ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΤΩΧΕΥΣΗ. α. Τα πρώτα σημάδια της παγκόσμιας κρίσης στην Ελλάδα.

Transcript

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΤΩΧΕΥΣΗ α. Τα πρώτα σημάδια της παγκόσμιας κρίσης στην Ελλάδα. Το οικονομικό πρόγραμμα του Ελευθερίου Βενιζέλου είχε στόχο την οικονομική ανασυγκρότηση της χώρας. Γι αυτό είχε δρομολογήσει έναν αριθμό από μεγάλα δημόσια έργα, η ολοκλήρωση των οποίων θα ωθούσε τη χώρα στην ευημερία και στην ανάπτυξη. Όλα αυτά θα μπορούσαν να γίνουν πραγματικότητα, αλλά κυρίως η διεθνής οικονομική συγκυρία δεν επέτρεψε την άμεση και έγκαιρη ολοκλήρωσή τους. Η κατάρρευση (κραχ) του αμερικανικού χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης το 1929, είχε αλυσιδωτές αντιδράσεις στις οικονομίες των κρατών της Ευρώπης και κυρίως σ αυτές των ασθενέστερων κρατών, όπως η Ελλάδα. Ήδη από το 1930, άρχισαν να φαίνονται τα πρώτα σημάδια της κρίσης και στην Ελλάδα. Οι εξαγωγές άρχισαν να μειώνονται, ενώ δύσκολα μπορούσαν να βρεθούν χρηματοδοτήσεις από το εξωτερικό, για τη χρηματοδότηση των δημοσίων έργων. Ο Βενιζέλος προτού προχωρήσει σε αίτηση νέου δανείου από την Κ.Τ.Ε. θέλησε να διασκεδάσει τις εντυπώσεις ότι η Ελλάδα είχε χτυπηθεί από τη διεθνή κρίση και, το φθινόπωρο του 1930, προκήρυξε διαγωνισμό για την κατασκευή μεγάλων οικοδομικών προσφυγικών συγκροτημάτων στο προάστιο της Νέας Σμύρνης. Υποβλήθηκαν οι προσφορές από τις ξένες εταιρείες, μεταξύ των οποίων καλύτερη ήταν αυτή του αγγλικού ομίλου Holland, Hannen and Cubbits. Όμως, η σύμβαση υπογράφηκε με μια γαλλική εταιρεία, καθώς ο Βενιζέλος επρόκειτο να ζητήσει δάνειο λιρών, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου θα καλυπτόταν από το Παρίσι. Βέβαια, οι Άγγλοι διαμαρτυρήθηκαν κι ο Βενιζέλος δικαιολογήθηκε ότι είχαν υποβάλλει καθυστερημένα τις προτάσεις τους. Εξάλλου, θα μπορούσαν να συμμετάσχουν σε νέους διαγωνισμούς, που θα έκανε το ελληνικό κράτος. Αλλά ούτε και οι Γάλλοι έδειξαν πλήρως ικανοποιημένοι. Γνώριζαν ότι μπορούσαν να πιέσουν περισσότερο την Ελλάδα να ικανοποιήσει τις οικονομικές τους διαφορές, αν ο Βενιζέλος ήθελε να πετύχει το δάνειο. Πράγματι, την ίδια εποχή ο Αλέξανδρος Διομήδης, διοικητής της Τ.τ.Ε. περιόδευε στο εξωτερικό, για να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για το δάνειο. Η διεθνής οικονομική κατάσταση ήταν δύσκολη, γιατί οι ευρωπαϊκές οικονομίες ήδη πλήττονταν από την κρίση που είχε ξεκινήσει από την Αμερική. Τελικά, υπήρξαν ευνοϊκές εξελίξεις και στις , ο Διομήδης ανέφερε από το Λονδίνο την έγκριση της απόφασης για την παραχώρηση δανείου λιρών

2 στην Ελλάδα. Σ αυτό θα συμμετείχαν: η Σουηδία με λίρες, η Αγγλία με λίρες, η Ολλανδία με , η Ιταλία με , η Ελβετία με , ενώ λίρες θα έπρεπε να καλυφθεί στην Ελλάδα. Η τιμή έκδοσης του δανείου ήταν 83,5% με επιτόκιο 6%. Έτσι, το πραγματικό κεφάλαιο ανερχόταν μόλις στα λίρες, ενώ το επιτόκιο στο 7,18%. Ακόμη, η Αμερική θα δάνειζε λίρες, μόλις θα το επέτρεπαν οι συνθήκες της οικονομίας της. Το δάνειο θα χρησιμοποιούταν για παραγωγικές χρήσεις, καθώς και πληρωμές τόκων στην Εθνική Τράπεζα, στην αγγλική Hambro και την αμερικάνικη Speyers. Αν και οι όροι δεν ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκοί, το δάνειο ήταν μια επιτυχία της Ελλάδας. Ένα μήνα πριν, στις 5 Φεβρουαρίου, η Ρουμανία είχε πάρει δάνειο λιρών από τη Γαλλία στην τιμή του 76% και με επιτόκιο 7%. Στην περίπτωση, όμως, της Ελλάδας τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Η σχετικά καλή οικονομική κατάστασή της συγκριτικά με τα άλλα βαλκανικά κράτη και το αναπτυξιακό πρόγραμμα του Βενιζέλου, πάνω στο οποίο είχαν επενδύσει αρκετές ξένες εταιρείες πρέπει να λειτούργησαν θετικά. Τελικά, όμως, απ αυτό το δάνειο μόνο λίρες επενδύθηκαν στα δημόσια έργα, ενώ τα υπόλοιπα χρησιμοποιηθήκαν για αποπληρωμές παλαιοτέρων χρεών. Αυτή την εποχή η παγκόσμια οικονομική κρίση φαίνεται ότι δεν τρόμαζε πολύ τους Έλληνες υπευθύνους. Στις , ο Υπουργός Οικονομικών, Μαρής, σε συζήτηση στη Βουλή για τον προϋπολογισμό του έτους 1931/1932, υποστήριξε ότι η Ελλάδα θα ξεπερνούσε την κρίση και μάλιστα έκανε λεκτική επίθεση εναντίον όσων προέβλεπαν το αντίθετο. Είχε, όμως, άδικο, όπως αποδείχτηκε μόλις λίγους μήνες αργότερα. Οι συνέπειες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης δεν είχαν φτάσει ακόμα στην Ελλάδα και το νόμισμα ακολουθούσε τη σταθεροποιητική του πορεία. Όμως, ήδη από τις 30 Ιουνίου 1931, ο διορισμένος από την Κ.Τ.Ε. Άγγλος σύμβουλος της Τράπεζας της Ελλάδας, Η. C. Finlayson, έγραψε στο Βενιζέλο προειδοποιώντας τον: «...εξακολουθεί να υφίσταται στην Ελλάδα σοβαρή έλλειψις οικονομικής ισσοροπίας και ότι, αν δε ληφθούν διορθωτικά μέτρα, είναι δυνατόν να δημιουργηθεί μια σοβαρή κατάστασις...» Ακριβώς αυτή την εποχή η Κυβέρνηση ζήτησε τη βοήθεια της Εθνικής Τράπεζας και της Τράπεζας της Ελλάδας, για να στηρίξουν την τιμή των κρατικών ομολογιών στο Χρηματιστήριο Αθηνών. Έτσι, τον Ιούνιο οι τιμές των κρατικών ομολογιών έφθασαν στο υψηλότερο σημείο τους.

3 β. Το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα και η αντίδραση της κυβέρνησης Βενιζέλου. Η κατάρρευση του αμερικανικού χρηματιστηρίου στη Νέα Υόρκη το φθινόπωρο του 1929, είχε σοβαρές συνέπειες σε όλες τις ευρωπαϊκές οικονομίες. Αυτές έγιναν έντονες στην Ευρώπη το πρώτο εξάμηνο του Την άνοιξη του 1931, η κατάσταση είχε χειροτερέψει για τις οικονομίες των ευρωπαϊκών κρατών, τα περισσότερα από τα οποία αδυνατούσαν να εξοφλήσουν τα χρέη τους προς την Αμερική. Επίσης, υπήρχε πρόβλημα και στις διευρωπαϊκές πληρωμές δανείων, πράγμα που επιδείνωνε περισσότερο το οικονομικό κλίμα. Το μεγαλύτερο, όμως, πρόβλημα το παρουσίαζε η οικονομία της ηττημένης κατά τον Α παγκόσμιο πόλεμο Γερμανίας, η οποία, εκτός των άλλων χρεών της οικονομίας της, είχε και τις μεγαλύτερες πολεμικές οφειλές προς τις νικήτριες δυνάμεις. Κάτω απ αυτές τις συνθήκες στις 20 Ιουνίου 1931, ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, Χούβερ, πρότεινε την ετήσια αναστολή των πληρωμών των επανορθώσεων από τη Γερμανία προς τους Συμμάχους σε συνδυασμό με την ετήσια αναστολή της πληρωμής των πολεμικών χρεών των Συμμάχων προς την Αμερική. Η Γερμανία είχε τόσο επηρεαστεί από την οικονομική κρίση, ώστε αδυνατούσε να συνεχίσει τις πληρωμές προς το εξωτερικό. Αν η γερμανική οικονομία κατέρρεε, θα έπαυε να υφίσταται για τα αμερικάνικα εξαγώγιμα προϊόντα και η γερμανική αγορά, αφού θα είχε πτωχεύσει. Άμεσο αποτέλεσμα θα ήταν να χαθούν τα αμερικανικά κεφάλαια, που είχαν επενδυθεί εκεί τα τελευταία χρόνια, πράγμα που θα επιδείνωνε περισσότερο την κατάσταση στην ίδια την Αμερική. Τελικά, οι σύμμαχοι συμφώνησαν στο χρεοστάσιο Χούβερ. Η σημαντικότερη επίπτωση για την Ελλάδα ήταν ότι έχανε -οριστικά όπως αποδείχτηκε αργότερα- αρκετά ποσά που της είχαν επιδικαστεί τα προηγούμενα χρόνια από τις γερμανικές επανορθώσεις, ποσά που θα χρησιμοποιούνταν στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας και στη χρηματοδότηση των δημοσίων έργων που είχε θέσει σε κίνηση ο Βενιζέλος. Η κατάσταση στην Ευρώπη επιδεινώθηκε το δεύτερο εξάμηνο του Στις 14 και 15 Ιουλίου, η Γερμανία επέβαλε έλεγχο του συναλλάγματος κι έκλεισε τα χρηματιστηριακά ιδρύματα. Αυτή η κίνηση είχε αλυσιδωτές αντιδράσεις στο εξωτερικό. Η δέσμευση των αγγλικών χρημάτων επέφερε την ταχεία πτώση της τιμής της αγγλικής λίρας. Στην Αγγλία σχηματίστηκε εθνική κυβέρνηση στις 24 Αυγούστου και στις 21 Σεπτεμβρίου η λίρα Αγγλίας εγκατέλειψε τη χρυσή βάση (πράγμα που έκανε και η Αμερική πολύ αργότερα, στις ), δηλαδή έπαψε να μετατρέπεται σε χρυσό. Αυτό επέφερε την άμεση και κατά 30% υποτίμησή της μέσα σ ένα τρίμηνο. Μέχρι το τέλος του 1932, το ίδιο παράδειγμα ακολούθησαν ακόμα άλλες

4 είκοσι τέσσερις χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα. Κάτω απ αυτές τις συνθήκες το τελευταίο τετράμηνο του 1931, υπήρχαν δύο βασικές απόψεις για την τακτική που έπρεπε να ακολουθήσει η Κυβέρνηση Βενιζέλου για το νόμισμα: είτε να αποδεσμεύσει, επίσης, τη δραχμή από το χρυσό, είτε να αποδεσμεύσει τη δραχμή από τη λίρα Αγγλίας και να τη συνδέσει με νόμισμα που ακόμα μετατρεπόταν σε χρυσό. Ο Βενιζέλος πρόκρινε τη δεύτερη λύση, γιατί πίστευε ότι η νομισματική σταθερότητα ήταν απαραίτητη προκειμένου να διατηρήσει στο εξωτερικό την καλή φήμη της χώρας, ως προς την οικονομία της. Αν αποδέσμευε παντελώς το νόμισμα από το χρυσό, η απότομη υποτίμηση θα αλλοίωνε το οικονομικό προφίλ της χώρας και θα μειώνονταν οι ελπίδες για νέο δάνειο. Έτσι ανακλήθηκε (ν. 5322/ ) η σύνδεση με την αγγλική λίρα και την ισοτιμία του 1928 (1 λίρα=375 δραχμές) και το νόμισμα συνδέθηκε με το δολάριο (1 δολάριο=77,05 δραχμές) που ακόμα διατηρούσε τη σχέση του με το χρυσό. Η αποσύνδεση της δραχμής από την αγγλική λίρα είχε άμεση συνέπεια την υποτίμηση της δραχμής σε σχέση με τη λίρα κατά 31,2%, ενώ η αύξηση των τιμών στην αγορά δεν ήταν πάνω από 6,8%. Επίσης, έκλεισε το χρηματιστήριο, ώστε να περιοριστεί η ζήτηση του χρυσού και του ξένου συναλλάγματος. Ο δείκτης μέσης διακύμανσης αξιών των μετοχών του Χρηματιστηρίου Αθηνών, ενώ ήταν στις 82,83 μονάδες το Σεπτέμβριο του 1929, τον αντίστοιχο μήνα το 1931 είχε πέσει στις 45,08 μονάδες, έχοντας απωλέσει το 46% της αξίας του. Αλλά αυτά τα μέτρα δεν μπορούσαν να σώσουν την ελληνική οικονομία. Από τις 22 ως τις 27 Σεπτεμβρίου 1931, πληρώθηκαν περίπου δολάρια από την Τ.τ.Ε. στο εξωτερικό. Στις 28 του ιδίου μήνα, η Κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι η αγορά και η πώληση χρυσού και συναλλάγματος θα γινόταν μόνο από την Τ.τ.Ε. Την ίδια μέρα παραιτήθηκε ο Διοικητής της Τ.τ.Ε. Αλέξανδρος Διομήδης, μετά από διαφωνία του με το Βενιζέλο, αλλά επικαλούμενος λόγους υγείας. Ο Διομήδης, μεταξύ των άλλων δεν είχε προβλέψει τη νομισματική κρίση της Αγγλίας και, όταν η τελευταία εγκατέλειψε τον κανόνα του χρυσού για το νόμισμά της, όλες οι αγγλικές λίρες που βρέθηκαν ως απόθεμα στην Τ.τ.Ε. ήταν στην ουσία άχρηστες. Έτσι, η Ελλάδα είχε ζημιωθεί απ αυτή την υπόθεση λίρες. Επιπλέον, η παραίτηση του Διομήδη έβλαψε την αξιοπιστία της χώρας στο εξωτερικό. Αν σ αυτό προστεθεί η δυσκολία, για να καλυφθεί αυτή η θέση (διοικητής ανέλαβε τελικά, ο Εμμανουήλ Τσουδερός), γίνεται κατανοητό ότι η οικονομία είχε φθάσει σε άσχημο σημείο. Την ίδια στιγμή η γενική κατάσταση των Τραπεζών και των διαθεσίμων τους επιδεινώθηκε. Η ρευστότητα τους, δηλαδή τα χρήματα που είχαν στο ταμείο τους, στην Τ.τ.Ε. και σε άλλες τράπεζες ήταν μόλις στο 17% το Σεπτέμβριο του 1931

5 (από 26% το Δεκέμβριο του 1930). Η Τ.τ.Ε. δανείστηκε δολάρια από την Εθνική. Επιπλέον, επιβλήθηκαν νέα οικονομικά μέτρα: απαγορεύθηκε η εξαγωγή όλων των αξιογράφων και των δραχμών άνευ άδειας της Τ.τ.Ε. Τα χρέη σε συνάλλαγμα, πλέον εξοφλούνταν σε δραχμές, ενώ ο προεξοφλητικός τόκος ανέβηκε από 9% σε 12%. Τον ίδιο μήνα, όμως, ο Βενιζέλος προσπάθησε να καθησυχάσει την αγορά με ανακοίνωση στον Οικονομικό Ταχυδρόμο, αλλά από την εξέλιξη των πραγμάτων τους επόμενους μήνες φαίνεται ότι δεν είχε και πολύ επιτυχία. Τα μεγαλύτερα προβλήματα τα αντιμετώπιζε η Τ.τ.Ε. καθώς η διαμάχη της με τις εμπορικές τράπεζες, έσπρωχνε τις δεύτερες να οδηγούν το συνάλλαγμα στο εξωτερικό προφασιζόμενες ότι αγόραζαν τα ελληνικά χρεόγραφα. Επίσης, στο εσωτερικό η μείωση του καλύμματος των χαρτονομισμάτων που διαχειριζόταν αποκλειστικά η Τ.τ.Ε. γρήγορα θα έφτανε στο όριο του 40%, που η ίδια είχε θέσει το Έτσι, για ν αποφύγει οποιεσδήποτε επιπλοκές, η Τ.τ.Ε. στα τέλη του Σεπτεμβρίου του 1931, μετέτρεψε τις καταθέσεις όψεως σε καταθέσεις προθεσμίας. Παρά ταύτα, το συνάλλαγμα διέφευγε στο εξωτερικό και το όριο του αποθεματικού της μειωνόταν γρήγορα. Το Δεκέμβριο του 1928, ήταν στα 11,3 εκατομμύρια αγγλικές λίρες, και στα 5,1 εκατομμύρια το Δεκέμβριο του 1931 (και τον Απρίλιο του 1932 στα 2,3 εκατομμύρια). Δηλαδή, στα τέλη του 1931, αυτό είχε ήδη φτάσει το 47,8%. Κατ άλλους, όμως, είχε ήδη σπάσει το φράγμα του 40%, καθώς μεγάλο μέρος του αποθέματος είχε επενδυθεί σε λίρες Αγγλίας που μετά τις 21 Σεπτεμβρίου είχαν πάψει να υφίστανται, αφού δε μετατρέπονταν σε χρυσό. Άμεσο αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία μαύρης αγοράς χρυσού και συναλλάγματος, πράγμα που έδειχνε ότι η οικονομία της χώρας ήταν σε άσχημο σημείο. Η αύξηση του προεξοφλητικού τόκου και η περιστολή της κυκλοφορίας δεν έφεραν αποτελέσματα. Στις 5 Δεκεμβρίου, ο Δημήτριος Μάξιμος, τέως διοικητής της Εθνικής Τράπεζας και οικονομικός Σύμβουλος του αντιβενιζελικού Λαϊκού Κόμματος, έγραψε άρθρο στις εφημερίδες Πρωία και Καθημερινή και υποστήριζε την αναστολή όλων των πληρωμών της χώρας σε συνάλλαγμα. Αυτό ισοδυναμούσε με παραδοχή χρεοκοπίας της Ελλάδας. Επίσης, πρότεινε τη συγχώνευση της Τράπεζας της Ελλάδας με την Εθνική Τράπεζα, πράγμα που προκάλεσε θόρυβο όχι μόνο στους εγχώριους οικονομικούς κύκλους, αλλά και στο εξωτερικό. Σε απάντηση η Κυβέρνηση δήλωσε ότι δε σκόπευε να κάνει κάτι τέτοιο, καθώς ανέμενε ότι θα βοηθούνταν οικονομικά με νέο δάνειο από την Ευρώπη. Στις 10 Δεκεμβρίου 1931, τα άσχημα νέα συνέχισαν να έρχονται από την Ευρώπη. Ο Έλληνας πρέσβης από το Λονδίνο, Κακλαμάνος, ανέφερε ότι η τιμή των ελληνικών ομολογιών είχε πέσει κατακόρυφα και ότι η φήμη για ενδεχόμενη

6 χρεοκοπία της Ελλάδας ήταν έντονη. Τον ίδιο μήνα, ο Διοικητής της Τ.τ.Ε., Τσουδερός, επισκέφτηκε το Παρίσι και το Λονδίνο προκειμένου να εξασφαλίσει ένα δάνειο για την Ελλάδα, αλλά δεν τα κατάφερε. γ. Η οικονομική κατάσταση της Ελλάδας στα τέλη του Το γεγονός ότι η Λίρα Αγγλίας εγκατέλειψε τη χρυσή βάση είχε την αρνητική συνέπεια για την Ελλάδα να χαμηλώσει το κάλυμμα της Τ.τ.Ε. Απ την άλλη στα θετικά καταγράφεται ότι μειώθηκε και το δημόσιο χρέος της Ελλάδας, αφού αυτό οφειλόταν κυρίως σε λίρες Αγγλίας. Πέρα από αυτά, ο γενικός δείκτης της οικονομικής δραστηριότητας (με βάση το 1928=100) έπεσε στο 95,3. Σε σχέση με το 1930, οι ελληνικές εξαγωγές μειώθηκαν 23,2% σε ποσότητα και 30% σε αξία. Ως προς τις εξαγωγές των γεωργικών προϊόντων τα οποία αποτελούσαν και τη συντριπτική πλειοψηφία των ελληνικών εξαγωγών, οι τιμές τους έπεσαν κατακόρυφα, ενώ ο δείκτης τιμών εξαγωγικών προϊόντων μειώθηκε από το 100 (κατά το 1928) στο 83,4 το Το κράτος με τη σειρά του, για ν αυξήσει τα έσοδά του, αλλά και για να εμποδίσει τις εισαγωγές και άρα την εκροή συναλλάγματος στο εξωτερικό, αύξησε τους εισαγωγικούς δασμούς. Έτσι, τα έσοδα του κράτους από τους εισαγωγικούς δασμούς αυξήθηκαν από τα 3,6 δισεκατομμύρια δραχμές του 1928 (28,8 % επί της αξίας των εισαγωγών), στα 4 δισεκατομμύρια δραχμές το 1931 (46,3% επί της αξίας των εισαγωγών, οι οποίες μάλιστα μειώθηκαν σε σχέση με το 1928 κατά 30%). Το έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου από 6,1 δισεκατομμύρια δραχμές (1928), περιορίσθηκε στα 4,5 δισεκατομμύρια (1931), λόγω των συναλλαγματικών ελέγχων και της μείωσης των διεθνών τιμών. Παράλληλα, όμως, μειώθηκε και η αναλογία των εξαγωγών ως προς τις εισαγωγές στο 47,95% (1931) από 50,98% (1928). Την ίδια περίοδο τα εμβάσματα από τους μετανάστες του εξωτερικού είχαν μειωθεί δραματικά, εξαιτίας της κρίσης στην Αμερική. Έτσι, από 40,66 εκατομμύρια δολάρια το 1930, είχαν πέσει σε μόλις 7,3 εκατομμύρια δολάρια το Τα έσοδα από τον τουρισμό παρουσίαζαν επίσης μεγάλη κάμψη και οι Έλληνες εφοπλιστές και μεγαλέμποροι που είχαν μεγάλες επενδύσεις στο εξωτερικό είχαν σταματήσει πλέον να στέλνουν συνάλλαγμα. Ο δείκτης της αξίας της γεωργικής παραγωγής (με βάση το 1928=100) έπεσε στο 67,6 το 1931 και ο όγκος της γεωργικής παραγωγής στο 86,7. Ο γενικός δείκτης χονδρικών τιμών (με βάση το 1928=100), ήταν στο 86 το Αναλυτικότερα, για τα γεωργικά προϊόντα έπεσε στο 78, για τα ζωικά στο 98, για τα βιομηχανικά στο 86, για τα εγχώρια γενικά στο 85 και για τα ξένα προϊόντα γενικά

7 στο 86. Κρίση εκδηλωνόταν και στις επιχειρήσεις. Ήδη από το 1928, οι πτωχεύσεις παρουσίαζαν αύξηση. Μεταξύ του 1928 και 1929, αυξήθηκαν 150%, ενώ μεταξύ 1929 και 1930 κατά 90% (συνολικά 893 πτωχεύσεις μόνο γι αυτή τη χρονιά). Συνολικά την περίοδο , πτώχευσαν 779 εταιρείες από τις οποίες οι 20 ήταν βιομηχανίες. Την περίοδο , πτώχευσαν εταιρείες από τις οποίες οι 501 ήταν βιομηχανίες. Είναι φανερό δηλαδή ότι η οικονομική κρίση από το 1930 και μετά είχε χτυπήσει πολύ τη βιομηχανία. Αποτέλεσμα αυτού, ήταν να επιβιώσουν οι καλύτερα προετοιμασμένες βιομηχανίες και επίσης πολλές να συσπειρωθούν, ώστε ν αντιμετωπίσουν καλύτερα την κρίση, πράγμα στο οποίο βοήθησε και το κράτος. Έτσι, ο δείκτης κατανάλωσης των βιομηχανικών προϊόντων παρέμεινε στα επίπεδα του Επίσης, το 1931 πλέον τουλάχιστον το 63,21% της εσωτερικής κατανάλωσης καλυπτόταν από την εγχώρια βιομηχανία (51,61% το 1928). Αυτό συνέβη, γιατί μειώθηκαν οι εισαγωγές και η αγορά στράφηκε στα αντίστοιχα εγχώρια προϊόντα. Το 1931, ο δείκτης της βιομηχανικής παραγωγής ήταν στο 108,88 (με έτος βάση το 1928=100) και ως προς τους επιμέρους κλάδους ήταν κατώτερος από το 1928 στις μεταλλουργικές βιομηχανίες (92,76), στις μηχανολογικές (85,85), στις βιομηχανίες τροφίμων (92,86), στις χημικές βιομηχανίες (96,87), στις βιομηχανίες ιματισμού (55,33) και καπνού (98,73). Αντίθετα, ήταν υψηλότερος στις οικοδομικές βιομηχανίες (108,08), στις κλωστοϋφαντουργικές (116,18), στις βιομηχανίες δέρματος (102,7), χάρτου (130, 41) και ηλεκτρικού ρεύματος (191,66). Σε σχέση με το 1928, ο γενικός τιμάριθμος κόστους ζωής παρουσίασε το 1931 πτώση 8,68%, της διατροφής 17%, της ενδυμασίας 0,14% και των διαφόρων προϊόντων 3,49%. Αντίθετα, αύξηση σημείωσαν ο τιμάριθμος κατοικίας κατά 21% και αυτός του φωτισμού/θέρμανσης κατά 4%. Το μέσο ονομαστικό ανδρικό ημερομίσθιο του εργάτη στην περιοχή Αθήνας-Πειραιά παρουσίασε πραγματική πτώση 10%. Η ανεργία χτύπησε τη βιομηχανία. Ενώ το 1929, υπήρχε αύξηση της απασχόλησης στη βιομηχανία 7,9%, το 1930 η απασχόληση παρουσίασε μείωση 3,06% και το 1931 επιπλέον 2,58% (το 1932 σημειώθηκε πτώση 14,9%, ενώ το 1933 παρουσίασε ανάκαμψη 8,76%). Έτσι, γενικά η ανεργία υπερδιπλασιάστηκε και από άτομα το 1928 ανήλθε το 1931 στα άτομα (και το 1932 στα άτομα). Τέλος, η οικονομική δραστηριότητα άρχισε να μειώνεται. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1927 παρουσίασε αύξηση 5,79%, το 1928 αύξηση 1,42%, το 1929 αύξηση 3,5%. Αντίθετα, μειώθηκε το 1930 κατά 3,48% και το 1931 κατά 4,6% (και το 1932 κατά 3,98%). Το 1931, το εθνικό εισόδημα μειώθηκε σε σχέση με το 1928 κατά 14,6%, ενώ το ισοζύγιο πληρωμών μειώθηκε ελαφρά λόγω των δασμών που επέβαλλε το κράτος, αλλά και της αποσύνδεσης της λίρας Αγγλίας από τη χρυσή

8 βάση. Έτσι, από 8,9 εκατομμύρια λίρες Αγγλίας το 1928, έπεσε στα 7 εκατομμύρια το Κάτω απ αυτές τις συνθήκες ο Βενιζέλος πιεζόταν να προχωρήσει στην υποτίμηση του νομίσματος, διαφορετικά γρήγορα θ αναγκαζόταν να διακόψει τις πληρωμές των χρεών προς το εξωτερικό, πράγμα που θα σήμαινε χρεοκοπία για την Ελλάδα. Αυτός, όμως, πίστευε ότι δεν είχαν χαθεί τα πάντα. Έλπιζε ότι θα μπορούσε να στηριχθεί σ ένα ακόμα δάνειο, για να συνεχίσει τα αναπτυξιακά έργα κι έτσι θα πετύχαινε την οικονομική ανάκαμψη. Γι αυτό ήταν αναγκαίο να διαφυλάξει τη νομισματική σταθερότητα και την ελληνική πίστη στο εξωτερικό σε υψηλά επίπεδα, πράγμα που θα διευκόλυνε το δανεισμό. Μ αυτό το σχέδιο στις αρχές του 1932, ξεκίνησε τις ενέργειες για την επίτευξη του νέου δανείου από το εξωτερικό. δ. Οι προσπάθειες του Βενιζέλου για την αντιμετώπιση της κρίση στις αρχές του Στις 20 Ιανουαρίου 1932, οι Έλληνες πρέσβεις στη Ρώμη, στο Παρίσι και στο Λονδίνο ανέλαβαν να προετοιμάσουν τις ξένες κυβερνήσεις για την έλευση του Βενιζέλου. Γι αυτό παρουσίασαν ένα υπόμνημα όπου γινόταν η περιγραφή της κατάστασης της ελληνικής οικονομίας. Επιπλέον, αναφερόταν ότι ο προϋπολογισμός των τριών τελευταίων χρόνων ήταν πλεονασματικός και ότι το έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών μπορούσε να καλυφθεί από το δάνειο, αλλά και από τα κέρδη που θα απέφεραν τα δημόσια έργα, όταν ολοκληρώνονταν στην επόμενη πενταετία. Για τούτο, η ελληνική κυβέρνηση ζητούσε πενταετή αναστολή πληρωμής τοκοχρεολυσίων του δημοσίου χρέους (το εξωτερικό χρέος απορροφούσε πλέον πάνω από το 40% του δημοσίου προϋπολογισμού και άνω του 80% του συναλλάγματος, που απέφεραν οι εξαγωγές) και παροχή δανείου δολαρίων σε τέσσερις ετήσιες δόσεις. Μ αυτά τα χρήματα θα ολοκληρώνονταν τα δημόσια έργα, θα ισοσκελιζόταν το έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών και η χώρα θα απέφευγε τη χρεοκοπία. Επιπλέον, η Τ.τ.Ε. είχε ζητήσει από την Δημοσιονομική Επιτροπή της Κ.Τ.Ε. να στείλει στην Ελλάδα μια επιτροπή που θα εξέταζε την οικονομία και θα πρότεινε τα μέτρα που έπρεπε να ληφθούν. Ο Βενιζέλος ξεκίνησε τις επισκέψεις από τη Ρώμη, όπου συναντήθηκε με το Μουσσολίνι και τον Grandi στις Αυτοί εξέφρασαν τη συμπάθεια τους στη δύσκολη κατάσταση της Ελλάδας και υποσχέθηκαν να παρέμβουν με θετικό τρόπο στη ΔΟΕ και την επιτροπή της Κ.Τ.Ε. που θα έφτανε στην Ελλάδα, ώστε η ελληνική οικονομία να έχει ήπια μεταχείριση. Στο μεταξύ, στην Ελλάδα η κατάσταση χειροτέρευε και ο Άγγλος πρέσβης ανέφερε για τις φήμες των οικονομικών κύκλων

9 που έλεγαν ότι η δραχμή θα εγκατέλειπε τον κανόνα του χρυσού πολύ σύντομα. Κατόπιν ο Βενιζέλος επισκέφτηκε το Παρίσι. Οι Γάλλοι βρήκαν την ευκαιρία να του θέσουν κάποιες απαιτήσεις, προτού προχωρήσουν σε συζητήσεις για το δάνειο. Το κυριότερο τρέχον πρόβλημα ήταν μια εμπορική σύμβαση σχετικά με κρασιά, που οι Γάλλοι θεωρούσαν επιζήμια γι αυτούς. Όμως, τήρησαν διαλλακτική στάση και συμφώνησαν ότι η θέση της Ελλάδας ήταν δύσκολη. Συζήτησαν το θέμα των κρασιών και ως προς το ζήτημα του δανείου είπαν ότι, μόνο αν το Λονδίνο συμφωνούσε, τότε θα εξέταζαν και οι ίδιοι από άλλη σκοπιά την πρόταση του δανείου, καθώς μόνοι τους θα είχαν περιορισμένα αποτελέσματα. Στις 25 Ιανουαρίου, ο Βενιζέλος έφτασε στο Λονδίνο. Συνάντησε τον πρωθυπουργό R. MacDonanld και τον Υπουργό Εξωτερικών, Simon και στις 26 Ιανουαρίου συναντήθηκε με τον Υπουργό Οικονομικών, Neville Chamberlain. Του είπε ότι, αν δε βοηθούσαν την ελληνική οικονομία, αυτή θα χρεοκοπούσε σύντομα και ότι μόνο οι προτάσεις που είχε στο υπόμνημα μπορούσαν να είναι κάποια σοβαρή βοήθεια. Ο Άγγλος απάντησε ότι η αναστολή πληρωμής των χρεών δε θα είχε σοβαρό αποτέλεσμα. Αλλά, ακόμα κι αν γινόταν, χρειαζόταν τόσο τη συγκατάθεση της ΔΟΕ, όσο και των ομολογιούχων. Στις 28 Ιανουαρίου, ο Βενιζέλος συνάντησε τον σερ Frederick Leith-Ross του θησαυροφυλακίου. Ο τελευταίος ανέφερε ότι η αναστολή των πληρωμών δεν αφορούσε την Αγγλία, αλλά τους ομολογιούχους και ότι κάτι τέτοιο θα έβλαπτε την πίστη της Ελλάδας στο εξωτερικό. Όσο για το δάνειο ότι μόνο η χρηματαγορά θα μπορούσε να το εκδώσει. Τέλος, πρότεινε στο Βενιζέλο να εγκαταλείψει τον κανόνα του χρυσού. Ο Βενιζέλος πληροφόρησε την Αθήνα για τ αποτελέσματα των συναντήσεών του και, επίσης δήλωσε ότι υπήρχαν ελπίδες να πεισθούν οι ομολογιούχοι, ώστε να δεχθούν την πρόσκαιρη παύση των πληρωμών εκ μέρους της Ελλάδας. Πέρα από αυτά, η Δημοσιονομική Επιτροπή της Κ.Τ.Ε. είχε επιλέξει το Σερ Otto Niemeyer, διευθυντή της Τράπεζας της Αγγλίας, για να ερευνήσει και να παρουσιάσει τα οικονομικά προβλήματα της Ελλάδας. Μάλιστα, ο Βενιζέλος είχε συνομιλήσει στο Λονδίνο και με το Niemeyer. Ο τελευταίος, σε εμπιστευτική επιστολή προς τον Finlayson χαρακτήρισε τις προτάσεις του Βενιζέλου λανθασμένες. Κάποια πιθανότητα έδινε στην παύση πληρωμών από την Ελλάδα, αλλά και αυτό μόνο αν κρινόταν απολύτως απαραίτητο. Παρά ταύτα, το Λονδίνο, το Παρίσι και η Ρώμη είχαν συμφωνήσει, ώστε και ο Άγγλος εκπρόσωπος της ΔΟΕ, L. G. Roussin, να εξέταζε την οικονομική κατάσταση της χώρας σε συνεργασία με την Τ.τ.Ε. Στην επιστροφή του προς την Αθήνα, ο Βενιζέλος πέρασε πάλι από το Παρίσι, για να συναντήσει εκ νέου τους Γάλλους ιθύνοντες. Έφτασε εκεί στις 1 Φεβρουαρίου και πρώτα συνάντησε τον Υπουργό Οικονομικών, Flandin, ο οποίος

10 συμφώνησε με τους Άγγλους ότι η αναστολή πληρωμών συνδεόταν άμεσα με τους ομολογιούχους. Επίσης, αν η Ελλάδα προχωρούσε σε διακοπή πληρωμών, δεν μπορούσε ταυτόχρονα να ζητάει και νέο δάνειο, καθώς η αξιοπιστία της θα ήταν ανύπαρκτη. Ο Βενιζέλος απάντησε ότι, αν τελικά λάμβανε το δάνειο που ζητούσε, δε θα προχωρούσε σε χρεοστάσιο. Τελικά, ο Flandin έθεσε πάλι το ζήτημα διαφοράς μεταξύ των δύο κρατών για τα κρασιά και είπε ότι όσο υπήρχε αυτό το ζήτημα, η Γαλλία δεν μπορούσε να προχωρήσει σε οικονομική ενίσχυση. Ο Βενιζέλος απάντησε ότι θα προσπαθούσε να κάνει ό,τι καλύτερο. Στις 5 Φεβρουαρίου, ο Κακλαμάνος ειδοποίησε από το Λονδίνο ότι ο Niemeyer πίστευε πως η κήρυξη του χρεοστασίου δε θα ευνοούσε ένα νέο δάνειο, παρά μόνο εάν η ελληνική κυβέρνηση ερχόταν σε συμφωνία με τους ομολογιούχους του εξωτερικού. Τέλος, ανέφερε ότι κυρίαρχο ρόλο στο δάνειο έπαιζε η Γαλλία κι εκεί έπρεπε να επικεντρωθεί η ελληνική πολιτική. Στο μεταξύ, ο Βενιζέλος επέστρεψε στην Αθήνα και είχε δύο συναντήσεις με τους πολιτικούς αρχηγούς των κομμάτων, στις 9 και 15 Φεβρουαρίου, όπου τους ενημέρωσε σχετικά με το ταξίδι του και τους ανακοίνωσε την απόφασή του να μη γίνει καμία ενέργεια προτού ο Οtto Niemeyer, που θα ερχόταν στις 16 Φεβρουαρίου στην Αθήνα, υποβάλλει την έκθεση του στην Κ.Τ.Ε. κι αυτή καταλήξει σε κάποια απόφαση. Οι ηγέτες της αντιπολίτευσης γενικά, συμφώνησαν με τον πρωθυπουργό. Στις 12 Φεβρουαρίου, ο Βενιζέλος ζήτησε από τον Έλληνα πρέσβη στο Παρίσι, Πολίτη, ενημέρωση για τις πιθανότητες που υπήρχαν για ένα δάνειο σε περίπτωση που η Δημοσιονομική Επιτροπή είχε θετικές για την Ελλάδα αποφάσεις. Στις 14 Φεβρουαρίου, ο Πολίτης απάντησε ότι από τις συνομιλίες που είχε με τους Γάλλους ιθύνοντες έβγαλε το συμπέρασμα ότι οι Γάλλοι θεωρούσαν μάλλον απίθανο κάποιο δάνειο, όμως, θα ασκούσαν επιρροή σε ιδιωτικές τράπεζες που έκαναν επενδύσεις στο εξωτερικό. Ήταν ολοφάνερο ότι τελικά, οι Γάλλοι δεν πίστευαν πως η Ελλάδα θα μπορούσε να ξεπεράσει την κρίση. Άλλωστε, το γεγονός ότι πλησίαζαν εκλογές, τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Γαλλία, τους έκανε όλους ακόμα πιο διστακτικούς απέναντι στην Αθήνα. Λίγες μέρες αργότερα, στις 16 Φεβρουαρίου, έφτασε στην Αθήνα ο Niemeyer, προκειμένου να εξετάσει την κατάσταση της οικονομίας της Ελλάδας. Έμεινε στην Αθήνα δύο εβδομάδες και πριν φύγει ειδοποίησε το Βενιζέλο ότι, αν προχωρούσε σε χρεοστάσιο, θα δημιουργούνταν σοβαρά προβλήματα με την πίστη της Ελλάδας στο εξωτερικό. Το ίδιο επίσης θα γινόταν, αν υλοποιούσαν τη σκέψη της συγχώνευσης της Τ.τ.Ε. με την Εθνική Τράπεζα.

11 ε. Η Δημοσιονομική Επιτροπή της Κ.Τ.Ε. και οι προσμονές της ελληνικής κυβέρνησης. Ενώ η Αθήνα ανέμενε τα αποτελέσματα της έκθεσης Niemeyer, την οποία θα παρέδιδε στη Δημοσιονομική Επιτροπή της Κ.Τ.Ε. ο Βενιζέλος βολιδοσκόπησε εκ νέου το Παρίσι στις αρχές Μαρτίου, για τις πιθανότητες ν αποσπάσει ένα δάνειο. Η απάντηση που πήρε ήταν αόριστη, αλλά επαναλάμβανε ότι θα έπρεπε ν αποκλειστεί η περίπτωση του χρεοστασίου, ώστε και οι πιθανότητες για το δάνειο να είναι καλύτερες. Το Μάρτιο του 1932, ο Υπουργός Εξωτερικών Μιχαλακόπουλος, βρισκόταν στο Παρίσι για τη Σύνοδο της Δημοσιονομικής Επιτροπής της Κ.Τ.Ε. που θ άρχιζε στις 10 Μαρτίου. Σε συνάντηση που είχε με τον Υπουργό Οικονομικών, Flandin, ξεκίνησε τις διαπραγματεύσεις για την ελληνο-γαλλική εμπορική συμφωνία σχετικά με τον ελληνικό καπνό και τα κρασιά. Ο Μιχαλακόπουλος υποχώρησε στις γαλλικές απαιτήσεις, προκειμένου να εξευμενίσει τους Γάλλους για το θέμα του δανείου. Μετά την υπογραφή της συμφωνίας ο Μιχαλακόπουλος έθεσε εκ νέου το θέμα της οικονομικής βοήθειας, θυμίζοντάς του ότι η Ελλάδα ήταν από τους πιο έμπιστους οφειλέτες και ότι, αν δεν έπαιρνε οικονομική βοήθεια, αυτό θα είχε συνέπειες όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά και έμμεσα για τους πιστωτές της, αφού, αν η Ελλάδα προχωρούσε σε χρεοστάσιο, ουσιαστικά θα έχαναν κι αυτοί τα χρήματά τους. Στο μεταξύ, στην Αθήνα οργίαζε η φημολογία ανάμεσα σε επίσημους και ανεπίσημους οικονομικούς κύκλους. Άλλοι έλεγαν ότι ο Βενιζέλος είχε εξασφαλίσει το δάνειο και δημιουργούσε το θόρυβο για δικό του όφελος. Η αντίθετη εκδοχή, η οποία ήταν και η σωστή, ανέφερε ότι ο Βενιζέλος δεν είχε πετύχει τίποτα και το μόνο που έμενε να κάνει ήταν ν αυξήσει τους φόρους, για να ισοσκελίσει τον προϋπολογισμό. Αν τελικά, συνέβαινε το δεύτερο, τότε η εντεινόμενη λαϊκή αγανάκτηση και η αναμενόμενη αποτυχία στο δάνειο θα οδηγούσαν το Βενιζέλο σε παραίτηση. Η Δημοσιονομική Επιτροπή της Κ.Τ.Ε. άρχισε τις εργασίες της στις 10 Μαρτίου στο Παρίσι, για ν αποφασίσει για τα θέματα της οικονομικής βοήθειας προς την Ελλάδα, την Βουλγαρία, την Αυστρία και την Ουγγαρία. Ο σερ Otto Niemeyer είχε υποβάλλει τις προτάσεις του στην Επιτροπή σχετικά με την ελληνική οικονομία και από ελληνικής πλευράς ήταν παρών εκτός από τον Υπουργό Εξωτερικών, Ανδρέα Μιχαλακόπουλο, ο Υπουργός Οικονομικών Γ. Μαρής, ο Εμμ. Τσουδερός και ο Γ. Μαντζαβίνος. Ο Niemeyer ανέφερε στην Επιτροπή ότι ο προϋπολογισμός της

12 Ελλάδας για το 1931/1932, ήταν ελλειμματικός και ότι τα συναλλαγματικά διαθέσιμα της Τ.τ.Ε. είχαν φτάσει στο 32%, ενώ στο τέλος του Μαρτίου υπολογίζονταν στο 27%. Η Ελλάδα όφειλε να προχωρήσει σε μεγάλη περικοπή δαπανών με σκοπό να εξοικονομηθούν χρήματα για τα δημόσια έργα, που ούτως ή άλλως χρειάζονταν και τα χρήματα από το εξωτερικό, για να συνεχιστούν. Επιπλέον, ο Niemeyer είπε ότι τα δημόσια έργα δεν ήταν βέβαιο ότι θα τελείωναν, αλλά κι αν αυτό γινόταν, δεν ήταν σίγουρο ότι θα απέδιδαν τόσο όσο ανέμεναν οι Έλληνες, εκτός του ότι η ολοκλήρωσή τους θα γινόταν μετά από χρόνια. Τέλος, πρότεινε την ετήσια αναστολή πληρωμών και τη συνέχιση της σύνδεσης της δραχμής με το χρυσό κανόνα συναλλάγματος, ώστε να διατηρηθεί η πίστη της Ελλάδας στο εξωτερικό. Στη Σύνοδο μίλησε ο Μαρής και μεταξύ των άλλων ζήτησε δύο κυρίως πράγματα, που κατά τη γνώμη του, θα έβγαζαν από το αδιέξοδο την ελληνική οικονομία: α) Πενταετή αναστολή των πληρωμών της Ελλάδας προς το εξωτερικό. Αυτό θα επέτρεπε την οικονομία 430 εκατομμυρίων δραχμών και επιπλέον από το ισοζύγιο πληρωμών, εξοικονόμηση ακόμα 1,16 εκατομμυρίων λιρών. β) Δάνειο 50 εκατομμυρίων δολαρίων για τη χρηματοδότηση του αναπτυξιακού προγράμματος που ήταν σε εξέλιξη. Επιπλέον, είπε ότι θα μπορούσαν να εξοικονομηθούν ακόμα 500 εκατομμύρια δραχμές από διάφορες οικονομίες για το επόμενο έτος. Στις 23 Μαρτίου, η Επιτροπή ολοκλήρωσε τις εργασίες της, τα δε αποτελέσματα θα τα ανακοίνωνε στις 29 Μαρτίου. Όμως, ο Πολίτης ανέφερε από το Παρίσι ότι είχε καταφέρει να πληροφορηθεί την απόφαση που αφορούσε την Ελλάδα. Σύμφωνα μ αυτήν, η Δημοσιονομική Επιτροπή της Κ.Τ.Ε. κατανοούσε τη δύσκολη κατάσταση της ελληνικής οικονομίας και πρότεινε την αναστολή πληρωμής των δανείων για ένα χρόνο, με σύγχρονη κατάθεση του αντίστοιχου ποσού των τοκοχρεολυσίων σε δραχμές στην Τ.τ.Ε. Τέλος, πιθανόν ήταν να προτείνει την παροχή δανείου δολαρίων και συνιστούσε την αύξηση της φορολογίας, την περικοπή των δημοσίων δαπανών, καθώς και το διορισμό ξένου συμβούλου στο ελληνικό Υπουργείο Οικονομικών. Ουσιαστικά, η Δημοσιονομική Επιτροπή είχε εν μέρει ικανοποιήσει τις ελληνικές αιτήσεις. Από το Παρίσι ο Τσουδερός διατύπωσε το εξής δίλημμα: η Ελλάδα χρειαζόταν οπωσδήποτε τα χρήματα. Ακόμη κι αν έπαιρνε μετά τις 9 Απριλίου τα δολάρια -αφού απαραίτητη προϋπόθεση ήταν να δώσει τη συγκατάθεσή της και η Κ.Τ.Ε. που θα συνεδρίαζε στις 9 Απριλίου- αυτά τα χρήματα δε θα ήταν αρκετά, για να καλύψει η Ελλάδα τις υποχρεώσεις της και θα πτώχευε αργά ή γρήγορα. Αναμένοντας η Ελλάδα, μέχρι τον Ιούνιο τη Συνδιάσκεψη της Λοζάνης για τις πολεμικές επανορθώσεις, ώστε να εκθέσει εκεί επίσημα το πρόβλημά της, θα είχε

13 χαθεί χρόνος και θα είχαν ξοδευτεί τα τελευταία αποθέματα συναλλάγματος. Βέβαια, αν δεν προχωρούσε σε χρεοστάσιο, θα διατηρούσε την πίστη της στο εξωτερικό σε κάποιο επίπεδο και υπήρχε μια μικρή πιθανότητα να καταφέρει να πάρει ένα δάνειο. Σε αντίθετη περίπτωση, αν δηλαδή πρόβαινε στο χρεοστάσιο, θα διέσωζε τα υπολείμματά της, θα συνέχιζε για λίγο τα δημόσια έργα, όμως, η οικονομική πίστη της θα ήταν πλέον παρελθόν. Στο μεταξύ, όμως, οι οφειλές της Ελλάδας προς τους επενδυτές του εξωτερικού πλησίαζαν. Η Ελλάδα έπρεπε ένα δεκαπενθήμερο πριν γίνουν ληξιπρόθεσμες οι οφειλές, να πληρώσει διάφορα ποσά που ανέρχονταν σχεδόν σε φράγκα για διάφορα δάνεια του 1889, 1893, 1910 και 1925, για τα οποία είχαν εγγυηθεί κυρίως η Αγγλία, η Γαλλία, και η Ρωσία. Η κατάσταση, όμως, της Τ.τ.Ε. είχε φτάσει στο απροχώρητο και η κάλυψη της είχε πέσει σε μόλις δολάρια. Η κυβέρνηση, φυσικά, δεν προχώρησε στην εξυπηρέτηση των λογαριασμών και στις 19 Μαρτίου η Τράπεζα της Αγγλίας πληροφόρησε σχετικά τη ΔΟΕ. Στις 21 Μαρτίου, η ΔΟΕ ζήτησε εξηγήσεις από τον υποδιοικητή της Τ.τ.Ε. κι αυτός απάντησε ότι οι οδηγίες του από την Κυβέρνηση ήταν να αναμένει την έκδοση της απόφασης της Δημοσιονομικής Επιτροπής της Κ.Τ.Ε. στις 29 Μαρτίου. Επίσης, διαμαρτυρία επιδόθηκε στο Βενιζέλο που απάντησε στις 23 Μαρτίου ότι, αν πρόβαινε στην άμεση πληρωμή, τότε θα εξαντλούνταν και τα τελευταία αποθέματα της Τ.τ.Ε. Έτσι, ανέμενε κι αυτός το πόρισμα της Κ.Τ.Ε. και ανέφερε ότι η ΔΟΕ δεν έπρεπε ν ανησυχεί για το δάνειο, αφού γι αυτό είχαν εγγυηθεί οι τρεις Μεγάλες Δυνάμεις. Τότε η ΔΟΕ ζήτησε από το Μαρή να δώσει εντολή στην Τ.τ.Ε. ν αρχίσει τις πληρωμές, αλλά εκείνος απάντησε στις 29 Μαρτίου -στηριζόμενος στο πόρισμα της Δημοσιονομικής Επιτροπής- ότι δεν μπορούσε να το κάνει. Επίσης, είπε ότι οι δόσεις, όταν θα πληρώνονταν, έπρεπε να υπολογίζονταν σε στερλίνες και όχι σε χρυσό, γιατί και παλαιότερα και η ΔΟΕ υπολόγιζε τις δόσεις σε στερλίνες. Τέλος, είπε ότι η ΔΟΕ θα έπρεπε να συμπληρώσει τα ποσά που χρειαζόταν από τα δικά της ποσά που διατηρούσε στο εξωτερικό. Η ΔΟΕ, βέβαια, δεν έμεινε ικανοποιημένη από τις απαντήσεις, αλλά η Αθήνα δε φαινόταν διατεθειμένη να αλλάξει γνώμη ούτε και στις 30 Μαρτίου. Επιπλέον, οι Μεγάλες Δυνάμεις που είχαν εγγυηθεί για τα δάνεια δυσανασχέτησαν, λέγοντας ότι αφ ενός η ΔΟΕ δεν μπορούσε ν αλλάξει τους όρους των συμβάσεων των δανείων και αφ ετέρου η Ελλάδα δεν έπρεπε να προχωρήσει στην αναστολή των πληρωμών ή να πληρώσει τους τόκους σε στερλίνες. Παρά ταύτα, η ελληνική κυβέρνηση έμεινε αμετάπειστη, ενώ η Αγγλία και η Γαλλία προχώρησαν την 1 η Απριλίου στις πληρωμές των τοκοχρεολυσίων ως εγγυήτριες δυνάμεις.

14 στ. Ο μαύρος Απρίλιος της ελληνικής οικονομίας και η πτώχευση Στο εσωτερικό η πολιτική κατάσταση χειροτέρευε. Ο Βενιζέλος σε συνάντηση με τους πολιτικούς αρχηγούς των κομμάτων στις 25 και 28 Μαρτίου, πρότεινε τη συγκρότηση οικουμενικής κυβέρνησης και την υποστήριξη των αιτημάτων της Ελλάδας στην Κ.Τ.Ε. στα μέσα του Απριλίου. Μ αυτές τις προτάσεις ήθελε ν αποσπάσει από πάνω του τη διαφαινόμενη αποτυχία της κυβέρνησής του, μεταθέτοντας την ευθύνη της χρεοκοπίας σε συλλογικό επίπεδο. Απ την άλλη, πίστευε ότι η υποστήριξη των ελληνικών απόψεων από το σύνολο του πολιτικού κόσμου στην Κ.Τ.Ε. θα έδινε μεγαλύτερο κύρος στις προτάσεις τους κι έτσι, ίσως είχαν περισσότερες πιθανότητες να πετύχουν τους στόχους τους. Οι ηγέτες της αντιπολίτευσης συμφώνησαν, εκτός από τον Παναγή Τσαλδάρη του Λαϊκού Κόμματος που διέβλεπε τάση μεταφοράς της αποτυχίας της οικονομικής πολιτικής του Βενιζέλου στα υπόλοιπα κόμματα. Πίστευε ότι ο Βενιζέλος έπρεπε ή να αναλάβει μόνος του την αποτυχία, να παραιτηθεί και να γίνουν άμεσα εκλογές. Επίσης, θεωρούσε ότι μια συμμαχία με το Βενιζέλο θα ήταν επιζήμια για το κόμμα του, αφού ούτως ή άλλως πλησίαζαν εκλογές, πράγμα που θα σήμαινε και μεγάλη διαρροή ψήφων, τη στιγμή μάλιστα που οι Φιλελεύθεροι ήταν αποδυναμωμένοι. Έτσι, ο Τσαλδάρης επέλεξε τη σύγκρουση. Διέβλεπε σωστά ότι αφ ενός ο Βενιζέλος δεν είχε πιθανότητες να παραμείνει στην πρωθυπουργία, ενώ η σύγκρουση μαζί του θα έφερνε μεγαλύτερη συσπείρωση στους ψηφοφόρους του Λαϊκού Κόμματός του και προσέλευση δυσαρεστημένων ψηφοφόρων από τα άλλα κόμματα. Ο Βενιζέλος αντελήφθη το σχέδιο του Τσαλδάρη και στις συνεδριάσεις της Βουλής στις 20 και 31 Μαρτίου και στην 1 η Απριλίου προχώρησε σε σκληρότατη επίθεση εναντίον του, γιατί αρνήθηκε να συνεργαστεί για το καλό της χώρας σε μια δύσκολη περίοδο, αλλά και για προηγούμενα σφάλματα του Λαϊκού Κόμματος. Μάλιστα, έφτασε να τον κατηγορήσει ακόμα και τα λάθη που διαπράχθηκαν από το κόμμα του την περίοδο της Μικρασιατικής καταστροφής. Ακόμα κι έτσι, ο Βενιζέλος προσπαθούσε αφ ενός να μοιράσει την αποτυχία του στην οικονομία και σε άλλες πλευρές, θεωρώντας ότι μια αιτία της κατάστασης αυτής ήταν η έλλειψη υποστήριξης από την αντιπολίτευση, αφ ετέρου θέλησε να συσπειρώσει τους ψηφοφόρους του, καθώς οι εκλογές πλησίαζαν (23 Σεπτεμβρίου). Ο Τσαλδάρης ανταπέδωσε με την ίδια σκληρότητα και προχώρησε τις κατηγορίες του ακόμη και στην εποχή της Συνθήκης των Σεβρών, κατηγορώντας το Βενιζέλο ακόμα και για την εποχή της Μικρασιατικής καταστροφής. Ήταν φανερό ότι η οικονομική καταστροφή είχε πυροδοτήσει την έξαψη των πολιτικών παθών.

15 Επιπλέον, ο Άγγλος πρέσβης, Ramsay, πίστευε ότι κατά τις επερχόμενες εκλογές ήταν πολύ πιθανόν ότι ο Βενιζέλος θα έχανε την εξουσία, πράγμα που ίσως οδηγούσε στην πολιτική αναρχία. Μάλιστα, διέβλεπε ότι ίσως την πρωθυπουργία θ αναλάμβαναν πολιτικοί αριστεριζόντων αποκλίσεων, όπως ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Ο πολιτικός φανατισμός που επικρατούσε στο εσωτερικό, εξέθετε ακόμα περισσότερο τη χώρα στο εξωτερικό, ιδιαίτερα από τη στιγμή που οι Έλληνες πρέσβεις εργάζονταν, για να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για το επιδιωκόμενο δάνειο, αλλά και για το διακανονισμό του θέματος των πληρωμών προς τους ομολογιούχους. Από την Αγγλία ο Κακλαμάνος ανέφερε ότι γενικά έκαναν καλή εντύπωση οι προτάσεις της Δημοσιονομικής Επιτροπής, όμως, οι ομολογιούχοι διαμαρτύρονταν για την πληρωμή των τόκων σε στερλίνες, αντί για χρυσό και τέλος ότι το Foreign Office συνιστούσε να εγκαταλείψει η Ελλάδα τον κανόνα του χρυσού. Από τη Γαλλία, ο Πολίτης ειδοποιούσε ότι ο Γάλλος πρωθυπουργός τον είχε διαβεβαιώσει ότι θα έκανε το παν, για να βοηθήσει την Ελλάδα να πάρει το δάνειο και γι αυτό θα έπρεπε να παραμείνει στην εξουσία ο Βενιζέλος και να διατηρηθεί η πολιτική σταθερότητα. Διαμαρτύρονταν, όμως, κι εκεί οι ομολογιούχοι για την πληρωμή των χρεών σε στερλίνες και όχι σε χρυσό, αλλά ήταν και θετικοί γενικά στις ελληνικές προτάσεις. Τέλος, από την Ιταλία ο Μεταξάς ανέφερε ότι ο Μουσσολίνι θα εργαζόταν για την απόσβεση των επανορθώσεων και των πολεμικών χρεών, τη μείωση του προστατευτισμού, την προώθηση του εμπορίου και την αναθεώρηση των άδικων όρων των συνθηκών ειρήνης. Επίσης, θεωρούσε πρωταρχικής σημασίας το θέμα της βοήθειας προς την Ελλάδα και τις παραδουνάβιες χώρες. Ωστόσο, νέες απαιτήσεις για πληρωμές για τις 1 και 15 Απριλίου για ληξιπρόθεσμες οφειλές της 1 Μαΐου (του προσφυγικού δανείου του 1924) έρχονταν από το εξωτερικό. Επίσης, την 1 η Απριλίου έπρεπε να καταβληθεί η δόση της 15 ης Απριλίου των χρεολυσίων των ομολογιών του Σιδηροδρόμου Θεσσαλονίκης- Κωνσταντινούπολης. Η Τ.τ.Ε. ειδοποίησε τη ΔΟΕ ότι με εντολή της κυβέρνησης δε μεταβίβαζε τα ποσά στο εξωτερικό. Στις 15 Απριλίου, ο πρέσβης της Αγγλίας, Ramsay, ειδοποιούσε ότι η κατάσταση της Ελλάδας χειροτέρευε. Το εμπορικό χρέος διογκωνόταν, η τιμή της λίρας είχε φτάσει ανεπίσημα στις 580 δραχμές (375 δραχμές το 1928), ενώ η μαύρη αγορά χρυσού και συναλλάγματος οργίαζε. Οι δανειστές από το εξωτερικό ήταν πιεστικοί, ενώ η ελληνική κυβέρνηση ζητούσε πίστωση χρόνου, μέχρι να βγει απόφαση του Συμβουλίου της Κ.Τ.Ε. που θα συνεδρίαζε από τις 9 Απριλίου στη Γενεύη. Στο εσωτερικό έμποροι και βιομήχανοι διαμαρτύρονταν για τις επιλογές της Κυβέρνησης στην αντιμετώπιση της κρίσης. Οι μικρές τράπεζες είχαν σοβαρά

16 προβλήματα και η Τ.τ.Ε. προχώρησε σε χορηγήσεις ύψους 733 εκατομμυρίων δραχμών από τα οποία τα 500 πήγαν προς τις μικρότερες τράπεζες. Η ρευστότητα των τεσσάρων μεγάλων εμπορικών τραπεζών είχε μειωθεί από 16,8% το Δεκέμβριο του 1931 και σε 9,7% τον Απρίλιο του Οι καταθέσεις του πρώτου τριμήνου του 1932 είχαν παρουσιάσει μείωση μέχρι 11%, η κυκλοφορία του νομίσματος είχε μείωση 2,5%, ενώ το κάλυμμα του στην Τ.τ.Ε. ήταν πλέον σταθερά κάτω από το όριο του 40% που είχε θέσει η Τ.τ.Ε. όταν είχε ιδρυθεί. Στις 13 Απριλίου, ο Βενιζέλος βρισκόταν στη Γενεύη για τη συνδιάσκεψη του Συμβουλίου της Κ.Τ.Ε. κι εκεί συνάντησε το Βρετανό Υπουργό Εξωτερικών, John Simon. Ο τελευταίος του είπε ότι ήταν δύσκολο να δοθεί οικονομική βοήθεια στις χώρες που διατηρούσαν τον κανόνα του χρυσού. Ο Βενιζέλος ανέφερε πως σκόπευε να εγκαταλείψει τη χρυσή βάση, και του ανέλυσε τη δεινή οικονομική κατάσταση της χώρας, που χρειαζόταν γερή βοήθεια από το εξωτερικό, για να βγει από το τέλμα και πενταετή αναστολή των πληρωμών. Για να τον πιέσει ακόμα περισσότερο, του είπε ότι, αν οι αποφάσεις της Κ.Τ.Ε. δεν ήταν ανάλογες με τις προσδοκίες της Ελλάδας, τότε η χώρα δε θα προχωρούσε στην εκπλήρωση των οφειλών της 1 ης Μαΐου. Ακόμη κι ο Γάλλος πρωθυπουργός, Andre Tardieu, παραδέχτηκε ύστερα από εξηγήσεις του Βενιζέλου, την τραγική θέση στην οποία είχε περιέλθει η Ελλάδα. Στις 15 Απριλίου, ο Βενιζέλος μίλησε στην Κ.Τ.Ε. για τα προβλήματα της ελληνικής οικονομίας. Επανέλαβε τις αιτήσεις του για πενταετή αναβολή πληρωμών και το δάνειο των δολαρίων, εξηγώντας ότι μαζί με τα μέτρα που θα λάμβανε στο εσωτερικό, θα κατάφερνε ν ανορθώσει την οικονομία, να ολοκληρώσει τα αναπτυξιακά έργα και να ξεπληρώσει τους ομολογιούχους. Τα μέτρα δε, που είχαν προταθεί από τη Δημοσιονομική Επιτροπή έδειχναν σαφώς ότι η ελληνική οικονομία χρειαζόταν βοήθεια, όμως, ήταν ελάχιστα, μπροστά σε αυτά που, κατά το Βενιζέλο, απαιτούνταν. Επίσης, ανέφερε ότι τα λεφτά των ομολογιούχων δε θα χάνονταν, καθώς το οικονομικό αντίκρισμα των ομολογιών θα κατατίθετο σε δεσμευμένους λογαριασμούς της Τ.τ.Ε. Πίστευε, τέλος ότι αν η χώρα δε δεχόταν τη βοήθεια που περίμενε, τότε τ αποτελέσματα θα ήταν μοιραία. Σε δευτερολογία του έκανε εκ νέου έκκληση στις Μεγάλες Δυνάμεις για γερή οικονομική βοήθεια, ενώ οι Μεγάλες Δυνάμεις έδειχναν θετικές στην προοπτική παραχώρησης ενός δανείου στις μικρές χώρες. Όμως, η τελική απόφαση της Κ.Τ.Ε. δεν ήταν ευνοϊκή. Ανέφερε, η Ελλάδα έπρεπε να λάβει ετήσια αναστολή για τις πληρωμές των εξωτερικών οφειλών της, συμφωνούσε ότι έπρεπε να καταβληθεί το αντίτιμο των οφειλών σε δεσμευμένο λογαριασμό στην Τ.τ.Ε., όμως, δεν έκρινε ότι η Ελλάδα είχε ανάγκη δανείου. Αυτή η απόφαση ήταν η χαριστική βολή στην παραπαίουσα ελληνική οικονομία. Στην

17 παραπάνω απόφαση δε γινόταν λόγος για την προσωρινή αναστολή των πληρωμών της 1 ης Μαΐου (για 0,5 εκατομμύρια λίρες), που είχε ζητήσει η ελληνική πλευρά. Συνεπώς, αυτά τα χρήματα έπρεπε να πληρωθούν άμεσα. Πάντως ο Βενιζέλος θεώρησε την απόφαση της Κ.Τ.Ε. ως επιτυχία, αν και στην πραγματικότητα το κέρδος ήταν μηδαμινό. Μετά και από αυτή την απόφαση, οι εξελίξεις για την Ελλάδα ήταν ραγδαίες. Στις 21 Απριλίου, παραιτήθηκε ο υπουργός Οικονομικών, Γεώργιος Μαρής, ύστερα από διαφωνία με το Βενιζέλο. Ο Μαρής πίστευε ότι, αν εγκατέλειπαν το χρυσό κανόνα, θα έπρεπε να κηρύξουν εκλογές, γιατί διαφορετικά θα έπρεπε τα βαριά φορολογικά μέτρα να τα χρεωθεί μόνο το κόμμα τους. Αλλά ο Βενιζέλος διαφώνησε κι έτσι ο Μαρής παραιτήθηκε. Στις 23 Απριλίου, ο νέος Υπουργός, καθηγητής Κυριάκος Βαρβαρέσσος, κήρυξε την πτώχευση και την αναστολή των πληρωμών από το ελληνικό δημόσιο, ενώ ζήτησε από τη ΔΟΕ δάνειο δραχμών, αίτημα που δε βρήκε ανταπόκριση. Στις 26 Απριλίου, ψηφίστηκε νέος νόμος (5422/ και Φ.Ε.Κ. 133/1932), με τον οποίο η Τ.τ.Ε. απαλλασσόταν από την υποχρέωση να εξαργυρώνει τα χαρτονομίσματά της με χρυσό. Τέλος, στις 27 Απριλίου η Ελλάδα εγκατέλειψε επίσημα τον κανόνα του χρυσού. ζ. Ο δανεισμός, οι τράπεζες και ο ρόλος τους στην πτώχευση της Ελλάδας. ζ1. Ο δανεισμός και οι συνέπειές του στην ελληνική οικονομία. Η οικονομική κρίση της Ελλάδας και η πτώχευση του 1932, ήταν αποτέλεσμα ενός πλέγματος εξωτερικών και εσωτερικών παραγόντων. Ως προς τους πρώτους, σημαντικότερος ήταν η παγκόσμια οικονομική κρίση, που ξεκίνησε από την Αμερική το 1929 και γρήγορα έφτασε και στην Ευρώπη. Το Μάιο του 1931, η μεγάλη αυστριακή τράπεζα, Kredit Anstalt, κήρυξε πτώχευση, προκαλώντας κύματα ανησυχίας στην Ευρώπη. Ακολούθησε η γερμανική τράπεζα Danat Bank (Darmstädter und National Bank), ενώ και το κάλυμμα της Reichsbank μειωνόταν γρήγορα. Η Αγγλία ήταν σε πολύ δύσκολη θέση, καθώς τα ξένα κεφάλαια εγκατέλειπαν τη χώρα, ενώ οι βραχυπρόθεσμες υποχρεώσεις της στο εξωτερικό ήταν σημαντικές. Άμεσο αποτέλεσμα ήταν η Αγγλία ν αποδεσμεύσει τη λίρα από το χρυσό και η αναστολή παροχής δανείων στο εξωτερικό. Αυτές οι κινήσεις είχαν σοβαρές επιπτώσεις στις άλλες ευρωπαϊκές οικονομίες και κυρίως σ αυτές όπως της Ελλάδας, που είχαν άμεση εξάρτηση από τα αγγλικά κεφάλαια. Στους εσωτερικούς παράγοντες που επηρέασαν αρνητικά την ελληνική οικονομία και την οδήγησαν στην πτώχευση συγκαταλέγονται, ο υπερβολικός

18 δανεισμός και ο ρόλος των τραπεζών στην εσωτερική αγορά. Όταν ο Βενιζέλος ανέλαβε τη διακυβέρνηση του κράτους τον Αύγουστο του 1928, είχε δύο στόχους: την εδραίωση της ειρήνης στα Βαλκάνια και την οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Η Ελλάδα είχε ανάγκη από την παγίωση της ειρήνης στο βαλκανικό χώρο. Μόνο μ αυτό τον τρόπο θα μπορούσε να προχωρήσει στην επίτευξη του δεύτερου στόχου. Η οικονομική, όμως, ανάπτυξη προϋπέθετε μεγάλα δημόσια έργα, τα οποία μετά από μερικά χρόνια θα έφερναν αποτελέσματα. Η Ελλάδα ήταν φτωχό κράτος που χρειαζόταν απαραιτήτως κεφάλαια. Ο Βενιζέλος κατάφερε να τα αντλήσει από το εξωτερικό και να ξεκινήσει την εφαρμογή αναπτυξιακών του έργων. Μετά το 1922, όλες οι κυβερνήσεις είχαν στραφεί στον εξωτερικό δανεισμό. Κάνοντας ένα σύντομο απολογισμό των εξωτερικών δανείων που σύναψε η Ελλάδα τα έτη θα διαπιστώσουμε ότι το συνολικό ονομαστικό κεφάλαιο αυτών των δανείων ήταν περίπου 1.015,2 εκατομμύρια χρυσά γαλλικά φράγκα ( εκατομμύρια δραχμές), ενώ το πραγματικό ποσό που εισπράχθηκε ήταν 884,5 εκατομμύρια χρυσά γαλλικά φράγκα ( εκατομμύρια δραχμές). Ο μέσος όρος έκδοσης των δανείων ήταν το 89% του αρχικού κεφαλαίου, το μέσο ονομαστικό επιτόκιο 7%, ενώ το μέσο πραγματικό επιτόκιο ανερχόταν τουλάχιστον στο 8%. Ο μέσος χρόνος απόσβεσης των δανείων ήταν τα 33 έτη. Τα ποσά αυτά είναι τα περισσότερα που ποτέ είχε λάβει η Ελλάδα σε τόσο μικρό διάστημα. Το 67,42% αυτού του ποσού προερχόταν από τα κεφαλαιοκρατικά κέντρα της Αγγλίας, πράγμα που δείχνει και την εξάρτηση της Ελλάδας από αυτή. Επίσης, διάφορα ποσά προέρχονταν από την Αμερική (9,88%), τη Γαλλία (7,52%), τη Σουηδία (5,40%), το Βέλγιο (3,44%) και το υπόλοιπο από άλλες χώρες. Ως προς τα δάνεια του εσωτερικού την ίδια περίοδο το ποσό ανερχόταν στα εκατομμύρια δραχμές ( χρυσά γαλλικά φράγκα). Πάντως, το αποτέλεσμα αυτών ήταν να επιβαρυνθεί δραματικά ο κρατικός προϋπολογισμός και το συνολικό δημόσιο χρέος της χώρας στις αρχές του 1928 ήταν στα 38 δισεκατομμύρια δραχμές, ενώ στα μέσα του 1931 έφτανε τα 44 δισεκατομμύρια δραχμές. Τα δάνεια ωφέλησαν πολλαπλά την Ελλάδα. Κατ αρχήν, η νομισματική σταθεροποίηση του 1928 ήταν το πρώτο όφελος. Παράλληλα, αυτό επέτρεψε στα επόμενα χρόνια να προχωρήσει ευκολότερα η σύναψη νέων δανείων με καλύτερους όρους, καθώς η οικονομική πίστη της χώρας προς το εξωτερικό είχε βελτιωθεί. Έπειτα, θεραπεύτηκαν πολλές από τις προσφυγικές ανάγκες, που ήταν έντονες τη δεκαετία του Αλλά και τα αρνητικά σημεία ήταν εξίσου σημαντικά. Η σύναψη των δανείων δεν είχε γίνει πάντα με τους καλύτερους όρους, ειδικά πριν από το Επίσης, επειδή εκδίδονταν σε υψηλές τιμές, τα προτιμούσαν ακόμη και οι

19 εσωτερικοί οικονομικοί κύκλοι, πράγμα που σήμαινε ότι ένα μεγάλο μέρος του συναλλάγματος έφευγε στο εξωτερικό και κατευθυνόταν στην κάλυψη των εκεί εκδομένων χρεογράφων. Αντίθετα, δε συνέβαινε το ίδιο με τα ιδιωτικά χρεόγραφα του εσωτερικού. Και ο Βενιζέλος έλαβε δάνεια με βασικό στόχο τη χρήση τους σε δημόσια έργα. Τα σημαντικότερα από αυτά ήταν: 1) Παραγωγικό δάνειο για τα υδραυλικά έργα που πραγματοποιούνταν στη Μακεδονία, ενώ μέρος του χρησίμευσε στην ολοκλήρωση του οδικού δικτύου (1928). Το ονομαστικό ύψος του ήταν 4 εκατομμύρια λίρες με τιμή έκδοσης 84% και τόκο 6%. Το πραγματικό κεφάλαιο ήταν 3,36 εκατομμύρια λίρες και το πραγματικό επιτόκιο ήταν 7,14%. 2) Δάνειο από τις ΗΠΑ ύψους 12,2 εκατομμυρίων δολαρίων με τόκο 4% (1930). Το πραγματικό και ονομαστικό κεφάλαιο και οι τόκοι τους συμπίπτουν, πράγμα που δείχνει και το ενδιαφέρον του αμερικάνικου κεφαλαίου ν αποκτήσει ερείσματα στην ελληνική αγορά. 3) Δεύτερο παραγωγικό δάνειο 4,6 εκατομμυρίων λιρών, με τιμή έκδοσης 83,5% και τόκο 6%. Όμως, το πραγματικό κεφάλαιο ανερχόταν σε 3,8 εκατομμύρια λίρες και ο πραγματικός τόκος στο 7,18% (1931). Χρησιμοποιήθηκε σε διάφορους παραγωγικούς τομείς, αλλά και για την αποπληρωμή τόκων σε διάφορες τράπεζες του εσωτερικού (Εθνική Τράπεζα) και του εξωτερικού (τράπεζες Hambro και Speyers). 4) Δάνειο 1 εκατομμυρίου λιρών για την ανέγερση σχολείων στην Ελλάδα. Άμεση συνέπεια του υπερβολικού δανεισμού ήταν το γεγονός ότι διογκώθηκαν τα ελλείμματα και ειδικά το δημόσιο χρέος. Ουσιαστικά, η ετήσια εξυπηρέτηση των δανείων απαιτούσε το 81% των συναλλαγματικών εισπράξεων των εισαγωγών, ποσό εξαιρετικά υψηλό αν αναλογιστούμε ότι καμιά άλλη χώρα της νοτιοανατολικής Ευρώπης δεν αντιμετώπιζε κάτι ανάλογο. Μάλιστα, το ποσό για τις άλλες χώρες κυμαινόταν ανάμεσα στο 16% της Βουλγαρίας και το 46% της Ουγγαρίας. Επίσης, για την εξυπηρέτηση των δανείων απαιτούνταν πάνω από το 9% του εθνικού εισοδήματος. Αυτό, συγκριτικά με άλλες χώρες της Βαλκανικής ήταν επίσης υψηλό, αφού σ αυτές κυμαινόταν σε επίπεδα κάτω του 3%. Έτσι, ουσιαστικά η Ελλάδα ξόδευε τα περισσότερα χρήματα για την εξυπηρέτηση του εξωτερικού δημοσίου χρέους της. Αναλογικά, κάθε πολίτης πλήρωνε 43 δολάρια κατά μέσο όρο, ο Γιουγκοσλάβος 27, ο Ρουμάνος 32 και ο Βούλγαρος μόλις 19 δολάρια. Κατά το οικονομικό έτος 1927/1928 το δημόσιο χρέος της Ελλάδας απαιτούσε το 25% των τακτικών εσόδων και για το επόμενο έτος το ποσοστό ανήλθε στο 40,7%. Μέχρι και

20 το 1932, το ποσοστό αυτό ποτέ δεν έπεσε κάτω από το 35%. Το σύνολο των ετησίων πληρωμών προς το εξωτερικό από το 1,56 δισεκατομμύρια δραχμές το 1923, έφτασε τα 2 δισεκατομμύρια το 1925/6 και από το 1928/9 και μετά ήταν πάντοτε πάνω από τα 3 δισεκατομμύρια ετησίως. Ειδικά, την περίοδο , η Ελλάδα είχε εισπράξει από δάνεια 10,323 δισεκατομμύρια δραχμές και είχε καταβάλλει για την εξυπηρέτηση του χρέους 13,927 δισεκατομμύρια, δηλαδή 35% περισσότερα χρήματα απ όσα είχε τελικά εισπράξει. Μια άλλη σημαντική συνέπεια του υπερδανεισμού της χώρας ήταν η επιβάρυνση του κρατικού προϋπολογισμού που με δυσκολία μπορούσε να ισοσκελιστεί. Και ναι μεν τα πρώτα έτη της διακυβέρνησης του Βενιζέλου, λόγω και της φορολογίας υπήρχαν μικρά πλεονάσματα (το 1928 έφτανε τα 0,63 δισεκατομμύρια δραχμές, το 1929 τα 0,80 και το 1930 τα 0,22), αλλά στα τέλη του 1931 καταγράφεται έλλειμμα 0,24 δισεκατομμύρια δραχμές, ενώ το 1932, η Ελλάδα κάτω και από την πίεση της διεθνούς κρίσης τελικά κήρυξε πτώχευση. Το παράδοξο είναι ότι αν και τα δάνεια συνήφθησαν με σχεδόν στόχο τα παραγωγικά έργα, όμως, αυτά δε χρηματοδοτήθηκαν αρκετά. Πρώτιστο μέλημα ήταν η διατήρηση έστω και ελάχιστα πλεονασματικών προϋπολογισμών, ώστε να διατηρείται η καλή πίστη της χώρας στο εξωτερικό. Επιπλέον, ούτε τα μικρά πλεονάσματα χρησιμοποιήθηκαν στη χρηματοδότηση των έργων που βρίσκονταν σε εξέλιξη, αλλά κυρίως στην κάλυψη εκτάκτων αναγκών, όπως η εξυπηρέτηση και η αποπληρωμή χρεών του δημοσίου, η κατασκευή κτηρίων (σχολείων, στρατιωτικών κτηρίων, προσφυγικών οικημάτων), η χρηματοδότηση προς διάφορες κρατικές τράπεζες, αγορές στρατιωτικού εξοπλισμού κ.τ.λ. Τα αποτελέσματα αυτού του υπέρογκου δανεισμού εκδηλώθηκαν το 1932, οπότε η Ελλάδα, αδυνατώντας ν ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της στο εξωτερικό κήρυξε πτώχευση, δηλαδή αναστολή πληρωμών των δανείων στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Γενικά, η μεγάλη εξάρτηση της χώρας από τα δάνεια του εξωτερικού και η γενικότερη διεθνής κάμψη επηρέαζαν αρνητικά το ισοζύγιο πληρωμών, σε τέτοιο σημείο, ώστε η οικονομία της χώρας να μην μπορεί ν ακολουθήσει την επιθυμητή αναπτυξιακή πορεία, αλλά να υπόκειται στο συνεχή κίνδυνο της χρεοκοπίας με μόνη διέξοδο το συνεχή δανεισμό.