Η οικονομική, κοινωνική και πολιτική κρίση και οι κατευθύνσεις δράσης των ριζοσπαστών παιδαγωγών στην Ελλάδα

Transcript

1 Η οικονομική, κοινωνική και πολιτική κρίση και οι κατευθύνσεις δράσης των ριζοσπαστών παιδαγωγών στην Ελλάδα Δρ. Γεώργιος Γρόλλιος Αναπληρωτής Καθηγητής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ/νίκης Το ξέσπασμα της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής κρίσης και η ειδική μορφή με την οποία εκδηλώθηκε και αναπτύσσεται στην Ελλάδα επηρεάζει το ρόλο της παιδαγωγικής. Πρώτον, γιατί αναπροσαρμόζει τα χαρακτηριστικά της κρατικής παιδαγωγικής που κυριαρχεί στο πλαίσιο των εκπαιδευτικών λειτουργιών. Δεύτερον, γιατί υποχρεώνει όσους και όσες επιχειρούν να διαμορφώσουν ριζοσπαστικές εναλλακτικές παιδαγωγικές πρακτικές που διαφοροποιούνται από την κυρίαρχη παιδαγωγική να την πάρουν σοβαρά υπόψη τους. Στην παρούσα εισήγηση θα ασχοληθούμε με την ανάγκη της αναδιαμόρφωσης των ριζοσπαστικών εναλλακτικών παιδαγωγικών πρακτικών, θεωρώντας ότι σε μια συγκυρία κατά την οποία αφενός το σύνολο των οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων οξύνεται και η συνολική πορεία της χώρας τίθεται με νέους όρους, ενώ, αφετέρου, σημαντικό μέρος των κοινωνικών τάξεων και στρωμάτων που πλήττονται από την κρίση εισέρχεται στο πολιτικό προσκήνιο, όσοι και όσες επιχειρούν να χαράξουν δρόμους οι οποίοι ξεπερνούν τον ορίζοντα των συντηρητικών, νεοφιλελεύθερων και τεχνοκρατικών δογμάτων είναι επιτακτικά αναγκαίο να επανεξετάσουν τις προτάσεις και τις πρακτικές τους υπό το φως της κρίσης. Βέβαια, προϋπόθεση για να αναδιαμορφωθούν οι ριζοσπαστικές εναλλακτικές παιδαγωγικές πρακτικές είναι η κατανόηση των αιτίων της κρίσης και των βασικών χαρακτηριστικών της ειδικής μορφής με την οποία εξελίσσεται στην Ελλάδα. Διότι αυτή η κατανόηση μας επιτρέπει να εκτιμήσουμε ότι η κρίση δεν αποτελεί ένα πρόβλημα το οποίο πρόκειται να εξαφανιστεί σε σύντομο χρονικό διάστημα και δίνει τη δυνατότητα μιας ολοκληρωμένης προσέγγισής της ως κοινωνικού φαινομένου που προσδιορίζει τη ζωή των μαθητών. Η απλή αναφορά στις συνέπειες της κρίσης, στα πλαίσια παιδαγωγικών πρακτικών οι οποίες θέλουν να είναι ριζοσπαστικές, είναι ανεπαρκής εκείνο που χρειάζεται στην παρούσα συγκυρία είναι η ανάδειξή της ως βασικού σύγχρονου προβλήματος και η προσέγγιση της τεράστιας ποικιλίας των πλευρών της. Αίτια και ειδική μορφή της κρίσης στην Ελλάδα Η περίοδος των τριάντα χρόνων μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ( ) έγινε γνωστή ως «τριάντα ένδοξα χρόνια». Ο όρος αναφέρεται στην πλειονότητα των χωρών της Δυτικής Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής και εννοεί το συνδυασμό της οικονομικής ανάπτυξης με την καθιέρωση του κράτους πρόνοιας. Επρόκειτο για ένα συνδυασμό ο οποίος έθεσε τα υλικά θεμέλια για να εξασφαλιστεί η κοινωνική και πολιτική συναίνεση που ήταν αναγκαία ώστε οι λαοί αυτών των χωρών να κρατηθούν μακριά από την επιρροή των ιδεών τις οποίες ενσάρκωνε ο τότε «υπαρκτός σοσιαλισμός». Όμως, στη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 η ευφορία της μεταπολεμικής οικονομικής ανάπτυξης τέθηκε υπό αμφισβήτηση από τα νέα κοινωνικά κινήματα στο εσωτερικό αυτών των χωρών και από τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα στην Ασία, στην Αφρική και στη Λατινική Αμερική. Αυτή η αμφισβήτηση συνέβαλε στην εκδήλωση της οικονομικής κρίσης του 1973, η οποία θεμελιώθηκε στην πτώση του ποσοστού κέρδους. Η κρίση του 1973, όπως αναφέρεται, είχε επίσης ως αιτίες την υποκατάσταση της ζωντανής εργασίας από 1

2 μηχανοποιημένη - νεκρή, την αυξανόμενη χρήση μη παραγωγικής εργασίας (για ανάγκες αναπαραγωγής, διαχείρισης και εποπτείας των εργαζομένων, καταστολής, επέκτασης των ιδεολογικών μηχανισμών, πολεμικών προετοιμασιών) και την υπερεπέκταση του πλασματικού κεφαλαίου (γιγάντωση χρηματοπιστωτικού τομέα και χρησιμοποίησή του για την τόνωση της καταναλωτικής ζήτησης). Επρόκειτο, δηλαδή, για μια κρίση υπερσυσσώρευσης 1. Αυτές οι εξελίξεις αποτέλεσαν το έδαφος για να ενδυναμωθεί και τελικά να επιβληθεί η επιρροή των νεοφιλελεύθερων ιδεολογημάτων στην πολιτική των κυρίαρχων κοινωνικών τάξεων. Μετά την εκλογική επικράτηση της Margaret Thatcher στη Βρετανία το 1979 και του Ronald Reagan στις Η.Π.Α. το 1980, οι οικονομικοπολιτικές συνταγές του νεοφιλελευθερισμού, έχοντας ήδη εφαρμοστεί από τη στρατιωτική χούντα του Augusto Pinochet εν είδει τεράστιου αποτρόπαιου πειράματος στο σώμα της Χιλιανής κοινωνίας, εξαπλώθηκαν διεθνώς. Όπως αργότερα παραδέχθηκε ο Alan Budd, βασικός οικονομικός σύμβουλος της Thatcher, «οι πολιτικές της δεκαετίας του 1980 για μείωση του πληθωρισμού μέσω της συμπίεσης της οικονομίας και των δημόσιων δαπανών αποτελούσαν το μανδύα του χτυπήματος των εργαζομένων» για να δημιουργηθεί ένας βιομηχανικός εφεδρικός στρατός ώστε να υποβαθμιστεί η δύναμη της εργασίας και να έχουν εύκολα κέρδη οι καπιταλιστές 2. Από τη δεκαετία του 1980 και μετά, οι κάθε είδους ανισότητες αυξήθηκαν κατακόρυφα. Το γεγονός αυτό αναγνωρίστηκε ακόμα και από τον κατεξοχήν διεθνή νεοφιλελεύθερο οργανισμό, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο το 2007, άσχετα με το ότι για λόγους συσκότισης των ευθυνών των φορέων οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για αυτή την αύξηση αποδόθηκε στην ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών. Η συμβολή, όμως, του νεοφιλελευθερισμού στην κορύφωση των ανισοτήτων είναι εμφανής και συνεχίζει να υλοποιείται με την επίθεση εναντίον κάθε μορφής προστασίας της εργασίας, με την υποχώρηση της προοδευτικότητας των φόρων, με τη συνεχή πτώση του μεριδίου των μισθών στο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν των χωρών, με την αύξηση του χρόνου εργασίας, με την εξοντωτική εκμετάλλευση των παράνομων μεταναστών και με την αύξηση των κερδών. Το 1976 στις Η.Π.Α. το 1% των πιο πλούσιων εισέπραττε το 9% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ). Το 2008, το ίδιο ποσοστό πλουσίων του πληθυσμού εισέπραττε το 23,5% του ΑΕΠ της χώρας 3. Η τιτλοποίηση, τα δάνεια με εγγύηση χρεών (CDO) και τα συμβόλαια ανταλλαγής πιστωτικού κινδύνου (CDS), δηλαδή τα λεγόμενα παράγωγα, αυξήθηκαν υπέρμετρα. Τα CDS έφτασαν το 2009 στα 636,4 τρις, ποσό δεκαπλάσιο της παγκόσμιας παραγωγής, ενώ το 2000 ήταν μόνο 100 τρις δολάρια. Το 2010 η αξία των παντός είδους χρηματοπιστωτικών παραγώγων έφτασε τα 1020 τρις δολάρια ενώ το παγκόσμιο ΑΕΠ ανερχόταν μόλις σε 62 τρις δολάρια, χάρη και στις εκτιμήσεις των οίκων πιστοληπτικής ικανότητας (Standard & Poor s, Fitch, Moody s) που έδιναν υψηλές βαθμολογίες ακόμα και σε κολοσσούς οι οποίοι κατέρρευσαν ή έφτασαν στο χείλος της καταστροφής (Lehman Brothers, AIG). Αυτό το περιβάλλον οδήγησε στην ανάπτυξη της φούσκας των ακινήτων, δηλαδή στην υπερβολική αύξηση των τιμών των ακινήτων λόγω της πολιτικής φτηνού χρήματος με συνέπεια τον υπερδανεισμό με όλο και λιγότερες εγγυήσεις. Ο υπερδανεισμός είχε ως αποτελέσματα το ποσοστό 1 Βατικιώτης, 2010, σ Βλπ Harvey, 2010, p Βλπ Νεγρεπόντη Δελιβάνη, 2010, σ , Τσαφογιάννης, 2010, σ.32-37, Κοτζιάς, 2012, σ

3 ιδιοκατοίκησης να φτάσει στις Η.Π.Α. το ρεκόρ του 69%, την άνοδο των επιτοκίων και τις αλυσιδωτές κατασχέσεις και χρεοκοπίες. Η ανεξέλεγκτη χρηματοπιστωτική κερδοσκοπία πρωτοφανών διαστάσεων συγκρότησε μια εικονική, χάρτινη οικονομία των συναλλαγών στα χρηματιστήρια αξιών και παραγώγων, στα χρηματιστήρια εμπορευμάτων και στις αγορές συναλλάγματος, η οποία δεν παράγει και μέσω της οποίας αποσπάται πλούτος που παράγεται στην πραγματική οικονομία. Έτσι, η έκρηξη της φούσκας το 2007 είχε ως αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη από το 1929 οικονομική ύφεση. Μάλιστα, σύμφωνα με ορισμένους αναλυτές, η παρούσα κρίση είναι βαθύτερη εκείνης, αφού η πτώση της παγκόσμιας παραγωγής, ιδίως της βιομηχανικής, υπερβαίνει την αντίστοιχη της πρώτης φάσης της κρίσης του 1929, φτάνοντας το 42%, ενώ οι χρηματιστηριακές απώλειες ανέρχονται στο 50%. Εκατομμύρια εργαζομένων καλούνται να πληρώσουν τις συνέπειες της κατίσχυσης των νεοφιλελεύθερων δογμάτων, της συνεχούς συρρίκνωσης του οικονομικού ρόλου του κράτους, των αναρίθμητων απελευθερώσεων και απορυθμίσεων, ενώ οι πραγματικοί υπεύθυνοι επιβραβεύονται με τεράστιες επιδοτήσεις. Έτσι, στην περίοδο της κρίσης, όσοι διαθέτουν πάνω από ένα εκατομμύριο δολάρια (υπολογίζονται ότι είναι 11 εκατομμύρια άτομα) κατέχουν ιδιοκτησία 42,7 τρισεκατομμυρίων δολαρίων, δηλαδή το 1/6.600 του παγκόσμιου πληθυσμού διαθέτει σχεδόν το 1/10 του παγκόσμιου πλούτου 4. Μετά το ξέσπασμα της κρίσης το 2007 και μέχρι να διασωθεί και το τελευταίο χρηματοπιστωτικό ίδρυμα με τα χρήματα των φορολογουμένων, εκφράστηκε η άποψη ότι οι εθνικές οικονομίες θα υιοθετούσαν ρυθμίσεις ανάλογες με εκείνες που επιχείρησαν να αντιμετωπίσουν την κρίση του Όμως, η άποψη αυτή διαψεύστηκε σύντομα. Τις δηλώσεις πανικού των οπαδών του νεοφιλελευθερισμού, την αναγνώριση των λαθών και τις προτροπές για εγκατάλειψη του αναπόδεικτου δόγματος περί αυτορρύθμισης των αγορών και επάνοδο στον κρατικό παρεμβατισμό, ακολούθησε η αύξηση της ισχύος των νεοφιλελεύθερων δογμάτων στο όνομα της διάσωσης των τραπεζών. Οι ισχυροί και πολύπλοκοι δεσμοί μεταξύ πολιτικών, εταιρειών και τραπεζιτών, η προστασία που παρείχε αφειδώς το κράτος στο χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο και η μακρόχρονη ιδεολογική κυριαρχία των νεοφιλελεύθερων η οποία στηρίζεται, εκτός των πλουσιοπάροχων επιδοτήσεων σε ιδρύματα που την αναπαράγουν συστηματικά, στην προβολή της απουσίας αξιόπιστης εναλλακτικής πολιτικής λύσης μετά τη συστηματική εκστρατεία εναντίον του κεϊνσιανισμού, αποτελούν σημαντικούς λόγους αυτής της εκ νέου ισχυροποίησης των νεοφιλελεύθερων δογμάτων, παρά τη δια γυμνού οφθαλμού ορατή σύνδεσή τους με την εκδήλωση και τη διεθνή επέκταση της κρίσης 5. Η άνοδος του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου συνδυάστηκε με τη μετακίνηση της παραγωγής προς την Ασία λόγω της ίδρυσης βιομηχανικών μονάδων των πολυεθνικών εταιρειών. Σημαντικές ποσότητες ευρωπαϊκού, αμερικανικού και ιαπωνικού βιομηχανικού κεφαλαίου μετανάστευσαν σε ασιατικές (κυρίως) χώρες αναζητώντας φτηνή εργασία και ευνοϊκά φορολογικά καθεστώτα. Ένδειξη της οικονομικής ανόδου της Ασίας, η οποία συνδυάστηκε με την αύξηση της άνισης κατανομής του πλούτου, είναι η μεγέθυνση του αριθμού των εκατομμυριούχων της που έφτασαν τα τρία εκατομμύρια, κατέχοντας περιουσία 9,7 τρισεκατομμυρίων δολαρίων και ξεπερνώντας για πρώτη φορά εκείνη της Ευρώπης (9,5 4 Βατικιώτης,2010, σ.26-30, Τόλιος, 2011, σ.33, Αντωνοπούλου, 2008, σ.11-22, Βεργόπουλος, 2011, σ.71, , Κοτζιάς, 2012, σ Βλπ Νεγραπόντη Δελιβάνη, 2011, σ

4 τρισεκατομμύρια δολάρια). Η πλειονότητα των χωρών της Δυτικής Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής μετατράπηκαν σε οικονομίες με διογκωμένους τομείς υπηρεσιών και εμπορίου (στις Η.Π.Α. πάνω από το 50% του πληθυσμού δεν ασχολείται με την παραγωγή αγαθών), δομικής ανεργίας και κατανάλωσης η οποία στηρίζεται σε δάνεια. Εξαίρεση αποτελεί η Γερμανία που, έχοντας περιορίσει το κόστος εργασίας, αντέχει με επιτυχία στο διεθνή ανταγωνισμό, παράγοντας ακριβότερα αλλά ποιοτικά προϊόντα και ελέγχοντας σε μεγάλο βαθμό την ισοτιμία του ευρό ανάλογα με τις δικές της ανάγκες. Αντίθετα, σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες η παραγωγή μειώνεται, αφού τα προϊόντα τους δεν μπορούν να είναι ανταγωνιστικά έναντι των ποιοτικότερων γερμανικών ή των φτηνότερων κινεζικών. Επίσης, παρά το ότι το 86% των γερμανικών πλεονασμάτων προέρχεται από τις εμπορικές ανταλλαγές εντός της ευρωζώνης, η Γερμανία εμφανίζεται ως βασικός υποστηρικτής της λιτότητας, οδηγώντας στην ύφεση τις ευρωπαϊκές οικονομίες, προτιμώντας να αποθησαυρίζει τα πλεονάσματα και επιβάλλοντας την αυξανόμενη απόκλιση αντί της σύγκλισης στη γηραιά ήπειρο 6. Η ισχυρότερη δύναμη της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν επιδιώκει να ενισχύσει τη συνοχή αυτού του ιδιόμορφου διεθνικού μορφώματος, αλλά να ενισχύσει τη δική της οικονομία, διολισθαίνοντας σε μια παραλλαγή του παραδοσιακού εθνικισμού. Ουσιαστικά, χρησιμοποιώντας την κρίση, η κυρίαρχη τάξη της Γερμανίας αναδιατάσσει τη γεωμετρία της Ευρωπαϊκής Ένωσης προωθώντας πιο αποφασιστικά την ιδέα της Ευρώπης των πολλών ταχυτήτων η οποία είναι, βέβαια, αρκετά παλαιότερη. Ήδη, με τις τελευταίες εξελίξεις, οι υπάρχουσες συνθήκες έχουν παραβιαστεί, αφού τα κοινοτικά όργανα επιβεβαιώνουν κατά κανόνα προειλημμένες αποφάσεις του γαλλογερμανικού άξονα, στον οποίο πρωτεύοντα ρόλο παίζει η Γερμανία που επιβάλλει συστηματικά τους βασικούς κανόνες της νεοφιλελεύθερης αγγλοσαξονικής ορθοδοξίας, δηλαδή την απόλυτη κατίσχυση των αγορών επί του δημόσιου χώρου και τη λειτουργία του τελευταίου με τους δικούς τους κανόνες, σε συνδυασμό με την απόλυτη πεποίθηση ότι αυτές σε τελική ανάλυση μπορούν να επιλύσουν κάθε πρόβλημα. Μάλιστα, πρόσφατες γερμανικές προτάσεις για την αναθεώρηση της κοινοτικής συνθήκης προβλέπουν την καθιέρωση ενός συστήματος χρηματικών προστίμων και πολιτικών ποινών (αφαίρεση ψήφων, αποβολή από την ευρωζώνη) όταν κάποια χώρα δεν εφαρμόζει την «ορθή οικονομική πολιτική» σε ζητήματα συντάξεων, μισθών και τιμών των ακινήτων. Έτσι, η Γερμανία επιθυμεί να ελέγχει τη συμμόρφωση των υπολοίπων χωρών στις δικές της οικονομικές και πολιτικές επιλογές. Ειδικότερα, όσον αφορά την ελληνική κρίση, η γερμανική πολιτική ηγεσία πρόβαλε το μύθο των Ελλήνων που περίπου ζουν σε βάρος της Ευρώπης και ιδίως των Γερμανών. Πρόκειται για μύθο διότι η Γερμανία α) κερδίζει από τα υψηλά επιτόκια τα οποία πληρώνει η Ελλάδα όπως δήλωσε ο διευθυντής του Ευρωπαϊκού Ταμείου Διάσωσης K. Regling, β) έχει ήδη αρχίσει να εξαγοράζει φθηνά δημόσια ελληνική περιουσία (κυρίως στον τομέα των τηλεπικοινωνιών) ενώ εποφθαλμιά τους τομείς της ενέργειας και των τραπεζών και γ) κερδίζει από τις αναταράξεις των αγορών που έριξαν τα επιτόκια με τα οποία δανείζεται, χωρίς να συνυπολογιστεί το γεγονός ότι δανείζει την Ελλάδα με χρήματα που της χρωστάει, εφόσον δεν έχει αποδώσει το αναγκαστικό δάνειο το οποίο της επέβαλε στη διάρκεια της κατοχής του , τις πολεμικές αποζημιώσεις και την αξία του χρυσού που άρπαξε, δηλαδή ένα ποσό το οποίο (σύμφωνα με μετριοπαθείς υπολογισμούς) 6 Βλπ Τσαφογιάννης, 2010, σ.26-30, , Αντωνοπούλου, 2008, σ , Βεργόπουλος, 2011, σ , , Νεγρεπόντη Δελιβάνη, 2011, σ

5 υπερβαίνει κατά πολύ το ελληνικό χρέος. Μέσω, λοιπόν, της προβολής του μύθου των Ελλήνων που παρασιτούν σε βάρος των Ευρωπαίων, η γερμανική κυρίαρχη τάξη προωθεί την ελεγχόμενη υποβάθμιση της Ελλάδας και των άλλων ελλειμματικών χωρών της ευρωπαϊκής περιφέρειας (οι οποίες αποκαλούνται PIIGS), αυξάνει την εκμετάλλευση και εξάρτησή τους από το Βερολίνο απειλώντας τες με το φάσμα της χρεοκοπίας και πιέζει τις άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης να ακολουθήσουν το δρόμο της ριζικής μείωσης των μισθών και των συντάξεων, της αύξησης των ορίων συνταξιοδότησης, της υποβάθμισης της παιδείας και της προώθησης εκπαιδευτικών προγραμμάτων απόκτησης δεξιοτήτων, όπως και της συρρίκνωσης του κράτους πρόνοιας. Η Ελλάδα χρησιμοποιείται ως πειραματόζωο για την ταχεία και με συνοπτικές διαδικασίες κατεδάφιση του κράτους πρόνοιας, καθώς και για να επιβληθεί η σιδηρά πειθαρχία των νεοφιλελεύθερων πολιτικών σε συνδυασμό με τη γερμανική κυριαρχία σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο χαρακτηρισμός των Ελλήνων ως απατεώνων δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια ακόμα περίπτωση χρήσης αρνητικών εθνικών στερεοτύπων, στιγματισμού ενός ολόκληρου λαού. Μάλιστα, η χρήση του αρκτικόλεξου PIIGS για τις ελλειμματικές χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας αμφισβητεί ευθέως την ανθρώπινη φύση των λαών αυτών των χωρών υποβιβάζοντάς τους στο επίπεδο των ζώων και μεταδίδοντας έμμεσα το μήνυμα ότι είναι δίκαιο να έχουν ανάλογη μεταχείριση. Βέβαια, αυτοί που χρησιμοποιούν τον προαναφερθέντα όρο και όσοι δεν καταγγέλλουν τη χρήση του ξεχνούν ότι αντίστοιχοι όροι είχαν χρησιμοποιηθεί στο όχι και τόσο μακρινό παρελθόν από τη ναζιστική προπαγάνδα για τους Εβραίους (αρουραίοι, μολυσματικά ζωύφια) προετοιμάζοντας τη γενοκτονία τους 7. Στην Ελλάδα, η κερδοφορία των επιχειρήσεων μειώθηκε στη δεκαετία του 1970 και στις αρχές της δεκαετίας του Το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης του 1973 συνέπεσε με τη λαϊκή ριζοσπαστικοποίηση της μεταπολίτευσης, γεγονός που επιβάρυνε την κερδοφορία λόγω της αναδιανομής του εισοδήματος και της βελτίωσης των εργασιακών σχέσεων. Συνεπώς, αντίθετα με τις διεθνείς εξελίξεις, στην Ελλάδα εφαρμόστηκαν κεϊνσιανές φιλολαϊκές πολιτικές τη στιγμή που αλλού εγκαταλείπονταν ( ), προσπαθώντας να συνδυάσουν την ανάπτυξη με την αναδιανομή. Όμως, αυτό έγινε σε μια περίοδο κρίσης, με αποτέλεσμα ο στόχος της ανάπτυξης να εγκαταλειφθεί και να υποκατασταθεί από το στόχο της σταθεροποίησης το 1985, ο οποίος, σε συνδυασμό με το άνοιγμα της ελληνικής οικονομίας λόγω της ένταξης στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, οδήγησε σε αύξηση των κερδών αλλά και σε επιδείνωση της διεθνούς ανταγωνιστικής θέσης του ελληνικού κεφαλαίου και ενίσχυση της θέσης των ευρωπαϊκών κεφαλαίων στο εσωτερικό της χώρας. Έτσι, από το 1985 και μετά, είναι φανερή η στροφή προς συντηρητικές πολιτικές (λιτότητα, ιδιωτικοποιήσεις, ελάττωση κρατικών ρυθμίσεων, ανελαστική νομισματική πολιτική), δηλαδή προς το νεοφιλελευθερισμό, με αποτέλεσμα η χρονική υστέρηση των ελληνικών αναδιαρθρώσεων ουσιαστικά να εξαλειφθεί, με καθοριστικό ρόλο να παίζουν οι επιταγές της Ευρωπαϊκής Ένωσης (φορολογικές μεταρρυθμίσεις, ιδιωτικοποιήσεις, περικοπές της κοινωνικής ασφάλισης, απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων) οι οποίες υλοποιήθηκαν από τις κυβερνήσεις της Νέας Δημοκρατίας και του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος, προκαλώντας εκτεταμένη αναδιανομή του εισοδήματος (σε συνδυασμό με τη φούσκα του χρηματιστηρίου, την υιοθέτηση του ευρό που προκάλεσε πληθωριστική έκρηξη και την εισροή φτηνής εργατικής δύναμης μεταναστών). Οι κυρίαρχες οικονομίες 7 Βλπ Κοτζιάς, 2012, σ.63-65, 80-81, 89-99, Νεγρεπόντη Δελιβάνη, 2011, σ.132,

6 μεταθέτουν την κρίση στις αδύναμες μέσω στοχοποίησης προς παραδειγματισμό, πίεση από τους δανειστές με τοκογλυφικούς όρους και παραμόρφωση στην προκρούστεια κλίνη του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Η κρίση στην Ελλάδα, έχοντας μετατραπεί σε δημοσιονομική, στις συνθήκες της ανισομετρίας της ζώνης του ευρό, αποτελεί τη συμπύκνωση της διεθνούς κρίσης με τα ιδιαίτερα ελληνικά προβλήματα 8. Τα προβλήματα αυτά συνδέονται άμεσα με τις πολιτικές επιλογές του κυρίαρχου μπλοκ εξουσίας στην Ελλάδα. Μία από αυτές τις επιλογές που έχει βαρύνουσα σημασία είναι ότι το κυρίαρχο μπλοκ εξουσίας ακολουθεί την παράδοση η οποία οδήγησε στον εμφύλιο πόλεμο (μετά την απελευθέρωση της χώρας στη δεκαετία του 1940) και στη στρατιωτική δικτατορία του Πρόκειται για μια παράδοση εναπόθεσης της δικής του σωτηρίας στα χέρια εξωτερικών δυνάμεων. Δεν είναι, ασφαλώς, προϊόν συμπτώσεων το γεγονός ότι μετά το ξέσπασμα της κρίσης το 2009 το κυρίαρχο μπλοκ εξουσίας δεν επιχείρησε να εφαρμόσει ένα συγκεκριμένο και ολοκληρωμένο σχέδιο αντιμετώπισής της, αλλά παρακολουθούσε παθητικά και εφάρμοσε πειθήνια τις αποφάσεις άλλων κρατών και διεθνών οργανισμών. Μάλιστα, η εφαρμογή των αποφάσεων αυτών έγινε με εντυπωσιακή προσήλωση, φανατισμό και αυταρχικές μεθόδους, με απώτερο στόχο να εξυπηρετηθούν τα δικά του ιδιοτελή συμφέροντα με επίκληση και αξιοποίηση του ρόλου των ισχυρών κρατών, της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Τα προηγούμενα έχουν οδηγήσει σε απώλεια σημαντικού μέρους της ελληνικής κρατικής κυριαρχίας, αφού α) η Ελλάδα έχει δηλώσει μέσω της υπογραφής του Μνημονίου (Μάϊος 2010) ότι παραιτείται ως δανειζόμενη της κρατικής ασυλίας που έχει ή πρόκειται να αποκτήσει, έχει αποδεχτεί την επίλυση οποιασδήποτε διαφοράς της με τους δανειστές με βάση το αγγλικό δίκαιο και έχει δεσμευτεί για την παροχή εμπράγματων υποθηκών στους δανειστές της σε Σύνοδο Κορυφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ιούλιος 2010), β) το μεγαλύτερο μέρος των δανείων που λαμβάνει τα δύο τελευταία χρόνια διοχετεύονται στην πληρωμή των δανειστών της (τα 32,5 από τα 38 δισεκατομμύρια ευρώ το 2010), γ) η καγκελάριος της Γερμανίας αποφασίζει για το εάν, πότε και με ποιους όρους η Ελλάδα μπορεί να κάνει δημοψήφισμα και υπαγορεύει τις θέσεις που πρέπει να υποστηρίζει η αξιωματική αντιπολίτευση, δ) εκπρόσωποι της Ευρωπαϊκής Ένωσης συμμετέχουν στο ταμείο αξιοποίησης της περιουσίας του ελληνικού δημοσίου ενώ ομάδες ξένων εμπειρογνωμόνων εποπτεύουν τη λειτουργία των ελληνικών υπουργείων υπό την καθοδήγηση Γερμανού συνταξιούχου κρατικού υπαλλήλου και ε) η Τρόϊκα του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας απαιτεί, εκβιάζει και τελικά επιβάλλει μια κυβέρνηση συναίνεσης με πρωθυπουργό τον Λουκά Παπαδήμο, έναν άνθρωπο που δεν έχει ψηφιστεί από τον ελληνικό λαό και, βέβαια, ευθύνεται προσωπικά για την οικονομική κρίση. Η απώλεια της κρατικής κυριαρχίας συνδυάστηκε με μια συστηματική επίθεση του ελληνικού κυρίαρχου κοινωνικοπολιτικού μπλοκ εξουσίας εναντίον των κατώτερων και μεσαίων στην κοινωνική ιεραρχία τάξεων και στρωμάτων. Για την κρίση, σύμφωνα με την κυβέρνηση του ΠΑ.ΣΟ.Κ., δεν ευθύνονταν οι τραπεζίτες, τα καρτέλ που λυμαίνονται την αγορά (καυσίμων, πολυκαταστημάτων, κινητής τηλεφωνίας) και οι ισχυροί επιχειρηματίες οι οποίοι λεηλατούν το κράτος, λαμβάνοντας δάνεια και επιδοτήσεις ενώ φοροδιαφεύγουν. Σε αυτούς χαρίστηκαν τεράστια ποσά μέσω της λεγόμενης περαίωσης των φορολογικών εκκρεμοτήτων και μέσω ενέσεων ρευστότητας. 8 Βλπ Μαυρουδέας, 2010, σ

7 Ευθύνονταν οι μισθωτοί, οι συνταξιούχοι, οι έντιμοι μικροεπιχειρηματίες που καταβάλλουν κανονικά τους φόρους, οι νέοι και, πρωταρχικά, το μέγεθος του δημόσιου τομέα και οι δημόσιοι υπάλληλοι. Όσον αφορά τη δαιμονοποίηση του δημόσιου τομέα, τα στοιχεία είναι αποκαλυπτικά: ανάμεσα στα 17 κράτη της Ευρωζώνης, η Ελλάδα καταλαμβάνει τη 14 η θέση ως προς τον αριθμό των δημοσίων υπαλλήλων με οποιαδήποτε μορφή εργασίας (11,4% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού), ελάχιστα πιο μπροστά από την Ιρλανδία (11%), την Ολλανδία (10,7%) και τη Γερμανία (10,2%) και, βέβαια, βρίσκεται πολύ πίσω από τα αντίστοιχα 30% της Σουηδίας και 29% της Δανίας. Δικαιολογημένα, λοιπόν, ο ΟΟΣΑ σημειώνει ότι «η Ελλάδα έχει ένα από τα μικρότερα ποσοστά δημοσίων υπαλλήλων ανάμεσα στο σύνολο των κρατών». Άλλωστε, αυτό που συμβαίνει στην Ελλάδα είναι η μείωση των κοινωνικών λειτουργιών του κράτους και η αύξηση των δαπανών και του προσωπικού των κατασταλτικών μηχανισμών του, δηλαδή μια αυταρχική αναδιάρθρωσή του. Πρόκειται για μια αυταρχική αναδιάρθρωση η οποία αποσκοπεί στην επιβολή μιας σειράς μέτρων που γυρίζουν τα κοινωνικά δικαιώματα σε καταστάσεις ανάλογες του 19 ου αιώνα μέσω συνεχών περικοπών στους μισθούς και στις συντάξεις, αποδυνάμωσης των συλλογικών και προώθησης των ατομικών συμβάσεων εργασίας, μετατροπής των εργασιακών σχέσεων σε βάρος των εργαζομένων, διατήρησης των μικρών ποσοστών φορολόγησης των εργοδοτών τα οποία ανέρχονται στο μισό των ευρωπαϊκών, μείωσης της αξίας της μικρής και μεσαίας ιδιοκτησίας μέσω πολλαπλών φόρων, μείωσης των κοινωνικών δαπανών, πτώσης του μέσου επιπέδου τραπεζικών καταθέσεων το οποίο για πρώτη φορά υπολείπεται του μέσου όρου χρεών σε δάνεια, απαξίωσης των μετοχών των δημόσιων επιχειρήσεων και του ορυκτού πλούτου της χώρας ώστε να αγοραστούν φθηνά από υπερεθνικούς κολοσσούς και ισχυρούς εγχώριους επιχειρηματίες του κυρίαρχου μπλοκ εξουσίας που εποφθαλμιούν πηγές πρώτων υλών και σημαντικά δίκτυα. Τα αποτελέσματα είναι ήδη ορατά. Την εποχή της κρίσης η αγοραστική δύναμη του μέσου μισθού υποχώρησε κατά 11,4% επιστρέφοντας στα επίπεδα του 2003 και η αγοραστική δύναμη του κατώτατου μισθού βρίσκεται σε επίπεδα της προ του 1984 περιόδου. Η ζήτηση, βασικός μοχλός ανάπτυξης της οικονομίας, έχει πέσει κατακόρυφα, όπως και η αποταμίευση και οι επενδύσεις, ενώ έχουν αυξηθεί κατακόρυφα οι απολύσεις. Ο προϋπολογισμός του 2011 προέβλεπε μείωση κατά 2,2 δισεκατομμύρια ευρώ για τους ευαίσθητους χώρους της παιδείας και της υγείας. Κλείνουν χιλιάδες μαγαζιά και μικρές επιχειρήσεις. Η στατιστική και πραγματική ανεργία (17% και 22% αντίστοιχα) βρίσκεται στα επίπεδα του 1961, όταν είχε αρχίσει το μεταναστευτικό ρεύμα των Ελλήνων προς τη Δυτική Ευρώπη. Και αυτά συμβαίνουν όταν οι Έλληνες είναι οι μόνοι, πλέον, το 2010 στην Ευρωπαϊκή Ένωση οι οποίοι εργάζονται πάνω από ώρες το χρόνο και έχουν λιγότερες ώρες απουσίας από τους υπόλοιπους Ευρωπαίους για λόγους υγείας 9. Οι κατευθύνσεις δράσης των ριζοσπαστών παιδαγωγών Με την προϋπόθεση ότι η σύντομη ανάλυση των αιτίων της κρίσης που προηγήθηκε είναι ορθή, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η κρίση στην Ελλάδα δεν πρόκειται να λυθεί μέσω κάποιας πολιτικής στροφής προς τις πολιτικές της μεταπολεμικής ανάπτυξης και του κράτους πρόνοιας οι οποίες εφαρμόστηκαν στην περίοδο των τριάντα ένδοξων μεταπολεμικών χρόνων, πολιτικές που με ιδιόμορφο τρόπο 9 Βλπ Κοτζιάς, 2012, σ.25-26, , , , , 285, , Νεγρεπόντη Δελιβάνη, 2011, σ.80-82,

8 επηρέασαν και τη διαμόρφωση της ελληνικής κοινωνίας στις δεκαετίες του 1970 και του Οι αλλαγές στο διεθνές καπιταλιστικό σύστημα είναι τόσο σημαντικές και βαθιές ώστε να διαφαίνονται δύο βασικές κατευθύνσεις για το μέλλον. Η πρώτη είναι η ανατροπή των μηχανισμών που δημιούργησαν την κρίση σε εθνικό ή/ και σε διεθνές επίπεδο. Η δεύτερη είναι η συνέχιση της λειτουργίας τους με τραγικές και ανυπολόγιστες συνέπειες για τις λαϊκές κοινωνικές τάξεις και στρώματα, συνέπειες οι οποίες εκτείνονται από την ένταση της κοινωνικοοικονομικής, ιδεολογικής και πολιτικής επίθεσης εναντίον των δικαιωμάτων και των όρων ζωής τους μέχρι τη συμμετοχή σε πολέμους στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να υπενθυμίσουμε ότι η ανάλογης έντασης με τη σημερινή κρίση του 1929 ξεπεράστηκε όχι χάρη στα μέτρα της Νέας Συμφωνίας (New Deal) του Franklin Roosevelt, αλλά μέσω της εισόδου των Η.Π.Α. στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Με δεδομένο, λοιπόν, ότι η κρίση δεν αποτελεί ένα πρόβλημα το οποίο πρόκειται να εξαφανιστεί σε σύντομο χρονικό διάστημα, το ερώτημα που τίθεται είναι το πώς δεν θα αντιμετωπιστεί ως ένα φαινόμενο το οποίο είναι άσχετο με τη σχολική λειτουργία και τις μορφωτικές διεργασίες που αναπτύσσονται στο εσωτερικό της, αλλά ως ένα φαινόμενο το οποίο επηρεάζει με καθοριστικό τρόπο τη διαμόρφωση των σύγχρονων κοινωνιών και, βέβαια, έχει άμεσες συνέπειες στις ζωές των μαθητών. Με άλλα λόγια, το ερώτημα είναι με ποιες συγκεκριμένες πρακτικές οι ριζοσπάστες παιδαγωγοί (εφεξής για λόγους συντομίας παιδαγωγοί) μπορούν να αναφερθούν στην κρίση σήμερα, εντάσσοντας αυτές τις πρακτικές στην πρώτη κατεύθυνση, δηλαδή στην κατεύθυνση της ανατροπής της ισχύουσας κοινωνικής τάξης πραγμάτων και των μηχανισμών συσσώρευσης του κεφαλαίου επί των οποίων θεμελιώνεται. Στο ερώτημα αυτό θα επιχειρήσουμε καταρχήν να απαντήσουμε προτείνοντας τρεις κατευθύνσεις δράσης. Πρώτον, οι παιδαγωγοί σε κάθε βαθμίδα της εκπαίδευσης πρέπει να θέσουν σε προτεραιότητα τη συζήτηση των συνεπειών, των αιτίων της οικονομικοκοινωνικής κρίσης και των λύσεων που προτείνονται για την έξοδο από αυτήν. Το έδαφος είναι ευνοϊκό, αφού η μεγάλη πλειονότητα των μαθητών συζητούν τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, αναρωτιούνται αν υπάρχει γι αυτούς μέλλον στη χώρα τους. Το εάν θα ζήσουν στην ανεργία, στην υποαπασχόληση και στην ετεροαπασχόληση, το εάν θα πάρουν το δρόμο της μετανάστευσης είναι ζητήματα τα οποία τους απασχολούν άμεσα. Οι παιδαγωγοί σήμερα δεν μπορούν να παρακάμψουν τις συνέπειες της κρίσης. Αντίθετα, έχουν χρέος να βοηθήσουν τους μαθητές τους να αναζητήσουν τα αίτιά της συλλέγοντας και παρέχοντας τα στοιχεία που είναι αναγκαία για αυτή την αναζήτηση. Επίσης, δεν πρέπει να φοβούνται να συζητήσουν με τους μαθητές σχετικά με τις εναλλακτικές διεξόδους από την κρίση. Σε μια τέτοια συζήτηση των συνεπειών, των αιτιών και των διεξόδων από την κρίση οι παιδαγωγοί έχουν καθήκον να διατυπώσουν ανοιχτά τις απόψεις τους. Εδώ αναδεικνύεται ένα κομβικής σημασίας ζήτημα. Για την κυρίαρχη κρατική παιδαγωγική, οι χώροι της εκπαίδευσης πρέπει να μένουν αμόλυντοι από την πολιτική. Και εφόσον η συζήτηση για την κρίση είναι αναπόφευκτα μια συζήτηση η οποία εμπεριέχει πολιτικές ευθύνες και πολιτικά διλήμματα, ιδιαίτερα όταν αναφέρεται στις εναλλακτικές διεξόδους από αυτήν, θα πρέπει να αποφεύγεται συστηματικά. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι είτε σε κείμενα στα οποία θεμελιώνεται η κρατική παιδαγωγική είτε σε κείμενα που προωθούν την εφαρμογή της δεν 8

9 αναφέρονται ούτε καν οι συνέπειες της κρίσης 10. Είναι προφανές ότι οι ποικιλώνυμοι υπερασπιστές της κρατικής παιδαγωγικής δεν έχουν την παραμικρή διάθεση να αποτελέσει η κρίση ζήτημα προς μελέτη και συζήτηση στα πλαίσια οποιασδήποτε εκπαιδευτικής λειτουργίας. Μάλιστα, είναι σχεδόν βέβαιο ότι εάν αυτό γίνει με συστηματικό τρόπο θα κατηγορηθεί ως προπαγάνδα. Όμως, στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να υπενθυμίσουμε ότι η ανάπτυξη κριτικής συνείδησης δεν ταυτίζεται με την προπαγάνδα. Η προπαγάνδα θεμελιώνεται στη δογματική επιβολή απόψεων και στην άρνηση να τεθούν υπό εξέταση οι αξίες που προωθεί, όπως και ο κοινωνικός και ιστορικός χαρακτήρα των ισχυρισμών της. Αντίθετα, η ανάπτυξη κριτικής συνείδησης θεμελιώνεται στην ολόπλευρη κατανόηση της πραγματικότητας, στην τοποθέτηση ερωτημάτων και στην παρουσίαση όλων των απόψεων οι οποίες απαντούν σε αυτά τα ερωτήματα. Υποστηρίζοντας ότι οι παιδαγωγοί οφείλουν να διατυπώσουν ανοιχτά τις απόψεις τους δεν εννοούμε ότι πρέπει να αποκρύψουν την ύπαρξη άλλων διαφορετικών απόψεων, αλλά, αντίθετα οφείλουν να τις παρουσιάσουν αναλυτικά, παράλληλα με τις δικές τους, χωρίς σε καμιά περίπτωση να τις διαστρεβλώνουν 11. Οι παιδαγωγοί δεν πρέπει να επιβάλουν με δογματικό τρόπο μια κοινωνικοπολιτική οπτική. Η έννοια της παιδαγωγικής ελευθερίας συνδέεται με το να έχουν οι παιδαγωγοί το δικαίωμα να διατυπώνουν διαφορετικές απόψεις άμεσα ή έμμεσα σχετικές με το αντικείμενο που διδάσκουν, ιδιαίτερα για τα αμφιλεγόμενα ζητήματα τα οποία αποτελούν αντικείμενο διαπάλης και με τα οποία το σχολείο πρέπει να ασχολείται συστηματικά, δίνοντας τη δυνατότητα σε εκείνους που διαφωνούν με τις κυρίαρχες απόψεις να τις υποστηρίζουν, είτε αυτοί είναι παιδαγωγοί είτε είναι μαθητές. Επίσης, η έννοια της παιδαγωγικής ελευθερίας συνδέεται με το δικαίωμα της εμπλοκής σε κοινωνικοπολιτικές δραστηριότητες εκτός σχολείου χωρίς οποιεσδήποτε οικονομικές και επαγγελματικές επιπτώσεις. Η παιδαγωγική ελευθερία δεν είναι ένα τεχνικό πρόβλημα, είναι μια ουσιαστική προϋπόθεση του εκπαιδευτικού έργου εφόσον συναρτάται με την ελευθερία των μαθητών να μαθαίνουν γενικά, αλλά και ειδικότερα με την ελευθερία τους να μαθαίνουν για το πώς οι κοινωνικοί σχηματισμοί μπορούν να αλλάξουν. Πρωταρχικό έργο των παιδαγωγών είναι να καλλιεργήσουν την ικανότητα των μαθητών να σκέπτονται με συστηματικούς επιστημονικούς τρόπους, καθώς και την κριτική τους ικανότητα. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν έχουν το δικαίωμα να υιοθετούν ένα γενικό προσανατολισμό που να αφορά τη μελέτη των οικονομικών, κοινωνικών, πολιτικών και ιδεολογικών φαινομένων, ακριβώς για να μπορούν να επιτελέσουν ουσιαστικό εκπαιδευτικό έργο. Το ότι ο ρόλος των παιδαγωγών δεν ταυτίζεται με το ρόλο των προπαγανδιστών δεν συνεπάγεται ότι δεν πρέπει να δίνουν έμφαση στις ανισότητες, στις κοινωνικές συγκρούσεις και στο ρόλο των κοινωνικών φορέων που προσδιορίζουν τις ιστορικές μεταβολές. 10 Ενδεικτικό είναι το βασικό επιμορφωτικό υλικό του οποίου «τελικός δικαιούχος» είναι το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2011) όπου απλώς γίνεται λόγος για «εξαιρετικά αρνητική και δύσκολη δημοσιονομική συγκυρία» (σ.9). Αξίζει να σημειωθεί ότι σε αυτό το επιμορφωτικό υλικό περιλαμβάνονται το κείμενο για το Νέο Σχολείο που υποβλήθηκε και εγκρίθηκε από το Υπουργικό Συμβούλιο, καθώς και κείμενο εργασίας ομάδας του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου για τις βασικές αρχές και τους προσανατολισμούς των νέων προγραμμάτων σπουδών της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. 11 Όπως, ανάλογα, οφείλουν να πράττουν με τη διδασκαλία των βασικών θεωρητικών προσεγγίσεων σε κάθε επιστημονικό πεδίο. Στην περίπτωση κατά την οποία αυτό δεν γίνεται πράξη, σύμφωνα με την τοποθέτηση του Paulo Freire στο διάλογό του με τον Ira Shor (1987, p.83), έχουμε ένα είδος επιστημονικού ρατσισμού. 9

10 Η κυρίαρχη νεοφιλελεύθερη νεοσυντηρητική ιδεολογία εμπεριέχει ως βασικό συστατικό στοιχείο της την αποδυνάμωση του ρόλου των εκπαιδευτικών να αναπτύσσουν τη δημοκρατία σε κάθε βαθμίδα της εκπαίδευσης, να συμβάλλουν στην προώθηση των δημιουργικών ικανοτήτων και της κριτικής σκέψης των μαθητών τους. Οι εκπαιδευτικοί δεν πρέπει να προβληματίζονται σχετικά με τα φλέγοντα ζητήματα της εποχής τους και, πολύ περισσότερο, δεν πρέπει να τα συζητούν με τους μαθητές τους. Πρέπει να περιορίζονται στην διεκπεραίωση της ύλης των μαθημάτων τα οποία διδάσκουν, σύμφωνα με τις κατευθυντήριες γραμμές των αναλυτικών προγραμμάτων που εξειδικεύονται από τα σχολικά εγχειρίδια και τις οδηγίες για τη διδασκαλία τους οι οποίες βρίσκονται καταγεγραμμένες στα σχετικά κρατικά βοηθήματα και προωθούνται από τα στελέχη της εκπαιδευτικής ιεραρχίας. Οι εκπαιδευτικοί, πάντα σύμφωνα με την κυρίαρχη νεοφιλελεύθερη νεοσυντηρητική ιδεολογία, δεν πρέπει να καθορίζουν τους σκοπούς, το περιεχόμενο, τις μεθόδους και τις μορφές διδασκαλίας οι διδακτικές τους πρακτικές πρέπει να συμμορφώνονται με τις επιταγές της κρατικής παιδαγωγικής χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους τις συγκρούσεις οι οποίες διαμορφώνουν την οικονομική, κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα και, βέβαια, επηρεάζουν με άμεσους ή έμμεσους τρόπους τη ζωή των μαθητών τους. Ωστόσο, όπως έχουν υποστηρίξει βασικοί θεωρητικοί εκπρόσωποι της κριτικής παιδαγωγικής, ένας τρόπος για να ξανασκεφτούμε τη φύση της εργασίας των εκπαιδευτικών είναι να τους δούμε ως διανοούμενους. Χρησιμοποιώντας αυτό τον όρο, οι εκπαιδευτικοί δεν προβάλλονται ως εκτελεστές στόχων που θέτουν άλλοι για αυτούς, αλλά ως αφιερωμένοι στις αξίες της διάνοιας και της ενίσχυσης των κριτικών δυνάμεων των νέων. Οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να αναδεικνύουν ερωτήματα τα οποία αναφέρονται στους σκοπούς, στο περιεχόμενο και στους τρόπους διδασκαλίας τους και να αναλαμβάνουν τις σχετικές ευθύνες, οφείλουν να εξετάζουν τις συνθήκες εντός των οποίων εργάζονται λειτουργώντας ως κριτικά, σκεπτόμενα, δημιουργικά όντα στην κατεύθυνση μιας δημοκρατικής λειτουργίας της κοινωνίας, να κατανοούν τη σχέση των θεωριών για την εκπαίδευση με ζητήματα εξουσίας και ιδεολογίας. Επίσης, οφείλουν να προετοιμάζουν τους μαθητές τους για να συμμετέχουν στη δημόσια ζωή, οδηγώντας τους να αποκτήσουν εκείνες τις γνώσεις και ικανότητες που είναι απαραίτητες ώστε να μπορούν να την επηρεάζουν, να την αλλάζουν και να μην προσαρμόζονται πειθήνια σ αυτήν, όπως οι ικανότητες του συλλογισμού, της διατύπωσης ερωτημάτων, της συστηματικής εξέτασης, της θεωρητικοποίησης, της κριτικής, της φαντασίας. Οι εκπαιδευτικοί ως διανοούμενοι πρέπει να έχουν γνώσεις για το πεδίο τους, να διαθέτουν ευρύτητα γνώσεων για άλλες πλευρές του κόσμου, να χρησιμοποιούν την εμπειρία τους για να αναπτύσσουν αλλά και για να αμφισβητούν τη θεωρία, να έχουν τη δύναμη να υποβάλλουν σε κριτική την εξουσία, προσπαθώντας η δράση τους να είναι συνεπής με την κρίση τους 12. Οι παιδαγωγοί πρέπει να απορρίψουν τη λογική της παντοδυναμίας του εκπαιδευτικού, σύμφωνα με την οποία αυτός μπορεί να προσδιορίζει με απόλυτο τρόπο τις συνειδήσεις των μαθητών του, αλλά και την εργαλειακή, μηχανιστική και απρόσωπη ιδιότητα του εκπαιδευτικού. Στην οικονομική, κοινωνική και πολιτική συγκυρία της κρίσης, οι παιδαγωγοί είναι αναγκαίο να επιδιώξουν τη συμμετοχή τους στην επιλογή του περιεχομένου της εκπαίδευσης, αμφισβητώντας έμπρακτα το ρόλο των εκτελεστικών οργάνων και να μην αναμένουν την επίλυση των προβλημάτων 12 Βλπ Aronowitz & Giroux, 2010, σ

11 τους από εκείνους οι οποίοι συνέβαλαν στη συσσώρευσή τους. Οφείλουν να αντιμετωπίσουν τη μοιρολατρεία και τον ατομικισμό, όπως και το φόβο που γίνεται ενδημικός, οξύνοντας τη σκέψη και την κρίση τους. Σε περιόδους κρίσης δεν είναι λίγοι εκείνοι που πιστεύουν είτε ότι οι συνέπειές της δεν τους αφορούν και θα βρουν κάποιον ατομικό δρόμο για να σωθούν από την επικειμένη καταστροφή είτε ότι δεν μπορούν να απαντήσουν στις συνέπειες της κρίσης. Για να αντιμετωπίσουν αυτές τις απόψεις, οι παιδαγωγοί οφείλουν να βασιστούν στην ολόπλευρη γνώση και κατανόηση της ιστορικής διαμόρφωσης και της σύγχρονης μορφής της κοινωνίας, στοχεύοντας σε ένα καλύτερο μέλλον. Όπως αναφέρει ο Henry Giroux, μια νέα εκδοχή του ουτοπικού στοχασμού, η οποία δεν θα ταυτίζεται με τον «ανύπαρκτο τόπο» που είναι αποσυνδεμένος από ζητήματα κοινωνικοπολιτικού πλαισίου, αγώνων, εκπαίδευσης και εξουσίας ή με τον «καλό τόπο» που παραπέμπει στην ουσιοκρατικού χαρακτήρα επιθυμία, ικανότητα και ανάγκη των ανθρώπων για αλλαγή, προκειμένου να έχει σημασία ως βάση επαναδιατύπωσης της αξίας της πολιτικής δράσης και του αγώνα, δεν αρκεί να επικαλείται κοινωνικά ιδεώδη ή να ζητά το τέλος του νεοφιλελευθερισμού. Στην παρούσα κοινωνική οργάνωση, είναι κρίσιμο τόσο τα κοινωνικά οράματα να συνδέονται στενά με τις εμπειρίες, με τα προβλήματα και με τις υλικές σχέσεις εξουσίας, όσο και η ουσία της πολιτικής και της ηθικής υπευθυνότητας να συνδέεται με την ικανότητα των ανθρώπων να παρεμβαίνουν, να επηρεάζουν και να διαμορφώνουν τις δυνάμεις οι οποίες δομούν τις ζωές τους. Αυτή η εκδοχή του ουτοπικού στοχασμού επιμένει ότι η πολιτική δράση αντανακλά μια δέσμευση σε ένα ηθικό ιδανικό που εδράζεται στους συλλογικούς αγώνες. Απορρίπτει την «εταιρική αποικιοποίηση της δημόσιας σφαίρας», ενώ ενισχύει το ζωτικό δημοκρατικό πυρήνα της πολιτικής. Ενάντια στη μοιρολατρική πεποίθηση ότι ο κόσμος είναι απολύτως κατευθυνόμενος, η οποία αδρανοποιεί κάθε ιδέα περί δικαιοσύνης και υπευθυνότητας, ο ουτοπικός στοχασμός ενθαρρύνει την ανθρώπινη δράση. Η αντίθεση στο νεοφιλελευθερισμό ο οποίος υπονομεύει τη δημοκρατία είναι αναγκαίο να συνδυάζεται με την επαγγελία μιας κοινωνικής τάξης πραγμάτων που δημιουργεί τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές δομές οι οποίες είναι απαραίτητες ώστε να μεταβιβαστεί η εξουσία πραγματικά στο λαό, καθώς και με την προώθηση εκείνων των πολιτικών και παιδαγωγικών συνθηκών στις οποίες οι άνθρωποι, θεμελιώνοντας τη σκέψη και τη δράση τους σε κριτικές μορφές γνώσης, μπορούν να ανακαλύψουν το δυναμικό τους. Οποιαδήποτε βιώσιμη έννοια ενός συγκεκριμένου και μαχητικού ουτοπισμού πρέπει να συνδέει την πολιτική, την εξουσία, την ηθική και την κοινωνική δράση με την ιδέα της ελπίδας που θεμελιώνεται στην εκπαίδευση 13. Η πρόθεση για ανατροπή της ισχύουσας κοινωνικής τάξης πραγμάτων και των μηχανισμών συσσώρευσης του κεφαλαίου επί των οποίων αυτή θεμελιώνεται, πρέπει να συνοδεύεται με ένα γενικό προσανατολισμό μελέτης των οικονομικών, κοινωνικών, πολιτικών και ιδεολογικών φαινομένων στον οποίο ήδη αναφερθήκαμε, καθώς και με τη διατύπωση ενός οράματος μιας κοινωνίας όπου η παραγωγή αγαθών δεν θα είναι αυτοσκοπός που εξυπηρετείται από την επιδίωξη της συσσώρευσης πλούτου και από την αδιαφορία για τους άλλους, αλλά κεντρικός σκοπός αυτής της κοινωνίας θα είναι η διαμόρφωση ανθρώπων που θα είναι ελεύθεροι και οι μεταξύ τους σχέσεις δεν θα είναι σχέσεις κυριαρχίας αλλά ισότητας. Αυτό, όμως, το κοινωνικό όραμα δεν μπορεί να πραγματωθεί άμεσα. Απαιτεί ένα μεταβατικό πλαίσιο 13 Βλπ Giroux, 2010, σ

12 κοινωνικής οργάνωσης ριζικά διαφορετικής από τη σημερινή η οποία γέννησε παλιότερες και, βέβαια, τη σημερινή κρίση, μιας κοινωνικής οργάνωσης στην οποία δεν θα κυριαρχούν οι κοινωνικές τάξεις και ομάδες που αποδείχτηκαν όχι μόνο αναποτελεσματικές για την αντιμετώπιση της κρίσης, αλλά είναι ακριβώς η κυριαρχία τους υπεύθυνη για αυτήν. Μια τέτοια κοινωνική οργάνωση δεν μπορεί να θεμελιώνεται στην ατομική αλλά στην κοινωνική συλλογική ιδιοκτησία και στο δημοκρατικό έλεγχο των στρατηγικής σημασίας τομέων της οικονομίας και του τραπεζικού συστήματος, που θα συνδυάζονται με αξιοπρεπείς όρους οικονομικής διαβίωσης και στέγασης, με την ουσιαστική δημόσια κοινωνική προστασία και υγεία, με την επένδυση στη σχολική εκπαίδευση και στην παιδική μέριμνα, καθώς και με τη διασφάλιση των δημοκρατικών θεσμών, της ελευθερίας του λόγου, του δικαιώματος στη διαφορετικότητα, της προσωπικής ελευθερίας, της ασφάλειας και της αξιοπρέπειας. Βέβαια, ο ρόλος της εκπαίδευσης στη λειτουργία αυτής της νέας κοινωνικής οργάνωσης θα είναι σημαντικός, επειδή για να προχωρήσουν οι δομικές αλλαγές είναι αναγκαίο να αλλάξουν οι άνθρωποι, αναπτύσσοντας τις δημιουργικές τους ικανότητες οι οποίες μένουν κρυφές, ακριβώς εξαιτίας των θεσμικών και πολιτικών συνθηκών που σήμερα κυριαρχούν. Κρίσιμο ζήτημα για να διαδραματίσει η εκπαίδευση ουσιαστικό ρόλο στη λειτουργία και στην ανάπτυξη της νέας κοινωνικής οργάνωσης είναι η εγκαθίδρυση μιας διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στη μεταβίβαση γνώσεων και πολιτισμικών αξιών, από τη μια μεριά, με τις νέες γνώσεις και αξίες οι οποίες προκύπτουν από την ανθρώπινη δημιουργικότητα, από την άλλη. Οι παιδαγωγοί, λοιπόν, πρέπει να εμπιστεύονται τις δημιουργικές ικανότητες των ανθρώπων και, πιο συγκεκριμένα, των μαθητών τους. Στην αντίθετη περίπτωση κινδυνεύουν να διολισθήσουν σε μια συντηρητική αντίληψη για την κοινωνία και την εκπαίδευση. Οι παιδαγωγοί δεν πρέπει να αναιρέσουν τον ερευνητικό προσανατολισμό στη διδασκαλία τους, δηλαδή την από κοινού με τους μαθητές τους διερεύνηση των φυσικών και κοινωνικών φαινομένων, ούτε πρέπει να αγνοήσουν άλλα ενδιαφέροντά τους που δεν συνδέονται άμεσα με την κρίση. Ο ερευνητικός προσανατολισμός στη διδασκαλία είναι απαραίτητος για την ανάπτυξη της κριτικής συνείδησης και η αξιοποίηση των μαθητικών ενδιαφερόντων είναι απαραίτητη για να συμμετέχουν οι ίδιοι οι μαθητές ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία η οποία πρέπει να αναφέρεται στην κρίση, αλλά, βέβαια, το περιεχόμενο της πρώτης δεν περιορίζεται στη συζήτηση της δεύτερης. Εκείνο, όμως, που είναι αναγκαίο να κατανοηθεί είναι ότι εάν οι παιδαγωγοί αγνοήσουν την κοινωνικοοικονομική κρίση, ουσιαστικά θα στρέψουν την προσοχή τους μακριά από την πραγματικότητα την οποία βιώνουν οι μαθητές, καθώς και από πολλά από τα ενδιαφέροντά τους, που προσδιορίζονται κοινωνικά. Πρέπει, λοιπόν, οι παιδαγωγοί να δώσουν τη δυνατότητα στους μαθητές να συζητήσουν σχετικά με τις πολλαπλές πλευρές της κρίσης, καθώς και για τους εναλλακτικούς δρόμους οι οποίοι έχουν διατυπωθεί για το ξεπέρασμά της, να διατυπώσουν τις δικές τους απόψεις χωρίς σε καμιά περίπτωση να προσπαθήσουν να τις επιβάλλουν, εάν πραγματικά επιθυμούν να αναπτύξουν την κριτική τους συνείδηση στη βάση των σημερινών ενδιαφερόντων τους. Μάλιστα, αυτού του είδους οι συζητήσεις πρέπει να θέτουν σε προτεραιότητα το να δοθεί η δυνατότητα στους λεγόμενους «κακούς» μαθητές (οι οποίοι κατά κανόνα προέρχονται από τις κατώτερες στην κοινωνική ιεραρχία κοινωνικές τάξεις) να μεταφέρουν τις εμπειρίες τους εντός του σχολείου και να ενεργοποιηθούν στη διδασκαλία. Έτσι, η διδασκαλία θα γίνει για αυτούς τους μαθητές μια πολύ λιγότερο 12

13 αποξενωμένη διεργασία από εκείνη την τυπική διδασκαλία που θεμελιώνεται σε εγχειρίδια, τα περιεχόμενα της οποίας συνήθως καλούνται να απομνημονεύσουν. Ακόμη, αυτοί οι μαθητές θα έχουν τη δυνατότητα να διατυπώσουν έναν ολόκληρο πλούτο προτάσεων κινητοποιώντας τη φαντασία τους για να προτείνουν λύσεις στην κατεύθυνση του ξεπεράσματος της κρίσης. Δεύτερον, οι παιδαγωγοί πρέπει να εντείνουν τις προσπάθειές τους για την υπεράσπιση της δημοκρατίας στην εκπαίδευση και στην κοινωνία. Σε μια εποχή κατά την οποία το κοινοβούλιο υποβαθμίζεται εκχωρώντας σημαντικότατες αποφάσεις στην κυβέρνηση και σε ευρωπαϊκά κέντρα αποφάσεων χωρίς άμεση λαϊκή νομιμοποίηση, ο φόβος ο οποίος προωθείται συστηματικά από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης στοχεύει στον εγκλωβισμό όλων στη λογική της αναζήτησης ατομικών λύσεων και της διάλυσης κάθε κοινωνικού δεσμού, ενώ σημαίνοντες παράγοντες του κοινωνικοπολιτικού καθεστώτος εκφοβίζουν άμεσα ή έμμεσα προτείνοντας αντιδημοκρατικές εκτροπές, η υπεράσπιση του Συντάγματος και της δημοκρατίας αποκτά καθοριστικό ρόλο. Η δημοκρατία ως θεμελιώδης κοινωνική και πολιτική αξία απειλείται, επειδή η όξυνση των κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων ως αποτέλεσμα της κρίσης θέτει σε αμφισβήτηση την αναπαραγωγή του πολιτικού και ιδεολογικού ελέγχου των κυρίαρχων κοινωνικών τάξεων. Οι τελευταίες, στο βαθμό κατά τον οποίο η κρίση οξύνεται, στρέφονται προς αυταρχικές λύσεις για να εξασφαλίσουν τη διατήρηση της εξουσίας τους, λύσεις οι οποίες περιορίζουν τη δημοκρατία. Ειδικά στην εκπαίδευση, η δημοκρατία έχει συρρικνωθεί πριν ακόμα από την εκδήλωση της πρόσφατης οικονομικής κρίσης. Η συρρίκνωσή της οφείλεται διεθνώς πρωταρχικά στην κυριαρχία των νεοφιλελεύθερων νεοσυντηρητικών πολιτικών οι οποίες προωθούν τις ριζικές περικοπές δαπανών, την τοποθέτηση των αναγκών των επιχειρήσεων ως σκοπών των εκπαιδευτικών συστημάτων, την επιλογή σχολείων (όπως τα προγράμματα των κουπονιών επιδότησης), καθώς και την έμφαση στις δεξιότητες και στα αποτελέσματα για τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς, προσομοιώνοντας τα σχολεία με επιχειρήσεις που λειτουργούν στο πλαίσιο μια εξιδανικευμένης αγοράς και εντείνοντας τον έλεγχο της διδασκαλίας. Οι παιδαγωγοί οφείλουν να πάρουν θέση απέναντι στα προηγούμενα. Πρέπει να θεωρήσουν τη δημοκρατία ως αιχμή αγώνα, να τη διεκδικήσουν με επιμονή και να τη συνδέσουν άρρηκτα με την κοινωνική δικαιοσύνη, αντιμετωπίζοντας τις εντεινόμενες ανισότητες και την πολιτική εξουσία. Ταυτόχρονα, πρέπει να δώσουν ζωή στη δημοκρατική λειτουργία των σχολικών τάξεων, αφού η δημοκρατική διαπαιδαγώγηση δεν είναι ζήτημα μόνο λόγων αλλά και έργων. Η δημοκρατική λειτουργία των σχολικών τάξεων την οποία πρέπει να προωθήσουν οι παιδαγωγοί συνδέεται άρρηκτα με την αξιοποίηση των συνεργατικών παιδαγωγικών πρακτικών. Στην παρούσα συγκυρία, η αξιοποίηση αυτών των πρακτικών είναι ιδιαίτερα σημαντική και έρχεται σε αντίθεση με την ατομικιστική λογική που καλλιεργεί η κυρίαρχη κρατική παιδαγωγική. Ο διάλογος, η αλληλεγγύη και η συνειδητή συλλογική εργασία αποτελούν ουσιαστικά συστατικά της παιδαγωγικής σχέσης που είναι αναγκαίο να οικοδομούν καθημερινά οι παιδαγωγοί. Ο ρόλος τους είναι όχι μόνο να διακηρύττουν την αξία της δημοκρατίας ως εκλογικής διαδικασίας και διακυβέρνησης, αλλά να την αντιλαμβάνονται ως κατευθυντήρια αρχή η οποία πρέπει να διαπερνά κάθε μορφή εκπαιδευτικής δραστηριότητας. Η μάθηση δεν μπορεί να γίνεται κατανοητή ως μια πολιτικά ουδέτερη διαδικασία, ανεξάρτητη από τη δημοκρατία, η οποία συνδέεται άμεσα με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, την ελευθερία και την κοινωνική δικαιοσύνη. Άλλωστε, οι παιδαγωγοί που διαθέτουν διαύγεια 13

14 σκέψης δεν μπορούν παρά να κατανοούν ότι είτε έμπρακτα θα συμβάλουν στη διατήρηση της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων είτε θα επιχειρούν να συμβάλουν στο μετασχηματισμό της, εντός και εκτός της σχολικής αίθουσας. Τρίτον, οι παιδαγωγοί οφείλουν να αντιμετωπίσουν τον κατακερματισμό και την πολυδιάσπαση της γνώσης, την άρνηση του ενιαίου χαρακτήρα της. Η κυρίαρχη παιδαγωγική προωθεί ένα ασύνδετο γαλαξία ρηχών γνώσεων ο οποίος δεν αναπτύσσει τη συνθετική και αναλυτική σκέψη και προωθεί τη λογική της εργαλειακής χρήσης τους, με αποτέλεσμα να μη δίνει εφόδια για την ερμηνεία του φυσικού και κοινωνικού κόσμου και, βέβαια, για την αλλαγή του τελευταίου. Έτσι, οι μαθητές αδυνατούν να κατανοήσουν συνολικά την κοινωνία, την αντιλαμβάνονται με στατικό ανιστορικό τρόπο. Σε αντίθεση με αυτή την λογική, οι παιδαγωγοί πρέπει να προωθήσουν την ουσιαστική και σε βάθος κατανόηση θεμάτων τα οποία πρέπει να προσεγγίσουν μαζί με τους μαθητές τους, χρησιμοποιώντας πορίσματα διαφορετικών επιστημονικών περιοχών. Πρέπει να βοηθήσουν τους μαθητές τους να επιχειρηματολογούν, να σκέφτονται τόσο σε αφηρημένο όσο και σε συγκεκριμένο επίπεδο. Αυτές οι ικανότητες της κριτικής σκέψης μπορούν να αναπτυχθούν με τη μελέτη των επειγόντων θεμάτων που σχετίζονται με την κρίση. Ενδεικτικά μπορούμε να πούμε ότι τέτοια θέματα είναι η ανεργία, η καταστροφή των μικρών επιχειρήσεων και η γιγάντωση των καρτέλ, η σμίκρυνση της αγροτικής και της βιομηχανικής παραγωγής, η συρρίκνωση της κρατικής κυριαρχίας έναντι των ισχυρών γεωπολιτικά και οικονομικά χωρών, ο προπαγανδιστικός υπέρ της εξουσίας ρόλος των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Πώς, όμως, είναι δυνατό να μελετηθούν αυτά τα θέματα στο περιοριστικό πλαίσιο το οποίο θέτει η δόμηση του αναλυτικού προγράμματος στη βάση των χωριστών μαθημάτων; Δύο τρόπους μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι παιδαγωγοί. Ο ένας είναι η σύνδεση των περιεχομένων του αναλυτικού προγράμματος με τις συνέπειες και τα αίτια της κρίσης, καθώς και με την αναζήτηση εναλλακτικών δρόμων για το ξεπέρασμά της. Αυτή η σύνδεση απαιτεί να γνωρίζουν πολύ καλά το αναλυτικό πρόγραμμα, να αξιοποιήσουν ολόκληρο τον ορίζοντα των γνώσεών τους και να κινητοποιήσουν τη φαντασία τους. Έτσι, οι παιδαγωγοί διδάσκοντας ιστορία μπορούν να συγκρίνουν την κρίση του 1929 με τη σημερινή, διδάσκοντας πολιτική αγωγή μπορούν να συγκρίνουν παλιότερους περιορισμούς της κρατικής κυριαρχίας με τη σημερινή, διδάσκοντας οικονομικά μπορούν να αναφερθούν στα δάνεια που έχει λάβει η χώρα από την εποχή της απελευθέρωσής της, διδάσκοντας μαθηματικά μπορούν να συζητήσουν για τους τρόπους λειτουργίας των τραπεζών και για τους τρόπους σύνταξης προϋπολογισμού, διδάσκοντας φυσική μπορούν να αναδείξουν τους κινδύνους της χρήσης της πυρηνικής ενέργειας στη σημερινή εποχή που συνδέονται άμεσα με την αύξηση της πιθανότητας των πολέμων. Τα παραδείγματα είναι απλώς ενδεικτικά, αφού το αναλυτικό πρόγραμμα και τα διδακτικά εγχειρίδια προσφέρουν πολλές ευκαιρίες σύνδεσης του περιεχομένου τους (κυρίως στα λεγόμενα θεωρητικά μαθήματα) με τις συνέπειες και τα αίτια της κρίσης. Ο άλλος τρόπος είναι η αξιοποίηση συγκεκριμένων διδακτικών πρακτικών. Οι παιδαγωγοί πρέπει να έχουν την τόλμη να ξεφύγουν από την πραγματοποίηση projects ή δραστηριοτήτων που τείνουν να αποτελέσουν μια καθιερωμένη ρουτίνα στα σχολεία ως αποτέλεσμα του πλαισίου εντός του οποίου καθιερώθηκε εξαρχής η 14

15 ευέλικτη ζώνη 14. Πρέπει να θέσουν τη μελέτη θεμάτων τα οποία σχετίζονται άμεσα με την κρίση στο επίκεντρο της εργασίας των σχολικών τάξεων εφόσον, όπως προαναφέρθηκε, η αξιοποίηση των μαθητικών ενδιαφερόντων είναι απαραίτητη για να συμμετέχουν οι ίδιοι οι μαθητές ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία. Η συγκυρία είναι ευνοϊκή από την άποψη ότι πολλοί μαθητές βιώνουν τις συνέπειες της κρίσης, με την προϋπόθεση ότι, όπως επίσης προαναφέρθηκε, οι παιδαγωγοί δεν πρέπει να αγνοήσουν άλλα ενδιαφέροντα των μαθητών που δεν συνδέονται άμεσα με την κρίση. Άλλωστε, η μέθοδος project είναι μια μέθοδος η οποία εμπεριέχει τη συλλογική εργασία που, ως βασικό συστατικό στοιχείο της δημοκρατικής λειτουργίας της σχολικής τάξης, συμβάλλει στην αντιμετώπιση των κινδύνων οι οποίοι απειλούν τη δημοκρατία. Επίσης, εξαιρετικής σημασίας είναι το ότι η μέθοδος project εμπεριέχει ως βασικό συστατικό της στοιχείο την αλληλεπίδραση της παιδαγωγικής με την κοινωνία (σύμφωνα με τον κλασικό ορισμό της πρόκειται για τη «σύλληψη μιας δραστηριότητας που εκτελείται με όλη μας την καρδιά και προγραμματισμένα μέσα σ ένα κοινωνικό περιβάλλον» 15 ). Για παράδειγμα, η οργάνωση μορφών αλληλεγγύης με ανθρώπους οι οποίοι αποτελούν θύματα της κρίσης (άνεργοι, άστεγοι, απολυμένοι) έχει κρίσιμη σημασία για εφαρμογές της μεθόδου project που θα έχουν άμεσα κοινωνικό πολιτικό χαρακτήρα και θα συνδέουν το διάλογο με την πρακτική. Βέβαια, αυτές οι μορφές αλληλεγγύης δεν πρέπει να έχουν παραδοσιακό φιλανθρωπικό χαρακτήρα, αλλά να κινούνται στην κατεύθυνση της εξασφάλισης εκείνων των υλικών και πνευματικών όρων με βάση τους οποίους οι άνθρωποι θα μπορούν να διεκδικήσουν τη βελτίωση των συνθηκών ζωής τους και, ταυτόχρονα, θα οργανώσουν μορφές συλλογικότητας. Οι κατευθύνσεις δράσης, καθώς και οι τρόποι με τους οποίους είναι δυνατό να προωθηθεί η υλοποίησή τους στο σημερινό σχολείο που προαναφέρθηκαν δεν αποτελούν, βεβαίως, δόγματα. Συγκροτούν μια πρόταση η οποία μπορεί να συμβάλει στην αναγκαία σήμερα συζήτηση για το πώς η ριζοσπαστική παιδαγωγική στις μέρες μας δεν θα μείνει σιωπηλή απέναντι στην κρίση. Μια τέτοια συζήτηση είναι φανερό ότι αφορά σήμερα όσους και όσες επιχειρούν να διαμορφώσουν ριζοσπαστικές εναλλακτικές παιδαγωγικές πρακτικές που διαφοροποιούνται από την κυρίαρχη παιδαγωγική. Πρόκειται για μια συζήτηση η οποία θα είναι δύσκολο να διεξαχθεί, όχι μόνο γιατί θα συναντήσει της αντίδραση της εκπαιδευτικής ιεραρχίας και των εκφραστών της κυρίαρχης κρατικής παιδαγωγικής, αλλά και γιατί σε περιόδους επιδείνωσης των όρων ζωής των εκπαιδευτικών, οι προβληματισμοί για την αλλαγή της εκπαίδευσης και της κοινωνίας είναι δύσκολο να κυριαρχήσουν, αφού η προσοχή πολλών στρέφεται σε άμεσα ζητήματα του βίου 16. Ωστόσο, πρόκειται για μια εντελώς αναγκαία συζήτηση, στο βαθμό κατά τον οποίο η σύντομη ανάλυση των αιτίων της κρίσης που προηγήθηκε είναι ορθή και, συνεπώς, η κρίση στην Ελλάδα δεν πρόκειται να λυθεί μέσω κάποιας πολιτικής στροφής προς τις πολιτικές της μεταπολεμικής ανάπτυξης και του κράτους πρόνοιας. Εάν οι αλλαγές στο διεθνές καπιταλιστικό σύστημα είναι τόσο σημαντικές και βαθιές ώστε η εναλλακτική λύση απέναντι στην 14 Για μια κριτική αυτού του πλαισίου βλπ Γρόλλιος & Λιάμπας, Βλπ Rohrs, 1984, σ Είναι χαρακτηριστικό ότι στη διάρκεια της δεκαετίας που ακολούθησε την κρίση του 1929, οι εκπαιδευτικοί στις Η.Π.Α. πολύ λίγο ασχολήθηκαν συλλογικά με το σχεδιασμό ή με την υποστήριξη μιας νέας κοινωνικής τάξης πραγμάτων. Ενδεικτικά, βλπ Tyack et al, 1984, p.48, 67-69, ,

16 εξαθλίωση και στη βαρβαρότητα είναι η αλλαγή του παρόντος κοινωνικοπολιτικού καθεστώτος και η οικοδόμηση νέας κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης, μια τέτοια εναλλακτική λύση δεν μπορεί παρά να εμπεριέχει ως βασικό συστατικό στοιχείο της μια άλλη λογική για την εκπαίδευση, η οποία πρέπει να θεμελιωθεί στην προώθηση των αξιών της κοινωνικής δικαιοσύνης, της αλληλεγγύης και της δημοκρατίας. Αναφορές Αντωνοπούλου, Σ. (2008) Σύγχρονος Καπιταλισμός και Παγκοσμιοποίηση. Αθήνα: Εξάντας. Aronowitz, S. & Giroux, H. (2010) «Η Διδασκαλία και ο Ρόλος του Αναμορφωτή Διανοούμενου» στο Γούναρη, Π. & Γρόλλιος, Γ. (επιμ) Κριτική Παιδαγωγική. Μια Συλλογή Κειμένων. Αθήνα: Gutenberg. Βατικιώτης, Λ. (2010) «Η μετάσταση στην Ελλάδα μιας χρόνιας και δομικής κρίσης» στο Ο Χάρτης της Κρίσης. Το Τέλος της Αυταπάτης. Αθήνα: Τόπος. Βεργόπουλος, Κ. (2011) Μετά το Τέλος. Η Οικονομία της Καταστροφής και η Επόμενη Μέρα. Αθήνα: Λιβάνης. Γρόλλιος, Γ. & Λιάμπας, Τ. (2001) Ευέλικτη ζώνη και μέθοδος project. Εκπαιδευτική Κοινότητα, τχ.60. Giroux, H. (2010) «Κάτι λείπει: Πολιτισμικές Σπουδές, Νεοφιλελευθερισμός και η Πολιτική της Ελπίδας που Θεμελιώνεται στην Εκπαίδευση» στο Γούναρη, Π. & Γρόλλιος, Γ. (επιμ) Κριτική Παιδαγωγική. Μια Συλλογή Κειμένων. Αθήνα: Guteneberg. Κοτζιάς, Ν. (2012) Η Πολιτική Σωτηρίας Ενάντια στην Τρόϊκα. Κρίση Κυριαρχίας και Δημοκρατίας Κοινωνία και Πολιτική Διέξοδος. Αθήνα: Λιβάνης. Μαυρουδέας, Σ. (2010) «Η Ταραγμένη Διαδρομή του Ελληνικού Καπιταλισμού» στο Ο Χάρτης της Κρίσης. Το Τέλος της Αυταπάτης. Αθήνα: Τόπος. Νεγρεπόντη Δελιβάνη, Μ. (2010) Η Φονική Κρίση και η Ελληνική Τραγωδία. Αθήνα: Λιβάνης. Νεγρεπόντη Δελιβάνη, Μ. (2011) Όλη η Αλήθεια για Χρέος και Ελλείμματα και Πώς θα Σωθούμε. Θεσσαλονίκη: Ιανός. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2011) Βασικό Επιμορφωτικό Υλικό. Τόμος Α: Γενικό Μέρος. Μείζον Πρόγραμμα Επιμόρφωσης Εκπαιδευτικών. Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση. Υπουργείο Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης. Rohrs, H. (1984) Το Κίνημα της Προοδευτικής Εκπαίδευσης. Μτφρ. Δεληκωνσταντής, Κ. & Μπουζάκης, Σ. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης. 16

17 Shor, I. & Freire, P. (1987) A Pedagogy for Liberation. Dialogues on Transforming Education. Westport, Connecticut: Bergin & Garvey. Τόλιος, Γ. (2011) Κρίση, «Απεχθές» Χρέος και Αθέτηση Πληρωμών. Το Ελληνικό Δίλημμα. Αθήνα: Τόπος. Τσαφογιάννης, Γ. (2010) Η Καπιταλιστική Κρίση και η Επιστροφή του Ιμπεριαλισμού. Η Ελλάδα ως Προτεκτοράτο. Αθήνα: Ο Κήπος με τις Λέξεις. Tyack, D., Lowe, R. & Hansot, E. (1984) Public Schools in Hard Times. The Great Depression and Recent Years. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. Harvey, D. (2010) The Enigma of Capital and the Crises of Capitalism. New York: Oxford University Press. 17