ΔΙΑΣΥΝΔΕΤΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΗΜΕΡΑ- ΕΠΙΤΑΚΤΙΚΗ ΑΝΑΓΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΥΝΔΕΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΣΗΜΕΡΑ

Transcript

1 Πανεπιστήμιο Αιγαίου ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΔΙΑΣΗΣ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ: ΟΛΙΣΤΙΚΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ- ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΟΜΟΙΟΠΑΘΗΤΙΚΗ Τίτλος Εργασίας: ΔΙΑΣΥΝΔΕΤΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΗΜΕΡΑ- ΕΠΙΤΑΚΤΙΚΗ ΑΝΑΓΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΥΝΔΕΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΣΗΜΕΡΑ Συγγραφέας: Χρυσοχού Ιωάννης ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Επιβλέπων καθηγητής : Δαρζέντας Ιωάννης Ερμούπολη 2013 Τίτλος ΜΔΕ: ΔΙΑΣΥΝΔΕΤΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΗΜΕΡΑ-ΕΠΙΤΑΚΤΙΚΗ ΑΝΑΓΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΥΝΔΕΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΣΗΜΕΡΑ Μέλη επιτροπής παρακολούθησης: Ι. Δαρζέντας (επιβλέπων), Γ. Χαριτάκης, Γ. Παπαφιλίππου Μέλη εξεταστικής επιτροπής ΜΔΕ: Ι. Δαρζέντας, Θ. Σπύρου, Μ. Σίμωση [1]

2 Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους καθηγητές και συμφοιτητές μου, που με βοήθησαν σε αυτό το πρωτόγνωρο και εντυπωσιακό ταξίδι γνώσης στην ομοιοπαθητική ιατρική. [2]

3 Περιεχόμενα Συγγραφέας: Χρυσοχού Ιωάννης... 1 Επιβλέπων καθηγητής : Δαρζέντας Ιωάννης... 1 Ερευνητικό ερώτημα... 7 Περίληψη Διασυνδετική ιατρική. Ποιές ιατρικές σχολές περικλείει; Ο ορισμός της διασυνδετικής ιατρικής Η κλασική ιατρική Η εναλλακτική ιατρική Ομοιοπαθητική Οι νόμοι της ομοιοπαθητικής Νόμος των ομοίων Τα 3 επίπεδα του ανθρωπίνου σώματος Διανοητικό Συναισθηματικό Σωματικό Νόμος της ελάχιστης δόσης Παραδοσιακή Κινεζική Ιατρική Βελονισμός Ρεφλεξολογία Αγιουρβέδα Γιόγκα Pancha Karma Ο ανθρώπινος οργανισμός ως σύστημα. Βασικές αρχές συστημάτων και βιοσημειωτικής Ορισμοί συστήματος Ταξινόμηση συστημάτων Κλειστά συστήματα Ορισμός Υποκατηγορίες Ανοιχτά συστήματα Ορισμός Προσεγγίσεις συστημάτων Αναλυτική- μηχανιστική προσέγγιση [3]

4 Θερμοδυναμικοί νόμοι ος Θερμοδυναμικός νόμος ος Θερμοδυναμικός νόμος Συστημική προσέγγιση Γενική θεωρία των Συστημάτων Επίπεδα ιεραρχίας Ισομορφισμός Οργανωμένη πολυπλοκότητα Κυκλική σχέση αιτίας- αιτιατού Συμπεριφορά και καταστάσεις ενός συστήματος Προσαρμογή Δομή Ποικιλία -Περιορισμός Αυτοαναφορά Κατευθυντικότητα σε τελικό σκοπό Έλεγχος Μηχανισμοί ελέγχου Η ΑΠΟΜΟΝΩΤΙΚΗ ΒΑΘΜΙΔΑ (BUFFERING) Η ΑΝΑΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗ ή ΑΝΑΔΡΑΣΗ (FEEDBACK) Η ΠΡΟΣΘΙΑ ΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗ (FEEDFORWARD) Ιεραρχίες ελέγχου Ο νόμος της αναγκαίας ποικιλίας Σκοπός Αυτο-οργάνωση Ομοιόσταση Οργανωσιακή κλειστότητα Ανάδυση Διακλαδώσεις και σπάσιμο της συμμετρίας Στοιχεία που μας προτρέπουν να ενισχύσουμε το ρόλο της ολιστικής προσέγγισης και ιδίως της ομοιοπαθητικής Αρχές που διέπουν τις σχολές Αρχές που διέπουν την κλασική ιατρική Αναλυτική- μηχανιστική-αναγωγική σκέψη Αρχή της επαναληπτικότητας (repeatability) [4]

5 Στατιστικοί νόμοι T-test Μεγαλύτερο το εγγενές στατιστικό λάθος από τη στατιστικά σημαντική διαφορά του μετρήσιμου μεγέθους Placebo Αρχές της ομοιοπαθητικής ιατρικής Συστημική- ολιστική σκέψη Η αρχή της συνέργειας- επαγωγική σκέψη Προσέγγιση του ασθενούς Προσέγγιση κλασικής ιατρικής Προσέγγιση ομοιοπαθητικής ιατρικής Θεραπευτική αγωγή Χημικά φάρμακα Ελαττωμένη αποτελεσματικότητα Παρενέργειες Αντοχή αντιμικροβιακών παραγόντων Παράγοντες που επηρεάζουν τη δράση του χημικού φαρμάκου ξεχωριστά σε κάθε ανθρώπινο οργανισμό Μονονουκλεοτιδικός πολυμορφισμός Επιγενετική a) genomics b) proteomics c) metabolomics Φαρμακογενετική Διατροφογενωμική/ Διατροφογενετική Ομοιοπαθητικά φάρμακα Δραστικότητα Παρενέργειες Δοσολογία Αποτελεσματικότητα εναλλακτικών θεραπειών Άλλες θεραπευτικές πρακτικές (πέραν της φαρμακευτικής αγωγής) της κλασικής ιατρικής Επικράτηση κλασικής ιατρικής (αλλοπαθητικής) Ποιός επιλέγει τί θεωρούμε επικρατούσα ιατρική; Υπάρχει μονιμότητα της επικρατούσας ιατρικής υπέρ της κλασικής ιατρικής; [5]

6 3.5. Ο άριστος τρόπος εκπαίδευσης Βασικές καθολικά αποδεκτές αρχές Ακαδημαϊκές γνώσεις. Ήταν πάντα η εναλλακτική ιατρική εκτός του προγράμματος σπουδών; Θεωρία και πράξη Η γνώμη των ασθενών Ενεργός συμμετοχή του ασθενούς Μεγαλύτερη ζήτηση από τη μεριά των ασθενών για εναλλακτική ιατρική Η γνώμη των ιατρών Η γνώμη των ιατρών που εφαρμόζουν τη διασυνδετική ιατρική Κόστος- όφελος Η κλασική ή η ομοιοπαθητική ιατρική είναι πιο οικονομική; Υπάρχει και η παραδοξότητα του «Όσο λιγότερο,τόσο το καλύτερο» Διαπίστωση μεγαλύτερης συμμετοχής της εναλλακτικής ιατρικής και ειδικά της ομοιοπαθητικής στη σύγχρονη ιατρική πράξη Επιτακτική ανάγκη εφαρμογής της διασυνδετικής ιατρικής στις ημέρες μας Γιατί επιβάλλεται η άμεση εφαρμογή; Σωστή οργάνωση του υπάρχοντος συστήματος υγείας Πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας Επικοινωνία μεταξύ των ιατρών διαφορετικών σχολών Καταγραφή ιατρικού ιστορικού Κοινές φόρμες λήψης ιστορικού Υπολογιστές Συμπέρασμα Υστερόγραφο Βιβλιογραφία [6]

7 «Είμαι συγγραφέας αυτής της μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας και κάθε βοήθεια την οποία είχα για την προετοιμασία της, είναι πλήρως αναγνωρισμένη και αναφέρεται στην εργασία. Επίσης έχω αναφέρει τις όποιες πηγές από τις οποίες έκανα χρήση δεδομένων, ιδεών ή λέξεων, είτε αυτές αναφέρονται ακριβώς είτε παραφρασμένες. Τέλος βεβαιώνω ότι αυτή η εργασία προετοιμάστηκε από εμένα προσωπικά ειδικά για τη συγκεκριμένη μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία» Ερευνητικό ερώτημα Ζούμε σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από πληθώρα θεραπευτικών επιλογών. Στο σύγχρονο αυτόν κυκεώνα ιατρικών σχολών και προτάσεων θα διερευνήσουμε τη δυνατότητα συνδυασμού των θεραπευτικών μεθόδων με συγκροτημένο τρόπο. Τη συγκεκριμένη σύμπραξη προσπαθεί να θέσει υπό κανόνες η συνδυαστική ιατρική, η οποία συνδυάζει την κλασική με την εναλλακτική ιατρική. Σήμερα επικρατεί η κλασική ιατρική με αναγωγική σκέψη. Υπάρχει όμως και η εναλλακτική ιατρική με ολιστική σκέψη και θα τονίσουμε το ρόλο της ομοιοπαθητικής Θα επεξηγήσουμε τις αρχές της κάθε σχολής, ώστε να φανερωθούν τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της αναγωγικής/αναλυτικής σκέψης, καθώς και της ολιστικής/συστημικής σκέψης. θα καταδείξουμε την ανάγκη θεώρησης του ανθρωπίνου σώματος ως σύνολο (ολιστική προσέγγιση), αποσαφηνίζοντας τη σημειωτική σκέψη. Θα αναφέρουμε στοιχεία που θα δείξουν αδυναμίες της επικρατούσης ιατρικής μεθοδολογίας και θα μας ενδυναμώσουν την πεποίθηση για εφαρμογή της εναλλακτικής ιατρικής και ιδίως της ομοιοπαθητικής. Τελικά θα θέσουμε τα βήματα κατά το πώς μπορεί να γίνει ο συγκερασμός των διαφόρων σχολών για το βέλτιστο της υγείας του ασθενούς και του συστήματος υγείας, πόσο μάλλον σήμερα, στους χαλεπούς οικονομικούς καιρούς. [7]

8 Περίληψη Η διασυνδετική ή συνδυαστική ιατρική (integrative medicine/health) περικλείει όλες τις μεθοδολογίες εφαρμογής ιατρικών δεξιοτήτων, τόσο της κλασικής ιατρικής κύρια εκπρόσωπος βάσει του αριθμού των ιατρών που την εφαρμόζουν-, όσο και της εναλλακτικής/συμπληρωματικής ιατρικής. Προσπαθεί να συνδυάσει τις μεθόδους και τις πρακτικές των διαφόρων ιατρικών σχολών. (1) Υπάρχουν πολλές εναλλακτικές σχολές, όπως η ομοιοπαθητική, η αγιουρβέδα (η οποία εμπεριέχει τη γιόγκα και το διαλογισμό), η παραδοσιακή κινέζικη ιατρική (όπου εφαρμόζεται ο βελονισμός), η χειροπρακτική, η βοτανοθεραπεία. Θα αναλύσουμε τις πρώτες τρεις σχολές, που έχουν και τη μεγαλύτερη εφαρμογή. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε στις κύριες αρχές που διέπουν τα δύο βασικά ρεύματα, της επικρατούσης ιατρικής και της ομοιοπαθητικής. Κατόπιν θα καταδείξουμε ποιες αρχές διέπουν τον ανθρώπινο οργανισμό, ως σύστημα και με τη λογική αυτή ποιά θα πρέπει να είναι η προσέγγιση του ιατρού προς τον ασθενή, καθώς και στοιχεία που υποστηρίζουν την ολιστική προσέγγιση. Ο ιατρός της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας θα πρέπει να διαθέτει ολιστική προσέγγιση του ασθενούς, μια έννοια που η κλασική ιατρική την έχει παραμελήσει, με μόνη εξαίρεση την προσέγγιση του γενικού ιατρού. Για την καλύτερη αντιμετώπιση του ασθενούς,δηλαδή λιγότερη ταλαιπωρία, ταχύτερη θεραπεία, ελάττωση εμπλοκής έμψυχου δυναμικού και μικρότερου χρηματικού και υλικού κόστους, ο ιατρός που θα έρθει πρώτος σε επαφή με τον ασθενή, ανεξαρτήτως καταρτίσεως, θα πρέπει να βλέπει τον ασθενή ως σύνολο και να μπορεί να έχει κοινή γλώσσα με τους υπολοίπους συναδέλφους του. Ο ιατρός που πληροί περισσότερο αυτά τα κριτήρια είναι ο γενικός ιατρός από την πλευρά της κλασικής ιατρικής ή ο ομοιοπαθητικός από την πλευρά της εναλλακτικής, πόσο μάλλον ο ιατρός που έχει εκπαιδευτεί και στις δύο μεθοδολογίες, που είναι και ο στόχος της διασυνδετικής ιατρικής. Επομένως πάντοτε, ειδικά στη σύγχρονη εποχή της κρίσης, η διασυνδετική ιατρική θα πρέπει να διαπνέει την εκπαίδευση και την εφαρμογή της θεραπευτικής προσέγγισης όλων των ιατρών για το βέλτιστο της υγείας του κάθε ασθενούς και του συστήματος υγείας. 1. Διασυνδετική ιατρική. Ποιές ιατρικές σχολές περικλείει; 1.1. Ο ορισμός της διασυνδετικής ιατρικής. Υπάρχουν διάφορες λέξεις στην Αγγλοσαξονική με κύρια εκπρόσωπο τη λέξη integrative, οι οποίες στην ελληνική γλώσσα αποδίδονται ως διασυνδετική, συνδυαστική, ενοποιητική ή γεφυροποιός. Η έννοιά της όμως παραμένει η ίδια. Η διασυνδετική ιατρική περιλαμβάνει όλες τις τρέχουσες προσεγγίσεις θεραπείας και ίασης του ανθρώπου. Η διασυνδετική ιατρική είναι η θεραπευτική προσέγγιση που βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη σχέση θεραπευτή- θεραπευόμενου, εστιάζει στο σύνολο του οργανισμού (στο όλον) και όχι [8]

9 σε μεμονωμένα συμπτώματα, χρησιμοποιεί όλες τις πρέπουσες θεραπευτικές προσεγγίσεις, βασισμένες σε επιστημονική έρευνα (evidence based medicine), ασκούμενες πάντα από επαγγελματίες υγείας, σύμφωνα με την ομοφωνία των Ακαδημαϊκών Κέντρων Υγείας για τη Διασυνδετική Ιατρική, το Μάιο του (2) Περιέχονται λοιπόν δύο κύρια ρεύματα: η κλασική ιατρική και η εναλλακτική ιατρική Η κλασική ιατρική Η κλασική ιατρική, η επικρατούσα ιατρική πρακτική σήμερα, αναφέρεται συχνά ως ιατρική βασισμένη σε επιστημονική έρευνα (evidence based medicine), παρόλο που και η εναλλακτική ιατρική έχει επιστημονικά δεδομένα που τη δικαιώνουν σε πειραματικό και κυρίως σε πρακτικό επίπεδο. Όλοι οι ιατροί, ανεξαρτήτως ειδικότητας ή εξειδίκευσης, έχουμε λάβει κατά τη διάρκεια των φοιτητικών μας χρόνων αυτήν την εκπαίδευση, χωρίς να γίνεται αναφορά στην εναλλακτική ιατρική Η εναλλακτική ιατρική Η εναλλακτική ιατρική περικλείει όλες τις πρακτικές θεραπείας πλην της κλασικής ιατρικής. Περιλαμβάνει πολλές ετερογενείς μεθόδους, όπως η ομοιοπαθητική, η αγιουρβέδα (η οποία εμπεριέχει τη γιόγκα), η παραδοσιακή κινέζικη ιατρική (όπου εφαρμόζεται ο βελονισμός), η χειροπρακτική και η βοτανοθεραπεία. Στη συνέχεια θα ασχοληθούμε μόνο με τις τρεις πρώτες μεθόδους- ομοιοπαθητική, αγιουρβέδα και παραδοσιακή κινέζικη ιατρική- διότι αντιλαμβάνονται το ανθρώπινο σώμα ως σύνολο (ολιστική προσέγγιση), χρησιμοποιούνται πιο συχνά από όλες τις άλλες εναλλακτικές πρακτικές και θεωρούν ότι δρουν μέσω ανταλλαγής ενέργειας, για αυτό και συχνά αναφέρονται ως βιοενεργειακές θεραπείες Ομοιοπαθητική Η Ομοιοπαθητική Ιατρική θεμελιώθηκε το 1810 από τον Christian Friedrich Samuel Hahnemann με την έκδοση του συγγράμματος «Όργανον της Θεραπευτικής Τέχνης, (σε μορφή παραγράφων αφορισμών κατά το πρότυπο των ιπποκρατικών κειμένων) που περιείχε τους νόμους και τις αρχές μιας νέας θεραπευτικής μεθόδου, την οποία ονόμασε «Ομοιοπαθητική». Ο Samuel Hahnemann, Γερμανός ιατρός, αν και διάσημος από μικρή ηλικία (μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της Μαγεντίας) απογοητεύθηκε από την ανεπάρκεια της ιατρικής της εποχής του (όπου τα κύρια μέσα θεραπείας ήταν οι αφαιμάξεις, τα καθαρτικά, οι υποκλυσμοί κλπ), αποσύρθηκε από τη μάχιμη ιατρική και αφοσιώθηκε στη μετάφραση ιατρικών συγγραμμάτων. Η διορατικότητα του πνεύματός του και η εντρύφησή του στη μελέτη του συνόλου της ιατρικής γνώσης της εποχής του έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη σύλληψη και διατύπωση των αρχών και των νόμων της Ομοιοπαθητικής. [9]

10 Υποστήριξε και προσπάθησε να αποδείξει ότι υπάρχουν νόμοι της φύσης που διέπουν την πραγματική θεραπεία, όπως υπάρχουν ανάλογοι νόμοι στους οποίους βασίζεται η Φυσική, η Χημεία και όλες οι θετικές επιστήμες. Ότι κανείς δεν μπορεί να φέρει σε πέρας μία πραγματική θεραπεία αν δεν γνωρίζει και δεν καθοδηγείται από αυτούς τους νόμους. Η κλασική Ομοιοπαθητική αποτελεί ένα τεκμηριωμένα ολιστικό θεραπευτικό σύστημα, μία φυσική μέθοδος θεραπείας, που βασίζεται σε θεραπευτικούς νόμους. Στόχος της είναι η ενίσχυση του οργανισμού κινητοποιώντας τον αμυντικό μηχανισμό του και αποκαθιστώντας τη διαταραχή της υγείας του. Η θεραπεία εστιάζεται στη συνολική εικόνα του ασθενή (που συμπεριλαμβάνει τα συμπτώματα και από τα τρία επίπεδα του οργανισμού) και όχι μόνο στην εικόνα της νόσου από την οποία πάσχει. Συνέπεια αυτής της μεθόδου είναι η εξατομίκευση της θεραπείας, ίσως σε μεγαλύτερο βαθμό από κάθε άλλη θεραπευτική μέθοδο. Ασθενείς με την ίδια νοσολογική οντότητα μπορεί να χρειάζονται διαφορετικά ομοιοπαθητικά φάρμακα και σχήματα. Ο Γεώργιος Βυθούλκας επανέφερε την Ομοιοπαθητική στις βασικές της αρχές, τις οποίες εμπλούτισε αποδεικνύοντας ότι είναι μια αληθινά συστημική επιστήμη, που βασίζεται σε νόμους και που αποσκοπεί στο να διεγείρει τις «αντιδρώσες» δυνάμεις του οργανισμού. Στα βιβλία του «Επιστήμη της Ομοιοπαθητικής» και «Levels of Health» περιγράφει ολοκληρωμένα τις βασικές αρχές πάνω στις οποίες έχει οικοδομηθεί αυτή η ολιστική προσέγγιση στην υγεία, στην ασθένεια και στην θεραπεία. Οι θέσεις που διατύπωσε ο Hahnemann μπορούν να συνοψιστούν στα εξής: Ότι δεν υπάρχουν «ασθένειες», αλλά μόνο «ασθενείς». Ότι η φύση των ασθενειών είναι πάντοτε «ενεργειακής» μορφής. Ότι τα φάρμακα, για να επιδράσουν σε μια τέτοια διαταραχή ενεργειακής μορφής, θα πρέπει επίσης να βρίσκονται σε κατάσταση «ενεργειακή». Με συστημική θεώρηση, οι θέσεις της Ομοιοπαθητικής μπορούν να διατυπωθούν ως εξής: Ότι σε όλες τις ασθένειες, οξείες ή χρόνιες, εκείνο που διαταράσσεται, καταρχήν, δεν είναι το υλικό σώμα, αλλά η δυναμική ισορροπία του οργανισμού, η ομοιόσταση, δηλαδή οι οργανωσιακές διαδικασίες (και στα τρία επίπεδα, το σωματικό, το συναισθηματικό και το νοητικό) και η διαδικασία αυτορρυθμίσεως, με την οποία κάθε οργανισμός τείνει να διατηρήσει σταθερές ορισμένες βιολογικές παραμέτρους, ώστε να αντισταθμίσει τις μεταβολές του περιβάλλοντος. Ότι οι νοσογόνοι και θεραπευτικοί παράγοντες επιδρούν στον ανθρώπινο οργανισμό όχι μόνο φυσικο-χημικά αλλά και με άλλο τρόπο που ενδεχόμενα να είναι το μοντέλο της δομικής σύζευξης. Σύμφωνα με αυτή τη διαπίστωση, η Ομοιοπαθητική προσεγγίζει με τη θεραπευτική της δραστηριότητας όχι μόνο στο σώμα, δηλαδή στη δομή ή σχήμα (structure) αλλά και σε ένα άλλο πεδίο, στο δυναμικό ή οργανωσιακό πεδίο, που βρίσκεται πέρα και πίσω από τα φυσικά όργανα του σώματος. Ότι θεραπευτικά είναι τα φάρμακα, που έχουν τη δυνατότητα να επηρεάζουν το δυναμικό αυτό πεδίο, δηλαδή τις οργανωσιακές διαδικασίες (Bellavite P). [10]

11 Οι νόμοι της ομοιοπαθητικής Νόμος των ομοίων Βασική αρχή του θεραπευτικού συστήματος που ονομάζεται ομοιοπαθητική είναι ο νόμος των ομοίων: η θεραπεία μιας νόσου επιτυγχάνεται με φαρμακευτικές ουσίες που έχουν τη δυνατότητα να παράγουν, σε ένα υγιές άτομο, όμοια συμπτώματα - "όμοιο πάθος"- με εκείνα της νόσου που πρόκειται να θεραπεύσουν. Ο νόμος αυτός είναι αντίθετος από αυτόν της συμβατικής ιατρικής (contraria contrariis curentur), κάτι που αναπαρίσταται σε πολλά παραδείγματα. Η δακτυλίτιδα (digitalis) στην συμβατική ιατρική χρησιμοποιείται για την καταστολή επεισοδίων παροξυσμικής υπερκοιλιακής ταχυκαρδίας ενώ στην ομοιοπαθητική, λόγω ακριβώς αυτής της δράσης της, θα χρησιμοποιηθεί θεραπευτικά σε περιπτώσεις βραδυκαρδίας, με πολύ αδύνατο σφυγμό, λιποθυμική τάση και ανώμαλη αναπνοή, που συνοδεύονται από γενική εξάντληση, ανορεξία, τάση για έμετο και έμετο που δεν ανακουφίζει την ναυτία, ευαισθησία στο επιγάστριο, κρύο δέρμα, κλπ. Αυτή μπορεί να είναι μια συμπτωματολογία που να ταιριάζει όχι μόνο σε μια καρδιακή πάθηση π.χ. κολποκοιλιακό αποκλεισμό, αλλά και σε μια χρόνια διαταραχή του ήπατος ή σε μια λοιμώδη ηπατίτιδα ή σε μια ασθματική κρίση κλπ (3). H αρχή αυτή διατυπώθηκε από τον Hahnemann με το λατινικό ρητό "similia similibus curentur", τα όμοια θεραπεύονται με τα όμοια. O Hahnemann πίστευε ότι αυτός είναι ένας από τους θεμελιώδεις νόμους της θεραπευτικής Τα 3 επίπεδα του ανθρωπίνου σώματος Ο ανθρώπινος οργανισμός αποτελείται από 3 επίπεδα, που αλληλοπλέκονται και αποτελούν ένα αρμονικό σύνολο. Συγκεκριμένα ο Γεώργιος Βυθούλκας στο βιβλίο του «Επιστήμη της Ομοιοπαθητικής» τα διαχωρίζει σε: Διανοητικό το πιο υψηλό και σημαντικό επίπεδο, το οποίο έχει σχέση με τη σκέψη και τις ανώτερες νοητικές λειτουργίες του ατόμου. Χάρις σε αυτό αισθανόμαστε τη μοναδικότητά μας, αποτελεί κομμάτι της συνείδησής μας, καθώς και των ανώτερων εγκεφαλικών λειτουργειών,όπως η αντίληψη, η λογική και η κατανόηση ιδεών Συναισθηματικό Αποτελεί το ενδιάμεσο επίπεδο και αποτελείται από τα συναισθήματα, θετικά και αρνητικά. Ερευνάται διεξοδικά κατά τη λήψη του ομοιοπαθητικού ιστορικού, κάτι που θεωρείται περιττό έως αδιάφορο,κατά την κλασική προσέγγιση του ασθενούς. [11]

12 Σωματικό Θεωρείται το κατώτερο επίπεδο και συγκροτείται από τα διάφορα όργανα και συστήματα. Μάλιστα υπάρχει μια διαφοροποίηση εντός του σωματικού επιπέδου, θεωρώντας ως πιο σημαντικό τον εγκέφαλο και το νευρικό σύστημα, εν συνεχεία το κυκλοφορικό και την καρδιά, το ενδοκρινικό, το πεπτικό, το αναπνευστικό,το ουροποιητικό, το γεννητικό, το σκελετικό και καταλήγοντας στο μυϊκό σύστημα. Όσο πιο σοβαρή είναι μια νόσος, τόσο πιο υψηλό επίπεδο του ανθρωπίνου σώματος έχει επηρεάσει Νόμος της ελάχιστης δόσης Ο Hahnemann, έχοντας ήδη πειραματιστεί-αποδείξει μεγάλο αριθμό φαρμάκων, χορηγούσε στις περιπτώσεις των ασθενών το αντίστοιχο όμοιο φάρμακο σύμφωνα με το βασικό νόμο της Ομοιοπαθητικής (Similia Similibus Curentur), αρχικά σε δόσεις με τη γνωστή ως τότε δοσολογία. Παρατήρησε όμως ότι, αν και η θεραπεία είχε επιτευχθεί, τα συμπτώματα της αρρώστιας, στο μεταξύ, παρουσίαζαν προσωρινή επιδείνωση και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό που να γίνεται προβληματική η επανάληψη τόσο μεγάλων δόσεων. Αυτό όμως ήταν αναμενόμενο, αφού το φάρμακο είχε τη δυνατότητα να προκαλεί παρόμοια συμπτώματα με εκείνα από τα οποία υπέφερε ο ασθενής. Αποφάσισε τότε να χορηγεί φάρμακα ελαττώνοντας διαδοχικά τις δόσεις, σύμφωνα με μια προκαθορισμένη κλίμακα και να παρατηρεί τα αποτελέσματα της νέας δοσολογίας. Στο βιβλίο του «Όργανον» ο Hahnemann αναφέρει στο πλαίσιο περιγραφής των ομοιοπαθητικών πειραμάτων: «Οι νεώτερες και πρόσφατες εμπειρίες μας δίδαξαν ότι οι φαρμακευτικές ουσίες σε ακατέργαστη κατάσταση, δεν εμφανίζουν όλο τον πλούτο των δυνάμεων που είναι λανθάνουσες μέσα τους, εκτός και εάν ελήφθησαν πολύ αραιωμένες, αφού έγιναν δραστικότερες με το κατάλληλο τρίψιμο και τις κρούσεις. Με την απλή αυτή κατεργασία αναπτύσσονται απίστευτα οι λανθάνουσες ιδιότητες της φυσικής κατάστασης των ουσιών» Σταδιακά διαπιστώθηκε ότι όσο πιο αραιό (δυναμοποιημένο) είναι το ομοιοπαθητικό διάλυμα, τόσο πιο πολύ αυξάνεται η δραστικότητά του. Το γεγονός αυτό έρχεται σε σύγκρουση με ένα βασικό νόμο της χημείας, που αναφέρει ότι δεν υπάρχει ούτε ένα μόριο της αρχικά διαλυόμενης ουσίας σε αραίωση του διαλύματος πέραν του (νόμος του Avogadro). [12]

13 Η αντίφαση τροφοδότησε την επιχειρηματολογία των πολέμιων της ομοιοπαθητικής ότι το ομοιοπαθητικό φάρμακο δεν περιέχει τίποτα εκτός από νερό και η δράση του περιορίζεται σε αυτή του placebo (εικονικό φάρμακο). Επιχείρημα που δεν μπορεί να ευσταθεί αφού το ομοιοπαθητικό σκεύασμα αποδεικνύεται πολύ δραστικό σε βρέφη, ζώα και φυτά. Η ορθή χρήση των ομοιοπαθητικών βασίζεται στην λήψη ιστορικού. Η θεραπεία στην ομοιοπαθητική βασίζεται στα χαρακτηριστικά του φέροντα τη νόσο ασθενή και όχι στην ασθένεια. Δηλαδή κατά την λήψη του ιστορικού αξιοποιούνται όλα τα συμπτώματα αλλά και τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά του ασθενή. Η χρήση των ομοιοπαθητικών φαρμάκων στα διάφορα νοσήματα είναι πολύπλοκη. Οι οδηγίες για τη συνταγογράφηση συγκεκριμένων συμπτωμάτων βασίζονται κυρίως στο repertory του Κεντ και πιο πρόσφατες ενημερώσεις. Η χρήση των ομοιοπαθητικών φαρμάκων για οποιασδήποτε ειδικότητας σύμπτωμα ακολουθεί τη γενική πρακτική της ομοιοπαθητικής: γίνεται η λήψη ενός πολύ λεπτομερούς ιστορικού και μετά ακολουθεί η ανάλυση των συμπτωμάτων, η διασταύρωση των πληροφοριών (repertorize) για να καταλήξει ο ιατρός να δώσει το κατάλληλο ομοιοπαθητικό φάρμακο. Η ομοιοπαθητική θεραπεία δεν αποσκοπεί στη μείωση ενός συμπτώματος, αλλά συμβάλει στη στήριξη μιας αλλαγής στη φυσική κατάσταση του ασθενούς, την σωματική, ψυχική και νοητική του κατάσταση. Τα συμπτώματα που σχετίζονται με τις περιγραφές που έχουν καταγραφεί στα διάφορα repertory και κυρίως στου Κεντ είναι κατά προσέγγιση: παραδείγματος χάριν για την κοιλιαλγία υπάρχουν πάνω από 400 λήμματα (ρούμπρικες) με γενικά και ειδικά συμπτώματα, όπου αντιστοιχούν 60 πιθανές επιλογές θεραπευτικού σκευάσματος, ανάλογα με τον ασθενή και την πολυπλοκότητα της εικόνας του. Η ομοιοπαθητική είναι ένα μοναδικό σύστημα της ιατρικής που ασχολείται με το σύνολο των συμπτωμάτων του ασθενή σωματικά, διανοητικά και συναισθηματικά. Τα συμπτώματα είναι οι δυναμικές αντιδράσεις ενός ατόμου στα εξωτερικά και εσωτερικά ερεθίσματα που δέχεται. Είναι η σταχυολόγηση και η κατανόηση των λεπτομερειών και οι συνδέσεις ανάμεσα σε αυτά τα συμπτώματα που οδηγούν τον ομοιοπαθητικό να περιγράψει ένα συγκεκριμένο φάρμακο. Για τον ομοιοπαθητικό, όλα τα συμπτώματα εξαρτώνται από το πλαίσιο: δεν μπορεί κανείς να δει ένα σύμπτωμα σε απομόνωση, αλλά προσπαθεί να κατανοήσει κάθε σύμπτωμα του ασθενούς σε ένα πλαίσιο που σχετίζεται με ολόκληρο το πρόσωπο. Η φύση της ομοιοπαθητικής θεραπευτικής είναι κατάλληλη για να εφαρμοστεί σε πολυπαραγοντικές ασθένειες όπως το βρογχικό άσθμα, η άνοια και η στεφανιαία νόσος Παραδοσιακή Κινεζική Ιατρική Το παραδοσιακό θεραπευτικό σύστημα της κίνας θεωρεί βασικό στοιχείο την εσωτερική ισορροπία του οργανισμού. Υπάρχει μία αντιστοίχηση ανάμεσα στα κύρια στοιχεία της [13]

14 φύσης και τα εσωτερικά όργανα του οργανισμού που εκφράζεται με τη θεωρία των πέντε φάσεων ή πέντε στοιχείων. Τα πέντε στοιχεία είναι: φωτιά, γη, μέταλλο, νερό και ξύλο. Υπάρχει αντιστοίχηση ανάμεσα στα στοιχεία αυτά, στις 5 εποχές του έτους (άνοιξη, καλοκαίρι, τέλος καλοκαιριού, φθινόπωρο, χειμώνας) και στα 5 σημεία του ορίζοντα (ανατολή, δύση, βορράς, νότος, κέντρο). Τα στοιχεία αυτά αντιπροσωπεύουν ροή ενεργειών (yin, yang) μέσα στο σώμα που διαδέχονται η μία την άλλη με δυναμικό τρόπο σε έναν αέναο κύκλο. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή δεν είναι σημαντικά τα ίδια τα στοιχεία αλλά η συνέργεια και οι αλληλεπιδράσεις τους, καθώς απαρτίζουν τη ζωτική δύναμη της ζωής (chi). Η αιτία της ασθένειας θεωρείται η ανισορροπία ανάμεσα σε αυτά τα πέντε στοιχεία. Εάν ένα στοιχείο υπεραναπτυχθεί σε βάρος κάποιου άλλου που υποστρέφει τότε το σύστημα τρέπεται εκτός της θέσης ισορροπίας του και υπολείπεται η λειτουργικότητά του. Η διάγνωση και η θεραπεία στηρίζεται στην κατανόηση αυτών των 5 στοιχείων και στο πως αλληλεπιδρούν. (4) Η αρχαία κινέζικη ιατρική εμπεριέχει διαφόρους τρόπους θεραπείας, όπως ο βελονισμός και η ρεφλεξολογία Βελονισμός Η αρχαία κινεζική τέχνη του βελονισμού χρονολογείται από την δυναστεία του Χαν. Οι αναφορές για τη χρήση των βελόνων από μπαμπού χρονολογούνται πριν από 4700 χρόνια. Ο βελονισμός είναι μια τεχνική που αξιολογεί τη ροή και τη διανομή της ζωτικής ενέργειας στον οργανισμό μέσα από συγκεκριμένα μονοπάτια, που είναι γνωστά ως μεσημβρινοί και κανάλια. Σύμφωνα με την θεωρία του βελονισμού υπάρχει ένα σύστημα που αποτελείται από 20 μεσημβρινούς και 400 βελονιστικά σημεία. Στην παραδοσιακή κινεζική θεραπευτική τέχνη του βελονισμού, η διάγνωση βασίζεται στο ιστορικό του ασθενούς και στη σωματική εξέταση του ασθενούς (εμφάνιση, ομιλία, την οσμή, τις διάφορες τοπικές ευαισθησίες, και τέλος στην ποιότητα του καρδιακού παλμού). Ο βελονιστής επιλέγει στη συνέχεια τα κατάλληλα βελονιστικά σημεία που θα πρέπει να συμπεριλάβει στην θεραπεία του ασθενούς. Διάφοροι ερευνητές, συμπεριλαμβανομένου του Pomeranz, έχουν δείξει ότι υπάρχει κάποιος συσχετισμός μεταξύ αυτών των βελονιστικών σημείων και των περιοχών με υψηλή ηλεκτρική αγωγιμότητα στην επιφάνεια του δέρματος. (5) Ο βελονισμός με την ευρύτερη έννοια του όρου περιλαμβάνει επίσης και τις τεχνικές δακτυλοπίεσης των βελονιστικών σημείων, τον βελονισμό με λέιζερ, τον οτοβελονισμό, τον ηλεκτροβελονισμό και άλλες παρεμφερείς τεχνικές που χρησιμοποιούν τα βελονιστικά σημεία. Ο βελονισμός έχει τις ρίζες του βαθειά στην παραδοσιακή κινεζική ιατρική, και μόλις πρόσφατα άρχισε σιγά- σιγά να χρησιμοποιείται και να είναι αποδεκτός στη δυτική ιατρική. Παρά το γεγονός ότι ο βελονισμός έχει αποδοχή σε πολλούς κλάδους της δυτικής ιατρικής, όπως στην ορθοπαιδική και στα ιατρεία χρόνιου πόνου, υπάρχει συνεχής σκεπτικισμός για πολλά από τα οφέλη που αποδίδονται στην θεραπεία του βελονισμού. (6-7) [14]

15 Ρεφλεξολογία Η ρεφλεξολογία ή θεραπεία των ζωνών είναι μια μέθοδος εναλλακτικής ιατρικής που στηρίζεται στην εφαρμογή ειδικών πιέσεων και μαλάξεων στο πέλμα και τη ράχη των ποδιών. Επειδή στο πέλμα υπάρχουν νευρικές απολήξεις, αυτές οι εξειδικευμένες πιέσεις προκαλούν ένα «αντανακλαστικό» ερέθισμα σε καθένα σημείο και όργανο του σώματος ξεχωριστά, με αποτέλεσμα την διέγερση του νευρικού και του αμυντικού συστήματος του οργανισμού. Στην περίπτωση που δεν είναι εφικτό να γίνει εφαρμογή στα πόδια γίνεται στα χέρια. (8) Πολλές αναδρομικές έρευνες που επεξεργάστηκαν στοιχεία τυχαιοποιημένων διπλών τυφλών μελετών πάνω στην κλινική αποτελεσματικότητα της ρεφλεξολογίας, δεν απέδειξαν όφελος από τη χρήση της. (9) Αγιουρβέδα Η Αγιουρβέδα είναι ένα αρχαίο θεραπευτικό σύστημα εξατομικευμένης ιατρικής που ασκείται στην Ινδία ήδη από το 1500 π.χ. Σύμφωνα με αυτό το θεραπευτικό σύστημα, η ιδιοσυγκρασία του κάθε ατόμου καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την προδιάθεση στην νόσο, την πρόγνωση ασθενειών, καθώς επίσης και την ενδεδειγμένη θεραπεία και τρόπο ζωής. (10) Η λέξη «Αγιουρβέδα» προέρχεται από δύο σανσκριτικές λέξεις, δηλαδή, «Ayus» και «Veda», η μεν πρώτη σημαίνει ζωή ή μακροβιότητα και η δεύτερη γνώση ή επιστήμη. Η βασική φιλοσοφία της Αγιουρβέδα είναι ότι τα πάντα στο σύμπαν, συμπεριλαμβανομένης της ζωής, αποτελούνται από πέντε στοιχεία, που ονομάζονται panchamahabhutas. Αυτά τα πέντε στοιχεία είναι χώρος(αιθέρας), αέρας, φωτιά, νερό και γη. Αυτά τα στοιχεία δεν αναγνωρίζονται ως φυσικά στοιχεία, αλλά θεωρούνται ως αρχές μοναδικές για το συγκεκριμένο στοιχείο. Από αυτά τα στοιχεία, φαίνεται να προκύπτουν τρεις βασικοί παράγοντες (doshas) που ελέγχουν το ανθρώπινο σώμα και άλλοι τρεις (gunas),που ελέγχουν το πνεύμα. Συγκεκριμένα οι doshas διακρίνονται σε vata, pitta και kapha. Το Vata προκύπτει από τον αιθέρα και τον αέρα, το pitta προκύπτει από την φωτιά και νερό και το kapha προκύπτει από το νερό και τη γη. Αντίστοιχα τα gunas διαχωρίζονται σε Sattva, Rajas και Tamas.Τα doshas και τα gunas, ανάλογα με τις αναλογίες που συνυπάρχουν στον καθένα, συμβάλλουν στην διαμόρφωση της ιδιοσυγκρασίας (prakruti) του. Το Prakruti είναι γενετικά προκαθορισμένο. Η Αγιουρβέδα αναγνωρίζει επίσης επτά στοιχεία του σώματος (dhatus): λέμφος, αίμα, μύες, λίπος, οστά, μυελός των οστών και σπέρμα. Επίσης διαχωρίζει τρία προϊόντα απέκκρισης (Mala): τα κόπρανα, τα ούρα και τον ιδρώτα, ενώ στην πέψη αναφέρει ξεχωριστά την χωνευτική φωτιά (Agni ), υπονοώντας τα ένζυμα ή τον ενεργειακό μεταβολισμό. (11) [15]

16 Οποιαδήποτε διαταραχή στους προαναφερθέντες παράγοντες μπορεί να προκαλέσει την εκδήλωση της νόσου. Επειδή οποιαδήποτε διαταραχή κυρίως στα dosha, αποτελεί τον πυρήνα της κάθε δυσλειτουργίας, διατηρώντας τα σε ισορροπία θα διατηρηθεί η καλή ποιότητα ζωής και τελικά η υγεία σύμφωνα πάντα με την θεωρία της Αγιουρβέδα. (12) Η διάγνωση γίνεται με τη λήψη ιστορικού, την παρατήρηση, την ψηλάφηση, καθώς και την εκτέλεση μιας εξέτασης των διαφόρων οργάνων και συστημάτων, με ιδιαίτερη προσοχή στην καρδιά, τους πνεύμονες και το γαστρεντερικό σύστημα. Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στην εξέταση του παλμού, της γλώσσας, των ματιών και των νυχιών. Η εξέταση των προϊόντων απέκκρισης (mala) και ιδίως των ούρων είναι επίσης πολύ χρήσιμη. Τα ευρήματα έχουν διαφορετικές ερμηνείες από την επικρατούσα ιατρική θεώρηση και βασίζονται στις αρχές που περιγράφονται παραπάνω Γιόγκα Η Γιόγκα αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της Αγιουρβέδα και ασκείται ευρέως στην Ινδία ενώ κερδίζει συνεχώς την αποδοχή σε πολλές χώρες σε όλο τον κόσμο. Η γιόγκα (συνηθέστερα χρησιμοποιείται η χάθα γιόγκα) αποτελείται από ασκήσεις ευλυγισίας, χαλάρωσης και φυσικής άσκησης. Βοηθά στη διατήρηση της καλής σωματικής κατάστασης του ανθρώπινου οργανισμού, κυρίως όμως στην ηρεμία, ώστε αναπόσπαστα το άτομο να ασχοληθεί με το πνεύμα του. Η Αγιουρβέδα θεωρεί ότι η πνευματικότητα αποτελεί βασικό στοιχείο για την υγεία και την καλή ποιότητα ζωής. Η θεραπεία με την Αγιουρβέδα έχει σαν στόχο τον ασθενή και όχι την ασθένεια, αρχή που μοιράζονται όλες οι εναλλακτικές ολιστικές θεραπευτικές προσεγγίσεις Pancha Karma Pancha Karma είναι οι 5 τρόποι κάθαρσης. Είναι η κύρια μέθοδος κάθαρσης της Αγιουρβέδα. Τα στάδιά της είναι : κάθαρση των εντέρων, εξαγνισμός, φαρμακευτικό κλύσμα, θεραπευτικός εμετός, ρινικά φάρμακα και θεραπευτική αποβολή τοξικού αίματος. Η κάθαρση των εντέρων είναι πιο χρήσιμη για την Πίττα, τα φαρμακευτικά κλύσματα για τη Βάτα και ο θεραπευτικός εμετός για την Κάφα. Για να βοηθήσουμε σε αυτήν την διαδικασία προκαταρκτικού καθαρμού ώστε να εξαλείψουμε τις επιβαρημένες ιδιοσυγκρασίες από το σώμα υπάρχουν άλλες δυο θεραπείες. Αυτές είναι: η θεραπεία με λάδια και η θεραπεία με ατμό. Η θεραπεία με λάδια αποτελείται από μασάζ με θεραπευτικά λάδια και η θεραπεία ατμού περιλαμβάνει τη χρήση σάουνας. (13) Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι δεν εφαρμόζονται χωριστά οι προαναφερθείσες θεραπείες στην Αγιουρβέδα. Η θεραπεία πάντα συνίσταται σε ταυτόχρονη λήψη φυτικών παρασκευασμάτων, συγκεκριμένες διατροφικές προσαρμογές, γιόγκα και διαλογισμό. [16]

17 Όπως και σε άλλα συστήματα εναλλακτικής ιατρικής, η Αγιουρβέδα δίνει έμφαση στην εγγενή σχέση μεταξύ του σώματος, του νου και της συνείδησης. Η αντιμετώπιση της νόσου σύμφωνα με την θεωρία της Αγιουρβέδα είναι εξατομικευμένη. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι με τις εναλλακτικές μεθόδους, ιδίως για τις 3 κύριες εκπροσώπους, η θεραπεία τίθεται θεωρώντας τον ανθρώπινο οργανισμό ως σύνολο, κι όχι ως κομμάτια, που μπορούμε να αναλύσουμε πλήρως- όπως ισχυρίζεται η αναλυτική σκέψη, που διακατέχει την κλασική σχολή. Στο επόμενο κεφάλαιο θα αναφερθούμε σε στοιχεία της θεωρητικής βιολογίας και γενικότερα της επιστημονικής σκέψης, που δίνουν βήμα για θεώρηση του ανθρώπου ως ένα σύνολο (ολιστική προσέγγιση) και όχι ως κομμάτια σαφώς διακρινόμενα μεταξύ τους (αναλυτική προσέγγιση). Θα επισημάνουμε βασικές αρχές της συστημικής σκέψης και της βιοσημειωτικής. 2. Ο ανθρώπινος οργανισμός ως σύστημα. Βασικές αρχές συστημάτων και βιοσημειωτικής Ορισμοί συστήματος. Κατά καιρούς έχουν τεθεί διάφοροι ορισμοί για το τί είναι ένα σύστημα. Απλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι το σύστημα αποτελείται από ένα σύνολο στοιχείων και των μεταξύ τους σχέσεων, το οποίο διαχωρίζεται από το περιβάλλον του. Εξαρτάται από τον κάθε παρατηρητή, ποιό είναι το περιβάλλον, οπότε ταυτόχρονα θέτουμε και τον ορισμό του συστήματος. Ας θέσουμε ένα αντιληπτό παράδειγμα συστήματος τον ανθρώπινο οργανισμό, οπότε ως περιβάλλον ορίζουμε ότι υπάρχει πέραν του δέρματος. Στη συνέχεια παραθέτουμε διάφορους ορισμούς, που έδωσαν διάφοροι επιστήμονες, με βάση τη χρονική σειρά: Σύστημα είναι ένα σύνολο μεταβλητών επιλεγμένες από έναν παρατηρητή, σε συνδυασμό με τους περιορισμούς μεταξύ των μεταβλητών αυτών τους οποίους ανακαλύπτει, υποθέτει ή προτιμεί [Ashby, 1953] Ένα σύστημα είναι μία ομάδα στοιχείων (αντικειμένων) και οι μεταξύ των σχέσεις [Hall και Fagan, 1956] Σύστημα είναι μία ομάδα συστατικών, οι αλληλεπιδράσεις των οποίων τα ενώνουν σε ένα σύνολο (whole) [von Bertalanffy, 1968] Τα συστήματα είναι γνωστικώς κατασκευασμένες οντότητες οι οποίες δημιουργούνται από τους ανθρώπους και τα οποία μερικώς αναφέρονται σε πραγματικά συστήματα ή πράγματα [Rosen, 1986] [17]

18 2.2. Ταξινόμηση συστημάτων. Υπάρχουν διάφορες κατηγοριοποιήσεις των συστημάτων, με βάση τη δυνατότητα πρόβλεψης, της συμπεριφοράς, τον τρόπο δημιουργίας τους, ως προς τα γεγονότα. Εμείς θα αναφερθούμε μόνο την ταξινόμηση με βάση το περιβάλλον του συστήματος, οπότε τα διακρίνουμε σε κλειστά και ανοικτά συστήματα Κλειστά συστήματα Ορισμός Ένα σύστημα, το οποίο δεν επηρεάζεται από το περιβάλλον του ή αντίστροφα όταν η συμπεριφορά του μπορεί απόλυτα να αιτιολογηθεί από τις διεργασίες που συμβαίνουν στο εσωτερικό του, ονομάζεται κλειστό σύστημα. Ένα παράδειγμα είναι το σύνολο των γραναζιών μιας μηχανής, χωρίς μηχανικές τριβές, που η κίνηση του πρώτου γραναζιού δίνει αέναη μεταδίδεται στο επόμενο και ούτω καθ εξής μέχρι το τελευταίο γρανάζι να κινητοποιήσει με τη σειρά του το πρώτο Υποκατηγορίες Έχουμε τρεις υποκατηγορίες κλειστών συστημάτων ανάλογα με τον παράγοντα που μελετούμε ως σταθερό (ενέργεια, πληροφορία, οργάνωση). αυτάρκη: συστήματα κλειστά ως προς την ενέργεια ανεξάρτητα: συστήματα κλειστά ως προς την πληροφορία αυτόνομα: συστήματα κλειστά ως προς την οργάνωσή τους Ανοιχτά συστήματα Σε αυτά υπάγονται όλα τα έμβια όντα, εφόσον έρχονται πάντα σε επαφή και επηρεάζονται από το περιβάλλον τους. Τέτοιο παράδειγμα είναι φυσικά και ο άνθρωπος, ο οποίος επηρεάζεται από το περιβάλλον του, π.χ. από την αλλαγή των κλιματολογικών συνθηκών. [18]

19 Ορισμός Μία οντότητα της οποία η συμπεριφορά αλλάζει βάσει των συνθηκών που βρίσκονται έξω από τα σύνορά της, ονομάζεται ανοικτό σύστημα. Ένα βιολογικό σύστημα είναι ανοικτό όσο αφορά την ανταλλαγή ύλης και ενέργειας με το περιβάλλον του. Ας προχωρήσουμε τώρα, αναλύοντας τον τρόπο προσέγγισης των συστημάτων Προσεγγίσεις συστημάτων Αναλυτική- μηχανιστική προσέγγιση Σύμφωνα με την αναλυτική (μηχανιστική) προσέγγιση της κλασικής επιστήμης, η ανάλυση του χαμηλότερου επιπέδου μπορεί να αναχθεί και να εφαρμοστεί στο ανώτερο επίπεδο. Αυτό σημαίνει ότι εάν απλοποιηθεί ένα σύστημα και μελετηθούν τα επιμέρους στοιχεία του, θα εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα τα οποία μπορούν να αναχθούν και σε ολόκληρο το σύστημα όπως επίσης και οι σχέσεις των επιμέρους στοιχείων. Προσαρμόζοντας έναν αριθμό μεταβλητών σε κάθε παρατήρηση, προσπαθεί να καταλήξει σε γενικούς νόμους που θα επιτρέπουν την πρόβλεψη των ιδιοτήτων του συστήματος σε οποιεσδήποτε συνθήκες. Στην παραπάνω παραδοχή έχει βασιστεί η κλασική ιατρική. Αν κανείς γνωρίζει την ακριβή κατάσταση όλων των οργάνων και κυττάρων του σώματος, θεωρητικά, είναι σε θέση να κατανοήσει τις λειτουργίες του οργανισμού. Όμως αυτό δε συμβαίνει γιατί πολλές φορές έχουμε συμπτώματα από τον ασθενή χωρίς να υπάρχουν αντίστοιχες βλάβες στα μέρη του υπό μελέτη οργανισμού, όπως σε πχ ημικρανίες, σπασμό των στεφανιαίων αγγείων με τη δημιουργία στηθάγχης, εμετό, διαρροϊκές κενώσεις, ψυχικές διαταραχές, αϋπνία, οσφυαλγία ή ακόμα και την δημιουργία παθήσεων χωρίς εμφανή βλαπτικό παράγοντα (αυτοάνοσα νοσήματα). Έτσι, στην περίπτωση ενός έμβιου οργανισμού υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις που υποστηρίζουν την πιο σημαντική αρχή: ο ανθρώπινος οργανισμός είναι ένα σύνολο. Η κατάσταση του εγκεφάλου επηρεάζει το στομάχι, το οποίο με την σειρά του επηρεάζει την κατάσταση του εγκεφάλου. Σε αυτή την περίπτωση η αρχή της προσθετικότητας δεν ισχύει γιατί οι αλληλεπιδράσεις των επιμέρους στοιχείων του οργανισμού δεν είναι γραμμικές, αλλά αποτελούνται από δίκτυα αλληλεπιδράσεων υψηλής πολυπλοκότητας τα οποία μπορούν να κατανοηθούν εξεταζόμενα μόνο βάσει ενός κοινού σκοπού: την διατήρηση του οργανισμού σε υγιή κατάσταση. Αυτός ο κοινός σκοπός λειτουργεί στο επίπεδο του συνόλου και δεν έχει κανένα απολύτως νόημα στο επίπεδο του μεμονωμένου οργάνου ή κυττάρου. Η αναλυτική σκέψη εμπεριέχει διάφορους νόμους. [19]

20 Θερμοδυναμικοί νόμοι Οι δύο νόμοι της θερμοδυναμικής εφαρμόζονται μόνο σε κλειστά συστήματα ος Θερμοδυναμικός νόμος Η συνολική ποσότητα ενέργειας στο σύμπαν παραμένει σταθερή. Αυτό είναι γνωστό ως η αρχή της διατήρησης της ενέργειας ος Θερμοδυναμικός νόμος Η εντροπία του συστήματος τείνει να αυξάνεται συνεχώς. Ως εντροπία εννοούμε την αταξία του συστήματος ή την αμετάκλητη αύξηση της μη- διαθέσιμης ενέργειας στο σύμπαν Συστημική προσέγγιση Γενική Αρχή της Συστημικής Προσέγγισης: Κάπου ανάμεσα στο συγκεκριμένο που δεν έχει νόημα και στο γενικό που δεν έχει περιεχόμενο, θα πρέπει να υπάρχει, για κάθε ένα επίπεδο, ένας βαθμός γενικότητας. Πρόκειται για μια θεωρία, που εστιάζει την προσοχή της στη δυναμική των διαφόρων φαινομένων και βασίζεται στο έργο πολυάριθμων επιστημόνων από διαφορετικούς κλάδους. Ανάμεσα στους πρωτεργάτες αυτής της θεωρίας συγκαταλέγονται οι χημικοί Ηλίας Πριγκότζιν και Μάνφρεντ Άιγκεν,οι βιολόγοι Κόνραντ Ουέντικτον και Πωλ Βάϊς, ο ανθρωπολόγος Γκρέγκορυ Μπέητσον και οι θεωρητικοί των συστημάτων Έριχ Γιαντς και Έρβιν Λάσλο. Μια συνεκτική σύνθεση της θεωρίας δημοσιεύτηκε πρόσφατα από τον Έριχ Γιαντς, που βλέπει την εξέλιξη σα μιαν ουσιαστική όψη της δυναμικής της αυτοοργάνωσης. Χρησιμοποιώντας αυτό το πρότυπο μπορούμε να περιγράψουμε και να αντιληφθούμε την λειτουργία της βιολογικής εξέλιξης. Σύμφωνα με τη συστημική σκέψη, η βασική δυναμική της εξέλιξης είναι η ομοιόσταση μια κατάσταση δυναμικής ισορροπίας που χαρακτηρίζεται από πολλαπλές αλληλεξαρτημένες διακυμάνσεις. Όταν το σύστημα διαταράσσεται, έχει την τάση να διατηρεί τη σταθερότητά του με τη βοήθεια των ομοιοστατικών μηχανισμών που επιδιώκουν να μειώνουν την παρεκτροπή από την ισορροπημένη κατάσταση. Ωστόσο, η παραπάνω διαδικασία δεν αποτελεί τη μόνη πιθανότητα. Οι παρεκτροπές πολλές φορές μπορεί να ενισχυθούν εσωτερικά όταν αυτές οδηγούν σε σταθερότερο, καλύτερα προσαρμοσμένο σύστημα, είτε σαν αντίδραση στις περιβαλλοντολογικές αλλαγές είτε αυθόρμητα. Η σταθερότητα ενός ζωντανού συστήματος ελέγχεται αδιάκοπα από το ίδιο το σύστημα. Κάποια στιγμή, μία ή περισσότερες διακυμάνσεις μπορούν να φτάσουν στις ακραίες τιμές τους. Το όλο σύστημα τότε γέρνει από την ανισορροπία προς την πλευρά μιας καινούριας κατάστασης που παράγει μιαν εντελώς νέα δομή. Η τελευταία θα παρουσιάσει μια σχετική [20]

21 σταθερότητα υποκείμενη σε ανάλογες διακυμάνσεις. Η σταθερότητα των ζωντανών συστημάτων δεν είναι απόλυτη σε καμία περίπτωση. Διαρκεί μόνον όσο οι διακυμάνσεις κινούνται μέσα στα ανεκτά όρια, αλλά κάθε στιγμή, κάθε σύστημα είναι έτοιμο να μεταμορφώσει τον εαυτό του, μ' άλλα λόγια, να εξελιχθεί. Το βασικό αυτό πρότυπο της εξέλιξης, που το επεξεργάστηκαν ως προς τις διασκορπιστικές δομές ο Πριγκότζιν και οι συνεργάτες του, έχει ήδη χρησιμοποιηθεί με επιτυχία για την περιγραφή της εξέλιξης των διάφορων βιολογικών, κοινωνικών και οικολογικών συστημάτων Γενική θεωρία των Συστημάτων Πρόκειται για την διεπιστημονική μελέτη της οργάνωσης ή των διεργασιών οργάνωσης διαφόρων φαινομένων, ανεξάρτητα από τη δομή τους. Τα φαινόμενα που γίνονται αντιληπτά ως συστήματα σύμφωνα με την συστημική σκέψη είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με το χωροχρονικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκτυλίσσονται. Η μελέτη αυτή αφορά αφενός στα κοινά γνωρίσματα αρχές ιδιότητες των φαινομένων που περιγράφονται ως σύστημα όσο και στους τρόπους μοντελοποίησης τους χωρίς να αποκόπτονται από το περιβάλλον τους. Η Γενική θεωρία των Συστημάτων προτάθηκε από τον βιολόγο Ludwig von Bertalanffy (General Systems Theory 1968) στη συνέχεια εξελίχθηκε από τον Ross Ashby (Introduction to Cybernetics). H συστημική σκέψη, όπως αυτή εφαρμόζεται στη σύγχρονη επιστήμη, χρησιμοποιεί τον όρο σύστημα όχι για να περιγράψει απτά πράγματα του κόσμου, αλλά για να αναφερθεί σε συγκεκριμένους τρόπους οργάνωσης των σκέψεών μας για τον κόσμο. (14) Ένας πλήρης ορισμός ο οποίος θα μας βοηθήσει να συνεχίσουμε και συμπεριλαμβάνει όλους τους προηγούμενους είναι ο ακόλουθος: «Ένα σύστημα ορίζεται ως μία ομάδα αλληλεπιδραστικών μερών, τα οποία λειτουργούν ως ένα σύνολο που διαχωρίζεται από το περιβάλλον του μέσω αναγνωρισμένων διαχωριστικών (συνόρων). Ένα σύστημα έχει ιδιότητες που δεν βρίσκονται στα επιμέρους στοιχεία του, αλλά αναδύονται μέσα από την λειτουργία του ως σύνολο.» Μέχρι την εμφάνιση της συστημικής σκέψης η ανάλυση των διαφόρων φαινομένων βασιζόταν στην απλουστευτική μηχανιστική η οποία υποστήριζε πως οτιδήποτε συνέβαινε μπορούσε να προκαθοριστεί από όσα είχαν προηγηθεί. Οι θεωρίες που βασίστηκαν στην μηχανιστική σκέψη μπορούσαν να εξηγήσουν μόνο προβλήματα της επιστήμης της φυσικής και αδυνατούσαν να προσεγγίσουν και να αναλύσουν την συμπεριφορά πολύπλοκων φαινομένων, όπως τα φαινόμενα που παρουσιάζονταν στην επιστήμη της βιολογίας, κοινωνιολογίας κτλ. [21]

22 Η κλασσική (μηχανιστική) επιστήμη αναλύει ένα σύστημα, (μία οντότητα π.χ. το ανθρώπινο σώμα), απλοποιώντας το στις ιδιότητες των επιμέρους συστατικών του (π.χ. όργανα, κύτταρα). Ο θεωρητικός βιολόγος, von Bertalanffy, γνώριζε πως μια τέτοια παραδοχή δεν μπορεί να έχει εφαρμογή στα περισσότερα συστήματα. Οι ζωντανοί οργανισμοί δεν μπορούν να επιβιώσουν χωρίς την ανταλλαγή ύλης και ενέργειας με το περιβάλλον τους. Είναι προφανές πως αν αποκόψουμε ένα ζωντανό οργανισμό από το περιβάλλον του, τότε αυτός θα πεθάνει, από έλλειψη οξυγόνου, τροφής κτλ. (15) Επίσης, προβλήματα οργάνωσης σε βιολογικά και κοινωνικά συστήματα δεν μπορούσαν να αναχθούν σε προβλήματα των επιμέρους στοιχείων τους. Τα παραπάνω, είχαν ως αποτέλεσμα την μεταχείριση των διαφόρων συστημάτων (ιδιαίτερα των βιολογικών) ως ανοιχτά συστήματα των οποίων η ταυτότητα και η πληρότητα έπρεπε να ληφθεί υπόψη προκειμένου οι επιστήμονες να προχωρήσουν στην μελέτη και ανάλυσή τους. Μία οντότητα της οποία η συμπεριφορά αλλάζει βάσει των συνθηκών που βρίσκονται έξω από τα σύνορά της, ονομάζεται ανοικτό σύστημα. (16) Επίπεδα ιεραρχίας Όλες οι διεργασίες κάθε επιπέδου σε ένα σύστημα, έχουν ιεραρχία έτσι ώστε περιορίζονται και λαμβάνουν χώρα σύμφωνα με τις αρχές και τους νόμους του αμέσως ανώτερου επιπέδου. Η συστημική θεωρία υποστηρίζει την ιδέα της κατερχόμενης σχέσης αιτίας και αιτιατού (downward causation). Οι νόμοι που κυβερνούν το όλον περιορίζουν τη συμπεριφορά των επιμέρους στοιχείων του. Έτσι η δομή των μορίων του DNA που κωδικοποιούν την γενετική μας πληροφορία, καθορίζονται από τους νόμους της χημείας, οι νόμοι κωδικοποίησης που προσδιορίζουν ποιά τριπλέτα του DNA αντιπροσωπεύει το συγκεκριμένο αμινοξύ, καθορίζονται από τους νόμους της βιολογίας. Κάθε επίπεδο στην ιεραρχία των συστημάτων και των υποσυστημάτων έχει τους δικούς του νόμους οι οποίοι δεν μπορούν να παραχθούν από τους νόμους των κατώτερων επιπέδων. Κατά συνέπεια, κάθε νόμος προσδιορίζει ένα συγκεκριμένο τύπο οργάνωσης σε κάθε επίπεδο, ο οποίος προκαθορίζει την διάταξη των υποσυστημάτων και των επιμέρους στοιχείων των στο αμέσως κατώτερο επίπεδο. Με αυτό τον τρόπο υπάρχει και η οργάνωση στα έμβια συστήματα π.χ. κύτταρα, ιστοί, όργανα, συστήματα, νευρικό σύστημα. Οι αλληλεπιδράσεις των επιμέρους στοιχείων ενός συστήματος, ανάμεσα σε όλα τα επίπεδά του, έχει ως αποτέλεσμα τον σχηματισμό ενός όλου, το οποίο έχει ιδιότητες περισσότερες από το άθροισμα των ιδιοτήτων των επιμέρους στοιχείων του, όπου το [22]

23 «περισσότερο» αναφέρεται στους νόμους του υψηλότερου επιπέδου που στρέφουν τα επιμέρους στοιχεία σε έναν τρόπο λειτουργίας που δεν μπορεί να παραχθεί από τους νόμους των κατώτερων επιπέδων. Η κατερχόμενη σχέση αιτίας-αιτιατού μπορεί να οριστεί ως το αντίστροφο της αναγωγικής σχέσης. Εδώ θα πρέπει να τονίσουμε ότι όταν μιλάμε για το φαινόμενο της αναγωγής (reductionism η αναγωγή του προβλήματος σε ένα πρόβλημα χαμηλότερης πολυπλοκότητας), εννοούμε την εξαγωγή σωστών συμπερασμάτων για την λειτουργία ενός συστήματος από την ξεχωριστή μελέτη των επιμέρους στοιχείων του. Στην περίπτωση της κατερχόμενης σχέσης αιτίας-αιτιατού, η συμπεριφορά των επιμέρους στοιχείων (ας το θεωρήσουμε ως το κάτω μέρος του συστήματος) καθορίζεται από την συμπεριφορά του ολόκληρου (ας το θεωρήσουμε το επάνω μέρος). Η αρχή της κατερχόμενης σχέσης αιτίας-αιτιατού έχει αποτελέσει θεμέλιο για την Γενική Θεωρία των Συστημάτων, δεν παύει όμως να είναι το άλλο άκρο της αναλυτικής προσέγγισης της επιστήμης. Έτσι, ο Donald T. Cambell, το 1974, κατάλαβε ότι αν και ο καθορισμός της συμπεριφοράς κινείται προς τα κάτω, δεν είναι πλήρης. Έτσι ξαναδιατύπωσε την αρχή τοποθετώντας την σε ένα πραγματικά συστημικό πλαίσιο που δεν είχε ανάγκη τα δύο άκρα του υποβιβασμού και του ολισμού: Το σύνολο περιορίζεται σε κάποιο βαθμό από τα επιμέρους στοιχεία του (upward causation), αλλά ταυτόχρονα, τα στοιχεία του συνόλου επηρεάζονται από αυτό (downward causation). (17) Αυτό είναι παρατηρήσιμο στην ιατρική πράξη όπου η δυσλειτουργία ενός οργάνου πχ καρδιάς ή νεφρού κλπ, επηρεάζουν το σύνολο του οργανισμού, αλλά και τα επί μέρους στοιχεία του συστήματος μπορεί να επηρεαστούν από το σύνολο πχ έντονο στρες που οδηγεί καρδιακό ή εγκεφαλικό επεισόδιο ή και οσφυαλγία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της κατερχόμενης και ανερχόμενης σχέσης αιτίας αιτιατού είναι ο τρόπος λειτουργίας και προσαρμογής της καρδιάς ενός οργανισμού εάν πάσχει από στεφανιαία νόσο. Έστω ότι κάποιος άνθρωπος αποφασίσει να ανέβει μια σκάλα, όσο ανεβαίνει οι μύες του δουλεύουν περισσότερο, καταναλώνει περισσότερο οξυγόνο οπότε το καρδιοαναπνευστικό του σύστημα αναγκάζεται να δουλέψει γρηγορότερα για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του οργανισμού. Στην περίπτωση που ο ασθενής πάσχει από στεφανιαία νόσο, θα αρχίσει να πονά στο στήθος λόγω του ότι τα στενωμένα αγγεία της καρδιάς δεν μπορούν να αιματώσουν επαρκώς το μυοκάρδιο της όταν αυτό δουλέψει γρηγορότερα. Αρά ο ασθενής αυτός θα αναγκαστεί να σταματήσει την ανάβαση της σκάλας. Το παράδειγμα παρόλη την απλοϊκότητα του προσπαθεί να δείξει αφενός πως ένα σύστημα επηρεάζει τα επιμέρους υποσυστήματα του αλλά και πως τα υποσυστήματα αυτά περιορίζουν το σύστημα. (4) Ισομορφισμός Κάθε επίπεδο σε μία ιεραρχία έχει τους δικούς του νόμους, οι νόμοι αυτοί είναι συνήθως όμοιοι. Εξ ορισμού ένα ανοιχτό σύστημα οφείλει να έχει είσοδο, έξοδο, διαχωριστικό μέρος και μηχανισμό μετατροπής της εισόδου σε έξοδο. Αυτό συμβαίνει γιατί ο ίδιος τύπος (η ίδια μορφή) οργάνωσης συναντάται σε συστήματα διαφορετικών επιπέδων. Επίσης, τα κύτταρα [23]

24 του σώματός μας χρειάζονται τροφή και ενέργεια, κατά τον ίδιο τρόπο που χρειάζεται τροφή και ενέργεια το σώμα μας σαν σύνολο, το μόνο που αλλάζει είναι η ποσότητα και η μορφή της «τροφής». Αν και το υλικό είναι διαφορετικό, η λειτουργία είναι η ίδια και ο σκοπός είναι η εξέλιξη των κυττάρων και του οργανισμού. Παρόμοιες αντιστοιχίες παρατηρούνται μεταξύ κοινωνικών και βιολογικών συστημάτων. Το φαινόμενο κατά το οποίο παρουσιάζονται τυπικές αντιστοιχίες γενικών αρχών ή ακόμη και ειδικών νόμων ανάμεσα σε συστήματα διαφορετικού τύπου ονομάζεται ισομορφισμός (isomorphism) και η ύπαρξή του είναι η βάση της Γενικής Θεωρίας των Συστημάτων Οργανωμένη πολυπλοκότητα Εύκολα αντιλαμβανόμαστε την έννοια της ανοργάνωτης πολυπλοκότητας, όπως την κίνηση των μορίων του νερού κατά το βρασμό ή των μορίων ενός αερίου. Θα αναφερθούμε στη συνέχεια στην οργανωμένη πολυπλοκότητα, που ισχύει για πολύπλοκα συστήματα με σκοπό, όπως όλα τα έμβια όντα. Πρώτοι οι θεωρητικοί βιολόγοι έδωσαν έμφαση στη θεώρηση των ζωντανών οργανισμών ως ενοποιημένων ολοτήτων. Μία από τις κεντρικές ιδέες της νέας αντίληψης έχει να κάνει με την ίδια τη φύση της ζωής. Ο ζωντανός οργανισμός είναι κάτι περισσότερο από μια σταθερή δομή ή μορφή και κάποιες δεδομένες λειτουργίες. Ο ζωντανός οργανισμός είναι ένα πολύπλοκο σύστημα του οποίου η δομή δεν είναι παρά το εφαλτήριο όλων των διεργασιών και λειτουργιών του. Ο συνδυασμός των διεργασιών είναι αυτό που εκφράζει τη ζωή, σε διάφορα χωροχρνικά πλαίσια. Σε κάθε ζωντανό οργανισμό υπάρχει μια συνεχής ροή ύλης, ενώ την ίδια στιγμή η συνολική του μορφή διατηρείται σταθερή. Πρόκειται μάλλον για μια δυναμική ισορροπία παρά για σταθερότητα. Έτσι ο ζωντανός οργανισμός αναπτύσσεται και εξελίσσεται συνεχώς. Επομένως, η κατανόηση της βιολογικής μορφής είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την κατανόηση των μεταβολικών και αναπτυξιακών διαδικασιών. Από συστημικής πλευράς βλέπουμε το κόσμο από την οπτική των σχέσεων και της ολοκλήρωσης. Τα συστήματα είναι ολοκληρωμένα σύνολα που οι ιδιότητές τους δεν μπορούν να αναχθούν σ' εκείνες των μικρότερων τμημάτων. Η προσέγγιση των συστημάτων αυτών, αντί να αναζητά αναγωγικά τα βασικά δομικά στοιχεία ή τις βασικές ουσίες, στρέφει την προσοχή της προς τις βασικές αρχές της οργάνωσης. Τα παραδείγματα συστημάτων στη φύση αφθονούν. Κάθε οργανισμός - από το μικρότερο βακτηρίδιο μέχρι την ανεξάντλητη ποικιλία των φυτών, των ζώων, και μέχρι τον άνθρωπο - αποτελεί ένα ολοκληρωμένο σύνολο και κατά συνέπεια ένα ζωντανό σύστημα. Τα κύτταρα είναι έμβια συστήματα, το ίδιο και οι ιστοί και τα όργανα του σώματος, ενώ ο ανθρώπινος εγκέφαλος αντιπροσωπεύει το πιο περίπλοκο παράδειγμα. Και τα συστήματα δεν σταματούν στους ατομικούς οργανισμούς και τα τμήματά τους. (18) Κυκλική σχέση αιτίας- αιτιατού Έχουμε συνηθίσει σε μια γραμμική σχέση αιτίας και αιτιατού, λόγω της αναλυτικής σκέψης. [24]