1 Π.χ. George W. Bush, State of the Union, 28/01/

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΠΜΣ «ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ» «Όπλα Μαζικής Καταστροφής στην ευρύτερη Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή: Η κατάσταση στις αρχές του 21 ου αιώνα και οι εξελίξεις από τη δεδηλωµένη βούληση ανάπτυξης πυρηνικών προγραµµάτων για ειρηνικούς σκοπούς από κράτη της περιοχής» Μιχαήλ Γ. Καβουκλής Α.Μ. 433Μ/ ιπλωµατική Εργασία Επιτροπή: ηµήτριος Τριανταφύλλου (επιβλέπων) Ιωάννης Σεϊµένης Παρασκευή Κεφαλά Ρόδος, Φεβρουάριος 2010

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 2 ΟΠΛΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ: ΤΥΠΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 2.1 Πυρηνικά όπλα Τύποι και κατηγορίες όπλων Η Συνθήκη µη ιάδοσης των Πυρηνικών και η προσεχής αναθεώρησή της Πυρηνική ενέργεια και πυρηνικά όπλα 2.2 Χηµικά όπλα 2.3 Βιολογικά όπλα 2.4 Συστήµατα διανοµής και πυραυλικά συστήµατα 3 ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ: ΤΑ ΟΠΛΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 3.1 Ο ρόλος των όπλων µαζικής καταστροφής ως παράγοντας ισορροπίας στην περιοχή 3.2 Όπλα µαζικής καταστροφής: ανάπτυξη, χρήση και υπάρχον οπλοστάσιο Αίγυπτος Ιράκ Ιράν Ισραήλ Λιβύη Σαουδική Αραβία Συρία Τουρκία Υεµένη 3.3 Μη κρατικοί δρώντες 4 ΠΥΡΗΝΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ 4.1 Ενεργειακή λύση ή πρόσθετος κίνδυνος ασφάλειας Υφιστάµενοι, σχεδιαζόµενοι και υπό κατασκευή πυρηνικοί ηλεκτρικοί σταθµοί 2

3 Αίγυπτος Χώρες του Κόλπου Ιορδανία Ιράν Ισραήλ Λιβύη Συρία Τουρκία Υεµένη Τα θετικά και τα αρνητικά της πυρηνικής ενέργειας για τις χώρες της περιοχής 4.2 ιεθνείς επιρροές ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Πίνακας 1 Συµµετοχή των χωρών της περιοχής σε σχετικές µε τον αφοπλισµό διεθνείς συνθήκες και κείµενα Πίνακας 2 Ενεργειακό ισοζύγιο χωρών της περιοχής Πίνακας 3 Αυτάρκεια νερού στην περιοχή ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 3

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το τέλος του Ψυχρού Πολέµου κατέστησε τη Μέση Ανατολή το επίκεντρο των διεθνών εξελίξεων καθώς αποτελεί µία περιοχή µε εξαιρετικά τεταµένες σχέσεις µεταξύ των κρατών που την αποτελούν, ευαίσθητες ισορροπίες και υψηλά γεωστρατηγικά συµφέροντα για τις ισχυρότερες χώρες. Οι επιθέσεις στη Νέα Υόρκη και το Πεντάγωνο στις 11 Σεπτεµβρίου 2001, επανακαθόρισαν σε σηµαντικό βαθµό την αντιµετώπιση της περιοχής από τις Η.Π.Α., οι οποίες µετέτρεψαν την εκκαθάριση της περιοχής από αµφίβολα καθεστώτα, την τροµοκρατία και τα όπλα µαζικής καταστροφής σε µείζονα πολιτικό και στρατιωτικό στόχο 1. Η Αραβο-ισραηλινή διένεξη συνεχίζει να αποτελεί τον σηµαντικότερο παράγοντα αστάθειας στην περιοχή, µε πολλά µέτωπα να ανοίγουν και, κατά περίπτωση, να κλείνουν, τα τελευταία χρόνια. Παράλληλα, ο πεπερασµένος αριθµός των πετρελαϊκών κοιτασµάτων και οι εξαιρετικά υψηλές τιµές του πετρελαίου πριν λίγα χρόνια ώθησαν τις περισσότερες χώρες της περιοχής να ανακοινώσουν την ανάπτυξη προγραµµάτων για την κάλυψη των ενεργειακών τους αναγκών µέσα από την παραγωγή ηλεκτρισµού µε πυρηνικούς σταθµούς. Σκοπός της παρούσας µελέτης είναι να καταγράψει την κατοχή όπλων µαζικής καταστροφής από τις χώρες της περιοχής και κατά πόσο επηρεάζει το υφιστάµενο καθεστώς η βούληση των κρατών της περιοχής να αναπτύξουν την πυρηνική τους βιοµηχανία ενέργειας για κάλυψη των υφιστάµενων και µελλοντικών τους αναγκών και να αποτυπώσει τα όποια θετικά ή αρνητικά αποτελέσµατα αυτών των επιρροών. Για τις ανάγκες της παρούσης εργασίας ως χώρος εξέτασης έχει οριστεί η ευρύτερη Ανατολική Μεσόγειος και η Μέση Ανατολή. Ο χώρος αυτός περιλαµβάνει τις χώρες του Μάσρεκ, την Αίγυπτο, την Λιβύη, την Τουρκία, τις χώρες του Κόλπου και της Αραβικής χερσονήσου, το Ιράν και το Ισραήλ. Για τις ανάγκες καταγραφής των υφιστάµενων οπλοστασίων των χωρών της περιοχής θα γίνει αναφορά στις όποιες εξελίξεις κυρίως κατά την τελευταία δεκαετία, ενώ θα αποφευχθεί η ανάλυση των αιτίων της Αραβοισραηλινής διένεξης, καθώς το συγκεκριµένο ζήτηµα έχει εξεταστεί ενδελεχώς από τη διεθνή βιβλιογραφία και οι όποιες αναφορές θα περιοριστούν στις απολύτως απαραίτητες. Για την εκπλήρωση του σκοπού της, η παρούσα µελέτη χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο περιγράφεται η διαθέσιµη βιβλιογραφία και ο τρόπος 1 Π.χ. George W. Bush, State of the Union, 28/01/

5 επιλογής της. Στο δεύτερο κεφάλαιο επιχειρείται να καταγραφούν οι τύποι όπλων µαζικής καταστροφής και το νοµικό πλαίσιο που επικρατεί διεθνώς για τη διαχείριση τους. Ειδική µνεία γίνεται για την υπό αναθεώρηση Συνθήκη µη ιάδοσης των Πυρηνικών Όπλων (NPT), αλλά και για τα συστήµατα διανοµής και τα πυραυλικά συστήµατα, καθώς είναι σηµαντικά για την τακτική χρήση των όπλων µαζικής καταστροφής. Στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφεται ο ρόλος που έχουν διαδραµατίσει τα όπλα µαζικής καταστροφής στην πρακτική και τη ρητορική των κρατών της περιοχής, επιχειρείται µία καταγραφή των υπαρχόντων και/ή εικαζόµενων σχετικών οπλοστασίων τους και γίνεται αναφορά στο ρόλο που έχουν στην περιοχή οι διάφοροι µη κρατικοί δρώντες. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η βούληση των κρατών της περιοχής για είσοδο στην πυρηνική βιοµηχανία ενέργειας και τα προαπαιτούµενα για να πραγµατοποιηθεί αυτή και περιγράφονται τα θετικά και αρνητικά από την εξέλιξη αυτή, αλλά και ο ρόλος των ισχυρών χωρών στην διάδοση της πυρηνικής τεχνολογίας ενέργειας στην περιοχή. 5

6 1 ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Για την επιστηµονικά έγκυρη προσέγγιση έγινε σηµαντική έρευνα κυρίως σε πρωτογενείς και τριτογενείς πηγές. Η επικαιροποιηµένη διαθέσιµη βιβλιογραφία που να ασχολείται µε το θέµα της µελέτης περιορίζεται σε εκθέσεις και αναφορές διεθνών οργανισµών, ερευνητικών ιδρυµάτων και ανεξάρτητων φορέων. Αυτές οι εκθέσεις και αναφορές αποτελούν την συντριπτική πλειοψηφία των πηγών που υπάρχουν και για τα επίσηµα στοιχεία περί οπλοστασίων των κρατών της περιοχής καθώς οι επίσηµες υπηρεσίες τους συνήθως δεν διαθέτουν ιστότοπους µε αντίστοιχες πληροφορίες και όταν το κάνουν αυτές είναι συνήθως στα αραβικά 2. Σηµαντικά είναι και τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν από ειδικές ιστοσελίδες, αφιερωµένες σε θέµατα όπως η πυρηνική βιοµηχανία ή τα όπλα µαζικής καταστροφής, τις οποίες συντηρούν και ενηµερώνουν ανεξάρτητοι φορείς. Οι πληροφορίες αυτών των πηγών χρησιµοποιήθηκαν σε σηµαντικό βαθµό στην παρούσα µελέτη, απουσία άλλων, έχοντας όµως διασταυρωθεί και επαληθευθεί. Πέραν των εκθέσεων και αναφορών, κατά τη διάρκεια της έρευνας έχει εντοπιστεί πλούσια αρθρογραφία, τόσο σε έγκυρα επιστηµονικά περιοδικά και εκδόσεις όσο και σε ειδησεογραφικά πρακτορεία και µέσα µαζικής ενηµέρωσης, η οποία χρησιµοποιήθηκε για να γίνει καλύτερα κατανοητή η ρευστή και συνεχώς µεταλλασσόµενη πολιτική κατάσταση στην περιοχή και για την διασταύρωση κι επαλήθευση των λοιπών πηγών που αναφέρονται παραπάνω. Η επιστηµονική αρθρογραφία παρατίθεται αναλυτικά στην βιβλιογραφία, ενώ οι πηγές από µέσα µαζικής ενηµέρωσης και πρακτορεία περιλαµβάνεται µόνο κατά περίπτωση και/ή στις υποσηµειώσεις. 2 Ή κατά περίπτωση εβραϊκά, τουρκικά ή φαρσί 6

7 2 ΟΠΛΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ: ΤΥΠΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Ως όπλο µαζικής καταστροφής ορίζουµε ένα όπλο ικανό να σκοτώσει µεγάλο αριθµό ατόµων, αδιάκριτα, και/ή ένα όπλο που µπορεί να προκαλέσει ζηµιές σε τεχνητές ή φυσικές υποδοµές σε µία ευρύτερη περιοχή 3. Μια πιο εξειδικευµένη διατύπωση αναφέρει ότι όπλο µαζικής καταστροφής είναι: «οποιοσδήποτε εκρηκτικός µηχανισµός ή συσκευή [..]: βόµβα, χειροβοµβίδα, ρουκέτα, πύραυλος, νάρκη, ή άλλος µηχανισµός µε γόµωση µεγαλύτερη των τεσσάρων ουγκιών, οποιοδήποτε όπλο σχεδιάστηκε ή προορίζεται για την πρόκληση θανάτου ή σοβαρών σωµατικών βλαβών µέσα από την απελευθέρωση, διασπορά ή εφαρµογή τοξικών ή δηλητηριωδών χηµικών ή των προπαραγώγων τους, οποιοδήποτε όπλο στο οποίο περιλαµβάνεται µολυσµατικός µικροοργανισµός, ή οποιοδήποτε όπλο που σχεδιάστηκε για την απελευθέρωση ακτινοβολίας ή ραδιενέργειας σε επίπεδα επικίνδυνα για τον άνθρωπο.» 4 Γενικότερα, οι βασικοί τύποι όπλων µαζικής καταστροφής που καλύπτουν τουλάχιστον ένα από τα παραπάνω κριτήρια ή ορισµούς είναι: τα πυρηνικά, τα χηµικά και τα βιολογικά όπλα. Όπλα µαζικής καταστροφής, µε τη σύγχρονη έννοια και µορφή, χρησιµοποιήθηκαν πρώτη φορά κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσµίου Πολέµου κυρίως χηµικά και βιολογικά ενώ µε τη ρίψη των δύο ατοµικών βοµβών στην Χιροσίµα και το Ναγκασάκι, τα όπλα µαζικής καταστροφής σχεδόν ταυτίστηκαν στην διεθνή κοινή γνώµη µε τα πυρηνικά, αν και είναι ο λιγότερο χρησιµοποιηµένος τύπος όπλων µαζικής καταστροφής. 3 Wikipedia, Weapons of Mass Destruction, 4 Federal Bureau of Investigation, 7

8 2.1 Πυρηνικά όπλα Τα πυρηνικά όπλα είναι όπλα που βασίζονται στις πυρηνικές αντιδράσεις για την έκκληση µεγάλων ποσοτήτων ενέργειας. Στα πυρηνικά όπλα, όµως, θα πρέπει να συµπεριλάβουµε και τα λεγόµενα ραδιολογικά ή ραδιενεργά όπλα, τα οποία χρησιµοποιούν πυρηνικό ή ραδιενεργό υλικό σε συνδυασµό µε κοινά εκρηκτικά για να προκαλέσουν το θάνατο ή τραυµατισµό του στόχου µέσα από τη δηλητηρίασή του από ραδιενέργεια Τύποι και κατηγορίες όπλων 5 Υπάρχουν δύο τύποι συµβατικών πυρηνικών όπλων: οι βόµβες σχάσης ή ατοµικές βόµβες που χρησιµοποιούν εµπλουτισµένο ουράνιο ή πλουτώνιο και οι θερµοπυρηνικές βόµβες ή βόµβες υδρογόνου που χρησιµοποιούν τη σχάση για να προκαλέσουν µια αλληλουχία συντήξεων από ισότοπα υδρογόνου µε καύσιµό τους το απεµπλουτισµένο ουράνιο. Οι ατοµικές βόµβες, που χρησιµοποιήθηκαν στον Β Παγκόσµιο Πόλεµο, χρησιµοποιούν την πυρηνική σχάση για να απελευθερώσουν την ενέργεια που περικλείεται στον πυρήνα του ατόµου. Η ενεργειακή αυτή απελευθέρωση είναι γρήγορη και βίαιη. Τα κυριότερα καύσιµα για την κατασκευή των βοµβών σχάσης είναι το ουράνιο (U-235) και το πλουτώνιο (Pu-239). Σε ικανές ποσότητες, το σχάσιµο υλικό είναι κατάλληλο για να παράγει µία αυτοτροφοδοτούµενη αλυσίδα σχάσεων που µεγιστοποιεί την εκλυόµενη ενέργεια. Η ικανή αυτή ποσότητα εξαρτάται από τον σχεδιασµό του όπλου και τις δυνατότητες του κατασκευαστή. Η βόµβα που έπεσε στο Ναγκασάκι το 1945 περιείχε 6,2 κιλά πλουτωνίου και είχε σαν αποτέλεσµα µία έκρηξη που αντιστοιχούσε σε 21 κιλοτόνους TNT. Η συγκεκριµένη βόµβα χρησιµοποιούσε τον µηχανισµό πυροδότησης πυρήνων ουρανίου µε νετρόνια. Σύµφωνα µε τις σηµερινές εκτιµήσεις επιστηµόνων, µόλις ένα κιλό πλουτωνίου, θα µπορούσε µε την µέθοδο της αναρρόφησης να προκαλέσει έκρηξη αντίστοιχη ενός κιλοτόνου. Οι τύπου πυροδότησης ατοµικές βόµβες είναι ευκολότερο να κατασκευαστούν, αλλά απαιτούν εµπλουτισµένο ουράνιο ως σχάσιµο υλικό. 5 GlobalSecurity.org, 8

9 Οι θερµοπυρηνικές βόµβες, από την άλλη, ή βόµβες σύντηξης χρησιµοποιούν έναν µηχανισµό σύντηξης δευτέριου και τρίτιου (ισότοπα του υδρογόνου), για να προκαλέσουν µία αλυσίδα σχάσεων του υλικού συνήθως απεµπλουτισµένο ουράνιο. Μέσα από διάφορες παραλλαγές και εφαρµογές αυτού του µοντέλου έχει επιτευχθεί έκρηξη που υπολογίζεται σε 50 µε 100 µεγατόνους. Βασικό πλεονέκτηµα αυτής της τεχνολογίας είναι ότι εκµεταλλεύεται καλύτερα το σχάσιµο υλικό µε εκλυόµενη ενέργεια πολλαπλάσια αυτής που αντιστοιχεί αν η ίδια ποσότητα υλικού χρησιµοποιούταν για µία βόµβα σχάσης. Στα µειονεκτήµατα περιλαµβάνονται η εξαιρετικά µεγάλη πολυπλοκότητα κατασκευής τέτοιων κεφαλών και η επικινδυνότητα στη διαχείρισή τους Η Συνθήκη µη ιάδοσης των Πυρηνικών και η προσεχής αναθεώρησή της Η Συνθήκη µη ιάδοσης των Πυρηνικών (NPT) 6 υπογράφθηκε το 1968 και αποτελεί µέχρι σήµερα το κυριότερο µέσο για την µη διάδοση των πυρηνικών όπλων, και τον έλεγχο διακίνησης πυρηνικού υλικού και τεχνογνωσίας. Μέχρι σήµερα 188 κράτη έχουν υπογράψει την συνθήκη, η Ινδία, το Πακιστάν και το Ισραήλ δεν την έχουν υπογράψει, ενώ η Βόρειος Κορέα απεσύρθη από την συνθήκη το Η Συνθήκη διακρίνει τα κράτη σε Πυρηνικά και Μη Πυρηνικά Κράτη 8. Τα µη πυρηνικά κράτη δεσµεύονται να µην επιδιώκουν να κατασκευάσουν ή αποκτήσουν πυρηνικούς εκρηκτικούς µηχανισµούς, να υπόκεινται σε ελέγχους από την ιεθνή Επιτροπή Ατοµικής Ενέργειας που θα πιστοποιεί την συµµόρφωσή τους και ότι δεν χρησιµοποιούν τις ειρηνικές χρήσεις της πυρηνικής ενέργειας για να τροφοδοτήσουν στρατιωτικά προγράµµατα 9. Τα πυρηνικά κράτη δεσµεύονται µε τη σειρά τους να µην εξαγάγουν πυρηνικά όπλα, υλικά και τεχνολογία ή να βοηθήσουν µε οιονδήποτε τρόπο να αποκτήσουν σχετικό οπλοστάσιο 10, ενώ όλα τα µέρη απαγορεύεται να προβούν σε 6 Treaty on the Non-Proliferation of the Nuclear Weapons. Για το πλήρες κείµενο: 7 Άρθρο Ι της Συνθήκης 8 Nuclear-weapon States και Non-nuclear weapon states, αντίστοιχα. Ως πυρηνικά κράτη αναγνωρίζονται αυτά που ανέπτυξαν πυρηνική βόµβα και πραγµατοποίησαν επιτυχή πυρυνική έκρηξη πρις την 1 Ιανουαρίου του Μη πυρηνικά κράτη θεωρούνται όλα τα υπόλοιπα. Άρθρο ΙΧ, παρ. 3 της Συνθήκης. 9 Άρθρα ΙΙ και ΙΙΙ της Συνθήκης 10 Άρθρο ΙΙΙ της Συνθήκης 9

10 οποιαδήποτε εξαγωγή πυρηνικού υλικού ή εξοπλισµού χωρίς να τηρούνται οι δικλείδες ασφαλείας 11 που ορίζει η Συνθήκη 12. Τέλος, η Συνθήκη θέτει ως απώτατο στόχο τον πυρηνικό αφοπλισµό 13. Η Συνθήκη µη ιάδοσης των Πυρηνικών έχει δεχθεί, ήδη από την υπογραφή και θέση σε ισχύ της, αρκετά µεγάλη κριτική κυρίως για την ανισοµερή διάκριση των κρατών, τον παραγκωνισµό των de facto πυρηνικών κρατών τα οποία έτσι δεν υπόκεινται σε κανέναν απολύτως έλεγχο, και την χρόνια καθυστέρηση των πυρηνικών κρατών να προβούν αποφασιστικά σε µείωση των οπλοστασίων και συνακόλουθα στον αφοπλισµό. Ειδικά στο τελευταίο σηµείο κριτικής πρέπει να τονιστεί ότι η τεχνολογία των πυρηνικών όπλων εξελίχθηκε σηµαντικά ακόµα και µετά την θέση σε ισχύ της Συνθήκης από όλες τις πυρηνικές δυνάµεις, πλην ίσως του Ηνωµένου Βασιλείου 14. Ένα άλλο βασικό στοιχείο κριτικής της Συνθήκης είναι το γεγονός ότι επιτρέπει στα µη πυρηνικά κράτη να αναπτύξουν τον πλήρη κύκλο του πυρηνικού καυσίµου, εφόσον αυτό προορίζεται για ειρηνικό σκοπό, παραβλέποντας το γεγονός ότι οι ίδιες αυτές εγκαταστάσεις µπορούν άνετα να χρησιµοποιηθούν για την παραγωγή σχάσιµου υλικού για χρήση σε πυρηνικά όπλα, µε αποτέλεσµα να δηµιουργείται ένα νοµικό κενό, καθώς η παραγωγή πυρηνικού υλικού κατάλληλο για όπλα δεν αποτελεί πρακτικά παραβίαση της συνθήκης. Τέλος, υπό σοβαρή αµφισβήτηση τίθεται και το άρθρο 10, το οποίο επιτρέπει σε ένα µέρος της Συνθήκης να αποχωρήσει από αυτήν εφόσον θεωρεί ότι πλήττονται ύψιστα εθνικά του συµφέροντα 15. Την εποπτεία της εφαρµογής της Συνθήκης µη ιάδοσης των Πυρηνικών έχει η ΕΑΕ, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Ενώ η ΕΑΕ πραγµατοποιεί εξαιρετικά το έργο της µε χώρες που έχουν την διάθεση να συνεργαστούν, στις περιπτώσεις που τα κράτη θέλουν να αποκρύψουν στοιχεία των προγραµµάτων τους ή και να παραπλανήσουν τους επιθεωρητές, µπορούν να το πράξουν, καθώς ο όποιος εντοπισµός παράτυπων δραστηριοτήτων γίνεται µέσα από την απλή λογιστική διασταύρωση στοιχείων εφόσον το 11 Άρθρα ΙΙΙ και ΙV της Συνθήκης 12 Άρθα ΙV και V της Συνθήκης 13 Άρθρο VI της Συνθήκης 14 The Weapons of Mass Destruction Commission, Weapons of Terror: Freeing the World of Nuclear, Biological and Chemical Arms (The Weapons of Mass Destruction Commission, Stockholm, 2006), Ibid. 10

11 ελεγχόµενο κράτος δεν έχει υπογράψει το Πρόσθετο Πρωτόκολλο, η υπογραφή του οποίου είναι εθελοντική 16. Σε αυτό το σηµείο θα πρέπει να αναφερθεί και η Συνθήκη για την Πλήρη Απαγόρευση των Πυρηνικών οκιµών (CTBT) 17, η οποία τέθηκε προς υπογραφή το 1996 και προβλέπει την απαγόρευση κάθε είδους πυρηνικής δοκιµής ή άλλης πυρηνικής έκρηξης εντός της επικράτειας των κρατών-µερών. Η Συνθήκη αποτελεί διάδοχο της Συνθήκης για τη Μερική Απαγόρευση των Πυρηνικών οκιµών 18 και αποτελεί το σηµαντικότερο διεθνές δεσµευτικό κείµενο που στοχεύει στον πυρηνικό αφοπλισµό µετά την Συνθήκη µη ιάδοσης των Πυρηνικών (NPT). Παρόλο που έχει υπογραφεί και επικυρωθεί από 151 κράτη δεν έχει τεθεί ακόµη σε ισχύ καθώς το Παράρτηµα 2 της Συνθήκης προέβλεπε ότι για να τεθεί αυτή σε ισχύ θα πρέπει όλα τα κράτη που περιλαµβάνονται σε αυτό, δηλ. τα κράτη που συµµετείχαν στην Επιτροπή για τον Αφοπλισµό που συνέταξε την Συνθήκη και είχαν πυρηνικούς αντιδραστήρες, για ενεργειακούς ή ερευνητικούς σκοπούς, να την υπογράψουν και να την κυρώσουν 19. Από τις συνολικά 44 χώρες που αναφέρονται στο Παράρτηµα 2 της Συνθήκης, εννέα δεν έχουν υπογράψει και/επικυρώσει την Συνθήκη: η Αίγυπτος, η Ινδία, η Ινδονησία, το Ιράν, το Ισραήλ, η Κίνα, η Βόρειος Κορέα, το Πακιστάν και οι ΗΠΑ. Η κύρωση της Συνθήκης από τις ΗΠΑ 20 θεωρείται ως κοµβική για την υπογραφή και κύρωση από τις υπόλοιπες χώρες που δεν το έχουν κάνει, ενώ η θέση σε ισχύ της Συνθήκης χαρακτηρίζεται διεθνώς ως ένα από τα βασικότερα βήµατα για τον αφοπλισµό, µαζί µε την επικείµενη αναθεώρηση της Συνθήκης µη ιάδοσης των Πυρηνικών 21. Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ, Μπαράκ Οµπάµα, 16 Ibid, Comprehensive Nuclear-Test-Ban Treaty. Για το πλήρες κείµενο: 18 Partial Test Ban Treaty ή Treaty Banning Nuclear Weapon Tests in the Atmosphere, in Outer Space and under Water. Η αναφορά της σύνδεσης των δύο συνθηκών γίνεται στο προοίµιο. Για το πλήρες κείµενο της Συνθήκης: dd94?OpenDocument 19 Άρθρο XIV της Συνθήκης. Για τον κατάλογο µε τα 44 κράτη: 20 Υπέγραψε την Συνθήκη το Βλ. The WMD Commission, οπ. π.,

12 δήλωσε ότι η κύρωση της Συνθήκης αποτελεί έναν από τους βασικούς του στόχους, κάτι που όµως φαίνεται να καθυστερεί Πυρηνική ενέργεια και πυρηνικά όπλα Για να γίνει καλύτερα κατανοητός ο δεσµός της πυρηνικής ενέργειας µε τα πυρηνικά όπλα πρέπει να περιγραφεί αντίστοιχα ο κύκλος του πυρηνικού καυσίµου 23 και οι διάφοροι τύπου πυρηνικών αντιδραστήρων και υποδοµών που απαιτούνται για την παραγωγή πυρηνικής ενέργειας. Καθώς, η συγκεκριµένη εργασία ασχολείται µε τις επιπτώσεις της πυρηνικής ενέργειας στη διάδοση των όπλων µαζικής καταστροφής στην υπό εξέταση περιοχή, θα αποφευχθεί η σε βάθος ανάλυση και πλήρης τεχνική κάλυψη των τρόπων παραγωγής: σκοπός είναι να καταγραφεί η συνήθης πορεία του σχάσιµου υλικού καθόλα τα στάδια παραγωγής ενέργειας και να αναφερθούν οι επιλογές που γίνονται σε αυτή την πορεία που θα µπορούσαν να συνδεθούν µε την παραγωγή υλικών κατάλληλων για την κατασκευή πυρηνικών όπλων. Έτσι, θα περιγραφεί ο συνηθέστερος κύκλος του σχάσιµου υλικού, αυτός που περιλαµβάνει µερική ανακύκλωση των παραγώγων της σχάσης. Το πρώτο στάδιο του πυρηνικού κύκλου είναι η εξόρυξη και άλεση του µεταλλεύµατος του ουρανίου στα αντίστοιχα ορυχεία για τον διαχωρισµό οξειδίου του ουρανίου, µία κίτρινη σκόνη γνωστή ως yellowcake 24. Ακολούθως το yellowcake µετατρέπεται σε αέριο, το εξαφθοριούχο ουράνιο (UF 6 ), ώστε να καθαριστεί από τα διάφορα κατάλοιπα της προηγούµενης διαδικασίας και στη συνέχεια ψύχεται µέχρι να φτάσει σε στερεή µορφή 25 ώστε να γίνει ο εµπλουτισµός του. 22 Barack Obama, Remarks by President Barack Obama, Prague, Chezh Republic (White House, April 5, 2009), Delivered/ 23 Για µια αναλυτικότερη ανάλυση: Nuclear Energy Agency, Advanced Nuclear Fuel Cycles and Radioactive Waste Management (Organisation for Economic Co-Operation and Development, 2006) Federation of American Scientists, Uranium Mining and Miling, και World Nuclear Association, Getting Uranium from the Ground, 25 FAS, Uranium Conversion, και WNA, Conversion and Enrichment, 12

13 Το ουράνιο βρίσκεται ελεύθερο στη φύση και αποτελείται από δύο ισότοπα, το U-235 και το U-238. Το δεύτερο είναι πρακτικά και το κυρίαρχο ισότοπο καθώς αποτελεί το 99% του φυσικού ουρανίου 26. Οι περισσότερες, όµως, εφαρµογές της πυρηνικής τεχνολογίας, µεταξύ των οποίων τα όπλα και η ενέργεια, απαιτούν το U-235. Έτσι, απαραίτητο στάδιο στον κύκλο του πυρηνικού καυσίµου είναι ο εµπλουτισµός του, δηλ. η αύξηση του ποσοστού του U-235 στην συνολική µάζα του καύσιµου υλικού 27. Ο πιο διαδεδοµένος τρόπος εµπλουτισµού ουρανίου είναι η τεχνολογία φυγόκεντρων αερίου 28. Το επόµενο στάδιο είναι η κατασκευή των ράβδων 29 που θα χρησιµοποιηθούν στον πυρηνικό αντιδραστήρα. Σε αυτό το στάδιο µπορούµε να έχουµε και ανάµιξη του ουρανίου µε πλουτώνιο και άλλα παράγωγα της πυρηνικής αντίδρασης σε περίπτωση που έχουµε κύκλο που προβλέπει την µερική ανακύκλωση του χρησιµοποιηµένου καυσίµου. Ακολούθως το πυρηνικό καύσιµο προωθείται στο εκάστοτε πυρηνικό σταθµό ηλεκτρικής ενέργειας προς σχάση (για τους τύπους πυρηνικών αντιδραστήρων θα γίνει αναφορά παρακάτω). Οι χρησιµοποιηµένες ράβδοι ψύχονται και αποθηκεύονται προσωρινά ώστε να οδηγηθούν στην επανεπεξεργασία 30. Η διαδικασία αυτή διαχωρίζει το ουράνιο, το πλουτώνιο και άλλα αξιοποιήσιµα στοιχεία από τις χρησιµοποιηµένες ράβδους ώστε να χρησιµοποιηθούν για την κατασκευή νέων ράβδων προσµιγόµενα µε εµπλουτισµένο ουράνιο. Τα κατάλοιπα της επανεπεξεργασίας αποθηκεύονται σε δοχεία και σωρεύονται σε χώρους µακριά από την ανθρώπινη δραστηριότητα 31. Όσον αφορά τους τύπους αντιδραστήρων υπάρχουν διάφοροι τύποι κατηγοριοποίησης 32. Για την παρούσα µελέτη ενδιαφέρον παρουσιάζει η 26 WNΑ, Supply of Uranium, 27 Συνήθως απαιτείται αύξηση αυτού του ποσοστού στο 3 µε 5% και είναι ανάλογο του τύπου του αντιδραστήρα, WNA, Conversion and Enrichment, ο.π. 28 WNA, Conversion and Enrichment, WNA, Uranium Enrichment, και FAS, Gas Centrifuge Technology, 29 FAS, Nuclear Fuel Fabrication, και WNA, Fuel Fabrication, 30 FAS, Plutonium Reprocessing and Recycling, WNA, Used Fuel Management, WNA, Processing of Used Nuclear Fuel, 31 WNA, Used Fuel Management, οπ.π. 32 Βλ. Nuclear Energy Agency, οπ. π,

14 κατηγοριοποίηση βάση του µέσου ψύξης 33. Το κυριότερο µέσο ψύξης είναι το νερό. Υπάρχουν δύο γενικοί τύποι αντιδραστήρων που χρησιµοποιούν το νερό για την ψύξη τους: οι ελαφρού ύδατος και οι βαρέος ύδατος αντιδραστήρες. Πέραν των τεχνικών διαφορών αυτών των τύπων αντιδραστήρα πρέπει να επισηµανθεί ότι οι ελαφρού ύδατος λειτουργούν µε εµπλουτισµένο ουράνιο και παράγουν πλουτώνιο και άλλα κατάλοιπα, ενώ οι βαρέου ύδατος µπορούν να λειτουργήσουν µε χαµηλού εµπλουτισµού ή και φυσικό ουράνιο παράγοντας όµως µεγαλύτερες ποσότητες πλουτωνίου και τρίτιου 34. Ο κύκλος του σχάσιµου υλικού είναι εξαιρετικά πολύπλοκος. Η πολυπλοκότητά του έγκειται στο γεγονός ότι, µε εξαίρεση τις χώρες µε ιδιαίτερη διάδοση της πυρηνικής ενέργειας, αρκετά από τα στάδια του κύκλου δεν πραγµατοποιούνται εντός της επικράτειας του κράτους ενεργειακού παραγωγού/καταναλωτή. Οι χώρες που εξορύχουν ουράνιο είναι 18 εκ των οποίων τρεις 35 κατέχουν τα 2/3 της παγκόσµιας παραγωγής. Οι χώρες που έχουν δυνατότητα επεξεργασίας του µεταλλεύµατος είναι 8, 12 χώρες έχουν ικανότητα εµπλουτισµού ουρανίου, 16 έχουν δυνατότητα κατασκευής πυρηνικού καυσίµου για αντιδραστήρες ελαφρού ύδατος, 8 για βαρέου ύδατος και µόλις πέντε έχουν ικανότητα ανακύκλωσης και επανεπεξεργασίας του σχάσιµου υλικού 36. Θα πρέπει να επισηµανθεί ότι η Συνθήκη µη ιάδοσης των Πυρηνικών ή τα Πρωτόκολλα της ιεθνούς Επιτροπής Ατοµικής Ενέργειας επιτρέπουν στα κράτη-µέρη να επιλέξουν τον τύπο αντιδραστήρων και τον κύκλο του πυρηνικού καυσίµου που θα ακολουθήσουν, πάντα υπό την εποπτεία της ΕΑΕ. Επιπλέον, δύο µηχανισµοί επηρεάζουν την παροχή πυρηνικού υλικού, εξοπλισµού και τεχνολογίας: η Επιτροπή Zangger 37 και το Nuclear Suppliers Group 38. Και οι δύο µηχανισµοί είναι εθελοντικοί σχηµατισµοί κρατών και δεν υπάγονται σε κάποια επίσηµη συνθήκη και άρα δεν έχουν θεσµικό ρόλο. Στόχος των δύο αυτών µηχανισµών είναι ο έλεγχος στις εξαγωγές 33 Η αναφορά γίνεται σε θερµοπυρηνικούς αντιδραστήρες. Άλλοι τύποι αντιδραστήρων όπως οι ταχέων νετρονίων ή οι αντιδραστήρες σύντηξης είναι ακόµη σε επίπεδο ανάπτυξης και/ή ακόµη υλοποιησίµοι σε υψηλό κόστος για να τύχουν εµπορικής εκµετάλλευσης. 34 Βλ. GlobalSecurity.org, οπ.π. 35 Βλ. WNA, οπ. π. 36 Οι αριθµοί αναφέρονται σε επίσηµα ανοικτά προγράµµατα για εµπορικούς σκοπούς. Υποδοµές που βρίσκονται υπό κατασκευή ή υπό ανεπίσηµη (µυστική) λειτουργία δεν περιλαµβάνονται εδώ. 37 Για περισσότερα: Zangger Committee, και Center for Nonproleferation Studies, 38 Για περισσότερα: Nuclear Suppliers Group, και Center for Nonproleferation Studies, 14

15 πυρηνικών υλικών και τεχνολογίας και η επιβολή δικλείδων ασφαλείας σε περίπτωση που τα ζητούµενα υλικά ή τεχνολογία περιλαµβάνονται στις αντίστοιχες λίστες ως ύποπτα για χρήση στην ανάπτυξη πυρηνικών όπλων. Παρά τον µικρό αριθµό των πυρηνικών προµηθευτών και τις δικλείδες ασφαλείας που επιβάλει το διεθνές δίκαιο και έχουν εθελοντικά υιοθετήσει τα κράτη παρουσιάζονται δύο σηµεία στην όλη παραγωγή πυρηνικής ενέργειας που συνδέονται άµεσα µε τους κινδύνους διάδοσης των πυρηνικών όπλων. Το πρώτο αφορά τη διαδικασία εµπλουτισµού του ουρανίου. Κατά τον εµπλουτισµό του ουρανίου, όπως περιγράφηκε παραπάνω, σκοπός είναι η αύξηση του ποσοστού περιεκτικότητας U-235 στο µετάλλευµα, σε 5 µε 20% που απαιτείται για τους πυρηνικούς αντιδραστήρες ελαφρού ύδατος. Η ίδια ακριβώς διαδικασία, εκτελούµενη για µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα µπορεί να ανεβάσει την περιεκτικότητα του µεταλλεύµατος µέχρι και το 90% που απαιτείται για τη χρήση εµπλουτισµένου ουρανίου στην κατασκευή πυρηνικών όπλων. Έτσι, κάθε χώρα µε ικανότητα εµπλουτισµού ουρανίου έχει στα χέρια της την τεχνολογία παραγωγής σχάσιµου υλικού κατάλληλου για κατασκευή πυρηνικών όπλων 39. Το δεύτερο σηµείο που µπορεί να προκαλέσει υπόνοιες για επιδίωξη πυρηνικού οπλοστασίου είναι η χρήση αντιδραστήρων που χρησιµοποιούν χαµηλού εµπλουτισµού ή φυσικό ουράνιο ως σχάσιµο υλικό. Το U-239 µέσα από την πυρηνική αντίδραση µετατρέπεται σε ισότοπα Πλουτωνίου: P-239, P-240, P-240 και P-241. Από αυτά µόνο το πρώτο είναι κατάλληλο για χρήση στην κατασκευή πυρηνικών όπλων. Οι χρόνοι καύσης του υλικού επηρεάζουν την τελική περιεκτικότητα των αποβλήτων σε P-239: όσο µεγαλύτερος ο χρόνος καύσης, τόσο µικρότερη η περιεκτικότητα. Οι αντιδραστήρες που προορίζονται για παραγωγή ενέργειας µεγιστοποιούν το χρόνο καύσης για µεγαλύτερη απόδοση. Παρόλα αυτά, οι χώρες µε αντίστοιχους αντιδραστήρες έχουν πρόσβαση σε πλουτώνιο κατάλληλο για πυρηνικά όπλα, εφόσον το αποφασίσουν και κατέχουν την τεχνολογία επανεπεξεργασίας του χρησιµοποιηµένου πυρηνικού καυσίµου 40. Τα δύο αυτά σηµεία στον κύκλο του πυρηνικού καυσίµου δύσκολα αποτελούν απειλή από κράτη-µέρη της Συνθήκης µη ιάδοσης των Πυρηνικών τα οποία υπόκεινται στον έλεγχο της ιεθνούς Επιτροπής Ατοµικής Ενέργειας, αν και στο παρελθόν, και στην υπό εξέταση περιοχή, έχουν υπάρξει προγράµµατα και υποδοµές που παρέµεναν κρυφά από 39 Len Ackland, Weapons proliferation a big risk with nuclear power, CEJournal, 40 Ibid. 15

16 τους επιθεωρητές της ΕΑΕ. Παρόλα αυτά, το άρθρο 10 της Συνθήκης, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, αποτελεί νοµικό κενό καθώς επιτρέπει, υποθετικά, σε ένα κράτος να αποκτήσει όλον εκείνον τον εξοπλισµό που χρειάζεται, καθώς και πρόσβαση σε πρώτες ύλες, µέσα στα πλαίσια που οι συνθήκες προβλέπουν και ακολούθως να αποχωρήσει από την Συνθήκη διατηρώντας τα κεκτηµένα του, χωρίς νοµικό έρεισµα για διεθνή παρέµβαση. Τέλος, δεν θα πρέπει να παραγνωρίζουµε το γεγονός ότι τα πυρηνικά καύσιµα και απόβλητα µπορούν να χρησιµοποιηθούν για την κατασκευή «βρώµικων» βοµβών και άλλων ραδιολογικών όπλων και ο µεγάλος κύκλος του πυρηνικού καυσίµου τα καθιστά ευάλωτα κατά την µεταφορά και αποθήκευσή τους Στα οποία πρέπει να συµπεριλάβουµε όχι µόνο το χρησιµοποιηµένο υλικό, αλλά και το νερό και τα λοιπά υλικά που χρησιµοποιούνται για την ψύξη του αντιδραστήρα και τα υλικά που προέρχονται από την διάλυση ενός πυρηνικού αντιδραστήρα µετά τη λήξη της ζωής του. Για καλύτερη κατανόηση της πυρηνικής τροµοκρατίας: Ferguson Charles D., et al., The Four Faces of Nuclear Terrorism, Nuclear Threat Initiative, (Center for Nonproliferation Studies, Monterey Institue of International Studies, 2004) A7C321F6DC8D_files/analysis_4faces.pdf 16

17 2.2 Χηµικά όπλα Τα χηµικά όπλα είναι όπλα που βασίζονται σε στοιχεία που υπάρχουν ελεύθερα στη φύση ή απορρέουν από την ανθρώπινη ή βιολογική δραστηριότητα και έχουν βλαπτικές συνέπειες για τον άνθρωπο. Η Σύµβαση για τα Χηµικά Όπλα (CWC) 42, που τέθηκε σε ισχύ το 1997, ορίζει ως χηµικά όπλα: Τα τοξικά χηµικά και τα συστατικά τους, εκτός κι αν πρόκειται να χρησιµοποιηθούν κατά τρόπο που δεν απαγορεύεται από την Σύµβαση, εφόσον το είδος και η ποσότητά τους είναι σύµφωνοι µε αυτούς τους σκοπούς. Τα πυροµαχικά και συσκευές, ειδικά σχεδιασµένες για την πρόκληση θανάτου ή άλλης βλάβης µέσω των τοξικών ιδιοτήτων των τοξικών χηµικών της προηγούµενης παραγράφου, τα οποία θα απελευθερωθούν κατά την πυροδότηση αυτών των πυροµαχικών ή συσκευών, Οποιονδήποτε εξοπλισµό έχει σχεδιαστεί για την άµεση χρήση σε συνδυασµό µε την έκρηξη των πυροµαχικών και συσκευών της προηγούµενης παραγράφου 43. Η Σύµβαση έχει απώτερο στόχο την πλήρη καταγραφή και καταστροφή όλων των αποθεµάτων χηµικών όπλων των κρατών µερών 44 και προβλέπει ένα αρκετά αυστηρό µηχανισµό εποπτείας και ελέγχου 45. Συνολικά, την Σύµβαση έχουν υπογράψει και κυρώσει 188 κράτη. ύο κράτη, το Ισραήλ και η Μιανµάρ, έχουν υπογράψει αλλά δεν έχουν κυρώσει την Σύµβαση, ενώ πέντε κράτη δεν έχουν καν υπογράψει την σύµβαση, µεταξύ των οποίων η Αίγυπτος και η Συρία Chemical Weapons Convention ή Convention on the Prohibition of the Development, Production, Stockpiling and Use of Chemical Weapons and on their Destruction. Για το πλήρες κείµενο της Σύµβασης: 43 Άρθρο ΙΙ, παρ. 1 της Σύµβασης (ανεπίσηµη µετάφραση από συγγραφέα). 44 Άρθρο Ι της Σύµβασης 45 Άρθρο VIII της Σύµβασης 46 Για τα κράτη-µέρη στη Σύµβαση: 17

18 2.3 Βιολογικά όπλα Τα βιολογικά όπλα είναι µηχανισµοί διάδοσης µικροοργανισµών και δηλητηρίων που προκαλούν ασθένειες στον άνθρωπο, την πανίδα και την χλωρίδα. Τα βιολογικά όπλα δεν είναι απαραίτητο να χρησιµοποιηθούν στη µάχη, αλλά και για δολοφονίες, πρόκληση κοινωνικών αναταραχών ή ακόµη και περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Τα βιολογικά όπλα είναι τα όπλα µαζικής καταστροφής µε την µακρύτερη ιστορία προσπαθειών αφοπλισµού, κυρίως λόγω της εκτεταµένης χρήσης τους κατά τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο 47. Η Σύµβαση για τα Βιολογικά Όπλα (BWC) 48 τέθηκε το 1975 και σήµερα έχει 162 κράτη µέρη και ουσιαστικά αποτελεί διάδοχο του Πρωτοκόλλου της Γενεύης του Η Σύµβαση απαγορεύει στα κράτη-µέρη την ανάπτυξη, παραγωγή, απόκτηση συγκέντρωση και χρήση βιολογικών όπλων σε οποιαδήποτε ποσότητα, που δεν έχουν λόγους ύπαρξης ιατρικής προστασίας ή άλλης ειρηνικής χρήσης 49. εκατρία κράτη έχουν υπογράψει αλλά δεν έχουν κυρώσει την Σύµβαση, µεταξύ των οποίων η Αίγυπτος και η Συρία, ενώ στα δεκαεννιά κράτη που δεν έχουν υπογράψει την Σύµβαση συγκαταλέγεται και το Ισραήλ. Σε αντίθεση µε την Σύµβαση για τα Χηµικά Όπλα, η Σύµβαση για τα Βιολογικά Όπλα δεν διαθέτει τα όργανα εκείνα που θα επιβάλλουν την εφαρµογή της στα κράτη-µέρη. Μέσα από τις διάφορες αναθεωρήσεις της έχουν γίνει βήµατα προς έναν αποτελεσµατικότερο µηχανισµό, που όµως περιορίζεται στην οικοδόµηση µέτρων εµπιστοσύνης 50, που επαφίεται αποκλειστικά στην θέληση των κρατών-µερών, και στη Μονάδα Στήριξης Εφαρµογής της Σύµβασης 51 που έχει καθαρά εποπτικό και συµβουλευτικό χαρακτήρα. Η µεγαλύτερη πρόκληση που αντιµετωπίζει αυτή την περίοδο η Σύµβαση είναι να επιτύχει 47 Βλ. The WMD Commission, οπ. π. 48 Biological Weapons Convention ή Biological and Toxin Weapons Convention ή Convention on the Prohibition of the Development, Production and Stockpiling of Bacteriological (Biological) and Toxin Weapons and on Their Destruction. Για το πλήρες κείµενο της Σύµβασης: 49 Άρθρο Ι της Σύµβασης 50 The United Nations Office at Geneva, Confidence-Building Measures (CBMs), 51 UNOG, Implementation Support Unit, 18

19 την παγκοσµιοποίησή της, πείθοντας και τις υπόλοιπες χώρες να προσχωρήσουν σε αυτή, δέσµευση προς την οποία έχουν ήδη συµφωνήσει να εργαστούν τα κράτη-µέρη Συστήµατα διανοµής και πυραυλικά συστήµατα Η ικανότητα ανάπτυξης και παραγωγής όπλων µαζικής καταστροφής είναι ένα µόνο µέρος του θέµατος και µέχρι σήµερα ήταν το µόνο ζήτηµα που απασχολούσε την διεθνή κοινότητα. Στις αρχές του 21 ου αιώνα, και επίσηµα µέσω των Ηνωµένων Εθνών, το ζήτηµα της διανοµής των όπλων µαζικής καταστροφής και ειδικά η ανάπτυξη, κατασκευή και κατοχή συµβατικών και µη πυραυλικών συστηµάτων τίθεται πλέον στον κατάλογο µε τα ζητήµατα που αφορούν τον αφοπλισµό από όπλα µαζικής καταστροφής 53. Τα µέσα και συστήµατα διανοµής όπλων µαζικής καταστροφής µπορεί να είναι συµβατικά στρατιωτικά συστήµατα, όπως το πυροβολικό του στρατού ή του ναυτικού και ο βοµβαρδισµός µέσω αεροπορίας, τακτικές όµως που δεν είναι πλέον συνήθης λόγω του µικρού βεληνεκούς, της υψηλής επικινδυνότητας του µέσου διανοµής και/ή της εγγύτητας του σηµείου εκκίνησης µε τον στόχο. Τα µη συµβατικά είναι πρακτικά τα πυραυλικά συστήµατα (πύραυλοι κρούσης ή βαλλιστικοί πύραυλοι) και τα µη επανδρωµένα αεροσκάφη 54. Οι πύραυλοι κρούσης είναι καθοδηγούµενοι πύραυλοι µε στόχο την παράδοση συγκεκριµένου φορτίου σε έναν στόχο. Στην ίδια κατηγορία θα µπορούσαν να συµπεριληφθούν τόσο τα µη επανδρωµένα αεροσκάφη όσο και τα τηλεκατευθυνόµενα ελικόπτερα και αεροπλάνα. Οι πύραυλοι κρούσης είναι µία από τις πλέον διαδεδοµένες µορφές πυραύλων, υπάρχουν στην διεθνή αγορά από την δεκαετία του 1960, είναι αρκετά οικονοµικοί στην απόκτηση ή κατασκευή και µπορούν να κατασκευαστούν από µέρη και τεχνολογία που επίσης υπάρχει στην διεθνή αγορά όπλων εδώ και δεκαετίες 55. Επιπλέον 52 UNOG, Biological Weapons Convention: Background Information, $file/bwc-background_inf.pdf, 3 53 Βλ. σχετικές εκθέσεις του Γενικού Γραµµατέα των Ηνωµένων Εθνών: A/57/229, A/59/278, A/63/ Nuclear Threat Initiative, WMD411, GlobalSecurity.org, Cruise Missiles, GlobalSecurity.org, Ballistic Missiles 55 Βλ. GlobalSecurity.org, Cruise Missiles, οπ.π. 19

20 είναι εξαιρετικά παραµετροποιήσιµοι, γεγονός που τους καθιστά κατάλληλους για την διανοµή όπλων µαζικής καταστροφής, ιδίως δε βιολογικών και χηµικών όπλων, καθώς η χαµηλή τους ταχύτητα και η δυνατότητα αποµακρυσµένης καθοδήγησης τους επιτρέπει να χρησιµοποιηθούν στην µεγαλύτερη διασπορά του υλικού, π.χ. µέσω ψεκασµού. Το βεληνεκές των πυραύλων κρούσης είναι συνήθως χιλιόµετρα, µε ορισµένα συστήµατα όµως να φτάνουν µέχρι και τα χιλιόµετρα 56. Οι βαλλιστικοί πύραυλοι από την άλλη είναι πύραυλοι µε προκαθορισµένο στόχο, άρα και µικρή δυνατότητα καθοδήγησης, µε ιδιαίτερα µεγάλο βεληνεκές και φτάνουν στον στόχο µέσω υποτροχιακής πτήσης 57. Οι βαλλιστικοί πύραυλοι, ιδίως οι µέσου και µεγάλου βεληνεκούς χρησιµοποιούνται για την διανοµή πυρηνικών όπλων καθώς έχουν επαρκή χώρο για την φιλοξενία πυρηνικών κεφαλών, ενώ αντενδείκνυνται για χρήση σε βιολογικά και χηµικά όπλα, καθώς είναι λιγότερο ακριβής και οι υψηλές θερµοκρασίες κατά την επανείσοδο στην ατµόσφαιρα καταστρέφουν µερικώς το υλικό 58. Η διασπορά της συγκεκριµένης τεχνολογίας είναι σαφώς µικρότερη και βασίζεται κυρίως σε προγράµµατα έρευνας και ανάπτυξης που επιχειρούν ορισµένα κράτη. Υπολογίζεται ότι περίπου 30 κράτη έχουν αναπτύξει ή ακόµη και δοκιµάσει επιτυχώς βαλλιστικούς πυραύλους και το βεληνεκές τους µπορεί να ξεπερνά τα χιλιόµετρα 59. Μέχρι σήµερα δεν υπάρχει κάποιο διεθνές κείµενο, αντίστοιχο των κειµένων για τα όπλα µαζικής καταστροφής που παρουσιάστηκαν παραπάνω, που να προβλέπει την διαχείριση και έλεγχο των αποθεµάτων σε πυραύλους που είναι κατάλληλοι να φέρουν όπλα µαζικής καταστροφής. Με εξαίρεση διάφορες διµερείς συµφωνίες, κυρίως µεταξύ Η.Π.Α. και Ρωσίας (Ε.Σ.Σ.. στο παρελθόν) 60, ο διεθνής έλεγχος διασποράς πυραυλικών συστηµάτων (υλικών και τεχνολογίας) διέπεται από δύο διεθνή κείµενα/φορείς, τον Κώδικα Συµπεριφοράς της Χάγης Ενάντια στη ιασπορά των Βαλλιστικών Πυραύλων 61 και το Καθεστώς Ελέγχου Πυραυλικής Τεχνολογίας Ibid. 57 GlobalSecurity.org, Ballistic Missiles Basics, 58 Center for Nonproliferation Studies / Mountbatten Centre for International Studies Missile, Proliferation and Defences: Problems and Prospects (Special Joint Series on Missile Issues: Occasional Paper No. 7), (2001, 4) 59 GlobalSecurity.org, Intercontinental Ballistic Missiles, 60 Συµφωνίες START κ.α. 61 Hague Code of Conduct against Ballistic Missile Proliferation (HCOC). 62 Missile Technology Control Regime (MTCR). 20

21 Ο Κώδικας Συµπεριφοράς της Χάγης Ενάντια στη ιάδοση των Βαλλιστικών Πυραύλων 63 αποτελεί ένα κείµενο που περιλαµβάνει κανόνες συµπεριφοράς προς τα συµµετέχοντα κράτη ώστε να αποτραπεί η διασπορά τεχνολογίας και υλικών βαλλιστικών πυραύλων προς κράτη που επιδιώκουν την ανάπτυξη όπλων µαζικής καταστροφής. Τα µέσα που καλούνται τα κράτη που υιοθετούν τον Κώδικα να χρησιµοποιήσουν είναι οι διεθνείς, περιφερειακές ή και διµερείς συµφωνίες, η ανταλλαγή πληροφοριών για την ανάπτυξη πυραύλων και κυρίως δοκιµών και εκτοξεύσεων βαλλιστικών πυραύλων για ειρηνικούς σκοπούς (κυρίως διαστηµικές εφαρµογές). Η υιοθέτηση του κώδικα είναι καθαρά εθελοντική από τα κράτη. Ο Κώδικας τέθηκε σε ισχύ το 2002 και το 2004 η Γενική Συνέλευση των Ηνωµένων Εθνών κάλεσε όλα τα κράτη να τον υιοθετήσουν. Μέχρι τον Μάιο του 2009, 130 χώρες είχαν υιοθετήσει επίσηµα τον Κώδικα. Μεταξύ αυτών η Λιβύη και η Τουρκία 64. Το Καθεστώς Ελέγχου Πυραυλικής Τεχνολογίας 65 είναι επίσης µία εθελοντική συνεργασία κρατών, χωρίς επίσηµη δοµή, µε σκοπό τη µη διάδοση πυραυλικής τεχνολογίας και υλικών που θα µπορούσαν να χρησιµοποιηθούν για διανοµή όπλων µαζικής καταστροφής. Τα κράτη που συµµετέχουν στο καθεστώς χρησιµοποιούν κοινή πολιτική εξαγωγών, εισαγωγών και εµπορίας πυραυλικών υλικών και τεχνολογίας, τα οποία καταγράφονται αναλυτικά στα κείµενα που υιοθετούνται µε την αρχή της συναίνεσης και προβαίνουν σε ανταλλαγή πληροφοριών για τις όποιες δραστηριότητές τους στην εµπορία των συγκεκριµένων πυραυλικών συστηµάτων. Το Καθεστώς έχουν υιοθετήσει µέχρι σήµερα 32 χώρες µεταξύ αυτών και η Τουρκία Βλ. επίσηµη ιστοσελίδα: 64 HCOC, List of Subscribing States to the HCOC as of May 2008, Aussenpolitik_Zentrale/HCOC_Subscribing_States_01.pdf 65 Βλ. επίσηµη ιστοσελίδα: 66 MTCR, Partners, 21

22 3 ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ: ΤΑ ΟΠΛΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ Μετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο, η Μέση Ανατολή βρίσκεται σε έναν συνεχή αναβρασµό λόγω της Αραβο-ισραηλινής διένεξης. Με την πάροδο των δεκαετιών έχουν σχηµατιστεί ισορροπίες που αποτρέπουν την εκτροπή της περιοχής σε έναν γενικευµένο πόλεµο. Τα όπλα µαζικής καταστροφής έχουν τον δικό τους ρόλο σε αυτό το ευαίσθητο παιχνίδι ισορροπιών. 3.1 Ο ρόλος των όπλων µαζικής καταστροφής ως παράγοντας ισορροπίας στην περιοχή Τα όπλα µαζικής καταστροφής εισήχθησαν στην περιοχή από τα αραβικά κράτη, όπως η Αίγυπτος, το πρώτο κράτος της περιοχής που χρησιµοποίησε το χηµικό του οπλοστάσιο 67. Η αυξηµένη επιθετικότητα, ρητορική ή στρατιωτική, προς το Ισραήλ, σε συνδυασµό µε τον µικρό γεωγραφικό χώρο τον οποίο καταλαµβάνει γεγονός που το καθιστά ευάλωτο στα συµβατικά στρατιωτικά µέσα ήταν αναµενόµενο να προκαλέσουν αντίδραση και κλιµάκωση, µε την ανάπτυξη τεχνολογικά ανώτερης πολεµικής µηχανής, καθώς οι «εχθροί» βρίσκονται στα σύνορά του και υπερέχουν αριθµητικά και γεωγραφικά. Ο στρατός του Ισραήλ βασίζεται στις εφεδρείες, γεγονός που σε συνδυασµό µε τον µικρό πληθυσµό του το αναγκάζει να επικεντρώνεται στην επαρκή πληροφόρηση (κατασκοπεία) και στην µέγιστη αποδοτικότητα των οπλικών του συστηµάτων 68. Η ύπαρξη ενός ισχυρού πυρηνικού, βιολογικού ή/και χηµικού οπλοστασίου και πολλαπλών µέσων εκτόξευσης και χρήσης του, λειτουργούν αποτρεπτικά 69 για τους 67 Dany Shoham, Chemical and Biological Weapons in Egypt, The Nonproliferation Review (Volume 05, No. 53, Spring/Summer 1998), Magnus Normark, et al., Israel and WMD: Incentives and Capabilities, (FOI Swedish Defence Research Agency, December 2005) Avner Cohen, Israel and Chemical/Biological Weapons: History, Deterrence, and Arms Control, The Nonproliferation Review, (Volume 08, No. 83, Fall-Winter 2001), Επίσης: Louis René Beres, Israel s Uncertain Strategic Future, Parameters: US Army War College Quarterly, (Vol. XXXVII, No. 1, Spring 2007),

23 εχθρούς του Ισραήλ στο να ανταποδώσουν επίθεση ή ακόµη και να ξεκινήσουν πρώτοι τον πόλεµο, συµβατικό ή µη, καθώς γνωρίζουν ότι πτώση της ισραηλινής άµυνας θα σήµαινε αυτόµατα χρήση των όπλων µαζικής καταστροφής του µικρού κράτους, ως τελευταία στρατηγική κίνηση 70. Έτσι, ακόµη κι αν και τα πυρηνικά όπλα του Ισραήλ µπορούν να χρησιµοποιηθούν, αποτελούν στρατηγικά αποθέµατα που εγγυούνται την ασφάλεια του Ισραήλ, µαζί µε τις ικανότητες του για χηµικό ή βιολογικό πόλεµο, ενόσω αυτό προσπαθεί να επιτύχει την υπεροχή του συµβατικού του στρατού έναντι των γειτόνων του. Όπως το Ισραήλ βλέπει την κατοχή όπλων µαζικής καταστροφής ως εγγύηση για την επιβίωσή του, έτσι τα αραβικά κράτη της περιοχής, κυρίως δε η Συρία και το Ιράν που βρίσκονται υπό το στόχαστρο των Η.Π.Α. ως υποστηρικτές τροµοκρατικών οργανώσεων και υπεύθυνοι για την διασπορά όπλων µαζικών καταστροφής στην περιοχή βλέπουν στα όπλα αυτά την διέξοδο για να διατηρήσουν τις ισορροπίες δυνάµεων στην περιοχή ισοσταθµίζοντας το µέγεθός τους και την µερική κτήση ή τεχνογνωσία για χηµικά και βιολογικά όπλα, µε το πυρηνικό οπλοστάσιο του Ισραήλ, αλλά και να αποκτήσουν την στρατηγική υπεροχή ασφάλειας ώστε να επιδιώξουν καλύτερα τα συµφέροντά τους. Η κατοχή πυρηνικών όπλων από το Ισραήλ φέρεται ως ανασταλτικός παράγοντας για την ειρήνη στην περιοχή καθώς τα αραβικά κράτη, διπλωµατικά πλέον, κατηγορούν το Ισραήλ ότι διατηρώντας ένα τέτοιο οπλοστάσιο αποτελεί µόνιµη απειλή γι αυτά και υπονοµεύει τις διαδικασίες ειρήνευσης και αποπυρηνικοποίησης της περιοχής 71. Στις ισορροπίες µπαίνει και ο ενδοϊσλαµικός ανταγωνισµός, καθώς το πυρηνικό πρόγραµµα του Ιράν και το ενδεχόµενο να αποκτήσει πρόσβαση σε πυρηνικά όπλα το θέτουν αυτόµατα ηγέτη των ισλαµικών χωρών κάτι που χώρες όπως η Αίγυπτος, η Σαουδική Αραβία ή ακόµη και η Λιβύη δεν φαίνεται να δέχονται µε ευχαρίστηση. Το Ισραήλ από τη µεριά του θέτει ως µόνη προϋπόθεση για αποπυρηνικοποίησή του τον πλήρη αφοπλισµό των γειτόνων του, ώστε να διατηρήσει την ακεραιότητά του µέσα στο αρνητικά ετερόκλητο προς αυτό περιβάλλον Βλ. Normark, οπ. π., Ghazala Yasmin, Israel vs Arab Nuclear Programmes: a comparative study, Institute of Strategic Studies, Islamabad, Strategic Studies Journal, Volume XXIV, No. 1 (Spring 2004), 72 GlobalSecurity.org, Israel Special Weapons Guide: Strategic Doctrine, GlobalSecurity.org, 23

24 3.2 Όπλα µαζικής καταστροφής: ανάπτυξη, χρήση και υπάρχον οπλοστάσιο Εννέα από τις χώρες της περιοχής έχουν εµπλακεί σε µεγαλύτερο ή µικρότερο βαθµό στην ανάπτυξη όπλων µαζικής καταστροφής ή της επιχειρησιακής ικανότητας να τα χρησιµοποιήσουν. Εξαίρεση αποτελούν οι µικρότερες σε έκταση χώρες της περιοχής: η Ιορδανία, ο Λίβανος, το Οµάν, το Κατάρ, το Κουβέιτ, το Μπαχρέϊν και τα Ηνωµένα Αραβικά Εµιράτα, οι οποίες δεν φαίνεται να έχουν επιδιώξει ποτέ την δηµιουργία ενός µη συµβατικού οπλοστασίου Αίγυπτος Η Αίγυπτος έχει περιορίσει την όποια πυρηνική της δραστηριότητα σε ερευνητικούς σκοπούς, έχοντας σε λειτουργία δύο µικρούς αντιδραστήρες στο Πυρηνικό Ερευνητικό Κέντρο Inshas 73, είναι µέρος της Συνθήκης Μη ιάδοσης των Πυρηνικών και έχει υπογράψει αλλά δεν έχει κυρώσει την Σύµβαση για την Απαγόρευση των Πυρηνικών οκιµών. Πρόσφατα ανακοίνωσε την πρόθεση εγκατάστασης αντιδραστήρων για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας 74 για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών της, καθώς η µέχρι τώρα παραγωγή προέρχεται κυρίως από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο. Στο παρελθόν έχει υπάρξει υποστηρικτής της µετατροπής της Μέσης Ανατολής σε Ζώνη Ελεύθερη από Πυρηνικά Όπλα 75, και έχει υποστηρίξει την Συνθήκη της Pelindaba 76 µε την οποία η Αφρικανική Ήπειρος, και ειδικότερα τα κράτη-µέλη του Οργανισµού Αφρικανικής Ενώσεως, κηρύσσεται Ζώνη-Ελεύθερη από Πυρηνικά Όπλα, χωρίς όµως να την έχει επικυρώσει. ενώ φέρεται να ανησυχεί για την κατοχή πυρηνικών κεφαλών από το Ισραήλ, ως αποσταθεροποιητικό παράγοντα για την περιοχή Barbara M. Gregory, Egypt s nuclear program: Assessing supplier-based And other Developmental Constraints, Nonproliferation Review, (Fall 1995), Βλ. Yasmin, οπ.π., 75 Vilmos Cserveny, et al., Building a Weapons of Mass Destruction Free Zone in the Middle East: Global Non-Proliferation Regimes and Regional Experiences, (United Nations Institute for Disarmament Research, Geneva, Switzerland, 2004), Για το κείµενο της Συνθήκης: 77 Βλ. Yasmin, οπ.π., 24

25 Στον τοµέα των βιολογικών όπλων, η Αίγυπτος δεν φαίνεται να είχε ή έχει κάποιο ενεργό πρόγραµµα κατασκευής τους 78. Παρόλα αυτά, η Αίγυπτος είναι το πρώτο κράτος της περιοχής που απέκτησε χηµικά όπλα και την σχετική τεχνογνωσία, ενώ πιθανολογείται ότι έκανε χρήση τους κατά την παρέµβασή της στον Εµφύλιο Πόλεµο στην Υεµένη 79 αλλά και πιθανόν κατά την διάρκεια του πολέµου του Yom Kippur, µε το Ισραήλ 80. Επίσης, φέρεται να έχει συνεργαστεί στον τοµέα αυτό µε τη Συρία τη δεκαετία του 70 και µε το Ιράκ κατά την δεκαετία του Επίσηµα δεν υπάρχει παραδοχή κατοχής χηµικών ή/και βιολογικών όπλων, αλλά υπάρχει βεβαιότητα από την πλευρά των ΗΠΑ και του Ισραήλ, ότι η Αίγυπτος διατηρεί αποθέµατα αερίων νεύρων και µουστάρδας 82. Η Αίγυπτος δεν έχει υπογράψει την Σύµβαση για τα Χηµικά Όπλα και άρα δεν υπόκειται σε κανέναν διεθνή έλεγχο για το όποιο πρόγραµµα παραγωγής χηµικών όπλων πιθανόν τρέχει, καθώς, όπως και τα άλλα αραβικά κράτη συνδέουν τον χηµικό αφοπλισµό µε τον πυρηνικό αφοπλισµό στην περιοχή 83. Επιπλέον, η Αίγυπτος έχει να επιδείξει ένα µακροχρόνιο και αποδοτικό πρόγραµµα πυραυλικών συστηµάτων. Στο παρελθόν έχει συνεργαστεί µε το Ιράκ και την Αργεντινή για την ανάπτυξη πυραύλου µε βεληνεκές χιλιόµετρα. Φέρεται να έχει δυνατότητα κατασκευής πυραύλων τύπου SCUD, ενώ έχει αναφερθεί και η συνεργασία µε την Βόρειο Κορέα και πιθανόν η προµήθεια πυραύλων από αυτήν µέσα στην τελευταία δεκαετία. Παρόλα αυτά το πρόγραµµα πιστεύεται ότι είναι αµυντικού χαρακτήρα 84, καθώς 78 Υπάρχουν υποψίες για πιθανό πρόγραµµα στο παρελθόν: Dany Shoham, Chemical and Biological Weapons in Egypt, The Nonproliferation Review, (Volume 05, No. 53, Spring/Summer 1998), Βλ. Shoham, οπ.π., Επίσης: NTI, Research Library: Country Profiles: Egypt, 80 Βλ. Shoham, οπ.π., Επίσης: NTI, οπ.π. 81 Βλ. Shoham, οπ.π., Επίσης: NTI, οπ.π. 82 Βλ. NTI, οπ.π. και GlobalSecurity.org, Egypt: Chemical Weapons Program 83 Βλ. Cserveny, οπ.π., Βλ. Yasmin, οπ. π. Επίσης, FAS, Weapons of Mass Destruction Resources: Egypt Missile Programs, GlobalSecurity.org, Egypt: Missile Programs, Center for Nonproliferation Studies, Weapons of Mass Destruction Capabilities and Programs: Egypt, NTI, Research Library: Country Profiles: Egypt: Missile Overview, 25

26 δεν επιδιώκεται περαιτέρω επέκταση των ικανοτήτων του, ενώ και η αεροπορία της διαθέτει αεροσκάφη ικανά να φέρουν όπλα µαζικής καταστροφής Ιράκ Το Ιράκ µέσα στη δεκαετία του 1980 ανέπτυξε ευρύ οπλοστάσιο όπλων µαζικής καταστροφής και πυραυλικών συστηµάτων. Βάση των αποτελεσµάτων των ερευνών που ακολούθησαν την κατάληψη του Ιράκ από τις Συµµαχικές υνάµεις, το πυρηνικό πρόγραµµα του Ιράκ τερµατίστηκε µε τον Πόλεµο του Κόλπου το 1991 και η διάλυσή του ολοκληρώθηκε από την ιεθνή Επιτροπή Ατοµικής Ενέργειας κατά τις επιθεωρήσεις της τα χρόνια που ακολούθησαν 85. Το Ιράκ ήταν µέρος της Συνθήκης µη ιάδοσης των Πυρηνικών ήδη από το 1970, ενώ το 2008 προσχώρησε και στην Συνθήκη για την Πλήρη Απαγόρευση των Πυρηνικών οκιµών. Στον τοµέα των βιολογικών όπλων, το Ιράκ ανέπτυξε ιδιαίτερα µεγάλο οπλοστάσιο πριν το 1991, οπότε και αναγκάστηκε να το καταστρέψει σε συνδυασµό µε την υποχρεωτική για την παύση πυρός προσχώρησή του στην Σύµβαση για τα Βιολογικά Όπλα 86. Παρόλο που το υποτιθέµενο πρόγραµµα για βιολογικά όπλα του Ιράκ ήταν από τις αιτίες της εισβολής το 2003, οι εκ των υστέρων έρευνες έδειξαν ότι κάτι τέτοιο δεν υφίστατο 87. Παρόµοια περίπτωση είναι και το χηµικό οπλοστάσιο του Ιράκ, το οποίο είχε χρησιµοποιηθεί στο παρελθόν 88. Υποψίες για επανεκκίνηση του προγράµµατος µετά την επιτυχή διάλυσή του από τους επιθεωρητές των Ηνωµένων Εθνών το 1995 αποδείχθηκαν αναληθείς µετά τις επιθεωρήσεις των κατοχικών δυνάµεων 89. Το Ιράκ προσχώρησε στην Σύµβαση για τα Χηµικά Όπλα το FAS, IAEA and Iraqi Nuclear Weapons, 86 Απόφαση 687 (1991) του Συµβουλίου Ασφαλείας των Ηνωµένων Εθνών, Άρθρο United Nations Monitoring, Verification and Inspection Commission (UNMOVIC), Compendium of Iraq s Proscribed Weapons Programmes in the Chemical, Biological and Missile areas, (United Nations, 2007), NTI, Research Library: Country Profiles: Iraq: Chemical Overview, 89 Βλ. UNMOVIC, οπ.π.,