ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΔΟΥΚΑΚΗ ΑΘΗΝΑ Τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος από τον νεολιθικό οικισμό της Φτελιάς Μυκόνου. ΚΥΡΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Α ΚΥΚΛΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009 i

2 ΔΟΥΚΑΚΗ ΑΘΗΝΑ Τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος από τον νεολιθικό οικισμό της Φτελιάς Μυκόνου. Υπεύθυνος καθηγητής: Κώστας Κωτσάκης ii

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Κατάλογος εικόνων- πινάκων Συντομογραφίες Πρόλογος Κεφάλαιο 1. Η πραγμάτευση των ανοιχτών αγγείων με οπές στο χείλος στη βιβλιογραφία. 1.1 Η λειτουργία ως σημασιολογικός προσδιορισμός 1 Κεφάλαιο 2. Χωρική και χρονική κατανομή των ανοιχτών αγγείων με οπές στο χείλος στον χώρο του Αιγαίου Χρονολογικές ταξινομήσεις και ζητήματα ορισμού. Προσδιορισμός του χρονικού πλαισίου Παρουσίαση και σύνθεση των αρχαιολογικών δεδομένων ΙΑ. Κυκλάδες ΙΒ. Σύνοψη των δεδομένων από τα νησιά των Κυκλάδων ΙΙ Α. Νησιά Ανατολικού Αιγαίου (Χίος, Σάμος, Ικαρία) ΙΙ Β. Σύνοψη των δεδομένων από τα νησιά του ΒΑ Αιγαίου ΙΙ Γ. Δωδεκάνησα ΙΙ Δ. Σύνοψη των δεδομένων από τα Δωδεκάνησα ΙΙΙ Α. Κρήτη ΙV. Κεντρικός και νότιος ελλαδικός χώρος ΙV Α. Τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος σε οικιστικού χαρακτήρα περιβάλλοντα ΙV Β. Τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος σε τελετουργικού- ταφικού χαρακτήρα περιβάλλοντα V.Θεσσαλία και Μακεδονία Τα χαρακτηριστικά της χωροχρονικής κατανομής των αγγείων 41 i

4 Κεφάλαιο 3: Τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος στο στενό ιστορικό τους πλαίσιο. 3.Ι. Η ανασκαφική έρευνα στον προϊστορικό οικισμό της Φτελιάς Ι Α. Οι αρχιτεκτονικές φάσεις και τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα Β. Τα ευρήματα Η χωρική και χρονική κατανομή των αγγείων στον οικισμό 56 Κεφάλαιο 4: Οι ιδιότητες των αγγείων και η μελέτη της ποικιλομορφίας τους Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά Ι. Το πλάσιμο των αγγείων 4.1 ΙΙ. Μια τυπολογία ΙΙΙ. Παρουσίαση των στατιστικών δεδομένων αναφορικά με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των αγγείων Τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά των αγγείων Ι. Η κεραμική ύλη 4.2 ΙΙ. Η επεξεργασία των επιφανειών ΙΙΙ. Το χρώμα Ερμηνεύοντας την ποικιλομορφία και προσεγγίζοντας την χρήση 90 Κεφάλαιο 5. Συζήτηση και Συμπεράσματα 94 Επίλογος 109 Βιβλιογραφία 112 ΠΑΡΑΤΗΜΑ 1: εικόνες 124 ΠΑΡΑΤΗΜΑ 2: πίνακες 131 ii

5 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ- ΠΙΝΑΚΩΝ Α. Εντός κειμένου Εικόνα 4.1. Εικόνα 4.2. Εικόνα 4.3 α, β. Εικόνα 4.4. Εικόνα 4.5. Εικόνα 4.6, 4.7. Εικόνα 4.8, 4.9. Εικόνα 4.10 Εικόνα Εικόνα βάση με ορατό το σημείο ένωσης με το σώμα βάση με ορατό το σημείο ένωσης με το σώμα όστρακα με εμφανή τον τρόπο χτισίματος του σώματος βάση με αποτύπωμα ψάθας βάση με αποτύπωμα χόρτων όστρακα, το χείλος των οποίων διαμορφώνεται σε μεγαλύτερo ύψος στο τμήμα που καταλαμβάνει η εσωτερική απόφυση αγγεία τύπου drums όστρακο πλούσιο σε προσμίξεις όστρακο πλούσιο σε προσμίξεις οργανικών εσωτερική επιφάνεια αγγείου λειασμένη με βρεγμένο πανί Εικόνα Εικόνα εξωτερική επιφάνεια αγγείου με ορατές προσμίξεις εσωτερική επιφάνεια αγγείου με αποτύπωμα δακτύλων Εικόνα εξωτερική επιφάνεια αγγείου «σαρωμένη» με χόρτα Παράρτημα Ι. Εικόνα 2.1. Χάρτης με τις κυριότερες κυκλαδικές θέσεις της ΝΝ- ΤΝ- ΠΚ περιόδου που αναφέρονται στο κείμενο. Εικόνα 2.2. Εικόνα 2.3. Εικόνα 2.4. Χάρτης με τις προϊστορικές θέσεις του ΝΑ Αιγαίου Χάρτης με τις κυριότερες θέσεις της ΤΝ στην Κρήτη Χάρτης με τις προϊστορικές θέσεις του ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου iii

6 Εικόνα 3.1. Εικόνα 3.2. Εικόνα 3.3. Εικόνα 3.4. Εικόνα 4.16 α, β. ο κόλπος του Πάνορμου και ο οικισμός της Φτελιάς κάτοψη με τις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισμού Το μεγαροειδές κτίριο Το αψιδωτό κτίσμα Εσωτερική & εξωτερική επιφάνεια αγγείου Τύπου Β. Εικόνα Εσωτερική επιφάνεια αγγείου Τύπου Β Εικόνα Εσωτερική επιφάνεια αγγείου Τύπου Β Παράρτημα ΙΙ. Πίνακας 3.1. Πίνακας 3.2. Πίνακας 3.3. Πίνακας 4.1. Πίνακας 4.2. Πίνακας 4.3. Πίνακας 4.4. Πίνακας 4.5. Πίνακας 4.6. Πίνακας 4.7. Πίνακας 4.8. Πίνακας 4.9. Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας κατακόρυφη κατανομή αγγείων στη Φτελιά οριζόντια κατανομή αγγείων στη Φτελιά κατακόρυφη κατανομή οστράκων στην τομή Α6 Τύπος Α1.α Βάσεις ανοιχτών αγγείων με οπές στο χείλος Τύπος Α1.β & Α1.γ Χείλη Τύπος Α2.α Τύπος Α2.β Τύπος Α2.γ Αποφύσεις Ομάδες μεγέθους Πίνακας Mathew, Woods & Oliver ποσοστό οστράκων ανά κεραμική ομάδα κύριες κεραμικές ομάδες κατανομή κεραμικών ομάδων ανά στρώμα iv

7 ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ Νεότερη Νεολιθική Τελική Νεολιθική Νεότερη Αιγαιακή Νεολιθική Πρώιμη Εποχή του Χαλκού Πρωτοκυκλαδική Πρωτοελλαδική ΝΝ ΤΝ ΝΑΝ ΠΕΧ ΠΚ ΠΕ v

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος από το νεολιθικό οικισμό της Φτελιάς Μυκόνου ο οποίος χρονολογείται σε μια πρώιμη φάση της ΝΝ περιόδου. Ο υπό μελέτη κεραμικός τύπος είναι ευρέως γνωστός στη βιβλιογραφία ως αγγεία τύπου cheese- pot, ονομασία η οποία υπαγορεύει δύο εδραιωμένες τάσεις στην αρχαιολογική σκέψη: την ταύτιση της μορφής με τη λειτουργία αφενός και την αναλογικού τύπου επιχειρηματολογία, αφετέρου. Το πρώτο κεφάλαιο επικεντρώνεται στην πραγμάτευση των αγγείων στη βιβλιογραφία από τους μελετητές, με προεκτάσεις στο πώς τελικά αναγιγνώσκεται το παρελθόν στο παρόν και προτείνεται ένα νέο όνομα για τον κεραμικό τύπο: ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος. Η μελέτη των αγγείων κινήθηκε σε διαφορετικούς άξονες αναφοράς, με στόχο να λαμβάνεται πάντα υπόψη, το στενό ή το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσονται τα αγγεία. Αρχικά, μελετήθηκε η χωροχρονική κατανομή τους στον χώρο του Αιγαίου σε συνάρτηση με τον χαρακτήρα των θέσεων στις οποίες απαντούν. Η μεγάλη σε διάρκεια παρουσία τους σε μια ευρεία γεωγραφική ζώνη, ανέδειξε το ζήτημα των μεταβολών δομικού χαρακτήρα που συντελούνται στον χώρο του Αιγαίου στη διάρκεια της ΝΝ περιόδου και κατά τη μετάβαση στην ΠΕΧ, παράμετρος στην οποία δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στο πλαίσιο της ερμηνευτικής πρότασης αναφορικά με την χρήση των αγγείων και το νοηματικό περιεχόμενο αυτής στα διαφορετικά περιβάλλοντα στα οποία συναντάμε τα αγγεία. Στη συνέχεια, τα αγγεία τοποθετήθηκαν στο στενό ιστορικό τους πλαίσιο. Εξετάστηκε η κατανομή των αγγείων στον χώρο και τον χρόνο, στον οικισμό της Φτελιάς, σε συνάρτηση με τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και τα συνευρήματα, το άμεσο αρχαιολογικό τους πλαίσιο δηλαδή. Στο τρίτο κεφάλαιο μελετήθηκαν οι ιδιότητες των αγγείων όπως διαμορφώνονται σε καθένα από τα στάδια της κατασκευής τους και διερευνήθηκε η ύπαρξη ή όχι ποικιλομορφίας. Με βάση τα μορφολογικά και τεχνολογικά χαρακτηριστικά των αγγείων και το βαθμό της ποικιλομορφίας που παρουσιάζουν, προσδιορίστηκε ο vi

9 χαρακτήρας των κοινωνικών πρακτικών στο πλαίσιο των οποίων καταναλώνονταν τα αγγεία μαζί με άλλες ομάδες αντικειμένων και η χρήση τους στο οικιστικό περιβάλλον της Φτελιάς. Τέλος, σε επίπεδο σύνθεσης των δεδομένων, στη συζήτηση με την οποία ολοκληρώνεται η εργασία, στη βάση της έννοιας της χρονικότητας που διέπει τις ανθρώπινες πράξεις και μέσα από τη συζήτηση σχετικά με τα χαρακτηριστικά της κάθε περιόδου στη διάρκεια των οποίων συναντάμε τον κεραμικό τύπο, τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος τοποθετούνται στο ιστορικό τους πλαίσιο αναφορικά με τις μεταβολές που συντελούνται σε πολλαπλά επίπεδα (χαρακτήρας και μοτίβα εγκαταστάσεων, κεραμική παραγωγή, ανταλλαγές και επαφές) κατά την ΝΝ και τη μετάβαση στην ΠΕΧ, σε συνάρτηση με την χρήση και το νόημα που προτείνεται ότι η χρήση αυτή έφερε στο βάθος του χρόνου σε μια ποικιλία διαφορετικών περιβαλλόντων, συμπεριλαμβανομένου του οικισμού της Φτελιάς. Με την παρούσα εργασία ολοκληρώνεται ο κύκλος των μεταπττυχιακών μου σπουδών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, στη διάρκεια των οποίων διαμορφώθηκε η αρχαιολογική μου σκέψη και τα ειδικά αρχαιολογικά μου ενδιαφέροντα. Γι αυτό οφείλω πολλά στους καθηγητές μου. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους κ. Κ. Κωτσάκη και κ. Σ. Ανδρέου ιδιαίτερα γιατί με τα μαθήματα της θεωρίας εμπλούτισαν και διεύρυναν τους προσανατολισμούς μου, επιβεβαιώνοντας την επιλογή μου να «ανέβω» στη Θεσσαλονίκη. Τον κ. Κ. Κωτσάκη, επόπτη καθηγητή μου, θα ήθελα να ευχαριστήσω για τα σχόλια και τις παρατηρήσεις του πάνω στην εργασία, καθώς και γιατί μου προσέφερε ένα γόνιμο περιβάλλον, το εργαστήρι της ανασκαφής στα Παλιάμπελα, για εντατική ενασχόληση με κεραμική. Σε αυτό το σημείο, ευχαριστώ τη Ντούσκα Ούρεμ- Κώτσου για τα «φροντιστηριακά» μαθήματα σχεδίου που «παρέδιδε» καθημερινά στη διάρκεια της ανασκαφικής περιόδου και για το ενδιαφέρον που έδειχνε στις συζητήσεις μας για την κεραμική. Για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε, παραχωρώντας μου υλικό από την ανασκαφή της Φτελιάς, ενθαρρύνοντας έτσι το ενδιαφέρον μου για την κεραμική και την προϊστορία του Αιγαίου, ευχαριστώ θερμά τον Α. Σάμψων, καθηγητή προϊστορικής vii

10 αρχαιολογίας και υπεύθυνο της ανασκαφής της Φτελιάς. Η βοήθεια του και οι πληροφορίες που μου προσέφερε σχετικά με την ανασκαφή ήταν σημαντικές. Για την άδεια μελέτης του υλικού στο Μουσείο της Μυκόνου, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Μ. Μαρθάρη, έφορο της ΚΑ Εφορίας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, καθώς και για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε προσφέροντας μου τη δυνατότητα να δουλεύω τους τελευταίους εφτά μήνες στην Τζια, γεγονός που εμπλούτισε και έκανε την εμπειρία των μεταπτυχιακών μου σπουδών πιο ολοκληρωμένη. Ευχαριστώ ακόμα τον Στράτο Νανόγλου για την τροφοδότηση με υλικό για «διάβασμα» και τη γνώμη του σε αρχαιολογικά ζητήματα κάθε φορά που την χρειάστηκα στη διάρκεια του μεταπτυχιακού, τον Μάρκο Κατσιάνη για τη διαμόρφωση στον υπολογιστή της φόρμας καταγραφής που χρησιμοποίησα, την Κατερίνα Ψιμόγιαννου που ήταν πάντα πρόθυμη για συζήτηση πάνω σε θέματα νεολιθικής κεραμικής και κυρίως γιατί με ενθάρρυνε να δώσω εξετάσεις για το μεταπτυχιακό της Θεσσαλονίκης. Τη Στέλλα Κατσαρού για τις συζητήσεις σχετικά με θέματα του οικισμού της Φτελιάς και τη Βάγια Μαστογιαννοπούλου για τις συχνές συζητήσεις μας πάνω στην ανασκαφή καθώς και για το υλικό που μου έστειλε αναφορικά με την ανασκαφή κάθε φορά που το χρειάστηκα. Δε θα μπορούσα να παραλείψω, τον καθηγητή μου στο Πανεπιστήμιο του Autónoma, Roberto Risch για το αληθινό ενδιαφέρον και τον χρόνο που αφιέρωσε στις συζητήσεις μας για την αρχαιολογία και γιατί με τις παραδόσεις των μαθημάτων του μου έδειξε ότι η αρχαιολογία και οι αρχαιολόγοι δεν πρέπει να είναι κοινωνικά αμέτοχοι. Τους γονείς μου, ευχαριστώ πολύ για τη δυνατότητα που μου παρείχαν και μου παρέχουν να κάνω πάντα αυτό που μου αρέσει και με γεμίζει, στηρίζοντάς με σε κάθε μου επιλογή. viii

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΗ ΤΩΝ ΑΝΟΙΧΤΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ ΜΕ ΟΠΕΣ ΣΤΟ ΧΕΙΛΟΣ ΣΤΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. 1.1 Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΩΣ ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ. «Η έννοια της λειτουργίας έχει παίξει έναν περίεργο πάντα σημαντικόρόλο στην αρχαιολογική περιγραφή και ερμηνεία, ο οποίος κυμαίνεται μεταξύ θέσεων που δηλώνονται ρητά και θέσεων που υπονοούνται στην αρχαιολογική συζήτηση» (Miller 1985: 51) Baking pans, scoops, rechauds, drums, straining vessels, fruitstands, saucers, frying pans, cheese-pots. Αυτοί είναι μερικοί από τους όρους που μπορεί να συναντήσει ένας μελετητής στη βιβλιογραφία της ελληνικής προϊστορικής αρχαιολογίας άλλοτε μεταφρασμένους στον αντίστοιχο ελληνικό όρο, «οπτήριο, σαλτσιέρα, τυροκομικό σκεύος, φρουτιέρες, τηγανόσχημα σκεύη κλπ» και άλλοτε αυτούσιο στην αγγλική γλώσσα. Σε κάθε περίπτωση αυτή η ορολογία έχει έντονα αναχρονιστικό χαρακτήρα και σε ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης υποδηλώνει την άδηλη επικράτηση της μοντέρνας αγγλοσαξωνικής διαλεκτικής στον παρελθοντικό χρόνο και τις προϊστορικές κοινωνίες εν προκειμένω. Η επικράτηση αυτών των ονομάτων στη βιβλιογραφία οι οποίες λειτουργούν ως σημασιολογικοί προσδιορισμοί και η ευρεία χρήση τους από τους αρχαιολόγους, αποτελεί την πιο πρόδηλη απόδειξη της προσκόλλησης του αρχαιολογικού λόγου στην έννοια της λειτουργίας η οποία συνδυάζεται σχεδόν πάντα με μια παράλληλη προσκόλληση στη μορφολογία του αγγείου 1. Όπως υπογραμμίζει ο Orton, αυτή η τάση έχει μια μακρά ιστορία μερικών αιώνων καθώς η πιο πρώιμη προσέγγιση της έννοιας χρήση ανιχνεύεται στις πρώτες δεκαετίες του 16 ου αι. Το περιεχόμενό της εν 1 Η συζήτηση σχετικά με τη λειτουργία των αγγείων, στενά συνυφασμένη με τη μελέτη των μορφολογικών χαρακτηριστικών, εμπλουτίστηκε στη δεκαετία του 60 και 70 με τη μελέτη των φυσικών και μηχανικών ιδιοτήτων των αγγείων. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες στη σχετική έρευνα ενσωματώθηκαν μελέτες των ιχνών χρήσης καθώς και χημικές αναλύσεις των οργανικών καταλοίπων. 1

12 λόγω μελέτης συμπυκνώνεται στο συμπέρασμα του γράφοντος 2 ότι η χρήση συνδέεται με κάποιο τρόπο με το πρωταρχικό όνομα που έχει αποδοθεί σε μία φόρμα (1993: 20). Δεν πρέπει να παραγνωριστεί ως παράγοντας που ευνόησε αυτή την τάση τόσο στους κόλπους της Παραδοσιακής Αρχαιολογίας, όσο και στη Νέα Αρχαιολογία, η Εθνογραφία. Στη δεύτερη περίπτωση βέβαια, δημιουργήθηκε ένας νέος κλάδος, η Εθνοαρχαιολογία, ως απόρροια της αναδυόμενης μετά από την κριτική που ασκήθηκε στην παραδοσιακή αρχαιολογία, ανάγκης για εξήγηση (Skibo 1992: 13). Το εθνογραφικό αρχείο θεωρήθηκε μία σημαντική πηγή για αναλογικού τύπου επιχειρήματα τα οποία βρήκαν πρόσφορο έδαφος και στην ελληνική αρχαιολογική συλλογιστική και επιχειρηματολογία. Μέσα από την εξίσωση των αρχαιολογικών δεδομένων με τα εθνογραφικά 3 και μια κατ επέκταση γραμμική στον χρόνο θεώρηση του πολιτισμού (Johnson 1999: 52, 60), υιοθετήθηκαν διάφοροι όροι προκειμένου να χαρακτηριστούν κεραμικοί τύποι οι οποίοι παρουσιάζουν μορφολογικές ομοιότητες με σύγχρονα σκεύη και αποδιδόταν κατ επέκταση, μια ερμηνεία αναφορικά με τη λειτουργία που επιτελούσαν στις παρελθοντικές κοινωνίες κατά ένα προφανή και φυσικό τρόπο. Η καθιερωμένη ονομασία cheese-pot των υπό μελέτη αγγείων, τα οποία έχουν αποτελέσει αντικείμενο μελέτης και δημοσιεύσεων κεραμικής, προερχόμενης τόσο από ανασκαμμένες θέσεις όσο και από επιφανειακές έρευνες, είναι απόρροια της έμφασης που δίνεται πρώτα και κύρια στην περιγραφή του αγγείου και κατ επέκταση στη φόρμα και δευτερευόντως, σε μια ερμηνεία της λειτουργίας του στη βάση της αναλογίας. Η επιλογή του συγκεκριμένου ονόματος αποδίδεται στους ξένους ερευνητές οι οποίοι το καθιέρωσαν λόγω της ομοιότητας που παρουσιάζουν τα αγγεία με αντίστοιχα σκεύη από την Ανατολία (Σάμψων 1988: 96). Εκτοτε, στο πλαίσιο διαφορετικών μεθοδολογικών και θεωρητικών προσεγγίσεων, ο μεγάλος αριθμός των δημοσιεύσεων στις οποίες γίνεται αναφορά στα 2 Baif, L Lazari Bayfii annotationes 2. De vasculis (Paris). 3 Ο Gosden είναι ιδιαίτερα κριτικός απέναντι στον κλάδο της Εθνοαρχαιολογίας σχολιάζοντας: «Η Εθνοαρχαιολογία είναι ανήθικη, καθώς δεν έχουμε κανένα δικαίωμα να χρησιμοποιούμε το παρόν μιας κοινωνίας απλά για να ερμηνεύσουμε το παρελθόν μιας άλλης» (1999: 9). 2

13 συγκεκριμένα αγγεία, συνοδεύεται από μια αξιοσημείωτη ποικιλία ονομάτων με τα οποία ταυτοποιούνται τα αγγεία από τους μελετητές. Το μεγάλο εύρος των ονομάτων συνεπάγεται διαφορετικές ερμηνείες αναφορικά με την χρήση του αγγείου και οφείλεται σε κάποιο βαθμό, στην χαλαρά προσδιορισμένη τυπολογία του. Ανάμεσα στις διαφορετικές ονομασίες, έχει επικρατήσει το όνομα cheese-pot το οποίο στα ελληνικά έχει μεταφραστεί ως «τυροκομικό σκεύος» (Renfrew 2006: 290). Ορισμένες φορές ονομάζονται πιο σωστά, αγγεία τύπου cheese-pot κι άλλοτε ο μελετητής αναφέρεται σε αυτά ως «τα λεγόμενα cheese-pots» υπονοώντας την επικράτηση του ονόματος στη βιβλιογραφία για λόγους μάλλον συμβατικούς. Ανάμεσα στους πρώτους μελετητές που συνέδεσαν τα αγγεία με την παρασκευή γαλακτοκομικών προϊόντων είναι ο Γερμανός Heidenreich, σε μια πρώτη δημοσίευση για το Τηγάνι (1935/36 : 119). Στο πλαίσιο μιας διαφορετικής ερμηνευτικής πρότασης, τα αγγεία ονομάζονται επίσης, baking pans, baking plates, cooking / frying pans (Coleman 1977: 17, Hood 1981). Η αντίστοιχη ελληνική λέξη που είχε επιλέξει ο Θεοχάρης στη δημοσίευση της νεολιθικής κεραμικής από την Παλαιά Κοκκινιά προκειμένου να προσδιορίσει τη λειτουργία των «αγγείων μετ οπών» ή «αβαθών πινακίων» όπως τα είχε περιγράψει, ήταν «οπτήριο» (1951: 107). Έχουν επίσης ονομαστεί και κατ επέκταση ερμηνευτεί, ως εστίες (Holmberg 1944, Coleman 1977: 17). Ο Holmberg στη δημοσίευση της κεραμικής από την Ασέα προχώρησε παραπέρα προτείνοντας σχεδιαστικά μια πιθανή αποκατάσταση της μορφής του αγγείου προκειμένου να επιτελείται αποτελεσματικά η λειτουργία του σαν φούρνος (1944, εικ. 57). Μια σειρά διαφορετικών ονομασιών που έχουν δοθεί στον υπό μελέτη κεραμικό τύπο με βάση τη μορφολογία του είναι: «λεκανοειδής φιάλη με διάτρητο χείλος» (Σάμψων 1997: 122), «λεκανοειδή σκεύη με διάτρητα χείλη» (Σάμψων 1987: 30), «ταψιά με διάτρητα χείλη» (Wilson 1999: 6) «αγγεία με πολλαπλές οπές κάτω από το χείλος» (Lambert 1981: 352), «ρηχές φιάλες με οπές στο χείλος» προκειμένου να περιγραφεί ως μη τυπική η παραλλαγή του τύπου στην Κεφάλα της Κέας (Σάμψων 1987: 30). O Caskey στην επισκόπηση της νεολιθικής κεραμικής από την Κέα τα περιγράφει ως «φιάλες, λεκάνες και κύπελλα με διάτρητα χείλη» (1972: 358, 360, 362). Ο Heurtley στο βιβλίο του Prehistoric Macedonia αναφέρεται σε αυτά 3

14 περιφραστικά: «χονδροειδές σκεύος με οπές κάτω από το χείλος» (1939: 170). Τέλος, η Vitelli τα συμπεριλαμβάνει στη μελέτη της κεραμικής από το Φράγχθι, υπό τον τίτλο «διάτρητες φιάλες και κύπελλα» (pierced bowl and cup), ονομασία η οποία στη συνέχεια προσδιορίζεται πιο ειδικά με την επεξήγηση, «τα λεγόμενα cheese-pots» (Vitelli 1999: ). Η ποικιλία των διαφορετικών ονομάτων που σχετίζονται με τη μορφολογία των αγγείων, ενδεχόμενα να οφείλεται στην ύπαρξη πραγματικής ποικιλομορφίας αναφορικά με το σχήμα των αγγείων στις αιγαιακές θέσεις όπου απαντούν. Οι λειτουργικού περιεχομένου ονομασίες και πιο ειδικά το καθιερωμένο στην τρέχουσα βιβλιογραφία όνομα cheese-pots (Broodbank 2000: 85, 150, 154, Renfrew 1965: 72, Sampson 2002, Σάμψων 2006, 2008) ταυτίζουν το αγγείο με μια πολύ ειδική χρήση η οποία δεν έχει αιτιολογηθεί ποτέ ολοκληρωμένα και λειτουργεί σε κάποιο βαθμό παραπλανητικά, καθώς πριν από οποιαδήποτε ερμηνευτική προσέγγιση, η λειτουργία του αγγείου ορίζεται με το όνομά του. Στη συγκεκριμένη περίπτωση δε, η χρήση του ονόματος cheese-pots για αγγεία που ανευρίσκονται κατά κύριο λόγο σε οικιστικά περιβάλλοντα της Νεότερης Νεολιθικής έχει πολύ συγκεκριμένες, παραγωγικού, οικονομικού και κοινωνικού χαρακτήρα προεκτάσεις, οι οποίες αφορούν προφανώς, στην παρασκευή γαλακτοκομικών προϊόντων. Στην ευρωπαϊκή αρχαιολογία με αφορμή και σε αυτή την περίπτωση, παρατηρήσεις αναλογικού τύπου, έχει διεξαχθεί μια εκτεταμένη συζήτηση αναφορικά με το αν η παρουσία αγγείων με διάτρητα τοιχώματα, οι λεγόμενοι ηθμοί, σε οικισμούς της ύστερης 5 ης χιλιετίας π. Χ, σχετίζεται πραγματικά με την κατανάλωση γάλακτος και την παρασκευή γαλακτοκομικών προϊόντων (Bogucki 1984: 15-30). Η συγκεκριμένη παραγωγική δραστηριότητα συνεπάγεται μια δομικού χαρακτήρα αλλαγή της σχέσης που συνδέει τον άνθρωπο με τα ζώα που μέχρι πρότινος εξέτρεφε μόνο για το κρέας τους. Η συζήτηση συνοψίζεται με τον όρο που εισήγαγε ο Sherrat, επανάσταση δευτερογενών προϊόντων 4 (1981, 1983). 4 Μια αντίστοιχη συζήτηση στην ελληνική βιβλιογραφία έχει γίνει, λόγω της παρουσίας των αγγείων με διάτρητα τοιχώματα στην Κίτρινη Λίμνη σε στρώματα της ΤΝ, από την Καλογεροπούλου (1994: ). 4

15 Η σύντομη συζήτηση που προηγήθηκε, προσδιορίζει το πλαίσιο μέσα στο οποίο καθιερώθηκε η ονομασία του υπό μελέτη αγγείου, αν και μορφολογικά οι δύο κεραμικοί τύποι, τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος και οι ηθμοί είναι διαφορετικοί. Επιπλέον, καθίσταται σαφές ότι οι σημασιολογικού περιεχομένου ονομασίες ακόμα και όταν χρησιμοποιούνται με δεδομένη τη συμβατικότητα του ονόματός τους, ευθύνονται πολλές φορές για τη δημιουργία σύγχυσης ή στην καλύτερη περίπτωση, μιας αίσθησης κενού στις αρχαιολογικές συζητήσεις. Αναφέρεται χαρακτηριστικά η παρατήρηση του Broodbank, στο πλαίσιο μιας ανάλυσης που αφορά στις δομικού χαρακτήρα διαφορές που διακρίνουν τον οικισμό της Κεφάλας από του Σαλιάγκου, ότι η παρουσία των ανοιχτών αγγείων με οπές στο χείλος στην Κεφάλα σε αντίθεση με το Σάλιαγκο όπου ο κεραμικός τύπος απουσιάζει, αποτελεί ένα ακόμα στοιχείο διαφοροποίησης των δύο οικισμών, καθώς συνιστά πιθανή ένδειξη για παρασκευή γαλακτοκομικών προϊόντων (2000 : , 154). Είναι δυνατό να αναγνωριστούν εδώ οι προεκτάσεις που προσδίδονται σε μια τέτοιου είδους παρατήρηση, η οποία στη βάση της παρουσίας του συγκεκριμένου κεραμικού τύπου και μόνο, δεν ευσταθεί. Σύμφωνα με τις αρχαιοζωολογικές μελέτες, στη βάση των δεδομένων για το ρυθμό θανάτωσης των οικόσιτων αιγοπροβάτων αλλά και τον ποσοστό αντιπροσώπευσης τους στο αρχαιοζωολογικό αρχείο (Halstead 1996: 30-31), δεν επιβεβαιώνεται στη διάρκεια της ΝΝ- ΤΝ περιόδου, η εκμετάλλευση των οικόσιτων αιγοπροβάτων για σκοπούς πέραν της κατανάλωσης του κρέατός τους, για την παραγωγή γάλακτος (Halstead 1996, 2000, 2008: 240). Ολοκληρώνοντας τη συζήτηση σχετικά με την πραγμάτευση των αγγείων τύπου cheese-pot στη βιβλιογραφία, είναι δυνατό να παρατηρηθεί ότι τα συγκεκριμένα αγγεία έχουν λειτουργήσει συχνά ως πολιτισμικοί δείκτες. Στο πλαίσιο αυτής της λογικής, γίνεται χρήση φράσεων όπως cheese-pot horizon (Papadatos 2008: 265). Ταυτίζεται δηλαδή η παρουσία τους σε μια θέση, με μια συγκεκριμένη χρονολόγηση, η οποία με την πρόοδο της αρχαιολογικής έρευνας, τείνει να γίνεται πιο υψηλή (για τη σχετική συζήτηση, βλ. Κεφάλαιο 2. 3). Απόρροια της παραπάνω τάσης είναι η σύνδεση του ονόματός τους με συζητήσεις που αφορούν στη μετάβαση από το τέλος της Νεολιθικής στην πρώιμη εποχή του Χαλκού στον χώρο 5

16 του Αιγαίου (Nowicki 2008: 207, Tomkins 2007: 44 ) καθώς και συζητήσεων που εστιάζουν στον προσδιορισμό πολιτισμικών ομάδων, πολιτισμικών συνόλων ευρημάτων (Renfrew 1965: 74, 2006: 290, Hadjianastasiou 1988: 17), πολιτισμικών παραδόσεων και αλλαγών, επιδράσεων και τέλος, μετακινήσεων πληθυσμών (Σάμψων 1987: 30, 1988: 102, 2002: 167, Nowicki 2008: 218, Papadatos 2008: 267). Η παρουσία τους δηλαδή θεωρείται αφενός, ως ενδεικτικό στοιχείο χρονολόγησης και αφετέρου, ερμηνεύεται ως δείκτης πολιτισμικής ή και εθνοτικής συνοχής (Papadatos 2008: 267) ή διαφοροποίησης σε μια δεδομένη γεωγραφική ενότητα. Από τη βιβλιογραφική μελέτη η οποία εστίαζε εν προκειμένω, σε μικρότερο βαθμό στον υπό μελέτη κεραμικό τύπο και περισσότερο στα υποκείμενα που παράγουν γνώση σχετικά με αυτόν σε διαφορετικά ιστορικά πλαίσια, προκύπτει η παρατήρηση ότι τελικά σε μεγάλο βαθμό οι αρχαιολόγοι, ως «δρώντα υποκείμενα του παρόντος» -σε παράφραση- «διαδραματίζουν ενεργό ρόλο» στη «διαπραγμάτευση» του αρχαιολογικού παρελθόντος στο παρόν. Η ονοματοθεσία αναμφισβήτητα παίζει το ρόλο της στη διαδικασία «ανάγνωσης του παρελθόντος» καθώς η γλώσσα μέσα από την επαναληπτική της χρήση, ισχυροποιεί τους Λόγους. Κατά συνέπεια, στην παρούσα εργασία η χρήση του ονόματος cheese-pot η οποία συνδέει τα υπό μελέτη αγγεία αυθαίρετα με μια πολύ συγκεκριμένη χρήση η οποία δεν επιβεβαιώνεται από τα αρχαιοζωολογικά δεδομένα, εγκαταλείπεται και χρησιμοποιείται η ονομασία «ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος». Το προτεινόμενο όνομα αναφορικά με το σχήμα των αγγείων, είναι ευρύ ώστε να ενσωματώνει την υπάρχουσα ποικιλομορφία που καταγράφεται αναφορικά με τη φόρμα τους, στον οικισμό της Φτελιάς (Για την τυπολογία βλ. κεφάλαιο 4.1. ΙΙ) και κυρίως αποσυνδέεται από την παράμετρο της χρήσης. 6

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΙ ΧΡΟΝΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΑΝΟΙΧΤΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ ΜΕ ΟΠΕΣ ΣΤΟ ΧΕΙΛΟΣ ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΟΡΙΣΜΟΥ. ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ. Η συζήτηση της χρονικής και γεωγραφικής κατανομής των ανοιχτών αγγείων με οπές στο χείλος, αντικείμενο αυτού του κεφαλαίου, θέτει ζητήματα χρονολόγησης και προϋποθέτει τη διασαφήνιση ορισμών και όρων, οι οποίοι βρίσκονται υπό αναθεώρηση, καθώς και τον προσδιορισμό των χρονικών ορίων των περιόδων που εμπλέκονται στη συζήτηση. Στη βιβλιογραφία γίνεται χρήση διαφορετικών όρων και υποδιαιρέσεων της Νεολιθικής για τις διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας, γεγονός που συχνά δημιουργεί προβλήματα σχετικά με τη μεταξύ τους αντιστοιχία και δυσκολεύει τη συγκριτική μελέτη του αρχαιολογικού υλικού αλλά και την χρονολόγησή του. (Sampson 1984: 91, Demoule- Perles 1993: 398, Γαλλής 1996α: 30, Tomkins 2007: 9). Οι υποδιαιρέσεις της ΝΝ, περιόδου ιδιαίτερα μακρόχρονης, βασίζονται κατά κύριο λόγο στην κεραμική τυπολογική ακολουθία της Θεσσαλίας καθώς ο προσδιορισμός των φάσεων της νεολιθικής στον ελλαδικό χώρο έγινε κυρίως με βάση τις πρώτες έρευνες του Τσούντα στη Θεσσαλία (Γαλλής 1996) την εποχή που η έρευνα σε άλλες θέσεις της Ελλάδας δεν είχε ακόμα αρχίσει (Andreou et al. 1996: 539, 565). Η ΝΝ υποδιαιρείται σε δύο ευρύτερες υποπεριόδους, τις προδιμηνιακές ( π. Χ.) και τις κυρίως διμηνιακές ή τη λεγόμενη φάση «κλασικό» Διμήνι ( π. Χ.). Ωστόσο, από το τέλος της ύστερης φάσης της Νεολιθικής έως την αρχή της εποχής του Χαλκού, υπήρχε ένα κενό το οποίο άρχισε να καλύπτεται σταδιακά με την ανάπτυξη της έρευνας και τον εμπλουτισμό με νέες θέσεις από τον ελλαδικό χώρο. Αναγνωρίστηκε μια νέα υποπερίοδος της ύστερης Νεολιθικής που κάλυπτε το υπάρχον κενό ( π. Χ), η Τελική Νεολιθική (ΤΝ), όρος που εισήχθηκε στη βιβλιογραφία από τον Colin Renfrew (1972) για να αποδώσει τη μακρά σε διάρκεια μετάβαση από τo τέλος της Νεολιθικής εποχής στην αρχή της εποχής του Χαλκού στην κεντρική, νότια και νησιωτική Ελλάδα. Καθιερώθηκε ο όρος «ομάδα Αίγινας- 7

18 Αττικής- Κεφάλας» (Renfrew 1972: 75-76) των αρχών 4 ης χιλιετίας 5 με την χαρακτηριστική αλοιφωτή και στιλβωτή κεραμική της Κεφάλας. Πρόκειται για μια πολιτισμική ομάδα, τα χαρακτηριστικά της οποίας, εξαπλώνονται γεωγραφικά στην κεντρική και νότια Ελλάδα 6, από την Εύβοια έως και τη δυτική Πελοπόννησο (Ζάχος 1996: 129) συμπεριλαμβανομένων και των νησιών των Κυκλάδων (Demoule- Perles 1993: 398). Εξαιτίας της ευρείας διάδοσης του «πολιτισμού Αττικής- Αγοράς», έχει υποστηριχθεί ότι συνιστά ουσιαστικά μια διακριτή χρονική περίοδο και όχι μία πολιτισμική ομάδα (Kalantzari 1996: 35). Με βάση τις ραδιοχρονολογήσεις ξεκινά στα μέσα της 5 ης χιλιετίας και διαρκεί μέχρι το 3200/ 3100 π. Χ ή το 3100/ 3000 π. Χ. Η ονομασία «Τελική Νεολιθική» χρησιμοποιείται κυρίως για την κεντρική, νότια και νησιωτική Ελλάδα. Για τη Θεσσαλία εισήχθηκε από τους Wace και Thomson (1912) ο όρος «Χαλκολιθική» προκειμένου να διακρίνουν τη στρώση ΙΙΙ στον οικισμό του Ραχμανίου, από τις προηγούμενες νεολιθικές στρώσεις. Ο όρος «Χαλκολιθική», δανεισμένος από τα Βαλκάνια, υιοθετήθηκε στη συνέχεια και από άλλους μελετητές. Στη βάση όμως διαφωνιών σχετικά με τη σκοπιμότητα του διαχωρισμού της ύστερης υποπεριόδου της ΝΝ από την υπόλοιπη περίοδο, της αναγνώρισης και αποδοχής των διαγνωστικών στοιχείων που δικαιολογούν τη διάκριση της και της καταλληλότητας του ονόματος, προτάθηκαν νέα ταξινομικά σχήματα ( Zachos 1987, 2008, Sampson 1989, 1992, Coleman 1993, Demoule- Perles 1993). Σύμφωνα με τους παραπάνω, η ΝΝ θεωρείται στο σύνολό της μια ενιαία περίοδος και διακρίνεται σε δύο υποπεριόδους, τη ΝΝΙ και τη ΝΝΙΙ η οποία αντιστοιχεί στην ΤΝ του Renfrew. Κάθε μία από τις δύο υποπεριόδους, στη βάση διαφορών στην κεραμική, διακρίνεται περαιτέρω σε δύο φάσεις, τις ΝΝΙ α και β και τις ΝΝΙΙ α και β 5 Η ραδιοχρονολογήση από την Κεφάλα σύμφωνα με τον Coleman, είναι ιδιαίτερα χαμηλή σε σχέση με την αναμενόμενη και αποκλίνει πολύ τόσο από τις τιμές της απόλυτης χρονολόγησης που έχουμε στη διάθεσή μας από το Φράγχθι (φάση 4 και 5) και τα νεολιθικά στρώματα από το σπήλαιο του Κίτσου, όσο και από τη σχετική χρονολόγηση όπως προκύπτει από τη συγκριτική μελέτη της κεραμικής των παραπάνω θέσεων (1977: ). Κατά συνέπεια, η Κεφάλα χρονολογείται από τον ανασκαφέα, στην αρχή της 4 ης χιλιετίας π. Χ. (Coleman 1977: 110). 6 Για μια συζήτηση σχετικά με τις ομοιότητες της κεραμικής από την Κεφάλα και κεραμικής από την κεντρική και τη νότια Ελλάδα, βλ. Coleman 1977:

19 7. Τη διάκριση της ΤΝ σε μία πρώιμη (Early phase) και μία ύστερη φάση (Late phase) πρότεινε και ο Phelps (1975, 2004) στη βάση της κεραμικής ακολουθίας από τη νότια Ελλάδα. Χαρακτηριστική κεραμική της πρώιμης φάσης είναι η ερυθρή μονόχρωμη, η πολύχρωμη, η λεπτή εγχάρακτη, η στιλβωτή και η αλοιφωτή, ενώ της τελευταίας φάσης, που είναι μεταβατική στην ΠΕΧ, χαρακτηριστικά είναι τα αγγεία με γυριστό χείλος, τα πολύ έντονα στιλβωτά, η κεραμική από τα «πηγάδια» της Ακρόπολης και οι τελευταίες φάσεις από την Αλεπότρυπα (Immerwahr 1971: 20, Zachos 1987, Sampson 1992, Phelps 2004: 104, 125). Χαρακτηριστικός τύπος της ΝΝΙΙβ/ τέλος της ΤΝ θεωρούνται και τα υπό μελέτη αγγεία (Sampson 1984: 242, 1992: 161, Σάμψων 1993: 185, 1996: 129 Phelps 1975: 329, 2004: 115, Όπως προκύπτει ωστόσο, από τη μελέτη της χωροχρονικής κατανομής του τύπου (Ενότητα 2.2), η ορθότητα της διάκρισης της ΤΝ/ ΝΝΙΙ σε μια πρώιμη και μια όψιμη φάση (ΝΝΙΙα ΝΝΙΙβ), στη βάση της παρουσίας των ανοιχτών αγγείων με οπές στο χείλος, δεν επιβεβαιώνεται. Με την πρόοδο της έρευνας, αναδεικνύεται η ανάγκη αναθεώρησης των παγιωμένων ταξινομικών σχημάτων στη βάση των κεραμικών ακολουθιών (βλ. υποσημ. 3 και Ψιμόγιαννου 2008: 16, για μια ενδιαφέρουσα συζήτηση σχετικά με την ανάγκη επανεξέτασης των κεραμικών ακολουθιών). Τέλος, στο πενταμερές χρονολογικό σύστημα των Demoule- Perles (1993) που προτάθηκε 7 Η διάκριση των δύο υποπεριόδων δεν είναι πάντα εύκολη. Η παρουσία στιλβωτής διακόσμησης ( pattern- burnished ware ) θεωρείται ενδεικτική της αρχής της ΝΝΙΙα / ΤΝ (Sampson 1984 : 91, 1992: 91, Σάμψων 1996: 126, Sampson 2002: 164), ενώ οι φιάλες με γυριστό χείλος ( rolled rims bowls ), ένα «βασικό στοιχείο της αιγαιακής κουλτούρας», φανερώνουν μια ύστερη φάση της ΝΝΙΙβ/ ΤΝ (Sampson 1984: 242, 1993: 161, Σάμψων 1996: 129, Phelps 2004: , Demoule- Perles 1993: 401). O Renfrew τις αναγνωρίζει ως χαρακτηριστικό τύπο της φάσης Γκρόττα των Κυκλάδων (1965: 73, Sampson 1984: 242).Η εμφάνισή τους στη Θεσσαλία ωστόσο, ακολουθώντας τη βαλκανική ακολουθία, είναι πρωιμότερη (Demoule- Perles 1993: 399). Απαντούν ακόμα, στην Αττική, τη Λέρνα ΙΙ, την ομάδα ΙΙ της Εύτρησης (Renfrew 1965: 77-78), την Εύβοια, την Κεφάλα και το Εμποριό (φάση VII που είναι σύγχρονη με τη Γκρόττα) ενώ απουσιάζουν από τη Σάμο και τα Δωδεκάνησα (Sampson 1984 : 242). Η διάκριση της ΤΝ σε δύο φάσεις, δεν είναι χωρίς προβλήματα. Η παρουσία ερυθρών στιλβωτών και αλοιφωτών αγγείων που χαρακτηρίζουν την αρχική φάση της περιόδου, σε πολλές θέσεις (π.χ. σπήλαιο Κίτσου, Λέρνα, σπήλαιο Ζα) έχουν μεγάλη διάρκεια και απαντούν μέχρι και το τέλος της ΤΝ ή και την αρχή της ΠΕΧ (Σάμψων 1993: 284, 1997: , Broodbank 2000: 154). Στην Πάρο η εύρεση αγγείων που συνδυάζουν το γυριστό χείλος με τη στιλβωτή διακόσμηση, ερμηνεύτηκαν ως ένας τύπος που ενσωματώνει ένα πιο πρώιμο κι ένα πιο όψιμο χαρακτηριστικό και ερμηνεύτηκαν γι αυτό ως τύποι αγγείων ενδεικτικοί μιας μετάβασης από την ΤΝ στην ΠΚΙ (Broodbank 2000: 154). 9

20 εναλλακτικά, η ΝΝ διακρίνεται σε δύο φάσεις, τις 3 και 4 και η ΤΝ διατηρείται αυτούσια και συνιστά τη φάση 5. Η διμερής διάκριση της ΝΝ ακολουθείται και στην Κρήτη ενώ η ΤΝ διαιρείται σε 4 φάσεις (1A- 1B, II, III, IV) οι οποίες αντιστοιχούν στα στρώματα IIIB έως και IC της Κνωσού (Tomkins 2007: Table I. I). Στην παρούσα εργασία χρησιμοποιείται για την Κρήτη, το νέο χρονολογικό σύστημα του Tomkins το οποίο συγκροτήθηκε στη βάση της πλήρους και συνεχούς στρωματογραφίας από την Κνωσό και το οποίο βρίσκεται σε αντιστοιχία με την χρονολόγηση της Νεολιθικής του υπόλοιπου ελλαδικού χώρου και των Κυκλάδων 8 (2007: Table I. I) 9. Για τη ΝΝ στο Ανατολικό Αιγαίο έχει προταθεί η διάκριση της Νεότερης Αιγαιακής Νεολιθικής σε τέσσερις φάσεις (ΝΑΝ1-4) το οποίο έχει στενές αντιστοιχίες με την Υστερη Χαλκολιθική της Ανατολίας και το χρονολογικό σύστημα του Mellaart (LC 1-4) (Sampson 1984). Στη βάση ομοιοτήτων της κεραμικής από τη Γκρόττα, τη φάση 0 της Φυλακωπής 10 και την κεραμική από τον Πηλό της Μήλου 11, ο Renfrew αναγνώρισε μία διακριτή πολιτισμική ομάδα της ΤΝ που συνεχίζει στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού (Renfrew 1972: 166), τη «Γκρόττα- Πηλός» (Renfrew 1972: , 2006: ) η οποία είναι σύγχρονη με το τέλος της ΤΝ της Ηπειρωτικής Ελλάδας (Belmont & Renfrew 1964: 398, Broodbank 2000: 120, Renfrew 2006: ). Στο πενταμερές χρονολογικό σύστημα των Demoule- Perles, η φάση «Γκρόττα- Πηλός» τοποθετείται στη μετάβαση του τέλους της Φάσης 4 και στην αρχή της Φάσης 5, χρονολογείται δηλαδή στο τέλος της ΝΝ και την αρχή της ΤΝ (1993: 388). 8 Για μια συζήτηση των προβλημάτων του παλαιού χρονολογικού συστήματος για την Κρήτη βλέπε Tomkins 2007: Για μια αντιστοιχία της Νεολιθικής και Χαλκολιθικής/ Τελικής Νεολιθικής της Κρήτης με την Ηπειρωτική Ελλάδα και τις Κυκλάδες, τη δυτική Ανατολία και τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τη Συρο- Μεσοποταμίας. 10 Για μια σύγκριση των κεραμικών τύπων από τις δύο θέσεις βλ. Renfrew 1965: fig Υλικό παρόμοιο με αυτό της Γκρόττας και της Φυλακωπής, αλλά αποσπασματικού χαρακτήρα έχει βρεθεί και σε άλλες θέσεις όπως το Κάτω Ακρωτήρι στην Αμοργό, το νεκροταφείο των Αγίων Αναργύρων, στον Άγιο Παντελεήμονα της Μήλου, στη θέση Ακρωτηράκι στη Σίφνο, στο Άνω Κουφονήσι (Renfrew 1965: 72-73) και στη Μαρκιανή της Αμοργού (Marangou et αl. 2006). 10

21 2. 2 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ. Η οργάνωση και παρουσίαση των αρχαιολογικών δεδομένων έχει ως άξονα αναφοράς το γεωγραφικό χώρο στον οποίο εμφανίζονται τα ανοιχτά αγγεία με οπές καθώς θεωρήθηκε ότι με αυτό τον τρόπο είναι ευκολότερη η οργάνωση ενός μεγάλου όγκου πληροφοριών, χωρίς να εμπλέκεται ως κυρίαρχο και ρυθμιστικό στην παρουσίαση των δεδομένων, το ζήτημα των πολιτισμικών ομάδων. Η συζήτηση εξάλλου σχετικά με τις πολιτισμικές συνάφειες των επιμέρους περιοχών του ελλαδικού χώρου και το συγχρονισμό των διαφόρων φάσεων είναι αφενός ιδιαίτερα πολύπλοκη και αφετέρου, η καταλληλότητα του όρου «πολιτισμός Αττικής- Εύβοιας- Κεφάλας» ως προσδιοριστικού μιας γεωγραφικής ζώνης με δεδομένα πολιτισμικά χαρακτηριστικά, λόγω της ιδιαίτερα ευρείας στον χώρο διασποράς των χαρακτηριστικών υλικών εκφάνσεών του, τίθεται υπό αμφισβήτηση με βάση τα νεότερα δεδομένα (Ντούζουγλη 1998). Η μελέτη ξεκινάει από τα νησιά των Κυκλάδων και ακολουθεί η παρουσίαση των δεδομένων που προέρχονται από το ανατολικό Αιγαίο. Η συζήτηση επικεντρώνεται αρχικά στο βόρειο και κεντρικό ανατολικό Αιγαίο και στα νησιά Χίος, Σάμος και Ικαρία και στη συνέχεια στα Δωδεκάνησα. Η συζήτηση συνεχίζεται αναφορικά με την κατανομή των αγγείων σε θέσεις της Κρήτης. Παρουσιάζονται πιο αναλυτικά τα δεδομένα και οι ερμηνευτικές προσεγγίσεις που έχουν διατυπωθεί στη βάση της αναθεώρησης παλαιών ανασκαφικών δεδομένων και πληροφοριών προερχόμενων από πιο πρόσφατες ανασκαφές και επιφανειακές έρευνες στο νησί. Ακολουθεί η παρουσίαση των δεδομένων από τον κεντρικό και νότιο ελλαδικό χώρο, ξεκινώντας από την Αττική, την Εύβοια, την Αίγινα, τη Βοιωτία και την Πελοπόννησο και ακολουθεί τέλος, η Θεσσαλία και η Μακεδονία. Η συζήτηση για αυτές τις περιοχές είναι αρκετά συνοπτική καθώς τα δεδομένα αναφορικά με τον υπό μελέτη κεραμικό τύπο, είναι πολύ πιο περιορισμένα σε σχέση με τον υπόλοιπο αιγαιακό χώρο. 11

22 Σε αυτό το κεφάλαιο της εργασίας, τα αρχαιολογικά δεδομένα παρουσιάζονται και αξιολογούνται υπό το πρίσμα μιας «παν- αιγαιακής» 12 εξέτασης, η οποία υπαγορεύτηκε ως αναγκαία μέσα από τη διαδικασία της βιβλιογραφικής έρευνας. Για το λόγο αυτό με βάση τα δεδομένα, η μελέτη της κατανομής των ανοιχτών αγγείων με οπές στο χείλος δεν περιορίζεται σε μία γεωγραφική ή πολιτισμική ενότητα, καθώς κατά τη ΝΝ και ιδιαίτερα στο όψιμο κομμάτι της, στη διάρκεια της ΤΝ, αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα ευρέα δίκτυα επαφών και ανταλλαγών (Demoule- Perles 1993: 398) και δημιουργήθηκε ένας κοινός πολιτισμός στο Αιγαίο (Σωτηρακοπούλου 1999: 89). Φαίνεται ότι οι στεγανές πολιτισμικές ομάδες 13 και τα αυστηρά χρονολογικά ταξινομικά σχήματα, όσο βολικά και αν είναι εκ πρώτης για την οργάνωση των αρχαιολογικών δεδομένων 14, τείνουν με την εξέλιξη της έρευνας να είναι λιγότερο λειτουργικά. Σε αυτό το κεφάλαιο η «παν- αιγαιακή» αντίληψη συνδυάζεται με μια προσπάθεια για τη συστηματική μελέτη και αξιολόγηση των συναφειών των αρχαιολογικών ευρημάτων, προκειμένου να συνεκτιμηθούν οι ειδικές συνθήκες (χώρος εύρεσης των αγγείων, συνευρήματα, αξιολόγηση του χαρακτήρα της θέσης) οι οποίες είναι δυνατό να φωτίσουν το θέμα της χρήσης των αγγείων και της σημασίας που αυτή συνεπάγεται για το περιβάλλον στο οποίο απαντούν I Α ΚΥΚΛΑΔΕΣ. Η αρχαιολογική έρευνα στα νησιά των Κυκλάδων ξεκίνησε μόλις τη δεκαετία του 60, με κεντρικό ζήτημα προς διερεύνηση, τον εποικισμό των νησιών και την αρχή της Νεολιθικής στα νησιά του Αιγαίου. Αναζητήθηκαν μοντέλα για την ερμηνεία του τρόπου, του χρόνου και του ρυθμού με τον οποίο εισήχθηκαν στο Αιγαίο τα εξημερωμένα είδη φυτών και ζώων. Τα μοντέλα αυτά βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό στη γεωμορφολογία των νησιών και των ακτών της ηπειρωτικής Ελλάδας και σύντομα έγινε αντιληπτό ότι στο πλαίσιο της ανάπτυξης τέτοιων μοντέλων θα 12 Όρος δανεισμένος από τη συνθετική για τα νησιά του Αιγαίου εργασία του Davis, J.L Review of Aegean Prehistory I: The islands of the Aegean, American Journal of Archaeology 96 (4), Για μια συζήτηση βλ. Ντούζουγλη 1998: Για μια ενδιαφέρουσα συζήτηση σχετικά με το θέμα των κεραμικών ακολουθιών στην κεντρική και νότια Ελλάδα και την ανάγκη επανεξέτασής τους, βλ. Ψιμόγιαννου 2008: 16,

23 έπρεπε να υιοθετηθεί μια πιο ευρεία, «παν- αιγαιακή» αντίληψη που θα ενσωμάτωνε τα νησιά του βόρειου και κεντρικού ανατολικού Αιγαίου, καθώς και τα Δωδεκάνησα (Davis 1992: 700, Broodbank 1999). Με την εξέλιξη της έρευνας, η γνώση μας για την κατοίκηση στα νησιά του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή εμπλουτίζεται σταδιακά με νέα δεδομένα που προήλθαν τόσο από επιφανειακές έρευνες (Belmont & Renfrew 1968, Cherry, Davis & Mantzourani 1991) όσο και από ανασκαφές (εικ. 2.1). Νεολιθική παρουσία στις Κυκλάδες έχει καταγραφεί στην Κέα (Coleman 1977), την Άνδρο (Davis 1992) τη Νάξο (Hadjianastasiou 1988, Zachos 1999), τη Θήρα (Σωτηρακοπούλου 1992, 1999), την Αμοργό (Marangou et αl. 2006), την Πάρο (Katsarou- Tzaeveleki & Schilardi 2004), το Σάλιαγκο (Evans & Renfrew 1968), τη Μύκονο (Sampson 2002), και τη Σίφνο (Davis 1992: ). Ακόμα, στις βόρειες Σποράδες στην Κυρά- Παναγιά (Efstratiou 1985) και Γιούρα (Sampson 1998), στην Χίο (Hood 1981), τη Σάμο (Furness 1956, Felsch 1988) και στα περισσότερα από τα νησιά των Δωδεκανήσων (Σάμψων 1987, 1988). Έχει υποστηριχθεί ότι είναι δυνατό να ανιχνευθούν τρεις ορίζοντες νεολιθικού εποικισμού στα νησιά των Κυκλάδων. Ο πρώτος είναι σύγχρονος με τον οικισμό της 5 ης χιλιετίας π. Χ στο Σάλιαγκο, ο δεύτερος με τον οικισμό και το νεκροταφείο των αρχών της 4 ης χιλιετίας στην Κεφάλα και ο τρίτος συνδέεται με την παρατηρούμενη αύξηση του αριθμού των θέσεων κατά το τέλος της ΝΝ και την αρχή της ΠΕΧ, μία φάση που προηγήθηκε και κατά ορισμένες απόψεις, οδήγησε στη δημιουργία και την εδραίωση του πρώιμου κυκλαδικού πολιτισμού (Davis 1992: 702). Έχει υποστηριχθεί ότι η ΠΚ περίοδος και ειδικότερα η φάση Γκρόττα- Πηλός, άρχισε να εδραιώνεται πριν από το τέλος της Νεολιθικής εποχής (Renfrew 1972: 163, 205, Simpson & Dickinson 1979: 372, Demoule- Perles 1993: 406, Karantzali 1996: 19). Μία θέση που τείνει να ενισχύει την παραπάνω άποψη είναι η Κεφάλα με τα χαρακτηριστικά μαρμάρινα αγγεία (Coleman 1977: pls. 23, 67), τα κεφάλια ειδωλίων από τερρακότα που μορφολογικά ομοιάζουν στα μαρμάρινα πρωτοκυκλαδικά (Coleman 1977: 105, 107 pls. 26, 73: 128, 202) και τις ταφικές πρακτικές που αναγνωρίστηκαν στο παρακείμενο στον οικισμό, νεκροταφείο (Coleman 1977: 105). 13

24 Η παρουσίαση των δεδομένων από τις Κυκλάδες ξεκινά από το νησί της Μυκόνου καθώς συνιστά το πιο άμεσο περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε ο νεολιθικός οικισμός της Φτελιάς. Η επιφανειακή έρευνα που πραγματοποιήθηκε κατά τη δεκαετία του 70 από τους Belmont και Renfrew, απέφερε τον εντοπισμό μεταξύ άλλων θέσεων μεταγενέστερων περιόδων, μιας νεολιθικής θέσης στη Μαύρη σπηλιά, στη βόρεια ακτή του νησιού. Με βάση τον χαρακτήρα των ευρημάτων (κεραμική και λιθοτεχνία) και στη βάση μιας συγκριτικής μελέτης της κεραμικής 15, χρονολογήθηκε από τους Belmont και Renfrew σε μια «ύστερη φάση της Νεολιθικής της ηπειρωτικής ενδοχώρας» (1964: 398), στην αρχή της ΝΝ πιο συγκεκριμένα (Hadjianastasiou 1986: 18, Sampson 2002: 166, Katsarou & Schilardi 2004: 43). Ανάμεσα στο κεραμικό σύνολο που περισυλλέχθηκε, συγκαταλέγονται όστρακα ανοιχτών αγγείων με οπές στο χείλος (Belmont & Renfrew 1964: pl. 127, fig. 9). Στο Σάλιαγκο, το γνωστό οικισμό της αρχής της ΝΝ, η παρουσία των υπό μελέτη αγγείων είναι αμελητέα, καθώς βρέθηκε ένα μοναδικό όστρακο (Evans & Renfrew 1968, Fig ). Η απουσία του κεραμικού τύπου από τον οικισμό του Σαλιάγκου δε συνεπάγεται την χρονολόγηση του τύπου σε μεταγενέστερη περίοδο, καθώς παρουσία του στον σχεδόν σύγχρονο, οικισμό της Φτελιάς 16, δίνει μια υψηλή, σε σχέση με άλλες θέσεις, χρονολόγηση του τύπου στην αρχή της ΝΝ. Παράλληλα, εκτιμάται ως ένα ενδιαφέρον για την γεωγραφική κατανομή του τύπου στοιχείο, το οποίο συνάδει με την εικόνα για μια διαφορετικού χαρακτήρα κεραμική παραγωγή στους δύο οικισμούς 17 (Sampson 2002: 166). 15 Αναγνωρίστηκαν στο κεραμικό σύνολο αντιστοιχίες με την κεραμική από το Σάλιαγκο και τη Γκρόττα ( Belmont & Renfrew 1964: 398). 16 Οι ραδιοχρονολογήσεις από η Φτελιά, χρονολογούν τον οικισμό μεταξύ του Π.Χ (Facorellis & Maniatis 2002: , Sampson 2002: 155). 17 Ωστόσο, η εικόνα για μια ιδιόμορφου, τοπικού χαρακτήρα, κεραμική παραγωγή στο Σάλιαγκο, ανασκευάζεται. Αφενός, έχουν αναγνωριστεί αντιστοιχίες με την κεραμική από τα Δωδεκάνησα (Sampson 1984: 239, 240, 245, Σάμψων 1987: 62-63, 116, Ζάχος 1996: 86, Σωτηρακοπούλου 1999: 89, Sampson 2002: 166, 167) αφετέρου, η χαρακτηριστική αμαυρόχρωμη κεραμική κατηγορία του Σάλιαγκου, φαίνεται να έχει πολύ πιο ευρεία γεωγραφική και χρονική διασπορά σε ολόκληρο το Αιγαίο (Μαύρη σπηλιά (Belmont & Renfrew 1964: 395, fig. III.1), Αγία Ειρήνη Ι (Wilson 1999: 7, I- 199, I- 206), Γκρόττα (Hadjianastasiou 1986: fig ), Μινώα (Μαραγκού 1983: 80-83), Ακρωτήρι (Σωτηρακοπούλου 1999: 89), Κάρυστος, Ρόδος), η οποία εκτείνεται από το ανατολικό Αιγαίο και τα μικρασιατικά παράλια, στην Αττική και την Εύβοια, μέσω των Κυκλάδων (Broodbank 2000:162). Για 14

25 Μια εξίσου πρώιμη θέση στις Κυκλάδες ήρθε στο φως στις Κουκουναριές, στο βόρειο τμήμα της Πάρου. Η πρώτη φάση κατοίκησης, χρονολογείται στην 5 η χιλιετία π. Χ και είναι πιθανότατα σύγχρονη με τον ύστερο Σάλιαγκο και τη Φτελιά (Davis 1992: 741, Katsarou- Tzaeveleki & Schilardi 2004: 40, Sampson 2002: 166). Η δεύτερη, μεγαλύτερης διάρκειας, χρονολογείται στο τέλος της ΝΝ και την αρχή της ΠΕΧ (Katsarou- Tzaeveleki & Schilardi 2004, Κατσαρού- Τζεβελέκη & Σκιλάρντι 2006: ). Η διάβρωση απογύμνωσε τις παρειές του λόφου από τις επιχώσεις, διατηρήθηκαν ωστόσο, τρία ευρύχωρα πλατώματα στα οποία είχε αναπτυχθεί ο οικισμός. Τα κτίρια ήταν κτισμένα σε άνδηρα τα οποία υποστηρίζονταν από αναλημματικούς τοίχους. Τα θεμέλια των τοίχων ήταν λιθόκτιστα και η ανωδομή, χτισμένη από φθαρτά υλικά. Από τα νεολιθικά στρώματα προέρχονται μερικοί διάσπαρτοι, πιθανότατα εξωτερικοί τοίχοι. Ανάμεσα στην νεολιθική κεραμική συγκαταλέγονται ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος, τα οποία ωστόσο δεν προέρχονται όπως στην περίπτωση της Φτελιάς, από τα στρώματα της αρχής της ΝΝ, αλλά χρονολογούνται στο τέλος της περιόδου και στην αρχή της ΠΕΧ (Katsarou- Tzaeveleki & Schilardi 2004: 39). Τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος από τις Κουκουναριές διαφέρουν τυπολογικά από αυτά της Φτελιάς και θυμίζουν περισσότερο παραδείγματα της ΠΕΧ από την ηπειρωτική Ελλάδα, ωστόσο, το γεγονός ότι δε βρέθηκε κανένα ακέραιο, δεν επιτρέπει την αποκατάσταση του τύπου (προσωπική επικοινωνία με τη Στέλλα Κατσαρού). Θέσεις οι οποίες χρονολογούνται στην αρχή της ΝΝ έχουν εντοπιστεί και σε άλλα νησιά των Κυκλάδων, όπως το Ακρωτήρι στη Θήρα (Σωτηρακοπούλου 1999), το σπήλαιο του Ζα στη Νάξο (Zachos 1999) απ όπου απουσιάζουν τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος και η Γκρόττα (Hadjianastasiou 1986). Η κατοίκηση στη Γκρόττα ξεκίνησε νωρίτερα απ ό, τι στο σπήλαιο του Ζα 18 καθώς με βάση κοινά μια πιο αναλυτική συζήτηση βλ. Sampson 1992: 92, Σωτηρακοπούλου 1999: 89, Hadjianastasiou 1986: 18) 18 Σύμφωνα με τη συγκριτική μελέτη της κεραμικής, η πρωιμότερη κατοίκηση του σπηλαίου τοποθετείται στη ΝΝ, σε μια προχωρημένη φάση του Σαλιάγκου, ή λίγο μετά την εγκατάλειψή του, λόγω της παρουσίας αλοιφωτής και στιλβωτής κεραμικής στο Ζα, η οποία απουσιάζει από το Σάλιαγκο και χαρακτηρίζει την Κεφάλα (τα ανώτερα στρώματα του σπηλαίου (Ζας ΙΙα) είναι σύγχρονα με την Κεφάλα και την αρχή της ΤΝ) (Davis 1992: 739, Broodbank 2000: 149). 15

26 χαρακτηριστικά στην κεραμική 19 και τη λιθοτεχνία (μισχωτές αιχμές τύπου Σαλιάγκου) της θέσης με το Σάλιαγκο, η Γκρόττα θεωρείται εν μέρει σύγχρονή του (Hadjianastasiou 1986: 20, Davis 1992: 739). Ωστόσο, τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος που απαντούν στη Γκρόττα μαζί με τις φιάλες με γυριστό χείλος και τη στιλβωτή κεραμική θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως ενδείξεις για μεταγενέστερη χρονολόγηση, γι αυτό και η Γκρόττα τοποθετείται από την Χατζηαναστασίου σε ένα στάδιο ενδιάμεσο του Σαλιάγκου και της ΠΚΙ περιόδου η οποία αντιπροσωπεύεται στο νησί, στη Γκρόττα (1986: 19-20, Kalantzari 1996: 57-58). Η πολιτισμική ομάδα «Γκρόττα- Πηλός» του Renfrew, όπως γίνεται φανερό από τα παραπάνω, διακρίνεται σε δύο υποπεριόδους που καλύπτουν την ύστερη ΤΝ και ολόκληρη την ΠΕΧ Ι (Renfrew 1972: 166), καλύπτει δηλαδή τη μετάβαση από το τέλος της Νεολιθικής στην αρχή της εποχής του Χαλκού (Broodbank 2000: 53). Στη θέση της ΝΝ τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος δεν προέρχονται από διαγνωστικό περιβάλλον καθώς δε βρέθηκαν αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, παρά μόνο κατάλοιπα εστιών και συγκεντρώσεις βότσαλων οι οποίες θα μπορούσαν να ερμηνευθούν ως θεμέλια οικιών (Hadjianastasiou 1986: 12). Αντίθετα, στη θέση της ΠΚΙ που ανέσκαψε ο Κοντολέων, τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος προέρχονται από οικιστικό περιβάλλον καθώς αποκαλύφθηκαν οι κατόψεις τριών λιθόχτιστων 20 ορθογώνιων κτιρίων τα οποία χωρίζονται με ένα δρόμο (Marthari 1990: 40, Broodbank 2000: 220). Σε ένα ενδιάμεσο στάδιο των δύο υποπεριόδων της «Γκρόττας- Πηλός», στην ΤΝ/ NNII περίοδο, που σηματοδοτείται κατά πολλούς μελετητές με τον οικισμό στην Κεφάλα (Renfrew, Broodbank 2000: 53), συναντάμε τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος, η παρουσία των οποίων στη θέση έχει ερμηνευθεί ως μια πιθανή ένδειξη 19 Στη Γκρόττα βρέθηκε η χαρακτηριστική στο Σάλιαγκο κεραμική με γραπτή λευκή διακόσμηση σε σκοτεινόχρωμο βάθος (Hadjianastasiou 1986: 17, fig. 3, 1-8)). Ωστόσο, η σύνδεση αυτής της κεραμικής κατηγορίας με τον ορίζοντα Σάλιαγκος θεωρείται ολοένα και περισσότερο ελλιπής και μερική. 20 Η εύρεση των λιθόχτιστων κτισμάτων στη Γκρόττα, καθώς και κάποιων λίθινων τοίχων στις μεταγενέστερες ανασκαφές της Φυλακωπής που συνδέονται με τη φάση Φυλακωπή 0, προτείνεται ως επιχείρημα για την αμφισβήτηση της εδραιωμένης στη βιβλιογραφία άποψης για απουσία λιθόχτιστων κτισμάτων κατά την ΠΚΙ περίοδο (Marthari 1990: 40). 16

27 παρασκευής γαλακτοκομικών προϊόντων 21 (Broodbank 2000: 149). Η χωροοργάνωση του οικισμού που συνίσταται στην παρουσία μικρών, διάσπαρτων στο λόφο κτισμάτων, αντιπροσωπεύει μια τάση για μικρής έκτασης και σύντομης διάρκειας εγκατάσταση στον χώρο, η οποία αφήνει ισχνά οικιστικά κατάλοιπα. Τα ανιχνεύσιμα αρχαιολογικά κατάλοιπα του παραπάνω οικιστικού μοντέλου περιορίζονται συχνά σε λάκκους και συγκεντρώσεις ευρημάτων (Ζachos 1989: 16-17, Demoule- Perles 1993: 399, Marangou 1990: 18, Halstead 2008 : 231, Ψιμόγιαννου 2008: 16-17). Η τάση αυτή φαίνεται να παγιώνεται στην ΠΕΧ (Marangou 1990: 18) και έχει ερμηνευθεί ως ένδειξη για εποχικές εγκαταστάσεις, κτηνοτροφικού χαρακτήρα (Demoule- Perles 1993: 399). Η παρουσία των ανοιχτών αγγείων με οπές στην Κεφάλα, έχει ενδιαφέρον για δύο λόγους. Καταρχήν, γιατί φανερώνει μια σημαντική διάρκεια χωρίς κενά στην παρουσία και την χρήση του αγγείου και έπειτα, γιατί στην Κεφάλα απαντά σε δύο διαφορετικά περιβάλλοντα: τον οικισμό και την ευρύτερη περιοχή του νεκροταφείου (Coleman 1977: 17-18, 72, pl. 37 F- L, pl. 84 A- N ), γεγονός το οποίο είναι πιθανό να συνδέεται στενά τόσο με την πρακτική χρήση 22 του αγγείου, όσο και με το κοινωνικό, πιθανότατα μεταβαλλόμενο στο βάθος του χρόνου, νόημα αυτής της χρήσης. Η κεραμική της Κεφάλας παρουσιάζει σημαντικές ομοιότητες 23 με την κεραμική από την Αττική και τα περίχωρά της (Coleman 1977: 100, Spitaels 1982: 11, 14, 42) καθώς και με την κεραμική από την Εύβοια (Σάμψων 1881, Keller 1982: 48) και την 21 Για μια συζήτηση αναφορικά με την παραπάνω ερμηνευτική πρόταση βλ. κεφάλαιο Σημειώνουμε εδώ ότι η κεραμική που προέρχεται από τον οικισμό, συμπεριλαμβανομένων των ανοιχτών αγγείων με οπές στο χείλος, δε διαφοροποιείται από αυτή του νεκροταφείου ούτε ως προς τη διακόσμηση, ούτε ως προς τα σχήματα (Coleman 1977: 10, 51), γεγονός το οποίο πιθανότατα υποδηλώνει ότι η πρακτική χρήση των αγγείων θα μπορούσε να είναι μία και κοινή για τον οικισμό και το νεκροταφείο, το νόημα ωστόσο αυτής διαφορετικό λόγω του διαφορετικού πλαισίου χρήσης της. Εξαιρούνται βέβαια από αυτή την πρόταση τα αγγεία που βρέθηκαν στο εσωτερικό των τάφων ως κτερίσματα, καθώς και τα ταφικά αγγεία που χρησιμοποιήθηκαν για τον εκχυτρισμό νηπίων και τα οποία έχουν στενά παράλληλα από τον οικισμό της Κεφάλας. Είναι ιδιαίτερα πιθανό εφόσον φέρουν οπές επιδιόρθωσης να εξυπηρετούσαν πριν την εναπόθεσή τους στην περιοχή του νεκροταφείου, διαφορετική λειτουργία (Coleman 1977:48, pl. 35: 146, 170). 23 Η κεραμική της Κεφάλας μοιράζεται κοινούς κεραμικούς τύπους με θέσεις του ανατολικού Αιγαίου και της δυτικής Ανατολίας (Coleman 1977: 107). Οι ομοιότητες των κεραμικών συνόλων είναι λίγες ώστε να υποδηλώνουν λιγότερο άμεσες σχέσεις. Είναι σημαντικό ωστόσο, να υπογραμμιστεί ότι τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος μαζί με τη στιλβωτή κεραμική συνιστούν έναν κοινό για τις δύο ζώνες, δυτική και ανατολική, του Αιγαίου τύπο. 17

28 Αίγινα (Coleman 1977: 100). Όπως θα φανεί παρακάτω, η κατανομή του κεραμικού τύπου είναι σύμφωνη με το παραπάνω σχήμα. Στην Κεφάλα τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος απαντούν μαζί με την χαρακτηριστική στιλβωτή και αλοιφωτή κεραμική που συνιστούν σύμφωνα με πολλούς μελετητές χαρακτηριστικές κεραμικές κατηγορίες μιας πρώιμης φάσης της ΤΝ. Η σύγχρονη παρουσία των παραπάνω κεραμικών κατηγοριών με τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος, αποδυναμώνει τη διάκριση της ΤΝ σε δύο φάσεις στη βάση της παρουσίας της αλοιφωτής και στιλβωτής κεραμικής ως ενδεικτικών της πρώτης φάσης της ΤΝ και των ανοιχτών αγγείων με οπές στο χείλος ως δηλωτικών μιας υστερότερης στην ΤΝ/ ΝΝΙΙβ 24 χρονολόγησης. Στην Κέα, στο βόρειο τμήμα του νησιού, εντοπίστηκαν από την αμερικανική αρχαιολογική σχολή δύο ακόμα θέσεις της ΤΝ, η Πάουρα και η Συκαμιά, οι οποίες είναι σύγχρονες με την Κεφάλα (Caskey 1972: 358, Coleman 1977: ). Και στις δύο θέσεις βρέθηκαν ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος (Caskey 1972: fig.1, P3, 4, pl. 76, P6, 7, S1, 2), καθιστώντας έτσι την παρουσία τους στο νησί αξιοσημείωτη, ιδιαίτερα εάν λάβουμε υπόψη μας την ισχνότητα της προϊστορικής κεραμικής με βάση τα αποτελέσματα των επιφανειακών ερευνών, (Coleman 1977: , Caskey 1971: , (Cherry et al. 1991: 166) και την χρονολόγησή τους στην αρχή της ΤΝ στερεή. Σημειώνουμε εδώ την παρουσία ενός οστράκου του υπό μελέτη κεραμικού τύπου μαζί με όστρακο στιλβωτής κεραμικής και μεγάλη ποσότητα οψιανού που απέφερε επιφανειακή έρευνα σε εξέλιξη, στη θέση Καστελλάκια, στο ΝΔ τμήμα του νησιού 25. Με βάση τα μέχρι τώρα δεδομένα από την Κέα, δεν είναι δυνατό να καταδειχτεί, χωρίς ωστόσο να αποκλείεται 26, συνέχεια στην κατοίκηση από την αρχή της ΤΝ (Κεφάλα, Πάουρα) έως το τέλος της περιόδου και την αρχή της ΠΕΧ (Broodbank 24 Τα ανοιχτά αγγεία με οπές στο χείλος μαζί με τις φιάλες με γυριστό χείλος έχουν καταγραφεί στη βιβλιογραφία ως δηλωτικά της ΝΝΙΙβ / του τέλους της ΤΝ (Sampson 1984: 242, 1993: 161, Σάμψων 1993: 185, 1996: 129 Phelps 1975: 329, 2004: 115, , Demoule- Perles 1993: 401). 25 Στη θέση διενεργείται σωστική ανασκαφή και επιφανειακή έρευνα σε οικόπεδο ιδιώτη. Η ανασκαφή διενεργείται από την ΚΑ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών αρχαιοτήτων Κυκλάδων, με υπεύθυνη αρχαιολόγο την έφορο, Μ. Μαρθάρη και έκτακτη αρχαιολόγο, τη γράφουσα. 26 Ο Caskey πολύ νωρίς επισήμανε τις ομοιότητες της κεραμικής από την Αγία Ειρήνη, την Κεφάλα και την Πάουρα (1972: 362 ). 18