«ΠΩΣ ΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΑΠΟΤΕΛΟΥΝ ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΠΟΥ ΣΦΡΑΓΙΖΟΥΝ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ»

Transcript

1 2 ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΠΕΥΚΗΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΘΗΝΑΣ Α Διασχολικός Διαδραστικός Αγών: «Γνωρίζω το Ιλίου Μέλαθρον και τους θησαυρούς του» «ΠΩΣ ΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΑΠΟΤΕΛΟΥΝ ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΠΟΥ ΣΦΡΑΓΙΖΟΥΝ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ» Εργασία των μαθητών/τριων της Β Λυκείου : Γεωργίας Παναγοπούλου, Γεώργιου Ροσόλυμου, Ειρήνης Σφυρή Υπεύθυνοι καθηγητές: Ιωάννα Κουραμπέα, φιλόλογος Παντελής Κοντογιάννης, οικονομολόγος

2 Περιεχόμενα Εισαγωγή... σ Η πρώτη έκφραση πολιτικού συμβολισμού σε νομίσματα σ Η διεκδίκηση της ελληνικής καταγωγής και της ηγεσίας του πανελλήνιου αγώνα από το Φίλιππο Β και τον Αλέξανδρο Γ σ Ο Αλέξανδρος και ο Πώρος. σ Η διακήρυξη της «ελευθερίας» των Ελλήνων (καλοκαίρι του 196 π. Χ) σ Η δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα (15 Μαρτίου 44 π. Χ.) σ «Εν τούτω νίκα» : Θρησκεία και Πολιτική σ : Από την Ελληνική Πολιτεία στο Βασίλειον της Ελλάδος.. σ. 12 Βιβλιογραφία σ. 13 Ιστότοποι σ. 14 2

3 Εισαγωγή Τα νομίσματα ανήκουν στις πρωτογενείς πηγές γνώσης για το παρελθόν και παρά τη λακωνικότητα του μηνύματος που εκπέμπουν, είτε αυτό γίνεται μέσω της εικόνας ή με το λεκτικό μήνυμα που πολλές φορές εμπεριέχουν, παρουσιάζουν αρκετά πλεονεκτήματα έναντι άλλων άμεσων πηγών του παρελθόντος: Είναι οι «αυτόπτες μάρτυρες» μιας ιστορημένης στιγμής και με την αντοχή τους στο χρόνο εγγυώνται την πιστότητα των μηνυμάτων που μεταφέρουν. Επιτρέπουν, έτσι, την επιβεβαίωση των πληροφοριών που κομίζουν, που πολλές φορές μας είναι γνωστές από μεταγενέστερες πηγές (π.χ. η αφήγηση της εκστρατείας του Μ. Αλεξάνδρου από τον Αρριανό γίνεται τέσσερις αιώνες μετά, ενώ το νόμισμα που αποτυπώνει τη μάχη με τον Πώρο είναι σύγχρονο με την ιστορική στιγμή). Ανήκουν επίσης στα προϊόντα μαζικής παραγωγής και σαν άλλα μέσα μαζικής ενημέρωσης προσφέρονται για την επιβολή/διασπορά ειδήσεων, τη διάδοση πολιτικών μηνυμάτων, ιδεών, ονομάτων, τη γνωστοποίηση πολιτειακών μεταβολών, αλλά και την απαθανάτιση στρατιωτικών νικών και προσώπων. (Τουράτσογλου, Ι, 2002) Στη σύντομη αυτή εργασία προσπαθούμε να αποκωδικοποιήσουμε ιστορικές στιγμές, όπως αυτές αποτυπώνονται στα νομίσματα, από την κλασική εποχή μέχρι και την ίδρυση του Νεοελληνικού κράτους. Σε νομίσματα των κλασικών χρόνων επιχειρείται για πρώτη φορά να αποτυπωθεί η αντίσταση ενάντια στις ηγεμονικές δυνάμεις της εποχής (της Αθήνας ή της Σπάρτης), και λίγο αργότερα τα νομίσματα θα μπουν κι αυτά στο οπλοστάσιο των Μακεδόνων Βασιλέων, Φιλίππου Β και Αλέξανδρου Γ στον αγώνα τους να ηγηθούν των Ελλήνων ενάντια στον αιώνιο εχθρό, τους Πέρσες. Στη συνέχεια θα είναι οι Ρωμαίοι και όχι οι Μακεδόνες που θα «εγγυηθούν» την ελευθερία των Ελλήνων, με το νόμισμα με τη μορφή του Φλαμινίνου να «χλευάζει» αυτή τη μαζική αυταπάτη μέσα από τους αιώνες! Το νόμισμα του Βρούτου διαδίδει το γεγονός της δολοφονίας του Ιουλίου Καίσαρα στο όνομα της Δημοκρατίας, αλλά προβάλλει και ποιος ήταν ο «ήρωας» που το τόλμησε. Από πρώτα βήματα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας η μορφή του αυτοκράτορα, που θα κυριαρχήσει στα νομίσματα, θα ταυτιστεί με τη νέα θρησκεία, το Χριστιανισμό και τα σύμβολά του : «ένας Θεός στον ουρανό, ένας κύριος στη γη, ο χριστιανός αυτοκράτωρ». Το χριστιανικό σύμβολο θα συνοδεύει έκτοτε κάθε αυτοκρατορική απεικόνιση. Και κλείνουμε με τα πρώτα νομίσματα του νεοσύστατου Νεοελληνικού κράτους, το Φοίνικα και τη Δραχμή, που είναι οι εύλογοι μάρτυρες των συνθηκών υπό τις οποίες ιδρύθηκε το Νεοελληνικό Κράτος και του διλήμματος που ταλανίζει μέχρι και σήμερα τη νεοελληνική κοινωνία: ποιος αποφασίζει τελικά για το πώς θα διοικούνται οι Έλληνες, ο ελληνικός λαός ή οι «προστάτιδες δυνάμεις», όποιες και αν είναι αυτές σε κάθε ιστορική στιγμή. 3

4 1. Η πρώτη έκφραση πολιτικού συμβολισμού σε νομίσματα Οι εικονογραφικοί τύποι των νομισμάτων της αρχαϊκής και της κλασικής περιόδου έδιναν έμφαση στην ταυτότητα της πόλης, κυρίως μέσω της θρησκείας και της μυθολογίας. Δεν αποκάλυπταν στοιχεία για πολέμους, εσωτερικές συγκρούσεις, εξωτερικούς επικυρίαρχους και άλλα σύγχρονα γεγονότα, όπως γίνεται από τη μεταγενέστερη νομισματοκοπία. Μια πρώτη σαφή περίπτωση πολιτικού συμβολισμού έχουμε σε μια συντονισμένη έκδοση κοινού συμμαχικού νομίσματος από επτά πόλεις της Μικράς Ασίας (Σάμος, Έφεσος, Ρόδος, Κνίδος, Κύζικος, Αλικαρνασσός, Ίασος) στο πλαίσιο μιας φιλοσπαρτιατικής συμμαχίας ή, κατ άλλους ερευνητές, στο πλαίσιο μιας αντιλακωνικής συμμαχίας. Η έκδοση των νομισμάτων τοποθετείται μετά το 405 π. Χ, ήττα της Αθήνας στους Αιγός Ποταμούς. Η συμμαχία μάλιστα αυτή είναι γνωστή μόνο από τα νομίσματα και γι αυτό έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το πολιτικό πλαίσιο της συμμαχίας. Τα νομίσματα αυτά είχαν στην εμπρόσθια όψη τον Ηρακλή βρέφος που πνίγει τα φίδια και τα γράμματα ΣΥΝ (=συνμαχία) και στην οπίσθια όψη το επίσημο της κάθε πόλης. Κατά μία άποψη (Howgego, 2009, σ. 139) πρόκειται για φιλοσπαρτιατική συμμαχία, με αναφορά στο Σπαρτιάτη ναύαρχο Λύσανδρο, το νικητή στους Αιγός ποταμούς, που ήταν Ηρακλείδης, ο οποίος επαινέθηκε από τον Ίωνα το Σάμιο, επειδή κατέλυσε τη δύναμη του φιδόμορφου Κέκροπα (της Αθήνας). Κατά μια άλλη άποψη η συμμαχία συμπήσσεται μετά το 394 π.χ. ενάντια στη Σπάρτη (Ι.Ε.Ε., τ. Γ1, 1972, σ. 370). Ο Ηρακλής ήταν το επίσημο του Κοινού των Βοιωτών, της κυριότερης αντιλακωνικής δύναμης. Ενδεικτικές εικόνες νομισμάτων : Αργυρά τρίδραχμα ( π. Χ) Εμπρόσθια όψη: ΣΥΝ (συνμαχία) Ηρακλής δρακοπνίγων Οπίσθια όψη: το επίσημο κάθε πόλης Νομισματική Συλλογή ALPHA BANK Έφεσος Σάμος Ρόδος (λεοντοκεφαλή κατενώπιον) (μέλισσα) (ρόδο) 2. Η διεκδίκηση της ελληνικής καταγωγής και της ηγεσίας του πανελλήνιου αγώνα από το Φίλιππο Β και τον Αλέξανδρο Γ «Ότι είναι Έλληνες όσοι κατάγονται από τον Περδίκκα, όπως λένε και οι ίδιοι, το ξέρω κι εγώ καλά, μάλιστα θα το αποδείξω και παρακάτω. Αλλά και οι οργανωτές των Ολυμπιακών αγώνων το ήξεραν ότι έτσι είναι. Όταν ο Αλέξανδρος θέλησε να πάρει μέρος στους αγώνες και κατέβηκε στην Ολυμπία ειδικά γι αυτό, οι Έλληνες αντίπαλοί του έκαναν ένσταση λέγοντας ότι δεν μπορούσαν ν αγωνιστούν βάρβαροι στους Ολυμπιακούς αγώνες, αλλά μόνο Έλληνες. Τότε ο Αλέξανδρος απέδειξε ότι είναι Αργείος την καταγωγή και κρίθηκε Έλληνας. 4

5 Αγωνίστηκε στο δρόμο του ενός σταδίου και άγγιξε το τέρμα ταυτόχρονα με τον πρώτο. Έτσι φαίνεται ότι έγιναν αυτά» (Ηρόδοτος, Ε, 22, μετ. Αγγ. Βλάχου). Έκτοτε οι Μακεδόνες, κυρίως ο Φίλιππος Β, θα διεκδικούν την ελληνικότητά τους, αλλά και την ηγεσία του πανελληνίου αγώνα κατά των Περσών. Επί Φιλίππου Β εκδίδεται μια σειρά από αργυρά τετράδραχμα και χρυσούς στατήρες. Στον εμπροσθότυπο απεικόνιζαν το Δία και τον Απόλλωνα, τους θεούς των δύο μεγάλων πανελλήνιων κέντρων, της Ολυμπίας και των Δελφών, ενώ οι οπισθότυποι πρόβαλλαν τις ολυμπιακές του νίκες. Όλα φέρουν στα ελληνικά την επιγραφή ΦΙΛΙΠΠΟΥ. Μακεδονία, επί Φιλίππου Β, αργυρό τετράδραχμο, γύρω στα π. Χ. Κεφαλή Δία /άνδρας γενειοφόρος και έφιππος, πιθανόν ο Φίλιππος Β. Πέλλα, επί Φιλίππου Β, αργυρό τετραδράχμο, γύρω στο 336 π. Χ (;). Κεφαλή Δία. Στον οπισθότυπο ένας νεαρός αναβάτης κρατάει κλαδί φοινικιάς, σύμβολο της νίκης. Είναι η νίκη του αλόγου του Φιλίππου στο αγώνισμα "τελείων κελήτων" στους Ολυμπιακούς αγώνες του 356 π. Χ. Τα νομίσματα αυτά πρέπει να ήταν και η υπερήφανη απάντηση του Βασιλιά της Μακεδονίας στην αμφισβήτηση της ελληνικότητας του από τον Αθηναίο Δημοσθένη. Οι Μακεδόνες είναι Έλληνες, παίρνουν μέρος στους Ολυμπιακούς αγώνες και νικούν. Νομισματική Συλλογή ALPHA BANK 5

6 Στους αγώνες του 352 και του 348 π. Χ. τα άλογα του Φιλίππου νικούν στα τέθριππα και ο κύριός τους κυριαρχεί πλέον στην ελληνική πολιτικοστρατιωτική σκηνή. Στους χρυσούς του στατήρες διαλέγει για εμπροσθότυπο το κεφάλι του Απόλλωνα - μια υπόμνηση πως τώρα είναι αυτός ο προστάτης των Δελφών (Γ Ιερός πόλεμος, 346 π. Χ) - και για οπισθότυπο ένα τέθριππο άρμα - υπόμνηση των Ολυμπιακών νικών του που συμβαδίζουν με τις πολιτικές και στρατιωτικές του επιτυχίες. Μακεδονία, επί Φιλίππου Β, χρυσός στατήρας, γύρω στα π. Χ. Νομισματική Συλλογή ALPHA BANK Ο Αλέξανδρος Γ, ο Μέγας, ο οποίος αναλαμβάνει τελικά να ενώσει τους Έλληνες εναντίον των Περσών και να ηγηθεί της εκστρατείας θα επιλέξει στο χρυσό στατήρα που εκδίδει την κεφαλή της Αθηνάς και τη ναυτική Νίκη. Αναφέρεται προφανώς στη Σαλαμίνα και υπαινίσσεται τον κοινό αγώνα των Ελλήνων εναντίον των Περσών (Howgego, 2009). Αιγαί (;), επί Αλεξάνδρου Γ (του Μεγάλου), χρυσός στατήρας, γύρω στα π. Χ. Κεφαλή Αθηνάς / Νίκη φέρουσα στέφανο και στυλίδα. Επιγραφή ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Νομισματική Συλλογή ALPHA BANK 6

7 3. Ο Αλέξανδρος και ο Πώρος Αργυρό δεκάδραχμο (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο). Στη μία όψη του δεκάδραχμου απεικονίζεται ο Μέγας Αλέξανδρος επάνω στο άλογό του, το Βουκεφάλα, επιτιθέμενος εναντίον του Πώρου, ο οποίος βρίσκεται πάνω σε ελέφαντα με τον mahout, τον οδηγό του. Στην δεύτερη όψη ο Αλέξανδρος, με στολή Έλληνα ιππέα, κρατώντας το δόρυ στο ένα χέρι και κεραυνό στο άλλο (Αλέξανδρος /Δίας) δέχεται το στεφάνι που αποθέτει στο κεφάλι του η Νίκη. O επιφανής νομισματολόγος κ. Ιωάννης Τουράτσογλου σε κείμενο με τίτλο «Συμβολή στην οικονομική ιστορία του βασιλείου της Αρχαίας Μακεδονίας (6ος 3ος π. Χ. αιώνας) στην έκδοση «Κέρμα ΙΙ» αναφέρει: «Τα δεκάδραχμα θα πρέπει να παρήχθησαν, σε μικρές οπωσδήποτε ποσότητες, μεταξύ π. Χ. στο διάστημα δηλαδή από τη μάχη στον Υδάσπη ποταμό έως την επιστροφή του εκστρατευτικού σώματος στη Βαβυλώνα και να συνιστούν ειδικές επετειακές αναμνηστικές εκδόσεις για τους παλαιοστρατιώτες της ινδικής εκστρατείας - «αριστεία» τρόπον τινά προς επιβράβευση εξαιρετικών υπηρεσιών στο πεδίο των μαχών. Δεν αποκλείεται και η παραγωγή τους προς επίδοση είτε στους νικητές των αγώνων που διεξήχθηκαν στις νεοϊδρυμένες πόλεις στην περιοχή της ύστατης μάχης Βουκεφάλας και Νικαίας, είτε σε ορισμένους εκλεκτούς συμμετέχοντες στις εορτές που ακολούθησαν στη Βαβυλώνα». Όπως γράφει πάλι ο κ. Τουράτσογλου στη σκηνή αυτή «Δεν απαθανατίζεται μόνον μία ιστορική στιγμή του αντιπαρατιθέμενου Αλέξανδρου στον Πώρο αλλά διατρανώνεται μεταξύ πραγματικότητας και μύθου η θεοποίηση του παντοκράτορος νικητή απεικονιζόμενη σε θριαμβική αγαλματική στάση, πάνοπλου κατά τα συμβατικά ανθρώπινα -με δόρυ και ξίφος - και κατά τα επουράνια - με κεραυνό (στην οπίσθια όψη)». (Θερμού, Μ., 2011) Μόνον δέκα τέτοια νομίσματα είναι γνωστά παγκοσμίως και όλα σε μουσεία. Η Ελλάδα δεν διαθέτει κανένα. 7

8 Η μάχη στον Υδάσπη ποταμό Από την άνοιξη του 327 π. Χ. και για περίπου ένα χρόνο ο Αλέξανδρος με το στρατό του διέσχιζε τη περιοχή βορειοδυτικά του ποταμού Ινδού καταστέλλοντας κάθε αντίσταση και προετοιμάζοντας της διάβασή του. Ο Πώρος, δυνάστης της ανατολικής όχθης του Υδάσπη, ήταν ο μόνος που αντέδρασε έντονα και προτίμησε να αντισταθεί. Ο Πώρος πίστευε πως με τη βοήθεια των ελεφάντων του θα μπορούσε να ανακόψει την πορεία των εχθρών του και να εμποδίσει τη διάβαση του ποταμού. Ο Αλέξανδρος δεν μπορούσε παρά να εγκαταλείψει τα Τάξιλα και να αντιμετωπίσει προσωπικά τον Πώρο. Το μέρος όπου ο Αλέξανδρος προσπάθησε να διαβεί τον Υδάσπη, λόγω της αλλαγής της κοίτης του, δεν είναι δυνατόν να υπολογιστεί με ακρίβεια. Κάποιες μονάδες του μακεδονικού στρατού κατάφεραν να περάσουν απέναντι σε ένα σημείο όπου η διάβαση ήταν πιο άνετη. Ύστερα από αυτό η μάχη είχε σχεδόν κριθεί. Το μακεδονικό ιππικό υπό τις οδηγίες του Αλέξανδρου κυριάρχησε, ενώ ο ρόλος των ελεφάντων δεν αποδείχτηκε καταλυτικός, αφού ο στρατός του Αλεξάνδρου είχε μάθει πια πώς να τους αντιμετωπίζει. Για λίγη ώρα, όπως αναφέρει ο Αρριανός, οι ελέφαντες «έσπειραν τον όλεθρο στη φάλαγγα». Σύντομα όμως, πληγωμένοι και εξαγριωμένοι από τις σάρισες της φάλαγγας, οι ελέφαντες στράφηκαν πίσω στις δικές τους δυνάμεις, ενώ οι οδηγοί τους είχαν φονευθεί από τους Έλληνες τοξότες, αφήνοντας ανεξέλεγκτα ζώα να περιφέρονται με ορμή, με βγαλμένα τα μάτια και τις προβοσκίδες τους κατακρεουργημένες από τα σπαθιά. Στο τέλος αποτελούσαν «αξιολύπητο θέαμα», λέει ο Αρριανός, «καθώς έβγαζαν απελπισμένες κραυγές και υποχωρούσαν σαν βάρκες που κινούνται προς τα πίσω μέσα στο νερό». Το ινδικό πεζικό περικυκλώθηκε και οι περισσότεροι σκοτώθηκαν. Ο Αρριανός αναφέρει νεκρούς, δηλ. το μεγαλύτερο μέρος της δύναμης του Πώρου. Ο Διόδωρος αναφέρει νεκρούς, αιχμαλώτους και 80 νεκρούς ελέφαντες, στοιχεία που ακούγονται πιο πιθανά. (Γουντ, Μ, 1999) Αυτή τη νίκη του Αλεξάνδρου θα τη διαλαλούσαν οι προπαγανδιστές του Αλεξάνδρου σε όλον τον ελληνικό κόσμο ως ελάχιστα κατώτερη από την κατάκτηση της Ινδίας. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο κόπηκε στη Βαβυλώνα και το θαυμάσιο νόμισμα με τον Αλέξανδρο πάνω στο Βουκεφάλα να επιτίθεται στον Πώρο που βρισκόταν πάνω στον ελέφαντά του. Ο ίδιος ο Πώρος επιβίωσε της σφαγής. Γεμάτος πληγές, ένας γιγαντιαίος άντρας με ύψος πάνω από ένα μέτρο και ενενήντα, παραδόθηκε τελικά. 4. Η διακήρυξη της «ελευθερίας» των Ελλήνων (καλοκαίρι του 196 π. Χ) Χρυσός στατήρας Τίτου Κοΐντιου Φλαμινίνου. Περίπου 196 π. Χ. Στον εμπροσθότυπο εικονίζεται η κεφαλή του ύπατου και στρατηγού και στον οπισθότυπο Νίκη με στεφάνι. Πρόκειται για νόμισμα που κόπηκε από τις ελληνικές πόλεις για να τιμήσουν το ρωμαίο αξιωματούχο για τη νίκη εναντίον του Φιλίππου Ε και τη διακήρυξη της «ελευθερώσεως» των Ελλήνων, που διαβάστηκε δύο φορές στην εορτή των Ισθμίων το 196 π. Χ. Μάλιστα, το να απεικονίζεται ένα εν ζωή άτομο σε νόμισμα ήταν εντελώς έξω από τη μέχρι τότε νομισματική παράδοση. Αθήνα, Νομισματικό Μουσειο 8

9 Από το 217 π. Χ. η Ρώμη άρχισε να αναμειγνύεται ενεργά στις υποθέσεις των ελληνιστικών κρατών, υποθάλποντας τις υπάρχουσες εσωτερικές και εξωτερικές αντιθέσεις και ενισχύοντας τις διασπαστικές τάσεις. Στον ελλαδικό χώρο αρχίζει να αναμειγνύεται στο πλαίσιο του Β Μακεδονικού Πολέμου που ξεκίνησε το 200 π. Χ., επειδή ο Φίλιππος Ε ήθελε να πάρει τις κτήσεις των Πτολεμαίων στο Αιγαίο. Ο Ρωμαίος στρατηγός Φλαμινίνος, έχοντας συμμαχήσει με πολλές ελληνικές πόλεις-κράτη και με τις συμπολιτείες, νίκησε το στρατό του Φίλιππου στη μάχη στις Κυνός Κεφαλές το 197 π. Χ., κοντά στα σημερινά Φάρσαλα. Το Βασίλειο της Μακεδονίας υποχρεώθηκε να παραδώσει το στόλο του, να χάσει τα εδάφη εκτός Μακεδονίας και να πληρώσει τάλαντα πολεμική αποζημίωση. Τον επόμενο χρόνο (196 π. Χ.) ο Φλαμινίνος στη διάρκεια των Ισθμίων διακήρυξε υπό τις επευφημίες των παρευρισκομένων την ελευθερία των Ελλήνων. «Η σύγκλητος η Ρωμαίων και Τίτος Κοίντιος στρατηγός ύπατος, καταπολεμήσαντες βασιλέα Φίλιππον και Μακεδόνες, αφιάσιν ελευθέρους, αφρουρήτους, αφορολογήτους, νόμοις χρωμένοις τοις πατρίοις, Κορινθίους, Φωκέας, Λοκρούς, Ευβοείς, Αχαιούς τους Φθιώτας, Μάγνητας, Θετταλούς, Περραιβούς». Ο Πολύβιος περιγράφει παραστατικά τον ενθουσιασμό του πλήθους για το περιεχόμενο της διακήρυξης : «Επειδή όμως από την αρχή δημιουργήθηκε τρομερός θόρυβος μερικοί ούτε καν άκουσαν τη διακήρυξη, ενώ μερικοί άλλοι ήθελαν να την ξανακούσουν. Αλλά το μεγαλύτερο μέρος του πλήθους έχοντας την απόλυτη βεβαιότητα και θαρρώντας πως άκουγε τα λεγόμενα σαν σε όνειρο γιατί δεν περίμενε αυτά που γίνονταν φώναζε, έχοντας ο καθένας διαφορετικά κίνητρα, να προχωρήσουν ο κήρυκας και ο σαλπιγκτής στη μέση του σταδίου και να επαναλάβουν τα ίδια, επειδή οι άνθρωποι ήθελαν όχι μόνο να ακούσουν αλλά και να βλέπουν τον εκφωνητή, γιατί δεν μπορούσαν να πιστέψουν αυτά που διακηρύσσονταν» (Πολύβιος ). Μερικές δεκαετίες αργότερα η Μακεδονία πρώτα (Γ Μακεδονικό Πόλεμος, π. Χ.) υποτάσσεται στη Ρώμη και μετατρέπεται σε ρωμαϊκή επαρχία (provincia) και το 146 π. Χ. ακολουθούν οι πόλεις της νοτίου Ελλάδας, μετά την καταστροφή της Κορίνθου και την ήττα της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Η πολιτική της παροχής της «ελευθερίας» είχε εκπληρώσει το στόχο της : απέτρεψε την ένωση των ελληνικών πόλεων-κρατών εναντίον της Ρώμης! 9

10 5. Η δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα (15 Μαρτίου 44 π. Χ.) «Τα μεγαλεία να φοβάσαι, ω ψυχή..» Ασημένιο δηνάριο που κόπηκε αμέσως μετά τη δολοφονία του Καίσαρα στην Ελλάδα (τη Μακεδονία) όπου είχε διαφύγει ο Βρούτος μαζί με άλλους συνωμότες (43 42 π. Χ.). Την εντολή για την έκδοση του νομίσματος την έδωσε ο ίδιος σε περιφερόμενο νομισματοκοπείο. Στη μια όψη αποτυπώνεται η κεφαλή του Βρούτου, η οποία περιβάλλεται από την επιγραφή BRT(US) IMP(ERATOR) L(UCIUS) PLAET(ORIUS) CEST(IANUS). Στην άλλη όψη είναι χαραγμένη η επιγραφή ΕΙD(IBUS) ΜΑR(TIIS) (ΕΙΔΟΙ ΜΑΡΤΙΟΥ) ανάμεσα σε δύο εγχειρίδια, τα οποία αντιπροσωπεύουν τα όπλα του Βρούτου και του Κάσσιου με τα οποία δολοφόνησαν τον Ιούλιο Καίσαρα και έναν πίλο (pileus), τον πίλο της ελευθερίας που φορούσαν οι απελεύθεροι έναν τέτοιο πίλο μάλιστα είχε σηκώσει ψηλά κάποιος από του συνωμότες μετά τη δολοφονία. Σήμερα σώζονται μόνο 80 τέτοια νομίσματα. Ένα από αυτά βρίσκεται στο Νομισματικό Μουσείο της Αθήνας. Μάρτιαι Ειδοί «κι όταν θα φθάσεις στην ακμή σου, Καίσαρ πια/ έτσι περιώνυμου ανθρώπου σχήμα όταν λάβεις..» Ο Ιούλιος Καίσαρας, ο νικητής του Εμφυλίου, έχει ανέλθει στα ανώτατα πολιτικά αξιώματα : μοναδικός ύπατος, δια βίου δικτάτωρ, ύπατος πρωθιερέας του κράτους. Φορτικοί οπαδοί του τον πιέζουν να αποδεχτεί και τον τίτλο του βασιλέα (rex) για το εκτός Ιταλίας τμήμα της αυτοκρατορίας. Το γεγονός αυτό συσπειρώνει μια ισχυρή αντικαισαρική αντιπολίτευση εναντίον του, - εξήντα περίπου άτομα-, η οποία πίστευε ότι οι αλλαγές αυτές που προωθούσε ο Καίσαρ στο πολίτευμα είχαν μόνιμο χαρακτήρα και έτσι αποφάσισε να τον δολοφονήσει. Επικεφαλής της συνωμοσίας ήταν ο Γάιος Κάσσιος Λογγίνος και ο γαμπρός του Μάρκος Ιούνιος Βρούτος. «αν τύχει και πλησιάσει από τον όχλο/κανένας Αρτεμίδωρος. μη λείψεις να σταθείς..» Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν ότι υπήρξαν πολλά σημεία καθώς και χρησμοί, τα οποία επιδεικτικά αγνόησε ο Καίσαρ. Ο Σουητώνιος διασώζει ότι την ήμερα της δολοφονίας, προσερχόμενος στη Σύγκλητο, πείραξε τον οιωνοσκόπο Σπουρίννα, επειδή τον είχε συμβουλεύσει να φυλάσσεται από τις Ειδούς (15η) Μαρτίου, είχαν όμως έλθει χωρίς να 10

11 του συμβεί τίποτα. «Αλλά δεν είχαν παρέλθει», του ανταπάντησε ο μάντης. ( Ο Πλούταρχος γράφει σχετικά στο Βίο του Ι. Καίσαρα (63:6) «Ελθούσης δέ της ημέρας προϊών ο Καίσαρ εις την σύγκλητον ασπασάμανος προσπαίξειε τω μάντει φάμενος: Αι μέν δη Μάρτιαι Ειδοί πάρεισιν, ο δέ ησυχή προς αυτόν είποι: Ναί, αλλ ου παρεληλύθασι». ). Συνθήματα είχαν εμφανιστεί παντού σε δημόσιους χώρους εναντίον της πολιτικής του. Επίσης ο Έλληνας σοφιστής Αρτεμίδωρος ο Κνίδιος, που είχε σχέσεις με ανθρώπους του περιβάλλοντος του Βρούτου και είχε μάθει για τη συνωμοσία, πλησίασε πολύ κοντά και του έδωσε ένα σημείωμα λέγοντας: «Διάβασέ το αυτό, Καίσαρ, ο ίδιος και γρήγορα. Λέει για σπουδαία πράγματα που σ ενδιαφέρουν». Ο Καίσαρ προσπάθησε να το διαβάσει αλλά οι εκδηλώσεις του πλήθους ήταν τόσες που δεν μπόρεσε. «ας περιμένει ακόμη κ η Σύγκλητος αυτή» Την 15η Μαρτίου είχε οριστεί συνέλευση της Συγκλήτου στη στοά του Πομπηίου. Ο Καίσαρας προσήλθε στη συνέλευση καθυστερημένα και μόλις κάθισε στη θέση του, ο συνωμότης Λεύκιος Τίλλιος Κίμβερ έπεσε στα πόδια του ζητώντας του να συγχωρέσει τον εξόριστο αδελφό του. Την ίδια ώρα τον ακινητοποιούσε, οι άλλοι συνωμότες τον περικύκλωσαν, ανάμεσά τους ο Κάσσιος και ο Βρούτος, του κατάφεραν 35 χτυπήματα με εγχειρίδια, μερικά πισώπλατα και άλλα στο στήθος. Ο Καίσαρ έπεσε νεκρός (η γνωστή φράση «και συ τέκνον, Βρούτε;» που φέρεται ότι είπε στα ελληνικά αμφισβητείται από το Σουητώνιο) μπροστά στο άγαλμα του Πομπηίου. Ήταν 56 ετών, κατατάχθηκε στους θεούς, όχι μόνο στις επίσημες διακηρύξεις, αλλά και στη συνείδηση του λαού που τον πένθησε ολόψυχα. (Πετρόχειλου, Ν., 2004) Οι Μάρτιαι Ειδοί θα αναδείξουν άλλη μια τραγική φιγούρα : τον Μάρκο Ιούνιο Βρούτο. Θα δολοφονήσει τον ευεργέτη του, όταν θα πεισθεί ότι ο Καίσαρ δεν σκόπευε να αποκαταστήσει το καθεστώς της Δημοκρατίας, ο οποίος το θεωρούσε ατελέσφορο για τη διοίκηση μιας παγκόσμιας αυτοκρατορίας. Βέβαια, επιλέγει και αυτός να απεικονιστεί στη μια πλευρά του νομίσματος, δεδομένου ότι μέχρι τότε το πρώτο πορτραίτο πάνω σε ρωμαϊκό νόμισμα ήταν του Ιουλίου Καίσαρα, ως μια από τις οιονεί βασιλικές τιμές προς το πρόσωπό του το 44 π. Χ. Είναι ενδεικτικό του κλίματος ότι η αυτοκρατορία βάδιζε πλέον αναπόφευκτα προς τη μονοκρατορία. (Howgego, C., 2009) 6. «Εν τούτω νίκα» : Θρησκεία και Πολιτική «Ένας Θεός στον ουρανό, ένας κύριος στη γη, ο χριστιανός αυτοκράτωρ» (Ο Ευσέβιος απευθυνόμενος στο Μεγάλο Κωνσταντίνο το 335 μ. Χ. για τα τριάντα χρόνια της βασιλείας του) 11

12 Αργυρό μετάλλιο/νόμισμα από το Ticinum. Μόναχο, Κρατική Νομισματική Συλλογή. Εκδόθηκε με αφορμή τη νίκη του Μεγάλου Κωνσταντίνου εναντίον του Μαξέντιου στη Μουλβία γέφυρα (pons Milvius) το 312 μ.χ. (χρονολογία που εκδίδεται και το Διάταγμα των Μεδιολάνων, που δίνει το δικαίωμα στους Χριστιανούς να εξασκούν ελεύθερα τη θρησκεία τους). Ο εμπροσθότυπος του μεταλλίου απεικονίζει το πορτραίτο του Μεγάλου Κωνσταντίνου σε προφίλ τριών τετάρτων με την επιγραφή IMP(erator) CONSTANTINVS P(ius) F(elix) AVG(ustus). Στο κράνος του αυτοκράτορα παρατηρείται ένα μικρό Χριστόγραμμα, το οποίο θεωρείται ως η πρώτη αναπαράσταση χριστιανικού μοτίβου στο χώρο της νομισματικής. Στον εμπροσθότυπο επίσης του ίδιου μεταλλίου απεικονίζεται πάνω στην ασπίδα του Μεγάλου Κωνσταντίνου η Λύκαινα του Καπιτωλίου με το Ρωμύλο και το Ρέμο. Το μικρό Χριστόγραμμα αντικατοπτρίζει το όραμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου πριν από τη μάχη στη Μουλβία γέφυρα. Κατά το Λακτάντιο ο αυτοκράτορας εκτέλεσε την εντολή του Θεού, σύμφωνα με την οποία έπρεπε να χαραχθεί στις ασπίδες των στρατιωτών του πριν την έναρξη της μάχης το Χριστόγραμμα. Ο Ευσέβιος Καισαρείας παραθέτει τα οράματα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, εκ των οποίων το πρώτο του φανέρωσε έναν σταυρό στον ουρανό μέρα μεσημέρι με την επιγραφή «ἐν τούτῳ νίκα» και το δεύτερο το Χριστό, υποδεικνύοντάς του το έμβλημα του σταυρού με το Χριστόγραμμα. Το περιεχόμενο του χριστιανικού αυτού εμβλήματος στον εμπροσθότυπο του αργυρού μεταλλίου έρχεται σε αντίθεση με το περιεχόμενο της απεικόνισης της Λύκαινας και των διδύμων πάνω στην ασπίδα του αυτοκράτορα. Τόσο η αναφορά του Λακτάντιου και του Ευσέβιου, όσο και το αργυρό μετάλλιο από το Ticinum αποτελούν τις σημαντικότερες πηγές για το Χριστόγραμμα και την ένδειξη για το σταδιακό εκχριστιανισμό της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, δηλ. της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. (Νταντάλια Δράκου Φ., χ.χ.) : Από την Ελληνική Πολιτεία στο Βασίλειον της Ελλάδος 12

13 Το 1829 κόπηκε ο αργυρός Φοίνικας του Κυβερνήτη Καποδίστρια, από το νομισματοκοπείο της Αίγινας, ως το πρώτο νόμισμα της ελεύθερης Ελλάδας. Φέρει συμβολικά τη χρονολογία 1828, χρονολογία άφιξης του Ι. Καποδίστρια στην αναγεννώμενη Ελλάδα ως Κυβερνήτη, όπως τον είχε εκλέξει πανηγυρικά η Γ Εθνική Συνέλευση στην Τροιζήνα (1827). (Τσοκοπούλου, Β. 2002) O φοίνικας ήταν ιερό πτηνό που «πετούσε» καταρχήν στην Αίγυπτο. Μοιάζει με τον ελληνικό αετό, αλλά έχει και διαφορές. O Ηρόδοτος και ο ιστορικός Πλίνιος που τον αναφέρουν τον περιγράφουν με φτερά σε χρώμα χρυσαφένιο και κόκκινο (φοινό). Κατά την παράδοση προαισθανόταν το τέλος του, κατασκεύαζε τότε φωλιά από αρωματικά φυτά και ξύλα και καιγόταν μέσα σ' αυτή. Από την τέφρα του, όμως, (ανα)γεννιόταν ένας νέος φοίνικας. Για το αναγεννητικό μήνυμα χρησιμοποιήθηκε από τη Φιλική Εταιρεία και απεικονιζόταν στη μια όψη της επαναστατικής απελευθερωτικής ελληνικής σημαίας που ύψωσε ο Αλέξανδρος Υψηλάντης στο Ιάσιο. Πάνω από το φοίνικα υπάρχει ο σταυρός και η επιγραφή ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, αναφορά στο Πολιτικό Σύνταγμα που ψήφισε η Εθνοσυνέλευση του 1827, ένα από τα πιο δημοκρατικά συντάγματα του αγώνα της Ανεξαρτησίας. Στην άλλη πλευρά απεικονίζεται η αξία του νομίσματος σε μια στεφάνη, μισή από φύλλα ελιάς, σύμβολο της ελληνικής γης, και μισή από φύλλα δάφνης, σύμβολο των ηρώων της Ελληνικής Επανάστασης. Φέρει την επιγραφή ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ Ι. Α. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ. Τους πρώτους Φοίνικες μοίρασε στις 29 Ιουλίου 1829 στους αντιπροσώπους του Έθνους ο Γραμματέας της Επικρατείας Σπυρίδων Τρικούπης. Το 1833 (8 Φεβρουαρίου) η Αντιβασιλεία έθεσε εκτός κυκλοφορίας το Φοίνικα και καθόρισε νέο νομισματικό σύστημα με βάση τη Δραχμή. «Εις τόπον της άχρι τούδε προσδιορισμένης μονάδος του Φοίνικος, όστις ήτον ελαφρότερος της ληφθείσης βάσεως, θέλει εισαχθεί νέον νόμισμα, φέρον το όνομα Δραχμή, και θέλει λογίζεσθαι ως μονάς και βάσις του νέου νομισματικού συστήματος» (Βασιλικό Διάταγμα). Άρχισε να κυκλοφορεί στις 10 Οκτωβρίου. Τα πρώτα νομίσματα κόπηκαν στο Μόναχο και το Παρίσι και αναγράφουν το έτος 1832, έτος διορισμού του Όθωνα από τις «Προστάτιδες Δυνάμεις» ως Βασιλέα της Ελλάδος, παρόλο που ο Όθων αφίχθη στην Ελλάδα στις 20 Ιανουαρίου του (Πρόντζα, Ε., 2002) Η αργυρή Δραχμή στη μια πλευρά φέρει την προτομή του νεαρού Όθωνα και την επιγραφή ΟΘΩΝ ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ και στην άλλη το βασιλικό θυρεό με το σταυρό και το στέμμα, να περιβάλλεται με στεφάνι από κλαδί ελιάς, την αξία του νομίσματος και τη χρονολογία κοπής. Από τότε η Δραχμή αποτελεί αδιαλείπτως το νόμισμα του Νεοελληνικού κράτους μέχρι τον Ιανουάριο 2002 που αντικαθίσταται από το Ευρώ (κυκλοφορεί μέχρι τις 28 Φεβρουαρίου). 13

14 Βιβλιογραφία Γλύκατζη Αρβελέρ, Ε. (2009) Γιατί το Βυζάντιο, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 145 Γουντ, Μ. (1999) Στα βήματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, μετ. Ποταμιανού Γ., Καστανιώτη, Αθήνα, Howgego, C. (2009) Η αρχαία Ιστορία μέσα από τα Νομίσματα, μετ. Ζαχαριάδου Μ., ΜΙΕΤ, Αθήνα, Θεματική Ιστορία (1996), ΟΕΔΒ, Αθήνα, 82 Ιστορία του Αρχαίου Κόσμου (2012), ΟΕΔΒ, Αθήνα, 111 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ( 1972), τ. Γ1, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, (1973),τ. Δ, , (1978), τ. Ζ, , (1975), τ. ΙΒ, , , Καβάφη, Κ. Π. (1983) Ποιήματα, Ίκαρος, Αθήνα, 18 Πετρόχειλου, Ν. (2004), «Γάιος Ιούλιος Καίσαρ: «Και συ, τέκνον;»», Ιστορικά Ελευθεροτυπίας «Πολιτικές δολοφονίες στη Ρώμη», τεύχος 236, Πρόντζα, Ε. (2002), «Δραχμή και Εδαφική Ολοκλήρωση», Ιστορικά Ελευθεροτυπίας «Η Ιστορία της Δραχμής», τ. 116, Τσοκοπούλου, Β. (2002), «Η εύθραυστη διαδρομή», Ιστορικά Ελευθεροτυπίας «Η Ιστορία της Δραχμής», τ. 116, Ιστότοποι Αρχαία Ελληνικά Νομίσματα, Coinsmania, Θερμού Μ. (2011), «Το «Δεκάδαρχμο του Πώρου» πρέπει να έρθει στην Ελλάδα» Νομισματικό Μουσείο Αθήνας, Νομισματική Συλλογή ALPHA BANK, Νταντάλια Δράκου Φ.(χ.χ.), «Χριστιανικά σύμβολα και πολιτική προπαγάνδα στις πηγές της Υστερορωμαϊκής περιόδου», Τουράτσογλου, Ι., (2002), «Νομισματική Αρχαιολογία», 14