ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΟΤΙΑΣΙΚΕ & ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΚΕ ΟΨΕΙ ΕΙΑΓΩΓΗ. Αντώνης Αντωνόπουλος, Ελένη Βελετσάνου, Αλίκη Γεωργιάδη, Εύα Κευγά, Ευαγγελία Σσούρδη *

Transcript

1 ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΟΤΙΑΣΙΚΕ & ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΚΕ ΟΨΕΙ Αντώνης Αντωνόπουλος, Ελένη Βελετσάνου, Αλίκη Γεωργιάδη, Εύα Κευγά, Ευαγγελία Σσούρδη * ΕΙΑΓΩΓΗ Ένα ανθρώπινο δικαίωμα σε ένα καθαρό, βιώσιμο και υγιεινό περιβάλλον δείχνει να μην είναι αναγνωρισμένο από το διεθνές εθιμικό δίκαιο. ε αυτήν την άποψη συνάδει και η διεθνής πρακτική: ένα τέτοιο δικαίωμα αναγνωρίζεται σε ελάχιστα διεθνή κείμενα, πολλά εκ των οποίων είναι μη δεσμευτικά, ενώ η διεθνής κοινότητα αμφισβητεί την ύ- παρξη του. Σα διεθνή δικαιοδοτικά όργανα, όμως, ακόμα και αυτά που βασίζονται σε ένα σύστημα που δεν αναγνωρίζει ένα δικαίωμα στο περιβάλλον, έχουν εντάξει την περιβαλλοντική προστασία μέσα στο πεδίο των δικαιωμάτων που προστατεύουν ενσωματώνοντάς την σε δικαιώματα που ρητώς προστατεύονται. ε αυτήν την εργασία θα προσπαθήσουμε παρουσιάσουμε συνοπτικά το διεθνές καθεστώς που διέπει την περιβαλλοντική προστασία υπό το πρίσμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Έτσι, θα εξετάσουμε συστήματα τα οποία προβλέπουν ρητώς το δικαίωμα στο περιβάλλον αλλά και συστήματα τα οποία δεν το προβλέπουν μεν, τα όργανά τους, όμως, έχουν σε αρκετές περιπτώσεις συμπλέξει την περιβαλλοντική προστασία με άλλα ανθρώπινα δικαιώματα. Επιπλέον, θα εξετάσουμε ξεχωριστά την ουσιαστική όψη με την διαδικαστική. Η διαδικαστική φαίνεται να είναι ένα ισχυρότερο όπλο υπέρ της προστασίας του περιβάλλοντος, ενώ, παράλληλα, δείχνει καλύτερα θεμελιωμένη στο διεθνές εθιμικό δίκαιο. * Μεταπτυχιακοί Υοιτητές, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών πουδών Σομέα Διεθνών πουδών, Σμήμα Νομικής Πανεπιστημίου Αθηνών GlLJ 2008, σελ

2 84 1 Greeklaws Law Journal ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Μια σειρά από δεσμευτικά και μη δεσμευτικά κείμενα αναγνωρίζουν ήδη ρητά την ύπαρξη ενός δικαιώματος στο περιβάλλον. Η αναγνώριση του δικαιώματος στο περιβάλλον σε δεσμευτικά κείμενα, παρά τη σπουδαιότητα της, περιορίζεται ως επί το πλείστον σε κείμενα περιφερειακής εμβέλειας ή σε κείμενα που αφορούν την προστασία ειδικότερων ομάδων. Αντιθέτως, τα κείμενα που διευρύνουν το δικαίωμα στο περιβάλλον σε παγκόσμιο επίπεδο είναι νομικώς μη δεσμευτικά. την παρούσα ενότητα θα εξετάσουμε κάποια από τα σημαντικότερα κείμενα και των δύο κατηγοριών. Ι. Μη δεσμευτικά κείμενα α. Διακήρυξη της τοκχόλμης 1972: Αρχή 1 Οι Διακηρύξεις αυτές δεν είναι δεσμευτικές νομικά, αλλά αντιθέτως δημιουργήθηκαν ως μια δέσμη αρχών και στόχων τις οποίες τα κράτη θα πρέπει να προσπαθήσουν να επιτύχουν 1. Παρόλα αυτά θεωρείται ότι κάποιες από τις αρχές αυτές, όπως η αρχή της «καλής γειτνίασης», Αρχή 21 τοκχόλμης/ Αρχή 2 Ρίο, έχουν πλέον εθιμική ισχύ 2. Η Αρχή 1 της τοκχόλμης καθώς και η Αρχή 1 του Ρίο όμως δε φαίνεται να κατατάσσονται ανάμεσα στις αρχές που έχουν καταστεί εθιμικό δίκαιο. H Αρχή 1 στη Διακήρυξη της τοκχόλμης 3 δημιούργησε τα θεμέλια για τη σύνδεση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της περιβαλλοντικής προστασίας διακηρύσσοντας ότι «ο άνθρωπος έχει το θεμελιώδες δικαίωμα στην ελευθερία, την ισότητα και σε επαρκείς συνθήκες ζωής, σε ένα περιβάλλον τέτοιας ποιότητας που να επιτρέπει την αξιοπρεπή και ευημερή διαβίωση» 4 Επίσης, αναφέρει την ευθύνη του κάθε ανθρώπου να προστατεύει και να προάγει το περιβάλλον για τις παρούσες και τις μελλοντικές γενιές 5. Αρχικά θεωρήθηκε ότι η διατύπωση του Άρθρου 1 συνδέει την προστασία του περιβάλλοντος με την 1 John Lee, The Underlying Legal Theory to Support a Well-Defined Human Right to a Healthy Environment as a Principle of Customary International Law, 25 Columbia JIL 2000, σελ , σε σελ Catherine Redgwell, International Environmental Law, στο Malcolm Evans (επιμ.), International Law,2η έκδοση, Oxford 2006, σελ , σε σελ Stockholm Declaration of the UN Conference on the Human Environment, UN Doc., A/CONF. 48/14/Rev Dinah Shelton, Human Rights and Environment in Multilateral Treaties Adopted between 1991 and 2001, Joint UNEP-OHCHR Expert Seminar on Human Rights and the Environment, Background Paper No.1, προσβάσιμο στη διεύθυνση: < bp1.htm>. 5 Ibidem.

3 Δικαίωμα στο Περιβάλλον 85 απόλαυση άλλων ανθρωπίνων δικαιωμάτων και συγκεκριμένα με το δικαίωμα στη ζωή 6. Πλέον όμως θεωρείται ότι, αν και καμία Αρχή της Διακήρυξης δεν αναγνωρίζει συγκεκριμένα το δικαίωμα στο περιβάλλον, η Αρχή 1 προσεγγίζει την καθιέρωση ενός δικαιώματος στο περιβάλλον per se 7. β. Διακήρυξη του Ρίο 1992: Αρχή 1 8 Αντιθέτως η διατύπωση της Αρχής 1 της Διακήρυξης του Ρίο είναι πιο επιφυλακτική. Θεωρείται ότι η αρχή αυτή αντικατοπτρίζει τη στροφή προς μια πιο ανθρωποκεντρική προσέγγιση σε περιβαλλοντικά ζητήματα καθώς και ζητήματα ανάπτυξης 9. υγκεκριμένα ορίζει ότι «τα ανθρώπινα όντα βρίσκονται στο κέντρο των ανησυχιών για την αειφόρο ανάπτυξη και έχουν το δικαίωμα σε μια υγιή και παραγωγική ζωή σε αρμονία με τη φύση» 10. Η μεταστροφή αυτή οφειλόταν στην ένταση που παρατηρήθηκε ανάμεσα στην προστασία του περιβάλλοντος και το δικαίωμα στην ανάπτυξη και αντικατόπτριζε την όλη διαμάχη μεταξύ ανεπτυγμένων και αναπτυσσόμενων κρατών 11. υνεπώς, η Αρχή αυτή απομακρύνθηκε από την αναγνώριση ενός δικαιώματος στο περιβάλλον και αντί αυτού φαίνεται να καθιέρωσε ένα ελάχιστο αποδεκτό επίπεδο προστασίας του περιβάλλοντος 12. Γενικότερα, υποστηρίζεται ότι η αδυναμία της Διακήρυξης του Ρίο να δώσει μεγαλύτερη έμφαση στα ανθρώπινα δικαιώματα είναι ενδεικτική της συνεχιζόμενης αβεβαιότητας σχετικά με το ρόλο που θα πρέπει να διαδραματίσει το δίκαιο των ανθρώπινων δικαιωμάτων στην ανάπτυξη του διεθνούς δικαίου περιβάλλοντος 13. γ. Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2000: άρθρο τη ύνοδο της Κολωνίας, τον Ιούνιο του 1999, αποφασίστηκε η δημιουργία ενός Φάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων που θα περιείχε τα θεμελιώδη ουσιαστικά και διαδικα- passim. 6 Louis B. Sohn, The Stockholm Declaration on the Human Environment, 14 Harvard ILJ 1973, σελ , 7 Lee, όπ.π. υποσημείωση 1, σελ Rio Declaration of the UN Conference on Environment and Development, UN Doc., A/CONF. 151/26/Rev Philippe Sands, Principles of International Environmental Law, 2η έκδοση, Cambridge 2003, σελ Αρχή 1, Rio Declaration. 11 Malgosia Fitzmaurice, International Protection of the Environment, 293 RCADI 2001, σελ , σε σελ. 12 David Wirth, The Rio Declaration on Environment and Development: Two Steps Forward and one back, or Vice Versa?, 29 Georgia LR , σελ , σε σελ Patricia Birnie & Alan Boyle, International Law & Environment, 2η έκδοση, Oxford 2003, σελ Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (ΕΕΕΚ), C 364, της 18/12/2000, σελ. 1.

4 86 1 Greeklaws Law Journal 2008 στικά δικαιώματα που περιέχονται στην ΕΔΑ, στις κοινές συνταγματικές παραδόσεις των κρατών μελών καθώς και όσα δικαιώματα αναγνωρίζονται στον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Φάρτη του υμβουλίου της Ευρώπης 15. Η επίσημη διακήρυξη του Φάρτη από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το υμβούλιο και την Επιτροπή στις 7 Δεκεμβρίου του Ο Φάρτης αν και παραμένει μέχρι σήμερα μη νομικά δεσμευτικό κείμενο, καθότι δεν επικυρώθηκε από όλα τα κράτη-μέλη η Ευρωπαϊκή υνταγματική υνθήκη, διαπνέει τη νομολογία του Δικαστηρίου Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων 17. Ο Φάρτης κατατάσσει το δικαίωμα στο περιβάλλον στα δικαιώματα αλληλεγγύης και ορίζει ότι «ένα υψηλό επίπεδο προστασίας του περιβάλλοντος και η βελτίωση της ποιότητάς του θα πρέπει να ενσωματώνονται στις πολιτικές της Ένωσης και να διασφαλίζονται σύμφωνα με την αρχή της αειφόρου ανάπτυξης» 18 Η αρχή που περιέχεται στο άρθρο αυτό βασίζεται στα άρθρα 2, 6 και 174 της συνθήκης ΕΚ και εµπνέεται επίσης από τις διατάξεις ορισμένων εθνικών συνταγμάτων 19. Η ενσωμάτωση των δικαιωμάτων αλληλεγγύης στο Φάρτη υπήρξε αιτία έντονων αντιδράσεων από πολλά κράτη-μέλη, γεγονός που δεν εκπλήσσει αν αναλογιστεί κανείς τη γενικότερη απροθυμία των κρατών να δεσμευτούν σχετικά με κοινωνικά, οικονομικά και πολιτιστικά δικαιώματα, τα λεγόμενα δικαιώματα τρίτης γενιάς 20. Γενικότερα, αμφισβητείται το εάν τα δικαιώματα αλληλεγγύης έχουν το status δεσμευτικών δικαιωμάτων ή αν απλά αποτελούν γενικές αρχές που απλά θα πρέπει να ακολουθούν τα κράτη κατά τη νομοθετική διαδικασία 21. Πολλοί συγγραφείς τάσσονται με την τελευταία άποψη και θεωρούν ότι το δικαίωμα στο περιβάλλον εδώ δεν είναι δικαίωμα αυστηρά νοούμενο αλλά μια αντικειμενική αρχή γενικού χαρακτήρα 22. Αντιθέτως, άλλοι συγγραφείς χαιρετίζουν την προοδευτικότητα του Φάρτη που αναγνω- 15 Giorgio Sacerdoti, The European Charter of Fundamental Rights: From a Nation-State Europe to A Citizens Europe, 8 Columbia JEL, 2002, σελ σε σελ Ingolf Pernice, Integrating the Charter of Fundamental Rights into the Constitution of the European Union: Practical and Theoretical Propositions, 10 Columbia JEL, , σελ. 5 48, σε σελ Ibidem, passim. 18 Άρθρο 37 του Φάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 19 Κείμενο των επεξηγήσεων σχετικά µε το πλήρες κείμενο του Φάρτη,όπως περιλαμβάνεται στο έγγρ. CHARTE 4487/00 CONVENT 50, διαθέσιμο στη διεύθυνση: < pdf/04473_el.pdf>. 20 Christopher McCrudden, The Future of the EU Charter of Fundamental Rights, NYU School of Law, Jean Monnet Centre Paper, διαθέσιμο στη διεύθυνση: < papers/01/ html>. 21 Ibidem. 22 Βλ. αντί άλλων, Rainer Arnold, A Fundamental Human Rights Charter for the European Union, Tulane European and Civil Law Forum , σελ , σε σελ. 51 Sands, όπ.π. υποσημείωση 9, σελ. 299.

5 Δικαίωμα στο Περιβάλλον 87 ρίζει «μεγαλόπνοα» δικαιώματα, δηλαδή τα δικαιώματα αλληλεγγύης 23. Καθότι όμως ο Φάρτης δεν έχει ενσωματωθεί ακόμα επίσημα στις υνθήκες όλες οι προαναφερθείσες απόψεις δεν αποτελούν παρά εικασίες. ε κάθε περίπτωση είναι πολύ σημαντικό που ένα κείμενο όπως ο Φάρτης, που έχει βαρύνουσα επιρροή στη σταδιακή «συνταγματοποίηση» του Ευρωπαϊκού Δικαίου και αποτελεί ένα όργανο αυξημένης ηθικής και πολιτικής νομιμοποίησης για την Ευρωπαϊκή Ένωση 24, περιέλαβε ρητά το δικαίωμα στο περιβάλλον. δ. IDI, ύνοδος τρασβούργου 1997, «Σο Περιβάλλον» 25 To Institut de Droit International στη ύνοδο του τρασβούργου σχετικά με το περιβάλλον υιοθέτησε τρεις Αποφάσεις που αφορούν το Δίκαιο του Περιβάλλοντος και αν και αντικατοπτρίζουν το σύγχρονο κεκτημένο περιλαμβάνουν επίσης και κάποιες νέες τάσεις στο συγκεκριμένο τομέα 26. Με την Απόφαση 2 με τίτλο «Σο Περιβάλλον» αναγνώρισε ρητά την ύπαρξη δικαιώματος στο περιβάλλον. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρει ότι «κάθε ανθρώπινο όν έχει το δικαίωμα να ζει σε ένα υγιές περιβάλλον» 27. Σο IDI είναι ένα ανεξάρτητο όργανο, το οποίο το αποτελούν επιφανείς νομικοί και ως στόχο έχει τη μελέτη και σταδιακή ανάπτυξη του διεθνούς δικαίου 28. Οι Αποφάσεις του IDI δεν έχουν νομικά δεσμευτικό χαρακτήρα αλλά κατατάσσονται στην «διδασκαλία των πιο διακεκριμένων δημοσιολόγων των διαφόρων εθνών» που σύμφωνα με το Άρθρο 38 2 του Καταστατικού του Δικαστηρίου της Φάγης αποτελούν «επικουρικά μέσα για τη διακρίβωση των κανόνων του διεθνούς δικαίου» 29 υνεπώς, η ρητή αναγνώριση δικαιώματος στο περιβάλλον από το συγκεκριμένο όργανο έχει μια ιδιάζουσα σημασία καθότι συχνά οι Αποφάσεις βοηθούν στην αποκρυστάλλωση νομικώς δεσμευτικών κανόνων. 23 Φαρακτηριστικά βλ. Thomas von Danwitz, The Charter of Fundamental Rights of the European Union between Political Symbolism and Legal Realism, 29 Denver JILP, , σελ , σε σελ Gràinne de Búrga & Jo Beatrix Aschenbrenner, The Development of European Constitutionalism and the Role of the EU Charter of Fundamental Rights, 9 Columbia JEL , σελ , σε σελ IDI Resolution on the Environment, Session of Strasburg (1997), προσβάσιμη στη διεύθυνση: < 26 Pierre-Marie Dupuy, Où en est le droit international de l environnement à la fin du siècle?, 101 RGDIP 1997, σελ , σε σελ IDI Resolution on the Environment, Άρθρο Malcolm Shaw, International Law, 5η έκδοση, Cambridge 2003, σελ Ian Brownlie, Principles of Public International Law, 6η έκδοση, Oxford 2003, σελ

6 88 1 Greeklaws Law Journal 2008 ε. Διακήρυξη του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Αυτοχθόνων Λαών, 2006: άρθρο Σα τελευταία χρόνια η διεθνής κοινότητα έχει ασχοληθεί ενεργά με τα δικαιώματα των αυτοχθόνων, γεγονός που πιστοποιείται ήδη από τη υιοθέτηση Απόφασης της Γενικής υνέλευσης το Δεκέμβριο του 1990, με την οποία ανακήρυξε το 1993 ως το «Διεθνές Έτος για τους Αυτόχθονες Λαούς του Κόσμου» 31. Επίσης, από το 2002 έχει δημιουργηθεί το Μόνιμο Forum για τα Ζητήματα των Αυτοχθόνων ως Ειδική υμβουλευτική Επιτροπή στο Οικονομικό και Κοινωνικό υμβούλιο του ΟΗΕ, το οποίο αποτελείται από ειδήμονες που διορίζονται από το Γενικό Γραμματέα. 32 Σον Ιούνιο του 2006 υιοθετήθηκε το Προσχέδιο της Διακήρυξη του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Αυτοχθόνων Λαών από το υμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και προτάθηκε η υιοθέτησή του από τη Γενική υνέλευση. 33 Η προστασία της γης και του περιβάλλοντος στο οποίο κατοικούν έχει ιδιάζουσα σημασία για τους αυτόχθονες λαούς γιατί τα αγαθά αυτά έχουν μια ιδιαίτερη πολιτιστική και πνευματική αξία για τους λαούς αυτούς 34. Ο τρόπος ζωής τους και η ίδια τους η ύ- παρξη απειλείται να εκλείψει αν υπάρξουν αλλαγές ή χειροτέρευση στο περιβάλλον στο οποίο ζουν. υνεπώς στην περίπτωσή τους και εξαιτίας του ιδιαίτερου δεσμού τους με τη γη τους είναι επιτακτική η αναγνώριση του δικαιώματος στο περιβάλλον ως βασικού τους ανθρώπινου δικαιώματος 35. Επιπλέον, η έννοια της «περιβαλλοντικής δικαιοσύνης», δηλαδή η ισότητα στην πρόσβαση και χρήση περιβαλλοντικών πόρων, φαίνεται να επιτάσσει ως minimum την αναγνώριση της ιδιοκτησίας τους στη γη και στους φυσικούς πόρους που παραδοσιακά εκμεταλλεύονταν, τη συμμετοχή τους στη διαδικασία αποφάσεων που σχετίζονται με τη διαχείριση φυσικών πόρων και ένα δίκαιο μερίδιο από τα κέρδη που προκύπτουν από την εκμετάλλευση αυτών των φυσικών πόρων United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples, Human Rights Council Resolution 2006/2, προσβάσιμη στη διεύθυνση: < declaration.doc>. 31 Stephan Marquard, International Law and Indigenous Peoples, 3 International Journal of Group Rights 1995, σελ , σε σελ Russel Lawrence Barsch, Indigenous Peoples, σε Daniel Bodansky, Jutta Brunnée & Ellen Hay (επιμ.), The Oxford Handbook of International Environmental Law, Oxford 2007, σελ , σε σελ Ibidem. 34 Lorenzo Nesti, The Mapuche-Pehuenche and the Ralco Dam on the Biobío River: The Challenge of Protecting Indigenous Land Rights, 9 International Journal of Minority and Group Rights 2002, σελ. 1 40, σε σελ Jenny Couler, The U WA Struggle to Protect Their Cultural Lands: A Framework for Reviewing Questions of Sovereignty and the Right to Environmental Integrity for Indigenous Peoples, 29 Georgia JICL 2001, σελ , σε σελ Benjamin, Richardson, Indigenous Peoples, International Law and Sustainability, 10 RECIEL 2001, σελ.1-12, σε σελ. 1.

7 Δικαίωμα στο Περιβάλλον 89 Ενόψει των όσων αναφέρθηκαν γίνεται εμφανής η σημασία της υιοθέτησης της Διακήρυξης του ΟΗΕ τον Ιούνιο του Η διακήρυξη αναγνωρίζει ρητά το «δικαίωμα των αυτοχθόνων λαών στη διατήρηση και προστασία του περιβάλλοντος και της παραγωγικής δυνατότητας της γης και των φυσικών της πόρων» 37. Επίσης αναγνωρίζει την «υποχρέωση των κρατών να πάρουν αποτελεσματικά μέτρα για να αποφευχθεί η αποθήκευση ή απόρριψη επικίνδυνων ουσιών στη γη τους χωρίς την προηγούμενη συγκατάθεσή τους» 38. Είναι όμως ενδεικτικό ότι οι χώρες στο έδαφος των οποίων κυρίως διαμένουν αυτόχθονες πληθυσμοί, όπως ο Καναδάς, οι ΗΠΑ, η Νέα Ζηλανδία και πολλά αφρικανικά κράτη προσπάθησαν να εμποδίσουν τη διαδικασία υιοθέτησης της συγκεκριμένης Διακήρυξης 39. Η διστακτικότητά τους αυτή πιθανώς να οφείλεται στο φόβο εθιμικής καθιέρωσης των ιδιαιτέρα διευρυμένων δικαιωμάτων που περιέχονται στη Διακήρυξη. ΙΙ. Δεσμευτικά κείμενα α. Αφρικανικός Χάρτης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Λαών 1981: άρθρο Δύο περιφερειακά κείμενα προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων αναγνωρίζουν ρητά το δικαίωμα στην περιβαλλοντικά προστασία 41. Σο πρώτο είναι ο Αφρικανικός Φάρτης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Λαών. Ο Φάρτης που υιοθετήθηκε το 1981 και τέθηκε σε ισχύ το 1986 απολαμβάνει ευρείας εφαρμογής στην Αφρική καθότι έχει κυρωθεί σχεδόν από όλα τα μέλη της Αφρικανικής Ένωσης 42. Τπεύθυνη για την ερμηνεία του Φάρτη είναι η Επιτροπή που δέχεται αιτήσεις είτε από τα κράτη, είτε από οποιοδήποτε φυσικό ή νομικό πρόσωπο 43. χετικά με το δικαίωμα στο περιβάλλον αναφέρει ότι «όλοι οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα σε ένα γενικώς ικανοποιητικό περιβάλλον που ευνοεί την ανάπτυξή τους» 44. Σο δι- 37 Άρθρο 29 1 της Διακήρυξης του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Αυτοχθόνων Λαών. 38 Άρθρο 29 2 της Διακήρυξης του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Αυτοχθόνων Λαών. 39 Press Conference on the Declaration of Indigenous Peoples Rights, προσβάσιμο στη διεύθυνση: < 40 African Charter on Human and Peoples Rights, Banjul, 27/6/1981: ε ισχύ από την 21/10/1986 OAU Doc.CAB/LEG/67/3 rev Luis Rodriquez Rivera, Is the Human Right to the Environment Recognized Under International Law? It depends on the Source, 12 Colorado JILP 2001, σελ. 1-45, σε σελ Nsongurua Udombana, Between Promise and Performance: Revisiting States Obligations Under the Africans Human Rights Charter, 40 Stanford JIL 2004, σελ , σε σελ Richard Gittleman, The African Charter on Human and Peoples Rights: A Legal Analysis, 22 Virginia JIL , σελ , σε σελ Άρθρο 24 του Αφρικανικού Φάρτη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Λαών.

8 90 1 Greeklaws Law Journal 2008 καίωμα κατατάσσεται στο Φάρτη ανάμεσα στα δικαιώματα των Λαών, που περιλαμβάνουν ανάμεσα σε άλλα και το δικαίωμα στην ανάπτυξη καθώς και το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση 45. Όσον αφορά τη διατύπωση του έχει διαπιστωθεί ότι αυτή είναι αρκετά ασαφής, γεγονός που αφενός καθιστά δύσκολο να βρεθεί το ακριβές εύρος εφαρμογής του δικαιώματος, αλλά αφετέρου δίνει τη δυνατότητα στα κράτη να σεβαστούν το δικαίωμα ανάλογα με τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούν σε αυτά 46. Επίσης, θεωρείται ομοιάζει μεν με τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα στο βαθμό που απαιτεί από τα κράτη να α- πέχουν από δραστηριότητες που είναι επιβλαβείς για το περιβάλλον αλλά έχει και χαρακτηριστικά των λεγόμενων δικαιωμάτων τρίτης γενιάς καθότι επιτάσσει στα κράτη την υιοθέτηση μέτρων που να προάγουν τη διατήρηση και την προστασία του περιβάλλοντος 47. Η ευαισθητοποίηση σχετικά με το περιβάλλον είναι αυξημένη στην Αφρική εξαιτίας του φαινόμενου της απόρριψης και αποθήκευσης τοξικών αποβλήτων καθώς και της ανεξέλεγκτης δράσης των πετρελαϊκών και άλλων πολυεθνικών εταιριών Η υπόθεση της γης των Ogoni Σο τελευταίο αυτό ζήτημα απασχόλησε και την Επιτροπή στην υπόθεση των Ogoni 49. Η υπόθεση αυτή αφορούσε σωρεία παραβιάσεων του Αφρικανικού Φάρτη εκ μέρους της Νιγηρίας, αλλά υπήρξε και η πρώτη υπόθεση στην οποία ασχολήθηκε η Επιτροπή με την παραβίαση του δικαιώματος στο περιβάλλον 50. Η αίτηση, που προήλθε από 2 μη κυβερνητικές οργανώσεις, κατήγγειλε τις δραστηριότητες της Εθνικής Εταιρίας Πετρελαίου της Νιγηρίας η οποία σε κοινοπραξία με την πετρελαϊκή πολυεθνική εταιρία Shell αντλούσαν πετρέλαιο από την περιοχή της φυλής Ogoni, χωρίς όμως να τηρούν απαραίτητες 45 Rachel Murray, The African Commission on Human and Peoples Rights and International Law, Hart Publishing 2000, σελ Evelyn Ankumah, The African Commission on Human and Peoples Rights: Practice and Procedures, Martinus Nijhoff Publishers 1998, σελ Vincent Nmehielle, The African Human Rights System: Its Laws, Practice and Institutions, Martinus Nijhoff Publishers 2001, σελ Ibidem. 49 Decision Regarding Communication 155/96 (Social and Economic Rights Action Center/Center for Economic and Social Rights v. Nigeria) Case No.ACHPR/COMM/A044/1, African Commission on Human and Peoples Rights, 27/05/ Dinah Shelton, Decision Regarding Communication 155/96 (Social and Economic Rights Action Center/Center for Economic and Social Rights v. Nigeria), 96 AJIL 2002, σελ , passim

9 Δικαίωμα στο Περιβάλλον 91 τεχνικές προδιαγραφές με αποτέλεσμα την περιβαλλοντική υποβάθμιση της περιοχής και την εμφάνιση προβλημάτων υγειάς στο λαό των Ogoni 51. Η Κυβέρνηση της Νιγηρίας παραδέχτηκε τις παραβιάσεις και η Επιτροπή στην έκθεσή της διέγνωσε την παραβίαση σειράς δικαιωμάτων όπως του δικαιώματος στη ζωή, του δικαιώματος στην περιουσία, του δικαιώματος στην υγεία και στο δικαίωμα των λαών να διαθέτουν και να εκμεταλλεύονται ελεύθερα τους φυσικούς τους πόρους. 52 Αναμφισβήτητα όμως η σημασία της υπόθεσης έγκειται στο ότι διεγνώσθη παραβίαση του ίδιου του δικαιώματος στο περιβάλλον (Άρθρο 24 Φάρτη), καθορίστηκε το εύρος του συγκεκριμένου δικαιώματος, και αποδείχθηκε στην πράξη ότι το δικαίωμα αυτό είναι πλήρως αγώγιμο και η ότι παραβίαση του επιφέρει την ευθύνη των κρατών και δεν αποτελεί απλά κάποιου είδους κατευθυντηρίας αρχής ή ευχής 53. β. Πρόσθετο Πρωτόκολλο του αν αλβαδόρ στην ΑCHR, 1988 : άρθρο Δικαίωμα στο περιβάλλον αναγνωρίζεται και στο Πρόσθετο Πρωτόκολλο του αν αλβαδόρ στην Αμερικανική ύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Σο Πρωτόκολλο λοιπόν εντάσσεται στο αμερικανικό σύστημα προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων και προβλέπει γενικά τις εξής αρμοδιότητες: την εξέταση προσφυγών και τη διεξαγωγή επιτόπιων ερευνών από την Επιτροπή και σε εξαιρετικές περιπτώσεις την υιοθέτηση από το Δικαστήριο προσωρινών μέτρων 55. Σο Πρωτόκολλο ορίζει ότι «καθένας έχει δικαίωμα να ζήσει σε ένα υγιές περιβάλλον και να έχει πρόσβαση σε βασικά δημόσια αγαθά» 56. Επίσης συνεχίζει προσθέτοντας ότι «τα κράτη μέλη πρέπει να προωθούν την προστασία, τη διατήρηση και την αναβάθμιση του περιβάλλοντος» 57. υνεπώς το Πρωτόκολλο διαχωρίζει ανάμεσα στο δικαίωμα του καθενός να ζήσει σε ένα «υγιές περιβάλλον» 51 Fons Coomans, The Ogoni Case Before the African Commission on Human and Peoples Rights, 52 ICLQ 2003, σελ , σε σελ Justice Nwobike, The African Commission on Human and Peoples Rights and the Demystification of Second and Third Generation Rights under the African Charter: Social and Economic Rights Action Center (SE- RAC) and the Center for Economic and Social Rights (CESR) v. Nigeria, 1 African Journal of Legal Studies 2005, σελ , σε σελ Morne van den Linde & Lirette Louw, Considering the Interpretation and Implementation of Article 24 of the African Charter on Human and Peoples Rights in Light of the SERAC Communication, 3 African HRLJ 2003, σελ , passim. 54 Additional Protocol to the American Convention on Human Rights On Economic, Social and Cultural Rights, San Salvador, 17/11/1988, OAS Treaty Series. No 69 ε ισχύ από 16/11/ Scott Cahalan, NIMBY: Not in Mexico s Back Yard? A Case for Recognition of a Human Right to Healthy Environment in the American States, 23 Georgia JICL 1993, σελ , σε σελ Άρθρο 11 1 του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου του αν αλβαδόρ. 57 Άρθρο 11 2 του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου του αν αλβαδόρ.

10 92 1 Greeklaws Law Journal 2008 και των θετικών υποχρεώσεων των κρατών να προωθήσουν την προστασία του και η παραβίαση αυτών των δεύτερων επιφέρει την ευθύνη των κρατών και καθιστά το δικαίωμα αγώγιμο. 58 Σο Πρωτόκολλο τέθηκε σε ισχύ μόλις το 1999 και δεν έχει επικυρωθεί από τις ΗΠΑ και τον Καναδά, τις ισχυρότερες δηλαδή οικονομικά και πολιτικά χώρες της περιοχής. 59 Εδώ είναι επίσης πολύ σημαντικό να σημειωθεί ότι παρόλο που το Άρθρο 19 του Πρωτοκόλλου καθιερώνει υποχρέωση των κρατών να υποβάλλουν περιοδικές εκθέσεις στην Επιτροπή σχετικά με τα μέτρα που λαμβάνουν για την προώθηση και το σεβασμό των δικαιωμάτων που προστίθενται από αυτό δεν αναγνωρίζει και το δικαίωμα της ατομικής προσφυγής 60. Επίσης αν και κανένα από τα κράτη που επικύρωσαν το Πρωτόκολλο δεν έχει διατυπώσει κάποια επιφύλαξη σχετικά με το συγκεκριμένο άρθρο, αυτό περιορίζεται από το Άρθρο 1 του Πρωτοκόλλου που ορίζει ότι οι διαθέσιμοι φυσικοί πόροι και το επίπεδο ανάπτυξης του κάθε κράτους θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά προσπάθεια πραγμάτωσης των δικαιωμάτων που περιλαμβάνονται στο Πρωτόκολλο 61. Αυτοί φαίνεται να είναι και οι λόγοι που οι αυτόχθονες πληθυσμοί βασίζονται στις διατάξεις της ύμβασης για την προστασία του δικαιώματος στη ζωή και την περιουσία για την προάσπιση των δικαιωμάτων τους και δεν έχουν επικαλεστεί ακόμα το συγκεκριμένο άρθρο. γ. ύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού, 1989: άρθρο τη ύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού περιέχεται μια διάταξη σχετικά με την εκπαίδευση του παιδιού που αναφέρει ότι «τα κράτη-μέρη συμφωνούν ότι η εκπαίδευση του παιδιού θα κατευθύνεται στην... ε) ανάπτυξη του σεβασμού για το φυσικό περιβάλλον» 63. Σο κείμενο της ύμβασης αφήνει αμφιβολίες σχετικά με το αν η αναφορά στο περιβάλλον στοχεύει στην αναγνώριση δικαιώματος του παιδιού στο περιβάλλον, γεγονός που επιτείνεται από τις προπαρασκευαστικές εργασίες που δε φαίνεται να φανερώνουν 58 Sands, όπ.π. υποσημείωση 9, σελ Πληροφορίες διαθέσιμες στην ιστοσελίδα της Διαμερικανικής Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων: < 60 Sumudu Atapattu, The Right to a Healthy Life or The Right to Die Polluted: The Emergence of a Human Right to a Healthy Environment Under International Law, 16 Tulane Environmental LJ , σελ , σε σελ Erin Eacott, A Clean and Healthy Environment: The Barriers and Limitations of this Emerging Human Right, 10 Dalhousie Journal of Legal Studies 2001, σελ , σε σελ Νέα Τόρκη, UN GA Res. 44/25, 20/11/1989 ε ισχύ από την 2/11/1990 Κυρώθηκε από την Ελλάδα με το Ν.2101/1992, ΥΕΚ Α Άρθρο 29 της ύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού.

11 Δικαίωμα στο Περιβάλλον 93 προθέσεις των συντακτών της υνθήκης για αναγνώριση ξεχωριστού δικαιώματος στο περιβάλλον 64. Κάποιοι συγγραφείς θεωρούν πάντως ότι η ύμβαση, έστω και αν δεν το αναφέρει ρητά, υπονοεί την ύπαρξη δικαιώματος στο περιβάλλον και το θεωρεί ως προϋπόθεση για την απόλαυση όλων των άλλων δικαιωμάτων 65. Σελικά αν και το κείμενο δεν αναγνωρίζει ευθέως δικαίωμα του παιδιού στο περιβάλλον γίνεται αποδεκτό ότι, ε- νόψει και των έμμεσων αναφορών σε περιβαλλοντικά ζητήματα που περιέχει και των εξελίξεων στον τομέα του διεθνούς περιβαλλοντικού δικαίου γενικότερα, θα πρέπει να ερμηνεύεται με τρόπο ώστε να λαμβάνονται υπόψη περιβαλλοντικοί προβληματισμοί, ιδίως όταν προωθούνται νομοθετικά μέτρα για να πραγματωθούν άλλα δικαιώματα που καθιερώνονται στη ύμβαση 66. δ. ύμβαση ΔΟΕ 169 για τους Αυτόχθονες και Νομαδικούς Λαούς, 1989: άρθρο 7(4) 67 Ο Διεθνής Οργανισμός Εργασίας έχει αφιερώσει περισσότερη προσοχή στους αυτόχθονες λαούς από κάθε άλλο διεθνή οργανισμό 68. Η ύμβαση 169 υιοθετήθηκε κατά τη ύνοδο του 1989 και τέθηκε σε ισχύ δύο χρόνια αργότερα, αναθεωρώντας μερικά τη ύμβαση 107 που είχε υιοθετηθεί 30 χρόνια νωρίτερα 69. Πιο συγκεκριμένα, η ύμβαση 107 θα παραμείνει σε ισχύ για τα κράτη που δεν έχουν επικυρώσει τη νεότερη ύμβαση Η ύμβαση 169 ορίζει ότι οι κυβερνήσεις θα πρέπει να υιοθετήσουν μέτρα σε συνεργασία με τους λαούς που τα μέτρα αυτά αφορούν για να προστατεύσουν και να διατηρήσουν το περιβάλλον στις περιοχές που αυτοί κατοικούν. 71 Η διατύπωση της ύμβασης 169 θεωρήθηκε σαφώς βελτιωμένη από την προηγούμενη της ύμβασης 107 που αναγνώριζε δικαίωμα στα κράτη να μετακινήσουν τους αυτόχθονες και να λάβουν αναπτυξιακά μέτρα σε περιοχές που αυτοί κατοικούν χωρίς τη συναίνεση τους αν οι ενέργειες αυτές γίνονται χάριν της εθνικής ασφάλειας, δημόσιας υγείας ή και για λόγους «ανάπτυ- 64 Malgosia Fitzmaurice, The Right of the Child to A Clean Environment, 23 Southern Illinois ULJ , σελ , σε σελ Paula Pevato, Do Children Have A Role To Play In Environmental Protection? 2 The International Journal of Childrens Rights 1994, σελ , σε σελ Fitzmaurice, όπ.π. υποσημείωση 64, σελ Convention concerning Indigenous and Tribal Peoples in Independent Countries (ILO No. 169), 27/6/1989, 28 ILM 1989, σελ ε ισχύ από την 5/9/ Nesti, όπ.π. υποσημείωση 34, σελ David Baluarte, Balancing Indigenous Rights and a State s Right to Develop in Latin America: The Inter- American Rights Regime and ILO Convention 169, 4 Sustainable Development Law and Policy 2004, σελ. 9 15, σε σελ Marquard, όπ.π. υποσημείωση 31, σελ Άρθρο 7 4 ύμβασης ΔΟΕ 169 για τους Αυτόχθονες και Νομαδικούς Λαούς.

12 94 1 Greeklaws Law Journal 2008 ξης» 72. Σο σύστημα επιτήρησης που καθιερώνει η ύμβαση είναι παρόμοιο με το σύστημα των υπολοίπων υμβάσεων του ΔΟΕ και περιλαμβάνει την υποχρέωση των κρατών που έχουν επικυρώσει τη ύμβαση να υποβάλλουν περιοδικές εκθέσεις και το δυνατότητα υποβολής «παραπόνου» εναντίον κράτους πιθανού παραβάτη και τη δημιουργία Επιτροπής Διερεύνησης 73. Μέχρι σήμερα η ύμβαση έχει κυρωθεί από 17 κράτη, ανάμεσα τους και αρκετά κράτη της Λατινικής Αμερικής όπως το Μεξικό και η Βενεζουέλα. 74 Ο Καναδάς και οι ΗΠΑ δεν έχουν υιοθετήσει ούτε τη ύμβαση 169 αλλά ούτε και την προγενέστερη της ύμβαση 107 ΔΟΕ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΙΑ ΣΟΤ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΣΟ Ι. Δικαίωμα στη ζωή α. Η αναγνώριση του δικαιώματος στη ζωή Σο δικαίωμα στη ζωή θεωρείται ένα από τα βασικότερα δικαιώματα του ανθρώπου, η προστασία του οποίου είναι αναγκαία για την ύπαρξη όλων των υπολοίπων 76. Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι σχεδόν από όλα τα παγκόσμια και περιφερειακά διεθνή κείμενα προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων προστατεύεται. Μπορεί να βρεθεί στο άρθρο 3 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου 77, στο άρθρο 6 του Διεθνούς υμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα 78, στο άρθρο 2 της Ευρωπαϊκής ύμβασης για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών 79, στο άρθρο 6 της ύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού, στο άρθρο 6 της Αμερικανικής ύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου 80, στο άρθρο 72 Barsch, όπ.π. υποσημείωση 32, σελ Nesti, όπ.π. υποσημείωση 34, σελ Οι πληροφορίας αυτές είναι διαθέσιμες στην ιστοσελίδα του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας στην ακόλουθη διεύθυνση: < 75 Ibidem. 76 Richard B. Lillich, Civil Rights, σε Theodor Meron (επιμ.), Human Rights in International Law, Legal and Policy Issues, Oxford 1984, σελ , σε σελ UN GA Res. 217A (III) Νέα Τόρκη 16/12/1966, UN GA Res. 2200A (XXI) ε ισχύ από την 23/03/1976 Κυρώθηκε από την Ελλάδα με το Ν. 2462/1997, ΥΕΚ Α Παρίσι, 4/11/1950 ε ισχύ από την 3/9/1953 Κυρώθηκε από την Ελλάδα με το Ν.Δ. 53/1974, ΥΕΚ Α 80 American Convention on Human Rights, San José 22/11/1969 ε ισχύ από την 18/7/1978 OAS Treaty Series No. 36.