλη δεν είναι µόνον θεωρητική αλλά και πρακτική, βλέπουµε ότι ο έσχατος σκοπός της έρευνάς του είναι το πώς µπορεί να γίνει ο άνθρωπος ενάρετος. Αυτό επιτυγχάνεται µέσα από τον κανόνα του µέσου, ενός µέσου όµως που είναι κατ ανάγκην σχετικό για κάθε ανθρώπινη ύπαρξη και καθορίζεται από τη λογική, αλλά και τη φρόνηση του ατόµου. Κάθε ενέργεια µπορεί να επιτελείται µε καλό ή µε κακό τρόπο. Η καλή κατάσταση ενός πράγµατος είναι δεδοµένη αν η ιδιαίτερη ενέργειά του επιτελείται µε καλό τρόπο. Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιµοποιούν τη λέξη αρετή για να δηλώσουν αυτήν την εξαιρετικότητα ενός οποιουδήποτε πράγµατος, αλλά ταυτόχρονα και την αρετή ή τις αρετές µε την έννοια της σύνεσης. Η αρετή του ανθρώπου, ως ανθρώπου µπορεί να περιγραφεί ως επιτέλεση του οικείου έργου του, δηλαδή της έλλογης δραστηριότητας της ψυχής, όχι µε έναν οποιοδήποτε τρόπο, αλλά µε τον καλύτερο τρόπο. Τελικά, χαρακτηρίζουµε τη ζωή «ευτυχισµένη» ή «καλή», όχι βάσει των χρονικά περιορισµένων επεισοδίων της ή ενός πρόσκαιρου αισθήµατος ευτυχίας, αλλά βάσει του συνόλου της. 1 Λίγα λόγια για τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης, γεννήθηκε το 384 π.χ. στα Στάγειρα της Μακεδονίας. Από το 367 έως το 347 διετέλεσε µέλος της Πλατωνικής Ακαδηµίας των Αθηνών, αρχικά ως σπουδαστής και στη συνέχεια ως διδάσκων. Πιθανότατα, εκείνη την περίοδο συνέγραψε δικά του έργα, που εκκινούσαν βέβαια από τον Πλάτωνα και τις διδασκαλίες της Ακαδηµίας, αλλά τις µετασχηµάτιζαν κατά πρωτότυπο τρόπο. Υπήρξε δάσκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ίδρυσε τη δική του σχολή, το Λύκειο. Το 323 αναγκάστηκε να φύγει και πάλι από την Αθήνα, πηγαίνοντας στη Χαλκίδα, όπου και πέθανε το 322. Τη διεύθυνση της σχολής ανέλαβε αρχικά ο Θεόφραστος, φίλος και µαθητής του. Οι φιλόσοφοι του κύκλου του Αριστοτέλη και του Θεοφράστου ονοµάστηκαν Περιπατητικοί. Καθοριστική για τον Αριστοτέλη στάθηκε 1 G.J. Hughes, (2013). Ηθικά Νικομάχεια, ένας οδηγός ανάγνωσης, μτφρ. Π. Γκολίτσης. Αθήνα: Οκτώ, σελ C. Rapp, (2012). Εισαγωγή στον Αριστοτέλη, μτφρ. Η. Τσιριγκάκης. Αθήνα: Οκτώ, σελ

13 φυσικά η φιλοσοφία του δασκάλου του, του Πλάτωνα. εύτερη σηµαντική προϋπόθεση της αριστοτελικής φιλοσοφίας συνιστούν οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι. Ο Αριστοτέλης, ακολουθεί τον δάσκαλό του, Πλάτωνα, στον βαθµό που δέχεται την ύπαρξη καθολικών µορφών, όπως για παράδειγµα η µορφή του ανθρώπου, του αλόγου, προκειµένου να εξηγήσει γιατί συγκεκριµένα πράγµατα, όπως µεµονωµένοι άνθρωποι και άλογα, υπάρχουν και µπορούν να αποτελέσουν αντικείµενα γνώσης. Τονίζει, ωστόσο, αντικρούοντας τον Πλάτωνα, ότι αυτές τις µορφές µπορούµε να τις ανακαλύψουµε µέσα από τα πράγµατα του αισθητού κόσµου και µόνο µέσω των αισθήσεων και της εµπειρίας, χωρίς να τις συλλαµβάνουµε (όπως υποστηρίζει ο Πλάτωνας) χάρη στη γνωριµία του ανθρώπου µε τις ιδέες πριν από τη γέννησή του. 2 Απόψεις του Αριστοτέλη περί αγαθού Στα ζητήµατα ηθικής, ο Αριστοτέλης απορρίπτει τη θέση του Πλάτωνα ότι η ιδέα του αγαθού αποτελεί ύψιστη επιδίωξη, αλλά επιχειρεί, όπως ο Πλάτων, να εξηγήσει τη σχέση ευδαιµονίας και αρετής µε τη βοήθεια µιας θεωρίας περί ψυχής, η οποία περιγράφει την αρετή ως µία κατάσταση ψυχικής ευταξίας ή αρµονίας. Σε αντίθεση µε τον Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης, αποδίδει µεγαλύτερη αξία στον χαρακτήρα και στη συνήθεια από ό,τι στη λογική. Στην πολιτική φιλοσοφία φαίνεται να ενδιαφέρεται περισσότερο για ζητήµατα σχετικά µε συγκεκριµένα, υπαρκτά πολιτεύµατα. Ενώ ο Πλάτων αντιλαµβάνεται τη φιλοσοφία ως µία ενιαία επιστήµη που περιλαµβάνει όλους τους επιµέρους τοµείς, ο Αριστοτέλης διευρύνει την τάση, που είχε εκδηλωθεί ήδη στην πλατωνική Ακαδηµία, να εκλαµβάνονται ο επιµέρους επιστήµες ως αυτόνοµοι κλάδοι. Γενικότερα, ο Αριστοτέλης ενδιαφέρεται πολύ περισσότερο σε σχέση µε τον Πλάτωνα για την επιµέρους επιστηµονική µελέτη και για την εµπειρική έρευνα και καταβάλλει µεγαλύτερες προσπάθειες από εκείνον προκειµένου να συµβιβάσει τις φιλοσοφικές θέσεις µε τις διαισθήσεις του κοινού νου. Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, όλα τα όντα αποβλέπουν στο αγαθό και αυτό διότι, κάθε πράξη και κάθε σκέψη του ανθρώπου έχει άµεση σχέση µε αυτό. Κάθε πράξη όµως έχει και έναν σκοπό, ο οποίος καθορίζεται από την αιτία που προέρχεται. Για παράδειγµα, η ιατρική έχει σκοπό την υγεία και η στρατηγική τη νίκη. Από την άλλη πλευρά, κάθε σκοπός έχει ως στόχο την επιδίωξη του αγαθού. Για να 2 C. Rapp, (2012). Εισαγωγή στον Αριστοτέλη, μτφρ. Η. Τσιριγκάκης. Αθήνα: Οκτώ, σελ

14 επιδιώξουµε όµως το αγαθό, πρέπει πρώτα να εξακριβώσουµε την φύση του. Ο Αριστοτέλης, διατείνεται ότι το αγαθό ανήκει στην πλέον κυρίαρχη και αρχιτεκτονική επιστήµη, την πολιτική, και αυτό διότι αυτή καθορίζει, ποιες επιστήµες είναι απαραίτητες στις πόλεις και ποιες πρέπει να µαθαίνει καθένας. Σύµφωνα µε όσα παρατίθενται στα έργα του φιλοσόφου, τόσο οι κοινοί άνθρωποι, όσο και οι επίλεκτοι αποφαίνονται, ότι το υπέρτατο αγαθό, και αυτό που όλοι επιθυµούν να αποκτήσουν, είναι η ευδαιµονία. ιαφωνούν όµως, ως προς τη φύση της ευδαιµονίας και ο καθένας δίνει το δικό του ορισµό γι' αυτήν. Αυτό συµβαίνει γιατί, για τους κοινούς ανθρώπους ευδαιµονία είανι τα πλούτη, ενώ για κάποιους ασθενείς, ευδαιµονία είναι η υγεία. Βέβαια, διαφορά υπάρχει ακόµη και στον τρόπο που ο καθένας εκλαµβάνει το αγαθό, διότι για τους κοινούς ανθρώπους η ευδαιµονία βρίσκεται στην ηδονή, ενώ για τους επίλεκτους στην δόξα και για τους χρηµατιστές στα πλούτη. Ο Αριστοτέλης, εξετάζει την άποψη, ότι υπάρχουν δύο είδη του αγαθού, το απόλυτο και το σχετικό. Αυτό συµβαίνει γιατί, το αγαθό αυτό καθ' ευατό διαφέρει από το αγαθό ως προς την ουσία του. Σε αυτό το σηµείο, ο φιλόσοφος προβληµατίζεται στο γεγονός, εάν πράγµατι πρέπει να υπάρχει αυτός ο διαχωρισµός ή εάν πρέπει να θεωρούµε το αγαθό ως µία και µόνη έννοια. Για να διαχωρίσει την άποψη του, χρησιµοποιεί ένα εύστοχο παράδειγµα. Υποστηρίζει δηλαδή, ότι το λευκό και το χιόνι είναι δύο πράγµατα διαφορετικά, συνταυτίζονται όµως ως προς τη λευκότητα. Η τιµή όµως, η ηδονή και η φρόνηση είναι τελείως διαφορετικά αγαθά. Σε αυτό το σηµείο καταλαβαίνουµε ότι ο Αριστοτέλης αντιτίθεται στην Πλατωνική ιδέα, η οποία υποστήριζε, ότι το αγαθό είναι κάτι το χωριστό και υπάρχει αυτό καθ' εαυτό, διότι σύµφωνα µε την άποψη του φιλοσόφου κάτι τέτοιο δεν θα µπορούσε να βρει εφαρµογή στη ζωή του ανθρώπου. Εν συνεχεία, ο Αριστοτέλης υποστηρίζει, ότι η ευδαιµονία είναι αυτάρκεια και ότι η αυτάρκεια είναι εκείνο, το οποίο αν µείνει µόνο του, καθιστά τη ζωή προτιµητέα και µη ελλιπή. ηλαδή, αυτάρκες δεν είναι το αρκούµενο στον εαυτό του, αλλά αυτό το οποίο από τη φύση του είναι αρκετό. Ο Αριστοτέλης, δέχεται την άποψη των πολλών, ότι ο τελικός σκοπός είναι η ευδαιµονία. Ακόµη, ο φιλόσοφος ισχυρίζεται, ότι η φύση του αγαθού έχει άµεση σχέση µε τη φύση του ανθρώπου και ότι το ανθρώπινο αγαθό συνίσταται στην ενέργεια της ψυχής και την αρετή, καθώς επίσης και στην ακέραια ζωή, διότι το αγαθό δεν πρέπει να είναι εφήµερο αλλά διαρκές. Εκτός των άλλων, ο αρχαίος φιλόσοφος διατείνεται ότι τα αγαθά διαιρούνται 14

15 σε τρία είδη, στα λεγόµενα εξωτερικά, τα ψυχικά και τα σωµατικά. Από αυτά τα σηµαντικότερα είναι τα ψυχικά. Επιπλέον, πιστεύει ότι η ευδαιµονία συνταυτίζεται µε την αρετή ή µε κάποιο είδος αρετής, διότι η ευδαιµονία είναι ενέργεια της ψυχής καθοδηγούµενη από την αρετή. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει, ότι ο ενάρετος βίος δεν αποκλείει την ηδονή, αλλά αντιθέτως οι ηδονικές πράξεις συµφωνούν µε την αρετή. Ακόµη, θεωρεί ότι η ευδαιµονία δεν πρέπει να εξαρτάται από τις διακυµάνσεις της τύχης, διότι αυτή στηρίζεται στη δράση της ψυχής. Έτσι, καταλαβαίνουµε ότι ευδαίµων δεν είναι µόνο αυτός που ενεργεί σύµφωνα µε την τέλεια αρετή, ούτε αυτός που είναι εφοδιασµένος µε αρκετά αγαθά, αλλά αυτός που ζει κατ' αυτόν τον τρόπο και τερµατίζει το βίο του αναλόγως, διότι εµείς δεν µπορούµε να δούµε το µέλλον, ενώ η ευδαιµονία είναι ο τελικός σκοπός και απ' την εσωτερική τελειότητα. Ακόµη, βλέπουµε ότι η ευδαιµονία είναι περισσότερο αξιοµακάριστη, παρά αξιέπαινη. 3 Η ευτυχία ως ύψιστο αγαθό Ό,τι κάνουν οι άνθρωποι συνειδητά και σκόπιµα, το κάνουν, κατά τον Αριστοτέλη, για χάρη κάποιου πράγµατος που τους φαίνεται καλό. Επιδιώκουµε ό,τι είναι καλό, και έτσι η επιδίωξη του αγαθού ή των αγαθών αποτελεί το κύριο κίνητρο των ανθρώπινων πράξεων. Ως εκ τούτου, η αριστοτελική ηθική βασίζεται σε µία γενική θεωρία της επιδίωξης και των αγαθών. Σε αυτή τη θεωρία η ευζωία, δηλαδή η ευτυχία (ευδαιµονία), διαδραµατίζει το ρόλο του ύψιστου αγαθού, δηλαδή του ύψιστου στόχου των επιδιώξεών µας. Τι είναι αγαθό εξηγείται, κατά τον απλούστερο τρόπο µε τη βοήθεια ενός καταλόγου αγαθών υποδιαιρούµενων σε τρεις κατηγορίες, στα εξωτερικά αγαθά, στα εσωτερικά αγαθά του σώµατος και στα εσωτερικά αγαθά της ψυχής. Στα εξωτερικά αγαθά ανήκουν µεταξύ άλλων ο πλούτος, η φιλία, η ευγενής καταγωγή, οι άξιοι απόγονοι, η τιµή, η εύνοια της τύχης. Στα εσωτερικά αγαθά του σώµατος ανήκουν η υγεία, η οµορφιά, η δύναµη, οι αθλητικές ικανότητες και ως εσωτερικά αγαθά της ψυχής εκλαµβάνονται οι διάφορες αρετές. Το αγαθό ορίζεται ως κάτι που επιδιώκεται από όλους ή που επιλέγεται για χάρη του ίδιου ή που για χάρη του επιλέγουµε άλλα πράγµατα. Ό,τι κάνουµε σκόπιµα, το κάνουµε επειδή επιδιώκουµε ένα συγκεκριµένο 3 G.J. Hughes, (2013). Ηθικά Νικομάχεια, ένας οδηγός ανάγνωσης, μτφρ. Π. Γκολίτσης. Αθήνα: Οκτώ, σελ

16 αγαθό και προσπαθούµε να το αποκτήσουµε. Άρα, τα αγαθά είναι οι επιδιωκόµενοι στόχοι όλων των σκόπιµων πράξεων του ανθρώπου. Ένας τέτοιος στόχος µπορεί να διαφέρει από τη σχετική δραστηριότητα ή να ενυπάρχει στην ίδια τη δραστηριότητα. Πολλοί από τους επιδιωκόµενους στόχους αποτελούν τµήµατα µιας ιεραρχικής ακολουθίας. Οι ακολουθίες αυτές, θα πρέπει να κλείνουν µε έναν υπέρτατο στόχο, που επιλέγεται για χάρη του ίδιου και όχι για χάρη κάποιου άλλου πράγµατος. Έτσι, από την προκείµενη ότι καµιά απ' αυτές τις ακολουθίες αγαθών δεν πρέπει να µένει χωρίς τελικό στόχο, ο Αριστοτέλης καταλήγει στο συµπέρασµα πως για όλες τις πιθανές ιεραρχίες επιδιώξεων πρέπει να υπάρχει ένας ύψιστος τελικός στόχος. Συνάγει, ωστόσο, εσφαλµένο συµπέρασµα, καθώς διαφορετικές ιεραρχικές ακολουθίες αγαθών θα ήταν επίσης ολοκληρωµένες, αν η καθεµιά τους διέθετε τον δικό της ύψιστο στόχο. Παρά το λογικό αυτό σφάλµα, το επιχείρηµα του Αριστοτέλη δεν είναι καθόλου παράταιρο. εδοµένου ότι, εξαιτίας περιορισµένου χρόνου και περιορισµένων πόρων, στη ζωή πρέπει να συντονίζονται διάφορες ακολουθίες επιδιώξεων και αγαθών, ένας τέτοιος αιτιολογηµένος συντονισµός διαφορετικών επιδιωκόµενων στόχων προϋποθέτει την εφαρµογή ενιαίου µέτρου, το οποίο, κατά τον Αριστοτέλη, περιέχεται στην ιδέα του ενός ύψιστου αγαθού, δηλαδή της ευδαιµονίας. Προτού, όµως, ο Αριστοτέλης φτάσει στο σηµείο να ταυτίσει το ύψιστο αγαθό µε την ευδαιµονία ή την ευτυχία, θέτει µορφολογικά κριτήρια που ένα ύψιστο αγαθό ή στόχος οφείλουν να πληρούν. Πρώτον, υπάρχουν πράγµατα που επιλέγονται µόνο για χάρη κάποιου άλλου στόχου (όπως ένα φάρµακο), και πράγµατα που επιλέγονται τόσο για χάρη των ίδιων όσο και για χάρη κάποιου άλλου στόχου (όπως η ηδονή και η αρετή). Το ύψιστο, όµως, αγαθό ή σκοπός επιλέγεται µόνο για χάρη του ίδιου και ποτέ για χάρη κάποιου άλλου πράγµατος. εύτερον, το ύψιστο αγαθό δεν µεγεθύνεται µε τη συγκαταρίθµηση κάποιου άλλου αγαθού. Αυτά τα κριτήρια πληρούνται κατά γενική προσδοκία από την ευδαιµονία. Αγαθά όπως η υγεία, η φιλία, η ευηµερία επιδιώκονται για χάρη της ευδαιµονίας, αλλά, αντίστροφα, η ευδαιµονία δεν επιδιώκεται για χάρη αυτών των αγαθών. Θα ήταν λάθος να ισχυριστεί κανείς ότι το αγαθό της ευδαιµονίας µεγεθύνεται, αν προστεθεί σε αυτό κάποιο άλλο αγαθό που επιλέγεται για χάρη της ευδαιµονίας. Ο άνθρωπος που ζει γενικά µία καλή ζωή δεν θα γίνει ευτυχέστερος αν, για παράδειγµα, προστεθεί στην ευτυχία του ένα µπουκάλι κρασί. 16

17 Μορφολογικά καθίσταται σαφές ότι η εφικτή ευτυχία στη ζωή συνιστά το ύψιστο αγαθό και τον έσχατο επιδιωκόµενο στόχο. Αµφιλεγόµενο, ωστόσο, παραµένει το ερώτηµα σε τι συνίσταται η ευτυχία, καθώς τα µορφολογικά κριτήρια του ύψιστου αγαθού δεν πληρούνται από όλες τις αντιλήψεις για το συγκεκριµένο περιεχόµενο της ευδαιµονίας. Έτσι, η ζωή που προσανατολίζεται αποκλειστικά στη συσσώρευση πλούτου δεν είναι δυνατόν να επιδιώκει το ζητούµενο ύψιστο αγαθό, γιατί ο πλούτος αποτελεί πάντοτε το µέσο για την απόκτηση άλλων πραγµάτων, και αυτό που υπάρχει για χάρη άλλων πραγµάτων δεν µπορεί να είναι το ύψιστο αγαθό. 4 Κλάδοι της αρετής Σύµφωνα µε την άποψη του Αριστοτέλη, για τα δύο είδη της αρετής, δηλαδή τη διανοητική και την ηθική, η µεν διανοητική οφείλει τη γέννηση και την ανάπτυξή της περισσότερο στη διδασκαλία, και γι' αυτό απαιτεί πείρα και χρόνο, η δε ηθική αποκτάται µε τη συνήθεια (έθος), και γι' αυτό το λόγο έλαβε αυτό το όνοµα, το οποίο λίγο διαφέρει από το ήθος. Άρα, καµία από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει µέσα µας εκ φύσεως. Ο Αριστοτέλης, ισχυρίζεται, ότι οι διάφοροι τρόποι συµπεριφοράς γεννούν διάφορες καλές ή κακές συνήθειες. ηλαδή, µε το να κάνει κάποιος συναλλαγές µε τους άλλους ανθρώπους, γίνεται κάποιος άλλες φορές δίκαιος, κι άλλες άδικος. Με το να εκτελεί κάποιος τα πρέποντα σε δύσκολες περιστάσεις και να συνηθίζει να έχει το θάρρος ή να φοβάται, γίνονται άλλοι µεν ανδρείοι, κι άλλοι δειλοί. Οµοίως, συµβαίνει και µε τις επιθυµίες και µε τις ορέξεις. ηλαδή, άλλοι γίνονται σώφρονες και µειλίχιοι και άλλοι ακόλαστοι, οξύθυµοι και οργίλοι. Έτσι λοιπόν, από όµοιες ενέργειες δηµιουργούνται όµοιες ψυχικές καταστάσεις. Γι' αυτό πρέπει να ενεργεί κανείς µε τέτοιο τρόπο, ώστε να µην του δηµιουργούνται άσχηµες ψυχικές καταστάσεις. Η διανοητική αρετή, προϋποθέτει κατά κύριο λόγο τη διδασκαλία, πράγµα που θα πει πως η απόκτηση και η αύξηση της συναρτάται από τον χρόνο της διδασκαλίας και από την πείρα που αποκτιέται µε την πάροδο του χρόνου. Η ηθική αρετή, προϋποθέτει τον απόλυτο βαθµό της θέλησης του ατόµου να εθιστεί σε έναν συγκεκριµένο τρόπο συµπεριφοράς, επαναλαµβάνοντας παρόµοιες ενέργειες. Στην πρώτη περίπτωση της διανοητικής αρετής, το βάρος πέφτει στον δάσκαλο, µιας και 4 C. Rapp, (2012). Εισαγωγή στον Αριστοτέλη, μτφρ. Η. Τσιριγκάκης. Αθήνα: Οκτώ, σελ

18 αυτός έχει τον πρωτεύοντα ρόλο για τη µετάδοση της, ενώ στη δεύτερη περίπτωση της ηθικής αρετής, την ευθύνη για την απόκτησης της, πέφτει στον ίδιο τον µαθητή. Έτσι, σοφός γίνεται κανείς κατά κύριο λόγο µε τη βοήθεια και τη συµπαράσταση του δασκάλου, ενώ ηθικός γίνεται κανείς µόνο µε τη θέλησή και την επιµονή του στη διαδικασία της άσκησης. Εποµένως, οι ηθικές αρετές δε γεννιούνται µέσα στον άνθρωπο ούτε εκ φύσεως ούτε αντίθετα µε αυτήν, αλλά έχει κανείς από τη φύση την ι-διότητα να τις δεχτεί, ενώ τελειοποιείται σ' αυτές µε τον εθισµό. Όσα υπάρχουν µέσα στους ανθρώπους εκ φύσεως, πρώτα βρίσκονται εφοδιασµένοι µε τις δυνατότητες γι' αυτά και ύστερα προχωρούν στις αντίστοιχες ενέργειες. Αυτό γίνεται φανερό µε τις αισθήσεις. Τις αρετές όµως τις αποκτά κανείς,αφού πρώτα τις εφαρµόσει στην πράξη, όπως γίνεται και στις τέχνες. Τα πράγµατα που πρέπει πρώτα να µάθει κάποιος προτού αρχίσει να τα κάνει, τα µαθαίνει µόνο κάνοντάς τα. Όµως, για την απόκτηση των αρετών δεν αρκεί µόνο η αντίστοιχη πράξη. Πρέπει πρώτα να ενεργεί κανείς έχοντας ακριβή γνώση, οι πράξεις αυτές να είναι αποτέλεσµα επιλογής και προτίµησης και ο τρόπος εκτέλεσης να είναι σταθερός και αµετάβλητος. Έτσι δίκαιος και σώφρον άνθρωπος δεν είναι αυτός που κάνει τις πράξεις αυτές, αλλά αυτός που τις κάνει και µε τον τρόπο που τις κάνουν οι δίκαιοι και οι σώφρονες άνθρωποι. 5 ΗΘΙΚΗ ΑΡΕΤΗ Για να κατανοηθεί πως αντιλαµβάνεται ο Αριστοτέλης την ηθική του φιλοσοφία θα πρέπει να εξετάσουµε τις ηθικές αρετές, αφού αυτές αποτελούν την ηθική ουσία του ανθρώπου. Η ηθική αρετή είναι, δηλαδή, µια έξη της ψυχής σχετική µε την εκλογή, βρισκόµενη στο µέσο και προσδιορίζεται από το λόγο και τον τρόπο που ο φρόνιµος θα µπορούσε να ορίσει. H ηθική συµπεριφορά αποτελεί τη µόνιµη διάθεση του ανθρώπου βασισµένη στην έξη, τη σταθερή δηλαδή στάση της ψυχής απέναντι στα πάθη και στους εξωγενείς παράγοντες. Η ηθική αρετή κατέχει τη σπουδαιότερη θέση στη θεωρία του φιλοσόφου, ο οποίος όµως τονίζει και τη σηµασία της διανοητικής αρετής φρόνησης στη διαµόρφωση του ήθους του ανθρώπου. Η αρετή είναι το µέσο ανάµεσα στην υπερβολή και στην έλλειψη. εν αφορά ως µέσο τα καθαυτά πράγµατα, αλλά τα σχετικά µε εµάς τους ίδιους. 5 G.J. Hughes, (2013). Ηθικά Νικομάχεια, ένας οδηγός ανάγνωσης, μτφρ. Π. Γκολίτσης. Αθήνα: Οκτώ, σελ

19 Η ηθική αρετή έχει από τη φύση της τη µεσότητα κι αυτό είναι που την κάνει να τείνει προς την τελειότητα και να αποτελεί κάτι το εξαιρετικό, το αξιοπρόσεκτο που ξεχωρίζει από όλες τις άλλες αρετές. εν λειτουργεί ως συµβιβαστική λύση ανάµεσα σε δύο αντίθετες έννοιες. Με αυτήν την έννοια προσδιορίζεται ως άκρο. Η µεσότητα χαρακτηρίζει µόνο την ηθική αρετή και όχι τη διανοητική, καθότι η µεσότητα αφορά πράξεις και πάθη. Η ηθική φιλοσοφία του Αριστοτέλη που στηρίζεται στην έννοια της αρετής ως έξης συνδέεται άµεσα µε την πολιτική φιλοσοφία. Ο άνθρωπος δεν επιλέγει να είναι ενάρετος για χάρη του εαυτού του µόνο, αλλά και για το κοινωνικό σύνολο µέσα στο οποίο είναι και ο ίδιος υποχρεωµένος να ζει. Με την απόκτηση της αρετής διαµορφώνεται ο ηθικός χαρακτήρας του πολίτη που ενεργώντας µε ένα συγκεκριµένο τρόπο δραστηριοποιείται στο περιβάλλον της πολιτείας. Μέσω της αρετής η ηθική συνδέεται µε την πολιτική. Η αρετή είναι το µέσο για την ευδαιµονία του ανθρώπου που είναι σκοπός και κάθε ορθής πολιτείας και της πολιτικής. Η ηθική τελείωση του ανθρώπου (ευ ζην) είναι δυνατόν να επιτευχθεί στο εσωτερικό της πολιτικής κοινότητας. Για να µπορέσει να συγκροτηθεί πολιτικά µια κοινωνία, θα πρέπει να στηρίζει τις βάσεις της στον ενάρετο βίο τόσο των πολιτών όσο και των ηγετών. Η ηθική αρετή πρέπει να είναι απαραίτητο γνώρισµα ενός άρχοντα. Θα µπορέσει να ανταπεξέλθει στα καθήκοντα του µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο, αν είναι ενάρετος και ενεργεί ακολουθώντας κάποιους ηθικούς κανόνες. Αλλά και οι πολίτες θα πρέπει να είναι ενάρετοι. Γι' αυτόν τον λόγο η πολιτεία θα πρέπει να φροντίζει για την αρετή όλων των πολιτών και να θέτει ηθικούς στόχους, γιατί µόνο µε αυτόν τον τρόπο θα µπορέσουν να οδηγηθούν στην ευδαιµονία. Για να λειτουργεί ένα πολίτευµα µε ορθό τρόπο, θα πρέπει οι πολίτες να είναι ενάρετοι, κάτι που θα επιτευχθεί µε την ηθική διαπαιδαγώγηση. Οι νοµοθέτες οφείλουν να κάνουν τους πολίτες καλούς µε τον εθισµό. Το πολίτευµα θα επιτύχει, αν πραγµατοποιηθεί αυτός ο στόχος. Υπάρχουν ωστόσο, διαφορές ανάµεσα στην πλατωνική και αριστοτελική θεωρία περί αρετής. Για τον Πλάτωνα η αρετή είναι γνώση, και εποµένως είναι διδακτή. Αναφέρεται δηλαδή, στην υπερφυσική προέλευση της αρετής και δίνει µεταφυσικό περιεχόµενο στην έννοια της αρετής ως µεσότητας. εν αποτελεί ανθρώπινη αξία, αλλά έχει θεϊκή προέλευση. 19

20 Ο Αριστοτέλης δίνει στην έννοια της αρετής ανθρώπινο και πρακτικό χαρακτήρα. Κριτήριο αποτελεί ο ενάρετος άνθρωπος που οι συγκεκριµένες του πράξεις επιβεβαιώνουν αυτόν το χαρακτηρισµό. Η ηθική αρετή και το ήθος δεν πρέπει να στηρίζονται στη γνώση και τη θεωρία, αλλά στην πράξη και στο ανθρώπινο αγαθό, στο αγαθό που γίνεται πράξη. Η αρετή πρέπει να γίνει συνήθεια, κι αυτό επιτυγχάνεται µέσα από την άσκηση. Με την άσκηση και την επανάληψη και µε βάση την ελεύθερη βούληση του, την προαίρεση ο άνθρωπος µπορεί να θεωρηθεί ενάρετος. Ενάρετος είναι αυτός που εκτελεί πράξεις αγαθές και όχι αυτός που ξαναθυµάται τη ιδέα του αγαθού µέσω της διαδικασίας της γνώσης. Στόχος του Αριστοτέλη είναι να αποτελέσει το έργο του πρακτικό οδηγό µε τη συνδροµή του οποίου, θα µπορέσει το άτοµο να οδηγηθεί στην αρετή και αργότερα, στην ευδαιµονία του. Για τον Αριστοτέλη η αρετή είναι έξη, συµπεριλαµβάνοντας µέσα σε αυτήν το περιεχόµενο της πράξης και της συνήθειας. Η αρετή ικανοποιεί την τάση του ανθρώπου να οδηγηθεί στη ευδαιµονία του. Και η ευδαιµονία είναι δυνατόν να πραγµατοποιηθεί µόνο σε µια οργανωµένη πολιτεία. Για να λειτουργεί ορθά µια πολιτεία χωρίς προβλήµατα είναι απαραίτητος ο ενάρετος βίος και από την πλευρά των αρχόντων και από την πλευρά των αρχοµένων. Με αυτόν τον τρόπο συνδέεται η ηθική µε την πολιτική. Ο Πλάτων συνδέοντας την αρετή µε την ιδέα του αγαθού δίνει στο περιεχόµενο της αρετής θεωρητική βάση. Ενάρετες είναι οι πράξεις που µετέχουν της ιδέας του αγαθού. εν αναφέρεται στα όρια και τα περιεχόµενα των πράξεων του κάθε ανθρώπου. Αντίθετα ο Αριστοτέλης επισηµαίνει τον πρακτικό χαρακτήρα της αρετής υποβαθµίζοντας τη θεωρητική προσέγγιση της, δεν τον ενδιαφέρει να µάθουµε τι είναι αρετή, αλλά πως θα γίνουµε ενάρετοι. Εν συνεχεία, ο φιλόσοφος πραγµατεύεται την ύπαρξη των ηθικών αρετών και ισχυρίζεται ότι αυτές περιστρέφονται γύρω από την ηδονή και τη λύπη. Πιο συγκεκριµένα, ο Αριστοτέλης υποστηρίζει, ότι οι άνθρωποι γίνονται ποταποί λόγω των ηδονών και των οδυνών, εφόσον τις επιδιώκουν ή τις αποφεύγουν. Για τον Αριστοτέλη, αρετή είναι η ικανότητα να εκτελούµε πράξεις αγαθές ενώ κακία είναι το αντίθετο. Ακόµη, υποστηρίζει, ότι το ηδονικό συναίσθηµα βρίσκεται σε όλους τους ανθρώπους από τη νηπιακή ηλικία. Επίσης, ισχυρίζεται, ότι για την αρετή δεν απαιτούνται µόνο έργα, αλλά και περιεσκεµµένη απόφαση. 20

21 Επίσης, η «σταθερή διάθεση», την οποία ο Αριστοτέλης αποκαλεί έξη, έχει τη βάση της στη φύση µας, στον βαθµό που είναι φυσικά κάποιος ικανός να αναπτύξει µία συνήθεια αυτού του τύπου. Εντούτοις, αν και ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ικανός να αποκτήσει τέτοιες συνήθειες, δεν τις αναπτύσσει αυτόµατα. Η ανάπτυξη µιας έξεως προκύπτει µόνο µέσω κάποιας µορφής εκπαίδευσης, και εφόσον η εκπαίδευση µπορεί να είναι καλή ή κακή, µπορεί κανείς να αναπτύξει είτε καλές, είτε κακές συνήθειες. Οι καλές συνήθειες τελειοποιούν τη φύση του ανθρώπου, ενώ οι κακές συνήθειες όχι. Παρ' όλα αυτά, ακόµη και η ανάπτυξη κακών συνηθειών δεν παραβιάζει τη φύση του µε τον τρόπο, µε τον οποίο κάποια ασθένεια, για παράδειγµα, κατά τη διάρκεια της εγκυµοσύνης, µπορεί να βλάψει τις φυσικές διαθέσεις ενός παιδιού. Οι σταθερές διαθέσεις είναι είτε αρετές, είτε τέχνες (δεξιότητες). Μπορεί βέβαια κάποιος να εκπαιδευτεί, ώστε να αναπτύξει τις δεξιότητές του και να κατέχει τις ηθικές αρετές. Το ότι οι σηµασίες των λέξεων για τις δεξιότητες και τις αρετές στα τρέχοντα αρχαία ελληνικά αλληλοκαλύπτονταν σε µεγάλο βαθµό, εξηγεί ίσως γιατί οι αρχαίοι Έλληνες έβρισκαν δύσκολο να πουν µε ποιον ακριβώς τρόπο οι αρετές και οι δεξιότητες διακρίνονται µεταξύ τους. Το πιο σηµαντικό χαρακτηριστικό των ηθικών αρετών είναι ότι εµπεριέχουν έναν συγκεκριµένο τύπο συναισθηµατικής αντίδρασης σε διάφορες καταστάσεις. Ο Αριστοτέλης πιστεύει πως, υπάρχουν τρεις καταστάσεις που µπορεί κανείς να βρει στην ψυχή, τα αισθήµατα, τις διαθέσεις και τις συνήθειες. Οι αρετές πάλι, δεν είναι κανένα από τα δύο πρώτα. εν χαρακτηρίζεται δηλαδή κάποιος, καλός ή κακός απλώς µε βάση το πώς αισθάνεται, ούτε επειδή έχει τις διαθέσεις που του επιτρέπουν να έχει αισθήµατα. Συνεπώς, οι αρετές είναι συνήθειες. Ο Αριστοτέλης, επιπλέον, υποθέτει ότι µπορεί κανείς να επιδοκιµάσει ή να αποδοκιµάσει από ηθική άποψη τον χαρακτήρα των ανθρώπων, σε συνάρτηση µε τις αρετές και τις κακίες που αυτοί έχουν. Επαινούνται οι άνθρωποι επειδή είναι γενναιόδωροι, θαρραλέοι ή τίµιοι, ενώ κατακρίνονται επειδή είναι ζηλόφθονοι, µνησίκακοι ή οξύθυµοι. Υποστηρίζει, στη συνέχεια, ότι κανένας δεν αποτιµάται ηθικά, απλώς επειδή είναι ικανός να έχει αισθήµατα και συναισθήµατα. Υπάρχουν τέτοιες ικανότητες από τη φύση του ανθρώπου, και η ηθική αποτίµηση σε µία τέτοια βάση δεν έχει περισσότερο νόηµα από το να εκφέρει κανείς ηθικές κρίσεις για κάποιον, επειδή αυτός έχει άριστη όραση, για παράδειγµα. Οι αρετές, εποµένως, δεν είναι απλώς κάποιο είδος φυσικής διάθεσης. 21

22 Επιπροσθέτως, ο Αριστοτέλης έχει µιλήσει και για την ανάλυση των συναισθηµάτων και πώς αυτά εµπλέκονται στην ηθική αρετή. Αναλυτικότερα, η σταθερή διάθεση για κάποια συναισθηµατική αντίδραση είναι αρετή µόνο αν ο τύπος των συναισθηµατικών αντιδράσεων είναι κατάλληλος. Είναι αρκετά προφανές πως ό,τι είναι κατάλληλο εξαρτάται από τις περιστάσεις. Είναι σαφές λοιπόν ότι, όταν ο Αριστοτέλης λέει ότι οι ηθικές αρετές «έγκεινται σε µία µεσότητα», δεν εννοεί ότι ο ενάρετος άνθρωπος είναι αυτός που έχει από τον χαρακτήρα του τη διάθεση για µετρηµένες µόνο συναισθηµατικές αντιδράσεις. Η κατάλληλη συναισθηµατική αντίδραση µπορεί να είναι άτονη, µετρηµένη ή πολύ έντονη, ανάλογα µε την κατάσταση. Όµως, πολύ συχνά, το άµεσο βιολογικό παράδειγµα είναι αυτό για το οποίο µπορεί κανείς να είναι ευκολότερα σαφής. Άρα, η φράση «που έγκειται σε µια µεσότητα», δεν είναι ένα κριτήριο για να ανακαλύψει κανείς ποια είναι η κατάλληλη συναισθηµατική αντίδραση, αλλά πράγµατι, το να πει κάποιος ότι µια ενάρετη αντίδραση πρέπει να είναι µια κατάλληλη αντίδραση, αποτελεί ταυτολογία. 6 ΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΑΡΕΤΗ Ο Αριστοτέλης, ερευνά τις διανοητικές αρετές, οι οποίες συµπληρώνουν τις ηθικές και βοηθούν τον αναγνώστη να βρει την ορθή µεσότητα. Εξετάζει τις αρετές της ανθρώπινης ψυχής, τις οποίες χωρίζει σε αρετές του ήθους και αρετές της διανοίας. Συνεχίζει, υποστηρίζοντας, πως η ψυχή αποτελείται από τρία µέρη εκ των οποίων εξαρτάται η δράση και η διάγνωση της αλήθειας, την αίσθηση, το νου και την όρεξη. Απ' αυτά, η αίσθηση δεν είναι αρχή καµίας πράξης, πράγµα το οποίο γίνεται φανερό από το γεγονός, ότι και τα ζώα έχουν αίσθηση, αλλά δεν συµµετέχουν στη δράση. Ό,τι είναι κατάφαση και άρνηση για τη διάνοια, είναι επιδίωξη και αποφυγή για την όρεξη. Αρχή της δράσης είναι η περιεσκεµµένη εκλογή και αρχή της περιεσκεµµένης εκλογής είναι η όρεξη. Αντικείµενο της περιεσκεµµένης εκλογής είναι το µέλλον και τα ενδεχόµενα. Ο Αριστοτέλης, συνεχίζει διαχωρίζοντας τους τύπους της δράσης, µέσω των οποίων η ψυχή ανακαλύπτει την αλήθεια. Οι τύποι αυτοί είναι πέντε, η τέχνη, η γνώση (επιστήµη), η φρόνηση (η πρακτική λογικότητα), η σοφία και ο νους. Στη συνέχεια, αυτές οι έννοιες αναλύονται διεξοδικά. Η ευτυχία, 6 G.J. Hughes, (2013). Ηθικά Νικομάχεια, ένας οδηγός ανάγνωσης, μτφρ. Π. Γκολίτσης. Αθήνα: Οκτώ, σελ

23 έγκειται στη δραστηριότητα της ψυχής, σύµφωνα µε την εξαιρετικότητά της. Το τµήµα της ψυχής που διαθέτει λογική παρουσιάζει µια τέτοιου είδους εξαιρετικότητα, όταν ασκεί συγκεκριµένες νοητικές ικανότητες, πρόκειται δηλαδή για τις λεγόµενες διανοητικές αρετές. Ενώ η τέχνη και η φρόνηση, ως δυνάµεις, προσανατολίζονται στον µεταβλητό κόσµο, η επιστήµη και ο νους σχετίζονται µε το αµετάβλητο και το αναγκαίο. Η Τέχνη: Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει, πως η τέχνη είναι δηµιουργία και σκοπός της είναι να δηµιουργεί έργα στηριζόµενη σε τεχνικά και θεωρητικά µέσα. Κατόπιν, ο Αριστοτέλης αναλύοντας τη γνώµη του, όσον αφορά στο θέµα της τέχνης, ισχυρίζεται, πως η δηµιουργία διαφέρει από τη δράση. Η τέχνη λοιπόν, συνδέεται κατ' αναγκαία συνάρτηση µε τη δηµιουργία και όχι µε τη δράση. Η Γνώση: Ο Αριστοτέλης, στη συνέχεια, διατύπωσε την άποψη, ότι η γνώση πρέπει να αναζητηθεί µέσα στον κόσµο. Από την άλλη πλευρά, ο Πλάτωνας προσπαθούσε να βρει τη γνώση µέσα από την Ιδέα του Αγαθού. Οι αισθήσεις και η λογική είναι αρκετά µέσα για να γνωρίσει ο άνθρωπος την πραγµατικότητα. Για τον Αριστοτέλη η γνώση είναι φυσική ικανότητα του ανθρώπου. Για τον ίδιο, οι άνθρωποι έχουν ήδη γνώση απλών πληροφοριών και µια ανώτερη µορφή γνώσης, τη γνώση των πρώτων αρχών, που ερευνά τις βαθύτερες αιτίες των όντων, και γι αυτές η έρευνα δεν µπορεί παρά να αρχίσει στον κόσµο που µας περιβάλλει. Για τον Αριστοτέλη µέσω των αισθήσεων κατανοεί κανείς επιµέρους στοιχεία, τα οποία ενοποιούνται σε ένα σύνολο και έτσι καταλαβαίνει ένα αντικείµενο απέναντί του, ως σύνολο και όχι µόνο τα επιµέρους σηµεία του. Αυτό που θα πρέπει να τονιστεί είναι, ότι η διαδικασία παραγωγής γνώσης αρχίζει µε τις αισθήσεις και συνεχίζεται µε τη λογική ανάλυση και επεξεργασία των δεδοµένων της εµπειρίας. Αυτά, ωστόσο, δεν σηµαίνουν ότι ο άνθρωπος δεν κάνει πάντα και διαισθητικές κρίσεις. Η ενοποίηση των επιµέρους αισθητικών στοιχείων που προαναφέρθηκαν είναι αποτέλεσµα τέτοιου είδους διαισθητικών κρίσεων. Η Φρόνηση: Ιδιαίτερη σηµασία για τη πρακτική ζωή, έχει η αρετή της φρόνησης. Είναι η δύναµη που ευθύνεται για την ορθότητα των πράξεων του ανθρώπου, και απ' ότι φαίνεται, εκλαµβάνεται από τον Αριστοτέλη, ως η νοητική ικανότητα που απαιτείται για λήψη επιµέρους αποφάσεων, οι οποίες συµβάλλουν στην ευδαιµονία. Πρόκειται για την ικανότητα στάθµισης του χρήσιµου και του 23

24 αγαθού, όχι όµως υπό το πρίσµα µιας επιµέρους ωφέλειας, αλλά του βίου συνολικά. Ο φιλόσοφος θεωρεί, πως, για να κατανοήσει κανείς την έννοια της φρονήσεως, θα πρέπει να εξεταστούν οι άνθρωποι, οι οποίοι την κατέχουν. Φρόνιµος άνθρωπος, κατά τον Αριστοτέλη, είναι εκείνος που έχει τη δυνατότητα να σκέφτεται ορθά και να ξεχωρίζει το αγαθό από το κακό, όχι σε έναν, αλλά σε όλους τους τοµείς της ζωής του. Η φρόνηση, δεν είναι ούτε επιστήµη, ούτε τέχνη. εν είναι επιστήµη, διότι καθετί, που ανήκει στη σφαίρα της δράσης, υπόκειται σε µεταβολή. εν είναι τέχνη, διότι δράση και δηµιουργία διαφέρουν. Άρα, είναι έξη. Ο φιλόσοφος, υποστηρίζει, πως η σωφροσύνη σώζει τη φρόνηση, γι' αυτό άλλωστε έχει αυτό το νόηµα. Η φρόνηση οδηγεί τον άνθρωπο στα αγαθά και συνδέεται µε την ορθή σκέψη. Ο Νους: Η σηµασία του νου ποικίλλει ανάλογα µε το τί προσδιορίζει. Υπάρχει ο παθητικός νους και ο ποιητικός. Ο δεύτερος, έχει ως χαρακτηριστικό του την ενόραση ή την διαίσθηση, η οποία υφίσταται δυνάµει του παθητικού νου. Νους θεωρητικός είναι αυτός, που δηµιουργεί την καθαρή ενέργεια. Η Σοφία: Η σοφία είναι η ακριβεστάτη των επιστηµών. Ο σοφός άνθρωπος δεν πρέπει να γνωρίζει µόνο τα πορίσµατα των αρχών, αλλά να έχει βαθιά γνώση αυτών. Η σοφία λοιπόν, είναι και νους και επιστήµη. Ο Αριστοτέλης θεωρεί, πως θα ήταν άτοπο να θεωρηθεί η πολιτική και η φρόνηση ως οι σπουδαιότερες επιστήµες. Η σοφία είναι ίδια για όλους, όχι όµως και η φρόνηση. Από την άλλη, η πολιτική δεν είναι το ίδιο πράγµα µε τη σοφία. ιότι, αν ήθελε κάποιος να καλέσει σοφία τη γνώση εκείνου, το οποίο είναι για όλους τους ανθρώπους ωφέλιµο, θα υπήρχαν πολλές σοφίες. Η σοφία λοιπόν, είναι η γνώση και η κατανόηση των πραγµάτων εκείνων, τα οποία από τη φύση τους είναι υπέρτατα. Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει µέτρο, όπως στις ηθικές. Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται, τόσο καλύτερα. O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές, που δεν είναι παρά διανοητικές ικανότητες, πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες. Οι διανοητικές αρετές χαρίζουν µεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές. H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία, στον διανοητικό και θεωρητικό βίο, γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου. H τέλεια ευδαιµονία δεν είναι παρά θεωρητική ενέργεια. Αν οι διανοητικές αρετές διαµορφώνονται κυρίως µε τη διδασκαλία, τις ηθικές αρετές τις αποκτούµε µέσω της διαπαιδαγώγησης και της συνήθειας. Αυτό όµως, δεν πρέπει να εκληφθεί µε την έννοια της εξάσκησης στην 24

25 αυτόµατη εφαρµογή προτύπων συµπεριφοράς. Οι άνθρωποι γίνονται ενάρετοι, όταν πράττουν ενάρετα, και µάλιστα παρακινούµενοι από παιδαγωγούς και αργότερα αποφασίζοντας εκούσια τις αντίστοιχες πράξεις. Αρετή είναι, µόνο όταν κάποιος αποφασίζει «σίγουρα και ακλόνητα» και δρα µε ενάρετο τρόπο, για χάρη της ίδιας της ενάρετης πράξης, χωρίς κάποιο φόβο. Ο παράγοντας της συνήθειας, δεν σηµαίνει σε καµία περίπτωση ότι οι ενάρετες πράξεις θα έπρεπε να επιτελούνται απερίσκεπτα. Αντιθέτως, µόνο η συνειδητή και ελεύθερη πρόκριση ενάρετων πράξεων αποτελεί ένδειξη αντίστοιχων διαθέσεων ή γνωρισµάτων του χαρακτήρα. 7 Προσέγγιση της ψυχής από τον Αριστοτέλη Η προσέγγιση της ψυχής από τον Αριστοτέλη ξεκινά από οντολογικά ερωτήµατα, σχετικά µε την ταυτότητα του όντος και της ουσίας, αυτού που πραγµατικά είναι και υπάρχει, άρρηκτα δεµένα στην ιστορία της σκέψης µε γνωσιολογικά ερωτήµατα. O Αριστοτέλης στο Περί Ψυχής ορίζει αρχικά την ψυχή ως ουσία, ως ένα ον που υπάρχει πραγµατικά στον κόσµο, ανεξάρτητα από το γνωρίζον υποκείµενο. Θεωρεί την ψυχή ως αρχή της κίνησης, της ζωής, όλων των διαδικασιών που ορίζουν τον άνθρωπο ως βιολογικό ον. Συµπεριλαµβάνει σ αυτές τις διαδικασίες και τη θρέψη, τις αισθήσεις, τη φαντασία και τη διάνοια. Μετασχηµατίζει τον τριµερή χωρισµό της ψυχής του Πλάτωνα σε διάκριση τριών λειτουργικών επιπέδων. Συνδέεται µε αυτόν τον τρόπο η θεωρία του Περί Ψυχής µε τα υπόλοιπα επίπεδα της σκέψης του, και εποµένως η αριστοτελική αντίληψη της ψυχής ολοκληρώνεται συνθετικά, µε πρόσβαση στα άλλα αριστοτελικά έργα (Ηθικά, Πολιτικά, Βιολογικά και Φυσικά). Πιο συγκεκριµένα, επιδιώκοντας τον πληρέστερο δυνατό ορισµό της ψυχής, ο Αριστοτέλης ορίζει την ψυχή ως µορφή του σώµατος, τονίζοντας την ενότητα µεταξύ του σώµατος και του νου, αλλά θεωρώντας τα, την ίδια στιγµή ως δύο διαφορετικές εννοιακές οντότητες. Η προσέγγισή του είναι ουσιοκρατική, δεν δίνει ορισµό εννοιών αλλά υποστάσεων. ιότι όλα όσα υπάρχουν, υπάρχουν ως ουσίες. Κριτήριο για να χαρακτηριστεί µια πράξη ενάρετη είναι η ιδέα του αγαθού. Η ψυχή αποτελείται από τρία µέρη που αντιστοιχούν στις αντίστοιχες δυνάµεις.(λογιστικό, Θυµοειδές, Επιθυµητικό). Εξαιτίας της µετάβασης µε την ενσωµάτωση της ψυχής στο σώµα, από τον κόσµο των νοητών στον κόσµο των 7 C. Rapp, (2012). Εισαγωγή στον Αριστοτέλη, μτφρ. Η. Τσιριγκάκης. Αθήνα: Οκτώ, σελ