Αποκατάσταση αστικού τοπίου στα Πάνω Λεύκαρα, Κύπρος. Η ανάκτηση ενός σύγχρονου παρελθόντος. Πιλοτικό Έργο

Transcript

1 Πιλοτικό Έργο Αποκατάσταση αστικού τοπίου στα Πάνω Λεύκαρα, Κύπρος Η ανάκτηση ενός σύγχρονου παρελθόντος Τμήμα Αρχαιοτήτων Υπουργείο Συγκοινωνιών και Έργων Κύπρος

2 Adobe InDesignAdobe Πιλοτικό Έργο 2

3 Αποκατάσταση αστικού τοπίου στα Πάνω Λεύκαρα, Κύπρος Η ανάκτηση ενός σύγχρονου παρελθόντος ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΕΙΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ Euromed Euromed heritage Agencia española De cooperación internacional Col legi d aparelladors I arquitectes tècnics de barcelona Τμήμα Αρχαιοτήτων Υπουργείο Συγκοινωνιών και Έργων Κύπρος 1

4 Consortium RehabiMed Yπεύθυνος Προγράμματος: Xavier CASANOVAS Μέλη : Υπουργείο Συγκοινωνιών και Έργων, Τμήμα Αρχαιοτήτων, Κύπρος Υπεύθυνη : Εύη ΦΙΟΥΡΗ Bureau Culturel de l Ambassade de la République Arabe d Egypte en France Supreme Council of Antiquities, Egypte Υπεύθυνοι : Mahmoud ISMAÏL et Wahid Mohamed EL-BARBARY Col legi d Aparelladors i Arquitectes Tècnics de Barcelona, Espagne Υπεύθυνος : Xavier CASANOVAS Ecole d Avignon, France Υπεύθυνος : Patrice MOROT-SIR Centre Méditerranéen de l Environnement Marrakech, Maroc Υπεύθυνος : Moulay Abdeslam SAMRAKANDI Institut National du Patrimoine, Tunisie Υπεύθυνος : Mourad RAMMAH Επιστημονική Επιτροπή Προγράμματος Rehabimed : Brigitte COLIN (UNESCO) Josep GIRALT (IEMed) Paul OLIVER (Oxford Brookes University) Διευθυντής : Xavier CASANOVAS Ιστοσελίδα : Κείμενα: Εύη ΦΙΟΥΡΗ και Λένα ΠΙΣΣΑΡΙΔΟΥ, Τμήμα Αρχαιοτήτων Ειρήνη ΧΑΤΖΗΣΑΒΒΑ, Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως Βασίλης ΙΕΡΕΙΔΗΣ και David CASTRILLO, Vassilis Ierides Associates Επιμέλεια κειμένων : Εύη ΦΙΟΥΡΗ, Τμήμα Αρχαιοτήτων Ειρήνη ΧΑΤΖΗΣΑΒΒΑ, Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως Ελληνική μετάφραση : Ελένη Α. ΣΚΟΥΦΑΡΗ Φωτογραφίες : Ομάδες RehabiMed Conception graphique : AD Lluís Mestres. Graphic Design Jordi Ruiz, Marta Vilches 2008 Col legi d Aparelladors i Arquitectes Tècnics de Barcelona pour le consortium RehabiMed Bon Pastor, Barcelona, Espagne rehabimed@apabcn.cat ISBN : DL : B-11328/2008 Το Πρόγραμμα RehabiMed παροτρύνει την αναπαραγωγή αυτού του έργου και τη διάδοση του περιεχομένου του, δεδομένου ότι θα γίνεται αναφορά στην πηγή του. Το Πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε από το Πρόγραμμα Euromed Heritage ΙΙΙ της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την Agencia Española de Cooperación Internacional (AECI) και την Κυπριακή Δημοκρατία. Οι απόψεις που αναφέρονται στην παρούσα έκδοση δεν αντικατοπτρίζουν κατ ανάγκη τη θέση της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή των χωρών μελών της. 2

5 Εισαγωγικό σημείωμα Στις 20 Φεβρουαρίου 2007 τελέστηκαν στα Πάνω Λεύκαρα τα εγκαίνια του Πρότυπου Έργου Αποκατάσταση Αστικού Τοπίου ( Rehabilitation of Urban Landscape ) που αποτελεί μέρος του Προγράμματος RehabiMed (Euromed Heritage III). Στόχος του Ευρωπαϊκού Προγράμματος RehabiMed είναι η συντήρηση και η αποκατάσταση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και η αξιοποίησή της ως παράγοντα αειφόρου ανάπτυξης. Επιπλέον, το Πρόγραμμα RehabiMed δίνει στους επαγγελματίες της Διατήρησης από 15 μεσογειακές χώρες την ευκαιρία να ανταλλάξουν εμπειρίες και γνώσεις σε θέματα συντήρησης και αποκατάστασης οικοδομών και οικισμών παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Το Έργο «Αποκατάσταση Αστικού Τοπίου» που υλοποιήθηκε στα Πάνω Λεύκαρα μεταξύ των ετών 2006 και 2007 είναι η πρακτική εφαρμογή της θεωρητικής πλευράς του Προγράμματος RehabiMed. Με άλλα λόγια αποτελεί μια Πιλοτική Δράση: η Μέθοδος RehabiMed για τη συντήρηση και αποκατάσταση οικοδομών είναι μια βήμα προς βήμα διαδικασία βασισμένη στη διεπιστημονική έρευνα, στη μελέτη και ανάλυση της οικοδομής και του χώρου της και στην εμπλοκή του κοινού και των τοπικών αρχών. Ο άμεσος στόχος ήταν η εφαρμογή της Μεθόδου προκειμένου να αποκατασταθούν τα πιο χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικά στοιχεία του δομημένου περιβάλλοντος με τελικό αποτέλεσμα την επαναφορά του παραδοσιακού του χαρακτήρα στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό. Επιπλέον, το Πιλοτικό Έργο φιλοδοξεί να αποτελέσει ένα πρότυπο αποκατάστασης και ανάδειξης του παραδοσιακού αστικού τοπίου και αυτό αποτελεί τον ευρύτερο 3

6 Εισαγωγικό σημείωμα στόχο, δηλαδή τη διάδοση και εφαρμογή της Μεθόδου RehabiMed σε παρόμοια έργα στην Κύπρο. Ένας από τους λόγους της επιτυχίας του Πιλοτικού Έργου στα Πάνω Λεύκαρα ήταν η εμπλοκή της Τοπικής Αρχής και των κατοίκων στο Έργο από την αρχή. Η συμμετοχή του κοινού είναι ένας καθοριστικός παράγοντας για την επιτυχία αυτού του τύπου έργων. Πιστεύω ότι η Μέθοδος RehabiMed δεν θα πρέπει να περιοριστεί μονάχα στο Πιλοτικό Έργο των Λευκάρων. Εναπόκειται στις αρμόδιες αρχές να υιοθετήσουν την Μέθοδο και να την προωθήσουν στον τομέα της Διατήρησης, προσαρμοσμένη στις ιδιαιτερότητες της χώρας μας, ώστε να καταστεί σταδιακά ένα χρήσιμο εργαλείο στα χέρια όσων ασχολούνται με τη Διατήρηση, ένας τρόπος σκέψης και δράσης για ορθολογική αποκατάσταση της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς. Δρ. Παύλος Φλουρέντζος, Διευθυντής του Τμήματος Αρχαιοτήτων, Υπουργείο Συγκοινωνιών και Έργων Λευκωσία, 15 Ιουνίου

7 Εισαγωγικό σημείωμα Ο Δήμος Λευκάρων στήριξε το Έργο Αποκατάσταση Αστικού Τοπίου από τα πρώτα του βήματα και τα αποτελέσματα δικαιώνουν την επιλογή μας. Οι κάτοικοι είναι ευχαριστημένοι και εκφράζουν την επιθυμία να εφαρμοστεί και σε άλλα σημεία της κωμόπολης. Κατά τη γνώμη μου, η αποκατάσταση του δομημένου τοπίου πρέπει να επεκταθεί σε όλες τις κύριες οδούς των Λευκάρων, και δεν αναφέρομαι μόνο στην αποκατάσταση των προσόψεων. Τα σπίτια στα Λεύκαρα είναι κτισμένα αμφιθεατρικά λόγω της μορφολογίας του εδάφους. Ο,τιδήποτε βρίσκεται πίσω από την πρόσοψη μερικές φορές γίνεται ορατό από κάποιο ψηλότερο επίπεδο και γι αυτό το λόγο θα πρέπει να συντηρείται ολόκληρη η οικοδομή. Ήδη ως Δήμος εργαζόμαστε πάνω σ αυτό το ζήτημα, επειδή ακριβώς η παραδοσιακή αρχιτεκτονική αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα του τόπου μας. Ο Δήμος Λευκάρων επιθυμεί να επεκτείνει την αποκατάσταση του δομημένου τοπίου και θα προσπαθήσει να προσελκύσει χρηματοδοτήσεις και από τον ιδιωτικό τομέα για να πετύχει αυτόν τον σκοπό. Η επιθυμία του Δήμου είναι να υλοποιηθεί στο άμεσο μέλλον η ανάπλαση της πλατείας της εκκλησίας, όπως προτείνεται στη μελέτη Αποκατάστασης Αστικού Τοπίου. Ο Δήμος έχει πραγματοποιήσει κάποιες προκαταρκτικές διαβουλεύσεις με τις εκκλησιαστικές αρχές, για να εξασφαλίσουμε τη συγκατάθεσή τους για την ανακατασκευή του παλαιού κτιρίου που αποτελούσε ιδιοκτησία της εκκλησίας και την εξεύρεση ενός εναλλακτικού χώρου στάθμευσης. Με την αρχιτεκτονική μελέτη στα χέρια μας, θα είναι ευκολότερο να εξασφαλίσουμε ακολούθως τη χρηματοδότηση του έργου. Το Πιλοτικό Εργο του Προγράμματος RehabiMed στα Λεύκαρα αποτελεί μια πολύ καλή αρχή και ο Δήμος Λευκάρων θα καταβάλει κάθε προσπάθεια για τη συνέχιση του με την αποκατάσταση όλων των κύριων δρόμων της κοινότητας. Ανδρέας Σώσειλος Δήμαρχος Λευκάρων Λεύκαρα, 25 Ιουνίου

8 6

9 Περιεχόμενα 1 - Αστικό Τοπίο 1.1 Αστικό Τοπίο: Αξίες και δυνατότητες Αποκατάσταση Αστικών Τοπίων στην Κύπρο Το Πρόγραμμα REHABIMED στην Κύπρο 2.1 Στόχοι του Προγράμματος REHABIMED Η κωμόπολη των Λευκάρων Η επιλογή της περιοχής για το Πιλοτικό Έργο Προκαταρκτικές ενέργειες Διάγνωση 3.1 Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Λευκάρων Η κατάσταση του χώρου πριν από την επέμβαση Χαρακτηριστικά και παθολογία των κατασκευών Σχέδια αποτύπωσης της υφιστάμενης κατάστασης Η Μελέτη 4.1 Προβληματισμοί και κριτήρια Πρόταση αποκατάστασης Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και απήχηση 5.1 Ενέργειες της ομάδας Πιλοτικής Δράσης Εργασίες αποκατάστασης του Αστικού Τοπίου Αποτελέσματα και απήχηση του Έργου Δύο παραδείγματα Εγκαίνια του Πιλοτικού Έργου Οι μαθητές του Δημοτικού Σχολείου Λευκάρων συμμετέχουν στο Πρόγραμμα 44 6 Πρακτικός Οδηγός Αποκατάστασης Δομημένου Τοπίου Τοιχοποιία Ι Επισκευές 49 Τοιχοποιία ΙΙ - Αρμολόγηση 50 Εφαρμογή επιχρίσματος 51 Χρωματισμός τοιχοποιίας 52 Επισκευή των παλιών ανοιγμάτων 53 Λιθόστρωτα 54 7

10 1. Αστικό τοπίο Βέροια, Ελλάδα 1.1 Αστικό τοπίο: Αξίες και δυνατότητες Οι οικισμοί αποτελούν σύνθετα συστήματα δομημένου και κενού χώρου, όπου γενεές και γενεές ανθρώπων μοιράζονται τις ζωές τους, τις φιλοδοξίες και την εμπειρίες τους στο διάβα του χρόνου. Παρόλο που το κάθε κτίριο ξεχωριστά αποτελείται από σταθερά και μάλλον μόνιμα υλικά στοιχεία, ζωντανεύουν από το ατελείωτο πέρασμα των ανθρώπων μέσα από αυτά. Έτσι, τα κτίρια μεταβάλλονται ή αντικαθίστανται, προκειμένου να προσαρμοστούν στις μεταβαλλόμενες ανάγκες και επιθυμίες των ενοίκων τους. Κατ αυτό τον τρόπο, τα αστικά τοπία εξελίσσονται μέσα στο χρόνο αντανακλώντας τις ευρύτερες αλλαγές που έχουν επιπτώσεις σε ολόκληρο τον οικισμό. Οι άνθρωποι συντηρούν τους οικισμούς με τις πολιτιστικές, κοινωνικές και οικονομικές τους δραστηριότητες εντός των ορίων της δικής τους κοινότητας αλλά και εκτός, μέσω των σχέσεών τους με άλλες κοινότητες ή δίκτυα, είτε αυτές είναι πολιτιστικές, οικονομικές είτε θρησκευτικές. Το αστικό τοπίο αποτελεί μέρος του ιστορικού περιβάλλοντος ενός οικισμού. Υπό αυτή την έννοια δεν είναι απλώς μια συλλογή ιστορικών κτιρίων, μνημείων, οροσήμων και ανοικτών χώρων, αλλά καλύπτει επίσης ένα σύνολο διαφορετικών αξιών συνυφασμένων στον αστικό ιστό. Αυτές οι αξίες απαντώνται σε μεγαλύτερη πυκνότητα στα ιστορικά κέντρα, αφού εκεί βρίσκεται η απαρχή τους και οι αρχικοί τους πυρήνες από τους οποίους επεκτάθηκαν οι οικισμοί. Το δομημένο περιβάλλον φέρει τα ίχνη και τις μαρτυρίες όλων των περιόδων ανάπτυξής τους και όλων των πολιτισμών που έχουν περάσει από αυτούς. Μία από αυτές τις αξίες είναι αυτή της ιστορικής μαρτυρίας. Το αστικό τοπίο αντανακλά, διαμέσου της αρχιτεκτονικής των κτιρίων του, τα περιβαλλοντικά στοιχεία της περιοχής: η πέτρα στις κατασκευές φανερώνει τα γεωλογικά χαρακτηριστικά, οι πλινθοδομές την ποιότητα του εδάφους, η ξυλεία τη χλωρίδα της περιοχής. Δείχνει επίσης τις οικοδομικές ικανότητες, τις παραδόσεις, την τεχνογνωσία των οικοδόμων και των τεχνιτών. Η τυπολογία μαρτυρεί τον τρόπο 8

11 1. Αστικό Adobe τοπίο InDesignAdobe ζωής, την κοσμοθεωρία ή τα επαγγέλματα των κατοίκων, ακόμα και των ειδικών καιρικών συνθηκών που επικρατούν στην περιοχή. Η μορφολογία απεικονίζει τις αισθητικές αξίες και την καλλιτεχνική έκφραση της κοινωνίας. Η σχέση μεταξύ του δομημένου και του φυσικού περιβάλλοντος μαρτυρεί την εξάρτηση της οικονομίας με τη γη. Με τον ίδιο τρόπο η οργάνωση των ανοικτών δημόσιων χώρων και κτιρίων μαρτυρεί τις κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Καθώς το ιστορικό περιβάλλον διαμορφώθηκε και εξελίχθηκε κατά τη διάρκεια των αιώνων, αντανακλά τα σημάδια της κοινωνικοοικονομικής και τεχνολογικής εξέλιξης. Η οικονομική αναδιοργάνωση καθώς και οι επιρροές από άλλες περιοχές επιφέρουν συχνά αλλαγές στην τυπολογία. Η εισαγωγή νέων υλικών και τεχνογνωσιών είναι συχνά το αποτέλεσμα αυτών των καινούριων σχέσεων και επιδράσεων. Συνεπώς, όλες αυτές οι αλλαγές αντανακλώνται στη φυσική εμφάνιση του αστικού τοπίου. Πέραν της ιστορικής του σημασίας, το αστικό τοπίο έχει συμβολικές αξίες. Αποτελεί την υλική έκφανση της συλλογικής μνήμης της κοινωνίας. Οι πνευματικές αξίες συνδέονται άρρηκτα με τις τοποθεσίες και επηρεάζουν σημαντικά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται το χώρο γύρω Αλγέρι, Αλγερία παρακμής. Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα συνυπάρχουν σε ένα συγκεκριμένο χώρο, το ιστορικό περιβάλλον φέρει διαφορετικές έννοιες, συνειρμούς και αξίες για την κάθε ομάδα ανθρώπων. Η υφιστάμενη κοινωνικοοικονομική και δημογραφική κατάσταση μιας κοινότητας επίσης αντανακλάται στο δομημένο περιβάλλον. Έτσι, το αστικό τοπίο φανερώνει στοιχεία ευημερίας ή παρακμής. Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα πρόδηλο σε χώρους, όπου παρατηρείται γήρανση και παραμέληση των κτιρίων, έλλειψη δημόσιων χώρων, ανεπαρκής δυνατότητα πρόσβασης, έλλειψη δημόσιων μέσων μεταφοράς ή έλλειψη βασικών δημόσιων υποδομών. Τέτοια φαινόμενα ισχύουν και στο κοινωνικό επίπεδο, όπως υψηλή συγκέντρωση περιθωριοποιημένων ατόμων, ανέργων ή μεταναστών, μείωση ή υπερβολική πυκνότητα πληθυσμού, γήρανση του πληθυσμού, δημογραφική αλλαγή ή η έλλειψη αισθήματος κοινότητας. Τέλος, όσον αφορά το οικονομικό επίπεδο, παρατηρούνται μειωμένες επενδύσεις, έλλειψη ευκαιριών απασχόλησης ή έλλειψη εμπορικής δραστηριότητας. Το ιστορικό αστικό τοπίο θεωρείται στις μέρες μας όχι μόνο πολιτιστικό και ιστορικό πλεονέκτημα αλλά και οικονομικό. Η πολιτιστικά υποκινούμενη αναβίωση συνδέεται με την αυξανόμενη αναγνώριση της αξίας του ιστορικού περιβάλλοντος και ειδικότερα της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Αρκετές 9

12 1. Αστικό τοπίο πόλεις σε διάφορα σημεία του πλανήτη χρησιμοποίησαν το ιστορικό περιβάλλον και την παραδοσιακή αρχιτεκτονική ως παράγοντα προσέλκυσης επενδύσεων, ιδιαίτερα στον τομέα του τουρισμού. Οι πόλεις άρχισαν να επενδύουν στο πολιτιστικό κεφάλαιο του ιστορικού χώρου. Η άνοδος του πολιτιστικού τουρισμού έδωσε μεγάλη ώθηση στα έργα συντήρησης κτιρίων και στην αναβίωση της παραδοσιακής τέχνης και βιοτεχνίας. Η ποιότητα του αστικού τοπίου, ως προς την αισθητική ή τη γραφικότητα που το χαρακτηρίζει, χρησιμοποιείται συχνά ως στοιχείο «τουριστικού μάρκετινγκ». Κατά συνέπεια, η προώθηση της «εικόνας» οδηγεί στην κατασκευή έργων «γοήτρου» υψηλών προδιαγραφών. Επιπλέον, πολλές φορές η αναβάθμιση των ιστορικών κέντρων προσελκύει έργα που προορίζονται για άτομα με υψηλότερα εισοδήματα. Έτσι μπορεί να προκύψει κοινωνική πόλωση και αποκλεισμός των αυτόχθονων κατοίκων της περιοχής, δηλαδή το γνωστό φαινόμενο του λεγόμενου «gentrification» του αστικού χώρου. Δημόσια και ιδιωτικά κονδύλια προορίζονται πολύ συχνά για πολιτιστικά έργα γοήτρου, αγνοώντας τις παραμελημένες περιοχές που έχουν πραγματικά ανάγκη για αποκατάσταση και βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Κατά συνέπεια, η υπερβολική εξάρτηση από τον πολιτιστικό τομέα δεν καταφέρνει να είναι βιώσιμη μακροπρόθεσμα εφόσον δημιουργεί κοινωνική πόλωση και αποδυναμώνει την οικονομία καθιστώντας την τρωτή σε τυχόν αστάθειες. Επομένως, οι ανάγκες των ιστορικών αστικών περιοχών απαιτούν πολιτικές αποφάσεις και ενέργειες που να αντιμετωπίζουν τα προβλήματά τους με ολιστικό τρόπο. Η αειφόρος διατήρηση του αστικού τοπίου πρέπει να είναι σε θέση να ενσωματώνει τη φυσική συντήρηση και αποκατάσταση των υφιστάμενων κτιρίων, μέσω πολιτικών αποφάσεων που έχουν ως γνώμονα την ίδια την κοινωνία και προάγουν την κοινωνική ισορροπία και συνοχή. Η οικονομική δραστηριότητα οφείλει να καλύπτει τις ανάγκες των κατοίκων και των χρηστών της περιοχής, χωρίς να ασκεί υπερβολική αναπτυξιακή πίεση στο ιστορικό περιβάλλον. Οι τουριστικές δραστηριότητες και οι δραστηριότητες ψυχαγωγίας πρέπει να είναι ανάλογες αλλά όχι κυρίαρχες στη γενική οικονομική δραστηριότητα της περιοχής. Τέλος, ένα αστικό τοπίο αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης περιοχής. Επομένως πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιδράσεις των μέτρων αναβίωσης ενός χώρου στην ευρύτερη περιοχή στην οποία εντάσσεται ή με την οποία συνδέεται. 1.2 Αποκατάσταση αστικών τοπίων στην Κύπρο Στην Κύπρο, τα μέτρα αποκατάστασης του ιστορικού περιβάλλοντος επικεντρώνονται κυρίως σε μεμονωμένα κτίρια. Οι πολιτικές και τα κίνητρα που εφαρμόζονται στις περιοχές του νησιού που βρίσκονται υπό τον έλεγχο της κυπριακής κυβέρνησης, δεν έχουν συγκεκριμένες τοπικές προτεραιότητες. Συνεπώς, το αστικό τοπίο αποκαθίσταται συνήθως αποσπασματικά. Η αποκατάσταση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής εξαρτάται κυρίως από ιδιωτικές πρωτοβουλίες, ενώ στηρίζεται από την κυβέρνηση μέσω οικονομικών και άλλων κινήτρων. Στην Κύπρο η παραδοσιακή αρχιτεκτονική προστατεύεται από δύο διαφορετικές νομοθεσίες. Η διαχείριση των αρχαίων μνημείων ρυθμίζεται από το Τμήμα Αρχαιοτήτων ενώ τα διατηρητέα κτίρια υπάγονται στην αρμοδιότητα του Τμήματος Πολεοδομίας και Οικήσεως. Τα οικονομικά κίνητρα που παρέχονται στους ιδιοκτήτες των προστατευόμενων οικοδομών για πλήρη συντήρηση/αποκατάστασή τους περιλαμβάνουν άμεση επιχορήγηση, μεταφορά συντελεστών δόμησης και φορολογικές εκπτώσεις και απαλλαγές. Τα τελευταία χρόνια δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στην πληρέστερη αποκατάσταση του αστικού τοπίου μέσω ρυθμιστικών 10

13 1. Αστικό τοπίο περισσότερα προγράμματα αυτού του είδους βρίσκονται σε εξέλιξη και σε άλλες ιστορικές περιοχές της Λευκωσίας, με χρηματοδότηση από την Κυπριακή Κυβέρνηση και τα Διαρθρωτικά Ταμεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Λευκωσία σχεδίων, σχεδίων περιοχών κ.λπ. Στην περίπτωση του ιστορικού κέντρου της εντός των τειχών Λευκωσίας εφαρμόστηκε κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαπέντε ετών μια σειρά δικοινοτικών προγραμμάτων σε επιλεγμένες περιοχές, με χρηματοδότηση από τον κρατικό προϋπολογισμό, το Γραφείο Διεθνούς Ανάπτυξης των Ηνωμένων Πολιτειών και την Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσω του Προγράμματος Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (UNDP). Το σημαντικότερο έργο ήταν το Πρόγραμμα Αναβίωσης της Χρυσαλινιώτισσας. Το Πρόγραμμα περιλάμβανε τη αποκατάσταση 27 κενών παραδοσιακών οικιών και την οικοδόμηση 15 καινούριων σπιτιών σε κενά οικόπεδα, καθώς και την παροχή κοινοτικών υπηρεσιών και τη διαμόρφωση δημόσιων υπαίθριων χώρων. Άλλα προγράμματα σχετικά με το αστικό τοπίο περιλαμβάνουν την αποκατάσταση προσόψεων σε διάφορους δρόμους. Η πρώτη περιοχή όπου εφαρμόστηκε η αποκατάσταση όψεων ήταν η εντός των τειχών Λευκωσία, μέσω του Ενιαίου Ρυθμιστικού Προγράμματος Λευκωσίας (Nicosia Master Plan). Με την ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση Μεγάλο ενδιαφέρον εξέφρασαν επίσης κοινότητες της υπαίθρου για την αποκατάσταση του αστικού τοπίου. Ωστόσο, το Πιλοτικό Έργο RehabiMed στα Λεύκαρα ήταν το πρώτο στο είδος του που εφαρμόστηκε σε παραδοσιακό πυρήνα εκτός μεγάλων αστικών κέντρων. Μέχρι τότε, οι κοινότητες συχνά αναλάμβαναν την ανάπλαση της πλατείας του χωριού χρησιμοποιώντας κρατικά κονδύλια. Το Πιλοτικό Έργο RehabiMed έδωσε μια νέα υπόσταση στη διαδικασία αποκατάστασης σε παραδοσιακούς οικισμούς. Αφ ενός μεν, οι εργασίες δεν περιορίστηκαν μόνο στην οριζόντια διάσταση (δηλ. λιθόστρωτα, πλατεία), όπως ήταν και το σύνηθες μέχρι πρόσφατα, αλλά επεκτάθηκαν στην κάθετη διάσταση του δρόμου (δηλ. στις προσόψεις των σπιτιών). Αφ ετέρου δε, οι αρμόδιες κρατικές αρχές για τη διαδικασία αποκατάστασης συνεργάστηκαν με τους τοπικούς φορείς, τις τοπικές αρχές και την τοπική κοινότητα, καθώς επίσης και με τον ιδιωτικό τομέα προκειμένου να δημιουργήσουν ένα πρότυπο «βέλτιστης πρακτικής» μέσω της μεθοδολογίας του RehabiMed. 11

14 Adobe 2. Το Πρόγραμμα InDesignAdobe RehabiMed στην Κύπρο 2.1 Στόχοι του Προγράμματος RehabiMed Το Πρόγραμμα RehabiMed αποτελεί μέρος του Προγράμματος Euromed Heritage ΙΙΙ της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Πρόκειται για ένα πολιτιστικό Πρόγραμμα που ξεκίνησε μετά από την Ευρωμεσογειακή Διάσκεψη της Βαρκελώνης το 1995, με στόχο τη δημιουργία συνθηκών συνεργασίας και ειρήνης στη Μεσόγειο. Μέσα σε αυτό το φιλόδοξο διεθνές πλαίσιο, ο στόχος που έθεσε το Πρόγραμμα RehabiMed είναι η περαιτέρω προώθηση της συντήρησης και αποκατάστασης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς στις μεσογειακές χώρες ως παράγοντα αειφόρου ανάπτυξης. Αφετηρία του Προγράμματος αποτελεί η επίγνωση της αξίας της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και των προβλημάτων που αντιμετωπίζει, επίγνωση που αποκτήθηκε μέσα από το προηγούμενο Πρόγραμμα CORPUS. Η περαιτέρω προώθηση της διαδικασίας αποκατάστασης είναι ιδιαίτερης σημασίας, καθώς αυτή αποτελεί ένα υποτομέα οικονομικής δραστηριότητας με μεγάλες δυνατότητες και ένα σαφή δείκτη ανάπτυξης. Ας μην ξεχνάμε ότι στην Ευρώπη οι επενδύσεις στην αποκατάσταση και συντήρηση αντιπροσωπεύουν το 50% της δραστηριότητας της οικοδομικής βιομηχανίας, ενώ στις χώρες της νότιας και ανατολικής Μεσογείου καλύπτουν λιγότερο από το 10%. Οι δράσεις αυτές έχουν διττή αξία: από τη μια συντελούν στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων και από την άλλη συντείνουν στη διατήρηση της ιστορικής και πολιτιστικής ταυτότητας της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, της οποίας η αξία αυξάνεται σταθερά. Πρόκειται για μια ζωντανή κληρονομιά καθώς παρέχει στέγη σε εκατομμύρια οικογένειες και αποτελεί το κέντρο, την καρδιά των σημερινών πόλεων και χωριών. Κατά συνέπεια, στόχος του Προγράμματος RehabiMed είναι να αναπτύξει και εδραιώσει μια Μέθοδο αποκατάστασης που να εξασφαλίζει την ισορροπία μεταξύ της βελτίωσης της ποιότητας ζωής των κατοίκων και της διατήρησης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Η αναγκαία αυτή ισορροπία, στηρίζεται στους τρεις πυλώνες της αειφόρου 12

15 2. Το Πρόγραμμα RehabiMed στην Κύπρο Πανοραμική φωτογραφία των Λευκάρων ανάπτυξης (κοινωνικό, περιβαλλοντικό και οικονομικό). Η προσέγγιση αυτή πρέπει να λάβει υπόψη όλους τους εμπλεκόμενους στη διαδικασία της αποκατάστασης (πολιτικούς, τοπικές αρχές, επαγγελματίες και ιδιοκτήτες/χρήστες). Η Μέθοδος που προτείνεται από το RehabiMed τοποθετεί την αποκατάσταση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στα πλαίσια μιας διαδικασίας αναβίωσης και αναζωογόνησης. Η Μέθοδος αφορά τόσο στο παραδοσιακό χώρο όσο και στους ενοίκους του, επιδιώκοντας την εναρμόνισή του με τις ανάγκες της σύγχρονης ζωής. Η διαδικασία αποκατάστασης πρέπει να είναι μια προγραμματισμένη και εμπεριστατωμένη διαδικασία με μεσοπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους. Από μια πιο τεχνική άποψη, η Μέθοδος RehabiMed προτείνει την ταξινόμηση και συστηματοποίηση των σταδίων της διαδικασίας αποκατάστασης (στοχοθέτηση, διάγνωση, στρατηγική, δράση και παρακολούθηση). Αυτό συνεπάγεται τον προσδιορισμό των μέσων και των εργαλείων που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη (τεχνικά, διοικητικά και νομικά), με σκοπό την ανάπτυξη και διαχείρισή τους. Ταυτόχρονα παρέχει κριτήρια που συνεισφέρουν στον προβληματισμό και στην επιλογή των στρατηγικών προς επίτευξη επιτυχών αποτελεσμάτων. 2.2 Η κωμόπολη των Λευκάρων Η κωμόπολη των Πάνω Λευκάρων βρίσκεται στην ημιορεινή περιοχή Λάρνακας, σε υψόμετρο 580 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας. Είναι ένας από τους σημαντικότερους ιστορικούς οικισμούς της Κύπρου λόγω της πλούσιας πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του, που παραμένει σχεδόν άθικτη ακόμα και στις μέρες μας. Το μεσαιωνικό κέντρο της πόλης έχει μια ιδιαίτερα πυκνή και συνεχή δόμηση με πολυάριθμα στενά, δαιδαλώδη και συχνά αδιέξοδα δρομάκια που παίρνουν το σχήμα τους από τις απότομες κλίσεις του εδάφους. Κατά τα χρόνια της οθωμανικής 13

16 2. Το Πρόγραμμα RehabiMed στην Κύπρο κατάκτησης του νησιού ο οικισμός άρχισε να επεκτείνεται προς τα βορειοανατολικά. Η ενδοστρέφεια που χαρακτήριζε τους μεσαιωνικούς οικισμούς, η οποία οφείλεται κυρίως στην ανάγκη για ασφάλεια, εξακολούθησε να υπάρχει εξαιτίας του τρόπου ζωής στον οθωμανικό κόσμο. Κατά τη διάρκεια των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, στα χρόνια της βρετανικής αποικιοκρατίας, ο οικισμός επεκτάθηκε προς τα βόρεια. Αυτή η περίοδος ήταν η χρυσή εποχή των Λευκάρων, καθώς η εξαγωγή του παραδοσιακού κεντήματος έφερε οικονομική και κοινωνική ευημερία στην πόλη. Η αστικοποίηση εισήγαγε το νεοκλασσικό στυλ και οδήγησε σε μεγάλες αλλαγές στο αστικό τοπίο. Ανεγέρθηκαν δημόσια κτίρια και άνοιξαν πολλά καταστήματα στον πυρήνα του οικισμού, γεγονός που συνέβαλε στην οργάνωση των εμπορικών δραστηριοτήτων. Οι κεντρικοί δρόμοι μετατράπηκαν από απλό μέσο πρόσβασης στα κτίρια σε σημεία εμπορικής δραστηριότητας και κοινωνικής αλληλεπίδρασης, διαμορφώνοντας τους κύριους εμπορικούς άξονες του οικισμού. Ωστόσο, η οικονομική ύφεση μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο ανάγκασε μεγάλο μέρος του πληθυσμού να μεταναστεύσει. Η τουρκική εισβολή του 1974 και η ακόλουθη αστυφιλία επιτάχυναν τη μείωση του πληθυσμού, αφήνοντας μεγάλο μέρος του ιστορικού πυρήνα στην εγκατάλειψη και την παρακμή. Σήμερα, η νέα κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα άλλαξε τα έθιμα, τις συμπεριφορές και τις δραστηριότητες των ανθρώπων. Η κοινότητα των Λευκάρων εξαρτάται πολύ από τον τουρισμό. Η παραδοσιακή κεντητική και αργυροχοΐα, αλλά και η αρχιτεκτονική κληρονομιά έκαναν γνωστό το χωριό στην Κύπρο και στο εξωτερικό. Ωστόσο, η αρχιτεκτονική κληρονομιά των Λευκάρων απειλείται από διάφορους παράγοντες, όπως η εγκατάλειψη, η παραμέληση, και η ασφυκτική πίεση για ανάπτυξη που οφείλεται κατά κύριο λόγο στον τουρισμό. Από την άλλη, δεν επιδιώχθηκε πραγματική αξιοποίηση ούτε προώθηση της αρχιτεκτονικής και φυσικής κληρονομιάς του οικισμού. Τα καταστήματα στο εμπορικό μέρος της πόλης αποτελούν το κύριο σημείο έλξης του τουρισμού, ενώ τα πιο ενδιαφέροντα μέρη της κωμόπολης και των περιχώρων της παραμένουν στην αφάνεια. Ακόμα κι αν όλοι αυτοί οι παράγοντες έχουν επιπτώσεις στο αστικό τοπίο, τα Λεύκαρα εξακολουθούν να παρουσιάζουν μεγάλες δυνατότητες ανάπτυξης, βασιζόμενης στην αρχιτεκτονική τους κληρονομιά. 2.3 Η επιλογή του χώρου του Πιλοτικού Έργου Η επιλογή του χώρου Πιλοτικής Δράσης έγινε σύμφωνα με τα πιο κάτω κριτήρια: Κεντρική Τοποθεσία και Προσβασιμότητα: Η περιοχή που επιλέχθηκε είναι προσβάσιμη τόσο πεζή όσο και με το αυτοκίνητο. Επιπλέον, είναι πολυσύχναστη, καθώς αποτελεί μέρος της κύριας αρτηρίας που συνδέει τις δύο πλατείες της κωμόπολης και συνδυάζει εμπορική δραστηριότητα με ιδιοκατοίκηση. Τέλος, η αρτηρία αυτή καταλήγει στην κύρια εκκλησία, το σημείο αναφοράς του χωριού που συγκεντρώνει πολύ κόσμο. Δυνατότητα υλοποίησης: Oι οικοδομές που βρίσκονται στο χώρο είναι σε σχετικά καλή κατάσταση και οι πλείστες επεμβάσεις στο χαρακτήρα του δομημένου τοπίου είναι αναστρέψιμες. Κατά συνέπεια, το Πιλοτικό Έργο μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες ή έξοδα που να ξεπερνούν τον προϋπολογισμό του Προγράμματος. Εμφανή αποτελέσματα: Οι προτεινόμενες εργασίες αποκατάστασης βελτιώνουν αισθητά το χαρακτήρα των οικοδομών και ολόκληρης της γειτονιάς και δημιουργούν ένα θεαματικό αποτέλεσμα που θα μπορεί να ασκήσει θετική επίδραση στους κατοίκους και ενδεχομένως να χρησιμεύσει ως πρότυπο για παρόμοιες πρωτοβουλίες, ιδιωτικές και κοινοτικές. Αρχιτεκτονικές αξίες: Το δομημένο τοπίο της περιοχής διατηρεί τις αξίες της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, ακόμα κι 14

17 2. Το Πρόγραμμα RehabiMed στην Κύπρο ομάδα της Πιλοτικής Δράσης RehabiMed σε συναντήσεις που είχε με τους ιδιοκτήτες των οικοδομών στην περιοχή του Πιλοτικού Έργου τους ενημέρωσε για το Πρόγραμμα και παράλληλα κατέγραψε πληροφορίες για τις οικοδομές. Εκπαιδευτικές δράσεις Χάρτης των Λευκάρων όπου διακρίνεται ο χώρος του Πιλοτικού Έργου αν έχει υποστεί αλλαγές και επεμβάσεις μεταγενέστερων εποχών. Πρόκειται για ένατοπίο όπου συνυπάρχουν διαφορετικές τυπολογίες και μορφολογίες, γεγονός που το καθιστά ενδιαφέρον από αρχιτεκτονικής άποψης. Η περιοχή που επιλέχθηκε για την Πιλοτική Δράση του Προγράμματος με βάση τα πιο πάνω κριτήρια καλύπτει τα τελευταία 60 μέτρα της οδού Τιμίου Σταυρού και την πλατεία της εκκλησίας όπου καταλήγει ο δρόμος. Κατά μήκος των δύο πλευρών του δρόμου και στις δύο πλευρές της πλατείας υπάρχουν 27 οικοδομές διάφορων χρήσεων: δύο εκκλησίες, ένα ξενοδοχείο, οικίες και καταστήματα. 2.4 Προκαταρκτικές ενέργειες Ένα από τα πλέον βασικά στοιχεία της μεθοδολογίας αποκατάστασης του δομημένου τοπίου όπως προτείνεται από το Πρόγραμμα RehabiMed, είναι η συμμετοχή της τοπικής κοινότητας. Στο πλαίσιο αυτό, η συγκεκριμένη Πιλοτική Δράση επιδίωξε τη συμμετοχή των κατοίκων από τα αρχικά της στάδια. Πραγματοποιήθηκαν επαφές με το δήμαρχο και τα μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου, στους οποίους έγινε παρουσίαση του Προγράμματος RehabiMed και του προτεινόμενου Πιλοτικού Έργου. Η Τοπική Αρχή το αντιμετώπισε με ενδιαφέρον και το αποδέχτηκε. Η επαφή με τον κόσμο των Λευκάρων ήταν εξίσου σημαντική. Η Τον Απρίλιο του 2005 μια ομάδα μεταπτυχιακών φοιτητών του Πανεπιστημίου Oxford Brookes πραγματοποίησε Εργαστήρι μελέτης της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής των Λευκάρων και της συμβολής της στην ανάπτυξη της κωμόπολης, με έμφαση στην κοινωνική πτυχή. Οι φοιτητές εντόπισαν τα θετικά και τα αδύνατα σημεία των Λευκάρων αναλύοντας τόσο τις απόψεις των κατοίκων όσο και τις δικές τους παρατηρήσεις και κατέληξαν σε συγκεκριμένα συμπεράσματα για τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο οικισμός και σε εισηγήσεις για την αξιοποίηση των δυνατοτήτων του. Το Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου οργανώθηκε στα Λεύκαρα μια πρακτική άσκηση στα πλαίσια του Σεμιναρίου RehabiMed για την Αποκατάσταση του Αστικού Τοπίου που πραγματοποιήθηκε στην Κύπρο πριν από την έναρξη της Πιλοτικής Δράσης. Κατά τη διάρκειά της οι συμμετέχοντες μελέτησαν συνοπτικά το δομημένο τοπίο της κωμόπολης και 15

18 2. Το Πρόγραμμα RehabiMed στην Κύπρο Σεμινάριο για το Αστικό τοπίο. Πρακτική άσκηση στα Λεύκαρα Στιγμιότυπο από τη δημόσια συζήτηση πρότειναν λύσεις για καλύτερη ανάδειξη των αρχιτεκτονικών του αξιών. Δημόσια Συζήτηση Η Δημόσια Συζήτηση για την Πολιτιστική Κληρονομιά οργανώθηκε από το Τμήμα Αρχαιοτήτων στα Λεύκαρα το Φεβρουάριο του Περίπου 40 άτομα προερχόμενα από ένα ευρύ φάσμα του πληθυσμού, συμπεριλαμβανομένων μελών του Δημοτικού Συμβουλίου, συμμετείχαν στο Εργαστήριο, που αποτελείτο από δύο μέρη: Ανάλυση στοιχείων (SWOT Analysis): Σκοπός του πρώτου μέρους ήταν να γίνει από τους κατοίκους εκτίμηση των δυνατοτήτων, αδυναμιών, προοπτικών και κινδύνων που επηρεάζουν την ανάπτυξη των Λευκάρων. Ομαδική παραγωγή ιδεών (brainstorming): Το δεύτερο μέρος επικεντρώθηκε στη συλλογική παραγωγή ιδεών και προτάσεων για την οικονομική ανάπτυξη και την πρόοδο των Λευκάρων σε συνάρτηση με την πολιτιστική κληρονομιά. Το Εργαστήρι έδειξε ότι οι συμμετέχοντες είχαν καλή επίγνωση της αξίας της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Υπέβαλαν ιδέες και προτάσεις για βελτίωση του χώρου καθώς και εισηγήσεις για οικονομική ανάπτυξη με έμφαση στον τουρισμό. Οι περισσότερες ιδέες ήταν συνδεδεμένες με την αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, υλικής και άυλης. Το Εργαστήρι συνέβαλε στην εμπλοκή του κοινού, στην παραγωγή ιδεών και προήγαγε το πνεύμα συνεργασίας ανάμεσα στους κατοίκους και την ομάδα της Πιλοτικής Δράσης RehabiMed. 16

19 3. Διάγνωση Εσωτερική αυλή και ηλιακός Η μελέτη για το Πιλοτικό Έργο ακολούθησε τη Μέθοδο RehabiMed για την αποκατάσταση αστικού τοπίου. Αφού έγιναν οι προκαταρκτικές ενέργειες για ενημέρωση και συναίνεση των τοπικών αρχών και των ιδιοκτητών, άρχισε η διεπιστημονική διάγνωση κατά την οποία ο χώρος του Πιλοτικού Εργου μελετήθηκε από ιστορική, κοινωνική, οικονομική, περιβαλλοντική και αρχιτεκτονική άποψη. 3.1 Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Λευκάρων Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Λευκάρων αντανακλά το είδος των διαθέσιμων υλικών, του κλίματος καθώς επίσης και τις ιδιαίτερες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες στις οποίες αναπτύχθηκε. Τυπολογικά και μορφολογικά διακρίνονται δύο φάσεις: η λαϊκή αρχιτεκτονική και αυτή με αστικές ή νεοκλασικές επιρροές. Εντούτοις, η διάκριση μεταξύ των δύο αυτών μορφών δεν είναι πάντα εύκολη καθώς κτίρια της πρώτης περιόδου μεταποιήθηκαν και υιοθέτησαν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό το καινούριο στυλ. Οικοδομές λαϊκής αρχιτεκτονικής Οι οικοδομές είναι κτισμένες με το σύστημα συνεχούς δόμησης, δημιουργώντας έτσι ένα συνεχές και ομοιόμορφο μέτωπο πετρόκτιστης τοιχοποιίας. Η χαρακτηριστική κάτοψη αποτελείται από ισόγεια δωμάτια και συχνά από μια διώροφη πτέρυγα διατεταγμένα γύρω από την εσωτερική αυλή. Η είσοδος επιτυγχάνεται μέσω του ημι-υπαίθριου ηλιακού με τη χαρακτηριστική καμάρα προς την αυλή ή μέσω ξωπορτιού προς την αυλή. Η αυλή διαδραματίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο αφού δίνει πρόσβαση στα διάφορα μέρη του σπιτιού και ταυτόχρονα προσφέρει χώρο για τις διάφορες καθημερινές δραστηριότητες των ενοίκων. Η διώροφη πτέρυγα τοποθετείται συνήθως στο πίσω μέρος της αυλής ή κατά μήκος του πλαϊνού συνόρου ενώ, σε σπάνιες περιπτώσεις, μικρό μέρος της χωροθετείται απευθείας πάνω στο δρόμο. Η πρόσβαση στον όροφο γίνεται μέσω πετρόκτιστης υπαίθριας σκάλας που ξεκινάει από την αυλή. Το δίχωρο ή το παλάτι, είναι ο κύριος εσωτερικός χώρος του σπιτιού. Το σώσπιτο, 17

20 3. Διάγνωση ένα εσωτερικό δωμάτιο συνήθως χωρίς ανοίγματα, χρησιμεύει ως κελάρι για την αποθήκευση μεγάλων πιθαριών για το κρασί, το λάδι ή άλλα τρόφιμα. Οι οικοδομές αυτής της πρώτης περιόδου έχουν μορφολογικά χαρακτηριστικά λαϊκής αρχιτεκτονικής, όμοια με αυτά που απαντώνται σε πολλά άλλα κυπριακά χωριά. Η πετρόκτιστη τοιχοποιία των εξωτερικών προσόψεων έχει συνήθως ψηλά και στενά μικρά ανοίγματα. Οι εξωτερικές πόρτες με τα απλά πλαίσια διέκοπταν το ομοιόμορφο μέτωπο. Σε αντίθεση με την αυστηρή εξωτερική όψη των κτιρίων, στην εσωτερική αυλή οι όψεις ανοίγουν προς τα έξω με τις χαρακτηριστικές καμάρες των ηλιακών. Οικοδομές με αστικές και νεοκλασικές επιρροές Με το τέλος του οθωμανικού ζυγού και τις νέες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που έφερε η επαφή με το δυτικό κόσμο, η κοινωνία αστικοποιήθηκε και εκσυγχρονίστηκε. Ο νεοκλασικισμός μπολιάστηκε στην λαϊκή αρχιτεκτονική, δημιουργώντας έτσι ένα νέο τυπολογικό και μορφολογικό τύπο. Τα υφιστάμενα κτίρια τοπικής αρχιτεκτονικής προσαρμόζονται στο νέο ύφος με την προσθήκη ορόφων, επεκτάσεων καθώς και άλλων μορφολογικών χαρακτηριστικών, ενώ οι καινούργιες οικοδομές κατασκευάζονται βάσει των αστικών προτύπων. Τα σπίτια οργανώνονται με συμμετρικό τρόπο και τριμερή σχεδιασμό τόσο στην κάτοψη όσο και στην πρόσοψη. Ο κεντρικός άξονας, που στο ισόγειο διαμορφώνει τον ηλιακό, είναι η καρδιά της οικίας, ο κύριος χώρος υποδοχής, ενώ η σκάλα μετακινήθηκε από την αυλή στο πίσω μέρος του ηλιακού. Η εσωτερική αυλή έχασε τώρα τον κυρίαρχο ρόλο της στη λειτουργία του κτιρίου. Στις προσόψεις των οικοδομών, έμφαση δίνεται στο κεντρικό τμήμα όπου οι εξώθυρες διακοσμούνται με λαξεμένα πέτρινα πλαίσια, σφυρήλατες σιδεριές στους φεγγίτες και περίτεχνα ξύλινα σκαλίσματα. Ο όροφος χαρακτηρίζεται από διαμήκη ξύλινα ή, πιο πρόσφατα, μπαλκόνια από σκυρόδεμα τα οποία στηρίζονται πάνω σε ξύλινους ή μεταλλικούς προβόλους και στολίζονται με περίτεχνα κιγκλιδώματα από σφυρήλατο σίδερο. Τα ανοίγματα στο δρόμο αυξήθηκαν σε αριθμό και μέγεθος και πλαισιώνονται από πλαίσια με λαξευτή πέτρα. Στους κεντρικούς εμπορικούς άξονες αναπτύχθηκε ένας νέος τύπος κτιρίου που συνδυάζει διάφορες χρήσεις. Στο ισόγειο, στεγάζεται η οικονομική και εμπορική δραστηριότητα των ιδιοκτητών, ενώ ο όροφος αποτελεί το χώρο κατοικίας. Μεγάλες σανιδωτές πόρτες οδηγούνε από το δρόμο απευθείας στα καταστήματα, εργαστήρια ή καφενεία, ενώ η εξώθυρα οδηγεί στον προθάλαμο του κλιμακοστασίου που δίνει πρόσβαση στον όροφο. Οικοδομικά υλικά και τρόπος δόμησης Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Λευκάρων, όπως γενικά η παραδοσιακή αρχιτεκτονική, χαρακτηρίζεται από τη χρήση εύχρηστων και διαθέσιμων στην περιοχή υλικών, κατάλληλων για την κατασκευή κτιρίων, και από την άμεση σχέση της με την τοπογραφία, το κλίμα και τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες. Η περιοχή των Λευκάρων είναι πλούσια σε ασβεστόλιθο αλλά φτωχή σε χώμα και ξυλεία. Συνεπώς, η σκληρή και δύσκολη στην επεξεργασία πέτρα των Λευκάρων έγινε το κύριο οικοδομικό υλικό για την οικοδόμηση των κτιρίων και το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα του οικισμού. Οι πετρόκτιστοι τοίχοι κτίζονται με χωματοπηλό και επιχρίονται με παχύ στρώμα άσπρου χώματος στο εσωτερικό, ενώ εξωτερικά ασβεστώνονται (συνήθως με λουλάκι). Με την εισαγωγή του γύψινου κονιάματος, το εσωτερικό των κτιρίων καθώς επίσης και η πρόσοψη των κτιρίων με νεοκλασσικές επιρροές επιχρίεται και βάφεται με έντονα χρώματα, δίνοντας ένα νέο ύφος στην όψη του οικισμού. Οι εσωτερικοί διαχωριστικοί τοίχοι, κυρίως στα ανώτερα πατώματα, κατασκευάζονται συχνά από ντολμάδες (τοίχοι με ξύλινο σκελετό και γέμισμα από διάφορα υλικά όπως πέτρες κ.λπ. επιχρισμένοι 18