ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2008 ΤΕΥΧΟΣ 45

Transcript

1 ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ Χ + 7 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2008 ΤΕΥΧΟΣ 45 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΚΩΔ ΠΛΗΡΩΜΕΝΟ ΤΕΛΟΣ Ταχ. Γραφείο Κ Ε Μ Π Α Θ Αριθμός Άδειας 5207/07 ΕΚΔΟΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΚΛΙΝΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ - ΚΛΙΝΙΚΗΣ ΒΙΟΧΗΜΕΙΑΣ Αλωπεκής Αθήνα - τηλ.:

2

3 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 45 Περιεχόμενα 4 Η Ζωή, ο Έρωτας, το Σύμπαν, όλα είναι ΧΗΜΕΙΑ : Μια χρονιά θαυμάτων 13 Η διαδρομή του Mario Capecchi από τους Ιταλικούς δρόμους ως το Βραβείο Nobel Ιατρικής 16 Ανοσοπροσδιορισμοί ινσουλίνης: Σχεδόν 50 χρόνια ύπαρξης και ακόμα υπάρχουν προβλήματα στην προτυποποίηση 19 Παράγοντας V - Leiden: Mια πολύ συχνή διαταραχή 24 Νέα και δραστηριότητες της Ένωσης Κλινικών Χημικών 26 Προσεχή Συνέδρια Διοικητικό Συμβούλιο Πρόεδρος: Δ. Ρίζος Αντιπρόεδρος: Α. Σταθάκη-Φερδερίγου Γ. Γραμματέας: Ό. Παναγιωτάκης Αν. Γεν. Γραμματέας: Α. Χαλιάσος Ταμίας: Α. Ψαρρά Μέλη: Φ. Καράμπαμπα, Α. Διακουμή-Σπυροπούλου Ιδιοκτήτης: ΕΕΚΧ-ΚΒ Αλωπεκής Αθήνα Τηλ.: Fax: Διευθύντρια Σύνταξης Αικ. Ψαρρά Νοταρά 39, Αθήνα stcps@hol.gr Επιτροπή Σύνταξης Μ. Βικεντίου, Μ. Γαροφαλάκη, Α. Γρηγοράτου, Ε. Κώνστα, Κ. Κωνσταντινάκου, Β. Λόη, Ν. Παπαγεωργάκης Εκδότης Σ. Σταματόπουλος Focus on Health ΕΠΕ Δημιουργικός Σχεδιασμός Multimedia Trend ΕΠΕ Επιμέλεια - Παραγωγή Focus on Health ΕΠΕ Ιωάννου Γενναδίου 16, Αθήνα, Τηλ.: , Fax: info@focusonhealth.gr Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ: 8153 Editorial Αγαπητοί συνάδελφοι Η άνοιξη έφθασε στο ελτίο µε το ποίηµα της αγαπηµένης συναδέλφου, η αναχώρηση στο τέλος αφήνει µια µελαγχολία Μια µελαγχολία αφήνει και το τέλος της θητείας αυτού του Συµβουλίου µετά την άνοιξη που έφερε στα εκπαιδευτικά πράγµατα του κλάδου αλλά και αλλού, µακάρι να µπορούσαµε να ευχαριστήσουµε τους πρωτεργάτες Η άνοιξη φαίνεται και στη συνέντευξη της κ. Σοφίας Κάκαρη, µια ζωή γεµάτη δηµιουργία, µια ζωή που σφύζει από ζωή. Κι αν δεν αντιληφθήκατε ότι το 2007 ήταν µια χρονιά θαυµάτων για τη βιολογία, γεµάτη θαύµατα θα σας φανεί η ζωή του νοµπελίστα 2007 Mario Capecchi! Η άνοιξη, τα θαύµατα, µπαινοβγαίνουν στη ζωή µας, είναι δίπλα µας ακόµη και όταν οι καιροί (σε ανοιξιάτικο καιρό) είναι µάλλον µελαγχολικοί Με φιλικούς ανοιξιάτικους χαιρετισµούς Κατερίνα Ψαρρά Υ.Γ.1: Σύµφωνα µε τα λεγόµενα όλων αυτών των top ερευνητών διανύουµε εποχή επιστηµονικής επανάστασης στη βιοϊατρική έρευνα σύµφωνα µε τον ορισµό του Kuhn «Η δοµή των επιστηµονικών επαναστάσεων». Στη διάρκεια µιας επιστηµονικής επανάστασης κανείς δεν αναγνωρίζει ό,τι συµβαίνει, µετά όµως όλοι συνεννοούνται, µιλάνε µια νέα γλώσσα, δηµιουργείται νέο «παράδειγµα». Λέτε; Υ.Γ.2: Απότοµη προσγείωση διότι καλή η άνοιξη αλλά και οι υποχρεώσεις υποχρεώσεις: Μην ξεχάσετε τις εκλογές στις 17/5, µην ξεχάσετε το deadline (1 η Ιουνίου) για την υποβολή εργασιών στο Βαλκανικό µας Συνέδριο, στο BCLF 2008 µαζί µε το 7 ο µας Συνέδριο. Στείλτε εργασίες στο ελτίο! 3

4 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ Η Ζωή, ο Έρωτας, το Σύμπαν, όλα είναι ΧΗΜΕΙΑ Συνέντευξη με την κ. Σοφία Κάκαρη-Δημητρίου Στο πλαίσιο άρθρων για την «Ιστορία της Κλινικής Χημείας στην Ελλάδα», η κυρία Σοφία Κάκαρη, από τους πρώτους κλινικούς χημικούς στην Ελλάδα, αλλά και πρώτη πρόεδρος και παντοτινή φίλη της ΕΕΚΧ- ΚΒ, μας έκανε την τιμή και τη χαρά να μας δώσει την πολύτιμη αυτή συνέντευξη. Ταξιδέψαμε μαζί της σε άλλους δύσκολους αλλά και γεμάτους δημιουργικότητα και ενθουσιασμό καιρούς. Την ευχαριστούμε από καρδιάς για τον κόπο της, για τους θησαυρούς που μας χάρισε, για τη μόνιμη συμπαράστασή της στην εταιρεία και ευχόμαστε να μπορέσει να συνεχίσει το έργο της, να έχει πάντα υγεία, δημιουργία και χαρά. Η Σοφία Κάκαρη-Δημητρίου, Ph.D., FACB (Fellow of the Academy of Clinical Biochemistry) των Η.Π.Α. είναι γνωστή στο χημικό και βιοϊατρικό κόσμο στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Έχει διατελέσει ενεργό μέλος σε περισσότερες από 26 επιστημονικές εταιρείες, ελληνικές και διεθνείς, σε θέματα Χημείας και Ιατρικής ενώ, αν και συνταξιούχος, παραμένει ενεργό μέλος σε 15 εταιρείες. Είναι μέλος της συντακτικής επιτροπής των Χημικών Χρονικών από το Η κ. Κάκαρη έχει επίσης ποικιλοτρόπως εμπλακεί στην καταπολέμηση της «πανδημίας» του καπνίσματος και την προώθηση υγιεινού τρόπου ζωής. Έχει εκπροσωπήσει την Ελλάδα στην Ε.Ε. για την προώθηση βιολογικών καλλιεργειών. Η προσωπική της συμβολή στην προαγωγή της ερευνητικής προσπάθειας φτάνει στην ανάληψη, με προσωπική της επιβάρυνση, της προσφοράς φιλοξενίας σε συνέδρους και την αθλοθέτηση βραβείων σε ερευνητές. Ως επιβράβευση της επιστημονικής της πληρότητας, αλλά και της γενικότερης προσφοράς της στην ελληνική και διεθνή έρευνα, ήρθε το 2004 η πρόταση του ονόματός της για την ελληνική υποψηφιότητα επιλογής της «Γυναίκας της Ευρώπης». Eρωτήσεις Α. Αρχική γνωριμία Θα μας γυρίσετε στα παιδικά σας χρόνια; Γεννήθηκα στην Αθήνα το Μάρτιο του 1922 και ήμουν το δεύτερο παιδί και δεύτερο από έξι κορίτσια σε συνολικά οκτώ παιδιά του Αναστάσιου Κάκαρη και της Αγγελικής Θεοχάρη. Από πολύ μικρή με διέκρινε η επιμονή, το «πείσμα». Από τις αφηγήσεις της μητέρας μου θυμάμαι την πρώτη ιστορία για μένα. Την ημέρα που έκανα τα πρώτα μου βήματα και άρχισα να περπατάω δεν σταμάτησα να προσπαθώ από το πρωί μέχρι το σούρουπο που η μητέρα μου με έβαλε με το ζόρι να κοιμηθώ. Από τα γυμνασιακά χρόνια στο Γ Γυμνάσιο Θηλέων στην Αθήνα, θυμάμαι το μάθημα της Φυσικής και της Χημείας του καθηγητή Νικόλαου Λέκου. Το μάθημά του ήταν εποπτικό με δραστηριότητες και κατασκευές, όπως παραγωγή υδρογόνου με αντίδραση νατρίου με νερό και κατασκευή βαρελότου: Έριχνε χλωρικό κάλιο, ζάχαρη, θειάφι πάνω σε μια πέτρα, γινόταν οξείδωση και βλέπαμε το βαρελότο. Μας ανέθετε κατασκευές οργάνων φυσικής όπως εκκρεμές και βαρούλκο και την παρασκευή ποτών (όπως λικέρ) και αρωμάτων από τα συστατικά τους. Ποιο ήταν το αρχικό σας ερέθισμα για την ενασχόλησή σας με τη Χημεία; Πώς επιλέξατε τη σχολή προτίμησής σας; Είμαστε στα 1940 και είμαι τελειόφοιτη Γυμνασίου, ενώ τον προηγούμενο χρόνο έχει τελειώσει το Γυμνάσιο και η μεγάλη μου αδελφή Ζωή και είναι στο σπίτι. Ένας γιατρός, οικογενειακός φίλος, υπέδειξε στον πατέρα μου ότι δεν είναι καλό τα κορίτσια, αριστούχοι του γυμνασίου να μην συνεχίζουν σπουδές. Για τον πατέρα μου, ο οποίος είχε στερηθεί ο ίδιος τη συνέχεια των σπουδών του παρόλο που ήταν αριστούχος του σχολαρχείου, ήταν βαρύ αυτό και αποφάσισε να μας βοηθήσει να σπουδάσουμε. Στα χρόνια του Γυμνασίου «ονειρευόμουν» να γίνω γιατρός παθολόγος ώστε από τα συμπτώματα να μαντεύω τη διάγνωση. Η Ιατρική, όμως, αποκλείσθηκε λόγω της εξαετούς φοίτησης και ο προβληματισμός μας ήταν για σπουδές 4

5 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 45 στη Φαρμακευτική ή στη Χημεία. Η χημεία εθεωρείτο τότε η επιστήμη του μέλλοντος και ήταν και ένα επάγγελμα που θα μπορούσε κανείς να ασκήσει και στον ιδιωτικό και στο δημόσιο τομέα. Έτσι, δώσαμε εξετάσεις και πετύχαμε και οι δύο στη Φυσικομαθηματική Σχολή στο τμήμα Χημείας. Το πρώτο μάθημα είναι προγραμματισμένο να γίνει Δευτέρα 28 Οκτωβρίου 1940, 8-10 το πρωί, Ανόργανη Χημεία με διδάσκοντα τον Καθηγητή Τρύφωνα Καραντάση. Οι πρώτες σειρήνες του πολέμου με βρίσκουν την ώρα που ετοιμάζομαι για το μάθημα που δεν έγινε ποτέ. Ξεκίνησε ο πόλεμος και το Πανεπιστήμιο θα ανοίξει ένα χρόνο αργότερα. Πότε πήρατε πτυχίο; Η τρικυμιώδης πολεμική και κατοχική περίοδος στη χώρα μας ανάγκασε πολλούς συμφοιτητές να εγκαταλείψουν τις σπουδές τους. Παρά τις αντιξοότητες, πήρα πτυχίο τον Απρίλιο 1948 από το Τμήμα Χημείας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Σπουδάσατε γιατί α) θέλατε να αλλάξετε τον κόσμο; β) θέλατε να βοηθήσετε τον κόσμο; γ) θέλατε να δείτε τον κόσμο με άλλα μάτια; Σπούδασα γιατί ήθελα να ικανοποιήσω τη δίψα μου για μάθηση, να δοκιμάσω τις δυνάμεις μου και να αποκτήσω προσόντα για καλή επαγγελματική αποκατάσταση ώστε να είμαι χρήσιμος πολίτης στην κοινωνία. Β. Επαγγελματικές Συνοψίστε μας την καριέρα σας. Ξεκίνησα την καριέρα μου ως χημικός σε δικό μου χημικό-οινολογικό εργαστήριο το οποίο διατήρησα μέχρι το Άρχισα την άσκηση της Κλινικής Χημείας ως Βοηθός στο Βιοχημικό του «Ευαγγελισμού» το 1952, όπου εργάστηκα μέχρι το 1963, οπότε και έφυγα για την Αγγλία. Εκεί έκανα μεταπτυχιακές σπουδές στη Βιοχημεία και Φαρμακολογία και έγινα Λέκτορας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου το Το 1970 πήγα στη Νέα Υόρκη ως Ερευνήτρια και έγινα διαδοχικά Επίκουρη (1971) και Αναπληρώτρια (1976) Καθηγήτρια στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, Επισκέπτης Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υερσέης (1975) και αποσπασμένη ερευνήτρια στο Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας των Η.Π.Α. (National Institute of Health, NIH) το To 1979 εκλέχθηκα Διευθύντρια Βιοχημικού του Αντικαρκινικού Νοσοκομείου «Ο Άγιος Σάββας» από όπου και συνταξιοδοτήθηκα το Ένα χρόνο πριν από τη συνταξιοδότησή μου είχα την τιμή να διακριθώ με το βραβείο The Clinical Chemist Recognition Award από την American Association for Clinical Chemistry (AACC), Washington DC, USA. Πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε με την Κλινική Χημεία; Το 1951 ο ήδη διαβητικός πατέρας μας αρρωσταίνει και ο γιατρός συστήνει ινσουλίνη. Από αυτό το επεισόδιο και μετά χρειαζόταν εβδομαδιαία παρακολούθηση σακχάρου αίματος. Η εξέταση γινόταν σε μικροβιολογικό εργαστήριο και κόστιζε 50 δρχ. την εβδομάδα. Ήταν και ο προβληματισμός μας. Μα να έχει δύο κόρες χημικούς και να μην μπορούμε να κάνουμε εμείς τις εξετάσεις και να πληρώνουμε τόσα χρήματα; Τότε, ένας φίλος φαρμακοποιός μου λέει πως στον «Ευαγγελισμό» εκπαιδεύουν χημικούς και αμέσως πήρα την απόφαση να ασχοληθώ με την Κλινική Χημεία. Ο Καθηγητής Φαρμακολογίας και Διευθυντής του Βιοχημικού Ιωακείμογλου, ως μέλος του ΔΣ του «Ευαγγελισμού», είχε διαχωρίσει από το 1932 το τότε ενιαίο Μικροβιολογικό σε τρία εργαστήρια: Μικροβιολογικό, Αιματολογικό και Βιοχημικό. Υπήρχε ανάλογο μάθημα στο Πανεπιστήμιο (καθηγητής;) Σε αντίθεση με το εξωτερικό που υπήρχε ειδικότητα Κλινικής Χημείας, εδώ στο πανεπιστήμιο δεν υπήρχε καν μάθημα. Η επαφή με το αντικείμενο της Κλινικής Χημείας γινόταν μέσω της Οργανικής Χημείας και αργότερα μπήκε το μάθημα της Βιοχημείας. Πού πρωτοδιοριστήκατε; Ποιος ανέλαβε την εκπαίδευση σας, χημικοί ή γιατροί; Το Φεβρουάριο του 52 άρχισα στον «Ευαγγελισμό» την πρακτική εξάσκηση άμισθη στην Κλινική Χημεία. Το Νοέμβριο του ίδιου έτους προσελήφθην ως χημικός και για τα τρόφιμα του Νοσοκομείου. Τα χρόνια του «Ευαγγελισμού» ήταν χρόνια σκληρής δουλειάς με πρωτόγονα μέσα. Την εποχή εκείνη τύχαινε να κάνω την ημέρα εκατόν δέκα προσδιορισμούς σακχάρου ή εκατόν είκοσι εξετάσεις μικροσκοπικές με μονοφθάλμιο μικροσκόπιο. Στα δέκα χρόνια του «Ευαγγελισμού» συνέβη μόνο ένα ατύχημα. Δεν υπήρχαν τότε καν οι στοιχειώδεις προφυλάξεις. Δεν υπήρχε πουάρ. Έπρεπε να εκθέτουμε τον εαυτό μας για τις μετρήσεις. Έτσι, ρούφηξα με το στόμα διάλυμα 70% καυστικού καλίου. Θυμάμαι χτύπησα κρόκο αυγού με ζάχαρη για γρήγορη επούλωση. Οι μεταπτυχιακές σπουδές στην Ελλάδα τα χρόνια εκείνα ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτες για τους κοινούς θνητούς. Το μόνο μεταπτυχιακό που άρχισε να γίνεται το 1956 στην Ελλάδα ήταν της Ελληνικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας (ΕΕΑΕ) στις Τεχνικές Ραδιοϊσοτόπων στη Βιολογία και Ιατρική, το οποίο και παρακολούθησα κανονικά την περίοδο , 6 ημέρες την εβδομάδα, τα απογεύματα 2 ώρες διαλέξεις και 2 ώρες εργαστήρια από τον Οκτώβριο μέχρι τον Μάιο. Μετά από επιτυχείς απολυτήριες εξετάσεις σε 5 μαθήματα και στα Αγγλικά ακολούθησε, 5

6 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ με καθυστέρηση 4 ετών, το 1963 υποτροφία από τον Διεθνή Οργανισμό Ατομικής Ενέργειας (ΔΟΑΕ) για «εφαρμογές ραδιοϊσοτόπων στην Αιματολογία» στο Νοσοκομείο Hammersmith του Λονδίνου. Εκεί, μέσα σε τρεις μήνες επεδίωξα και πέτυχα να αρχίσω διδακτορικό στη Φαρμακολογία στην Ιατρική Σχολή του Royal Free Hospital του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, αφού πρώτα ειδικεύθηκα για ένα χρόνο στην Ιστοχημεία στο Hammersmith με τον τότε Reader και μετέπειτα Καθηγητή Pearse. Όταν, αρχικά, μου πρότειναν να ασχοληθώ με την Ιστοχημεία, ρώτησα τον Pearse πώς μπορώ να κάνω Ιστοχημεία αν δεν γνωρίζω Ιστολογία και πήρα την απάντηση: The other way around is difficult. Τι κάνει το συνθετικό chemistry! Παράλληλα με το διδακτορικό μου, παρακολουθώντας τα απογεύματα, απέκτησα το 1967 το μεταπτυχιακό δίπλωμα Βιοχημείας του Chelsea College of Science and Technology του ίδιου Πανεπιστημίου και το ίδιο έτος έγινα Honorary Assistant Lecturer της Φαρμακολογίας. Πήρα το διδακτορικό στη Φαρμακολογία το Το 1970 με βρίσκει στην Νέα Υόρκη ως προσκεκλημένη ερευνήτρια στο Νευροχειρουργικό τμήμα του New York University Medical School για βασική έρευνα στην τραυματική παραπληγία, με Ιστοχημεία, Βιοχημεία, ελεύθερες ρίζες με πρώτη δημοσίευση για το Free Radical Project το 1972 στο Annals of NY Academy of Science, Vol 222. Το 1971 έγινα Επίκουρη Καθηγήτρια Πειραματικής Νευροχειρουργικής και το 1976 προήχθην σε Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Έρευνας στη Νευροχειρουργική του New York University. Εν τω μεταξύ, το 1975 έλαβα και θέση ως Visiting Associate Professor στο Τμήμα Νευροεπιστημών του Πανεπιστημίου της Νέας Υερσέης όπου διεξήγαγα Ιστοχημική μελέτη της σκλήρυνσης κατά πλάκας. Το 1976 αποσπάστηκα στο Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας (NIH), στην Bethesda MD της περιοχής Ουάσιγκτον, όπου μελέτησα την εγκεφαλική ισχαιμία ασχολούμενη με μια μέθοδο απεικόνισης του εγκεφάλου με τη χρήση 14 C- δεοξυγλυκόζης, πρόδρομη του σημερινού PET Scan που χρησιμοποιεί 18 F-δεοξυγλυκόζη και με τη χημεία και βιοχημεία της φλεγμονής. Με βάση ποια νομοθεσία διοριστήκατε ως Διευθύντρια; Υπήρχε διαχωρισμός γιατρών χημικών; Η υποδοχή που σας έκαναν και η συνεργασία σας ήταν... Το 1979 και ενώ βρισκόμουν ακόμη στην Αμερική, εξελέγην Διευθύντρια Βιοχημικού του Αντικαρκινικού Νοσοκομείου «Άγιος Σάββας», όπου διορίστηκα με το Ν. 171/73. Η αρχή ήταν δύσκολη επειδή δεν ήμουν γιατρός και υπήρξαν αντιδράσεις από τους συνδικαλιστές γιατρούς. Μετά την ίδρυση του ΕΣΥ, οπότε καταργήθηκε η «ετεροαπασχόληση» των γιατρών στα Βιοχημικά Εργαστήρια, η κατάσταση ομαλοποιήθηκε. Το πεδίο ενασχόλησής σας ήταν κυρίως (επιστημονικά, συνδικαλιστικά) Ο σκοπός της ζωής μου και το βλέμμα μου ήταν στραμμένο πάντοτε στην έρευνα. Διεξήγαγα βασική έρευνα στην Ιστοχημεία και Βιοχημεία σε πειραματικά μοντέλα τραυματικής παραπληγίας, εγκεφαλικής ισχαιμίας και φλεγμονής και εφαρμοσμένη κλινική έρευνα σε αποφρακτικές νόσους του ήπατος και σε δείκτες καρκίνου. Θεωρώ ως σημαντική στιγμή στην ερευνητική μου διαδρομή, το γεγονός ότι ήδη από το 1968 στη διατριβή μου, στην προσπάθεια να ερμηνεύσω τα ιστοχημικά αποτελέσματα, υπέθεσα την εμπλοκή των ελευθέρων ριζών στην παθογένεια των βλαβών του καρδιακού μυός μετά από υποτασικά φάρμακα. Οι ελεύθερες ρίζες έμελλε να είναι το πιο ενδιαφέρον αντικείμενο έρευνας και εξακολουθώ να παρακολουθώ από κοντά τις εξελίξεις στον τομέα αυτό. Όσον αφορά το συνδικαλισμό, τον θεωρώ απαραίτητο, όμως ο κομματικά ελεγχόμενος συνδικαλισμός, πιστεύω, δεν πρέπει να έχει καμία θέση στο χώρο της Επιστήμης και στην Ελλάδα, όπως και στον υπόλοιπο Δυτικό Κόσμο. Ως επιστήμονας αλλά και φορολογούμενη πολίτης, αισθάνομαι αφάνταστη λύπη, αλλά και αγανάκτηση κατά εκείνων που επέτρεψαν τον «ασφυκτικό εναγκαλισμό» των Εκπαιδευτικών/Ερευνητικών Ιδρυμάτων της χώρας από τα κομματικά/συνδικαλιστικά συμφέροντα. Είναι καιρός να σταματήσει. Αρκετή ζημιά έγινε. Συναντήσατε δυσκολίες; Δυσκολίες υπήρχαν στην προσπάθειά μου να ασχοληθώ με την έρευνα. Την εποχή εκείνη στην Ελλάδα, δεν ήταν εύκολο να ασχοληθούν με την έρευνα οι μη γιατροί. Θυμάμαι χαρακτηριστικά στον «Ευαγγελισμό» μια γιατρό μικροβιολόγο να λέει στην επιμελήτρια: «Τι δουλειά έχει η Κάκαρη με την έρευνα; Να πάει να βράζει ούρα είναι η δουλειά της». Κάτι ακόμα σημαντικό για το ξεκίνημά μου στην έρευνα. Ο Καθηγητής Ιωακείμογλου είχε τακτική να δίνει έρευνα μόνο σε γιατρούς. Κάποια στιγμή ζήτησα να μου δώσει εργασία έρευνας. Του πρότεινα να δουλεύω τα πρωινά στη ρουτίνα του νοσοκομείου και το απόγευμα να κάνω έρευνα. Δεν πήρα ποτέ απάντηση. Ούτε ναι ούτε όχι. Και δεύτερη απόπειρα είχε την ίδια τύχη. Όταν μετά από χρόνια κάπου τον συνάντησα το 1970 και τον χαιρέτησα, με ρώτησε τι κάνω όλα αυτά τα χρόνια και τον ενημέρωσα για τη μετεκπαίδευσή και καριέρα μου στην Ιστοχημεία-Βιοχημεία-Φαρμακολογία. Δεν θα ξεχάσω ποτέ το σχόλιό του για την πορεία μου: «Μα έτσι όλοι οι συνεργάτες μου διακρίνονται»! Τι σας ενθουσίασε (σας άρεσε;) και τι σας πίκρανε στην επαγγελματική σας καριέρα; Με ενθουσιάζει η μετεκπαίδευση και η έρευνα, ειδικά στο συναρπαστικό πεδίο των ελευθέρων ριζών και του 6

7 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 45 οξειδωτικού στρες. Με απογοήτευσαν οι αδικαιολόγητες δυσκολίες που παρεμβλήθηκαν στην προσπάθειά μου να ασχοληθώ με την έρευνα νωρίτερα. Πώς αντιδράσατε... ή τι κάνατε για να... (πώς τελικά ασχοληθήκατε με την έρευνα στην Κλινική Χημεία...) Το 1960 έρχεται ως Διευθύντρια του Βιοχημικού στον «Ευαγγελισμό» από το Hammersmith η νεαρή γιατρός μικροβιολόγος Έφη Αναγνώστου με διδακτορικό από τη Γερμανία. Είναι αυτή που με προορίζει για το εξωτερικό και μου δίνει και συστατικές επιστολές. Είναι η εποχή που ο παθολόγος-βοηθός Στέφανος Χατζηγιάννης, μετέπειτα Καθηγητής Ιατρικής, κάνει το διδακτορικό του. Οι Μερίκας (Δ/ντής), Αναγνώστου (Δ/ντρια), Χατζηγιάννης και Κάκαρη δημοσιεύουμε δύο εργασίες με θέμα «Λευκινοαμινοπεπτιδάση ορού αίματος σε ηπατικές νόσους». Η μία δημοσίευση έγινε στα Νοσοκομειακά Χρονικά το 1962 και η άλλη στο Laboratory Investigation το Κοιτάζοντας πίσω πώς συνδυάσατε εργασία και οικογένεια σε μια εποχή δύσκολη για γυναίκες επιστήμονες; Το δίλημμα αυτό δεν με αφορούσε. Αφιέρωσα τη ζωή μου στην επιστήμη. Συγκρίνοντας τη σημερινή πραγματικότητα από πλευράς λειτουργίας, συνεργασιών και υλικοτεχνικής υποδομής με το παρελθόν Είναι όπως ο πρωτογονισμός με την πρόοδο ή η σκάφη με το ηλεκτρικό πλυντήριο. Ο αυτοματισμός έφερε επανάσταση στην Κλινική Χημεία και επιπλέον, οι επιστημονικές πληροφορίες σήμερα είναι πολύ πιο εύκολα προσβάσιμες. Γ. Πιο προσωπικές Σημείο αναφοράς στη ζωή σας υπήρξε Τα προβλήματα της υγείας του πατέρα μου που με έκαναν να αναζητήσω αρχικά την εκπαίδευση στην Κλινική Χημεία για να μπορώ να τον βοηθώ με τις εξετάσεις του και στη συνέχεια να ασχοληθώ με την έρευνα για να δίνω λύσεις και απαντήσεις στα προβλήματα της διάγνωσης και θεραπείας των ασθενειών. Το πιο σημαντικό πράγμα στη ζωή σας; Η κοινή πορεία μου με το σύζυγό μου Νίκο Δημητρίου. Τι σας έδωσε και τι σας πήρε η καριέρα σας; Η καριέρα μου με κρατούσε πάντα πολύ απασχολημένη και αυτό υπήρξε η αιτία να στερούμαι την παρουσία του συζύγου μου και εκείνος τη δική μου. Κατάφερα να κάνω την καριέρα αυτή χάρις στη μεγαλοψυχία, τη γενναιότητα και την προσωπική αυταπάρνηση του συζύγου μου που θυσίασε δικές του προτεραιότητες για να μου δώσει την ευκαιρία να κάνω αυτά που επιθυμούσα. Μετανιώσατε πιθανόν για κάτι; Είναι πολύ αργά για μετάνοιες! Πώς αξιοποιείτε σήμερα ως συνταξιούχος τον ελεύθερο χρόνο σας (ίσως τι σας λείπει περισσότερο;) Ο χρόνος μου είναι αρκετά γεμάτος, πέρα από τις καθημερινές μου ασχολίες. Παρακολουθώ κάθε χρόνο αρκετά συνέδρια/σεμινάρια στην Ελλάδα και το Εξωτερικό. Είμαι συνδρομήτρια σε πολλά περιοδικά όπως Clinical Chemistry, Free Radical Research, Free Radical Biology and Medicine, Science, New England Journal of Medicine, Ιατρική κ.λπ. Μου αρέσει να βλέπω νέους να αναζητούν τις εξελίξεις στην επιστήμη της Κλινικής Χημείας και τους συμβουλεύω όταν μου το ζητάνε. Από το 1998 είμαι μέλος της Συντακτικής Επιτροπής των Χημικών Χρονικών. Είμαι Επίτιμη Πρόεδρος στις τρεις εταιρείες που υπήρξα ιδρυτική Πρόεδρος: Ελληνική Εταιρεία Κλινικής Χημείας-Κλινικής Βιοχημείας (1990), Ελληνική Εταιρεία Δεικτών Καρκίνου (1990) και Ελληνική Εταιρεία Ελευθέρων Ριζών και Οξειδωτικού Στρες (1998). Επιπλέον, ταξιδεύω αρκετά. Επομένως, δεν μου περισσεύει χρόνος και μου λείπει θα έλεγα χρόνος για μελέτη και διάβασμα. Αγαπημένο σας hobby... ταινία, βιβλίο που ξεχωρίσατε τελευταία; Η δουλειά μου και η έρευνα ήταν πάντα hobby για μένα και επιπλέον, ασχολούμαι με τη ζωγραφική και τη φωτογραφία. Αυτό τον καιρό διαβάζω το βιβλίο της αιωνόβιας Φιλιώς Χαϊδεμένου «Τρεις αιώνες - μια ζωή». Ποιο είναι το καταφύγιό σας (ο παράδεισός σας); Καταφύγιό μου είναι το διάβασμα και η θέα της γαλάζιας θάλασσας ιδιαίτερα κατά το ηλιοβασίλεμα. Αγαπημένη φράση... «Το σούρουπο με τ όνειρο φιλιέται», από ποίημα του συζύγου μου, Νίκου Δημητρίου. Ευχές ή λίγα λόγια για τους συναδέλφους... Κάντε τη δουλειά σας hobby σας για να απολαμβάνετε διπλά τη ζωή. Ας μην ξεχνούμε το γνωστό ρητό: «Η ολιγάρκεια είναι κόρη της σύνεσης, αδελφή της εγκράτειας και μητέρα της ελευθερίας». 7

8 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ 2007: Μια χρονιά θαυμάτων Προσαρμογή-Απόδοση στα ελληνικά: Κανέλλα Κωνσταντινάκου, Χημικός MSc Βιοχημείας Το 1905 ήταν ένα έτος σταθμός, μια χρονιά θαύμα, μια σπάνια ιστορική στιγμή όποτε τρομερές σκέψεις κλειδιά έκαναν τον τομέα της φυσικής να απογειωθεί προς νέες κατευθύνσεις. Αυτή τη χρονιά ο Albert Einstein με τέσσερις δημοσιεύσεις έφερε τα πάνω κάτω στο συμβατικό τρόπο σκέψης περί της λειτουργίας του σύμπαντος, ξεκινώντας από την απειροελάχιστη κυριαρχία των ατόμων και φτάνοντας στην απεραντοσύνη του κόσμου. Στις επόμενες δεκαετίες ο Einstein και πλειάδα λαμπρών φυσικών έθεταν τις βάσεις για τα τεχνολογικά επιτεύγματα του 20 ου αιώνα. Έναν αιώνα αργότερα, το έτος 2007 φαίνεται ότι θα αποτελέσει άλλο ένα έτος θαύμα στο χώρο των επιστημών. Αυτή τη φορά ο τομέας της βιολογίας βρίσκεται στη μεταβατική φάση και αυτή τη φορά «γκρεμίζονται» οι παλιές αντιλήψεις περί των γονιδίων και της κληρονομικότητας. Από το 1900 που ο Gregor Mendel κατάφερε να προσδιορίσει την κληρονομικότητα βασιζόμενος στην πειραματική του δουλειά με τα μπιζέλια, οι επιστήμονες θεωρούσαν το γονίδιο ως τη θεμελιώδη μονάδα της κληρονομικότητας (ακριβώς όπως το άτομο θεωρούνταν θεμελιώδης λίθος για τους προ-einstein φυσικούς). Η ανακάλυψη της διπλής έλικας του DNA ως φορέα των κληρονομήσιμων πληροφοριών από τους Crick και Watson δεν διατάραξε το κατεστημένο. Μέσα στο 2007, όμως, ένας καταιγισμός από νέα τεχνολογικά επιτεύγματα και πλειάδα ερευνών έχει τινάξει στον αέρα το δόγμα του 20 ου αιώνα. Οι επιστήμονες συνειδητοποιούν πλέον ότι η θεωρία του Mendel πως το γονίδιο αποτελεί τη μονάδα της κληρονομικότητας ήταν ένας μύθος. Τι παίρνει τη θέση του; Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι η κληρονομικότητα είναι το αποτέλεσμα μιας απίστευτα περίπλοκης διασταύρωσης μεταξύ των βασικών συστατικών του γονιδιώματος, που είναι διασκορπισμένα σε πολλά διαφορετικά γονίδια, ακόμα και σε τμήματα του λεγόμενου άχρηστου DNA ( junk DNA ) που θεωρείτο έως τώρα παντελώς άχρηστο. Αν και υπήρχαν στοιχεία που έδειχναν προς αυτή την κατεύθυνση, κάποια μεγάλα κομμάτια από το puzzle μόλις τώρα μπήκαν στη θέση τους. Από τη στιγμή που αποποιήθηκαν την αντίληψη των γονιδίων και άρχισαν να κοιτούν ανεξάρτητα τα γράμματα του DNA στο γονιδίωμα -δηλαδή τις τέσσερις βάσεις A, C, T και G- άρχισαν αμέσως να βλέπουν τις συσχετίσεις μεταξύ αιτίας και συνέπειας σε μυριάδες νόσους και ανθρώπινα γνωρίσματα. Η συνέπεια αυτής της φαινομενικά απλής επανάστασης έδωσε το έναυσμα για ένα χείμαρρο νέων ανακαλύψεων. Μέσα σε πέντε μήνες, από τον Απρίλιο έως τον Αύγουστο, γενετιστές στο Harvard/MIT Broad Institute υπό τον Eric Lander, στο decode Genetics στη Ισλανδία υπό τον Kari Stefansson και σε πολλά άλλα ιδρύματα δημοσίευσαν εργασίες που υποστήριζαν ότι το κλειδί για τη βαθύτερη κατανόηση του ανθρώπινου γονιδιώματος ίσως είναι τελικά στα χέρια μας. Όλοι αυτοί οι επιστήμονες έχουν ταυτοποιήσει ειδικές αλλαγές στην αλληλουχία του DNA που παίζουν σημαντικό ρόλο σε μια ποικιλία συνήθων ασθενειών, όπως ο διαβήτης τύπου Ι και τύπου ΙΙ, η σχιζοφρένεια, το γλαύκωμα, οι φλεγμονώδεις εντερικές ασθένειες, η ρευματοειδής αρθρίτιδα, η υπέρταση, η ευαισθησία στο σχηματισμό χολόλιθων, ο λύκος, η σκλήρυνση κατά πλάκας, η στεφανιαίας νόσος, ο καρκίνος του προστάτη και του μαστού, ακόμα και ο ρυθμός με τον οποίο η HIV λοίμωξη θα προκαλέσει AIDS σε έναν ασθενή. Σε αντίθεση με παλαιότερες ανακαλύψεις, τα δεδομένα αυτά επαναλαμβάνονται και επικυρώνονται. «Ο αγώνας για την ανακάλυψη γονιδίων σχετιζόμενων με ασθένειες κορυφώνεται», ξεκαθαρίζει το κορυφαίο Βρετανικό επιστημονικό περιοδικό Nature. Το αντίστοιχο Αμερικάνικο περιοδικό Science συμπληρώνει: «Μετά από χρόνια κυνηγητού ψευδών στοιχείων, οι κυνηγοί γονιδίων νιώθουν ότι επιτέλους έχουν στριμώξει το θήραμά τους. Βρίσκονται όλοι σε μια έξαψη αυτή την άνοιξη, καθώς βρίσκουν διαρκώς ότι η νέα στρατηγική που ακολουθούν τους επιτρέπει να τυποποιούν γενετικές ποικιλίες που κρύβουν πίσω τους συνηθισμένες ασθένειες». Όπως ίσως παρατηρήσατε, τα δύο κορυφαία επιστημονικά περιοδικά ακόμα χρησιμοποιούν την παλιά γλώσσα των γονιδίων για να περιγράψουν τις νέες ανακαλύψεις. Γεγονός που δείχνει πόσο νέος είναι αυτός ο τρόπος σκέψης. Τα δεδομένα αυτά αποτελούν ένα πρελούδιο που σχηματίζει σιγά σιγά μια αληθινά θεμελιώδη και τεχνολογική 8

9 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 45 επανάσταση. Ακριβώς όπως η φυσική σόκαρε τον κόσμο τον 20 ο αιώνα, φαίνεται τώρα ότι οι επιστήμες υγείας θα σοκάρουν τον κόσμο στον 21 ο αιώνα. Σε μερικά χρόνια ο γιατρός θα μπορεί να αναλύει στον Η/Υ το προσωπικό μας γονιδίωμα και να μας δίνει ένα λεπτομερές προφίλ από προσδοκίες για την υγεία μας. Αυτό ξεπερνά κάθε αντίληψη περί προβλέψεων. Μια νέα τεχνολογία, η ονομαζόμενη αλληλεπίδραση RNA, ίσως να επιτρέπει στους γιατρούς να ελέγχουν την έκφραση του DNA, βοηθώντας να καταστρατηγηθούν οι πιθανοί κίνδυνοι υγείας. Πολλές συνηθισμένες ασθένειες που ταλαιπωρούν την ανθρωπότητα για αιώνες νευρολογικές, όπως οι Alzheimer και Parkinson, ο καρκίνος και οι καρδιοπάθειες- θα μπορούν να αντιμετωπισθούν ριζικά. Γιατί όλα αυτά συμβαίνουν τώρα και όχι την προηγούμενη χρονιά; Για να δοθούν κάποιες απαντήσεις σε τέτοια ερωτήματα θα πρέπει να παρακολουθήσουμε την πορεία κάποιων από τους επιστήμονες που προσπάθησαν να συνδέσουν κάποια γονίδια με νοσήματα χωρίς επιτυχία. Ενώ πλήθος «αποστατών» επιστημόνων που εργάστηκαν με τη νέα λογική στα δικά τους ερευνητικά θέματα, κατάφεραν να είναι τώρα οι ηγέτες στην επανάσταση των Βιοεπιστημών. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι δέκα πιο αξιοσέβαστοι επιστήμονες σήμερα στο τομέα των Βιοεπιστημών, οι οποίοι μας λένε κάποια πράγματα για τις επιμέρους εργασίες τους, αλλά και πού θα μας οδηγήσει αυτή η επανάσταση. Εσείς από τη μεριά σας μπορείτε να προβλέψετε εάν κάποιος από αυτούς θα αποδειχθεί ο Einstein του 21 ου αιώνα. Eric Lander Ιδρυτής και Διευθυντής του Broad Institute, μίας συνεργασίας μεταξύ του Harvard και του ΜΙΤ (Massachusetts Institute of Technology) Πώς καταφέρατε να φτιάξετε μια ομάδα με τα δύο πιο ανταγωνιστικά ερευνητικά Πανεπιστήμια; Eric Lander: [γέλια] Στην πραγματικότητα δεν ανταγωνιζόμαστε ο ένας τον άλλο. Αγωνιζόμαστε έναντι του καρκίνου, του διαβήτη και των καρδιαγγειακών νοσημάτων. Υπάρχει μια μοναδική ευκαιρία να τα αντιμετωπίσουμε, αλλά μόνο εάν συνεργαστούμε και δουλέψουν μαζί βιολόγοι, χημικοί, μαθηματικοί και μηχανολόγοι θα τα καταφέρουμε. Εάν υπάρχει πραγματικά έστω και μια πιθανότητα να βρεθεί η θεραπεία του καρκίνου, δεν θα θέλατε να είστε μέλος της ομάδας που τα κατάφερε από το να δουλεύατε μόνος και να μην τα καταφέρνατε ποτέ; Έχετε αναπτύξει μια τεχνολογία που επιτρέπει στους γενετιστές να επικεντρωθούν σε τμήματα του DNA οπουδήποτε στο γονιδίωμα, και όχι μόνο σε συγκεκριμένα γονίδια. Πώς ξέρετε πού να κοιτάξετε; Eric Lander: Δεν ξέρουμε. Η τρομερή δύναμη της εποχής του ανθρώπινου γονιδιώματος είναι ότι δεν χρειάζεται να στοχεύεις σε συγκεκριμένες περιοχές. Εάν μελετάς τον καρκίνο, μπορείς να αναζητήσεις για μεταλλάξεις οπουδήποτε στα χρωμοσώματα. Εάν μελετάς κληρονομούμενες ασθένειες, όπως ο διαβήτης, μπορείς να κοιτάξεις για κληρονομούμενες γενετικές αποκλίσεις οπουδήποτε. Στο παρελθόν, έπρεπε να μαντέψεις μερικές περιοχές και να ψάξεις μόνο εκεί. Έπαιζες με την τύχη. Στην εποχή του ανθρώπινου γονιδιώματος κάνεις συστηματική δουλειά σε ολόκληρο το γονιδίωμα με έναν αμερόληπτο τρόπο. Τι σημαίνουν οι νέες αυτές εξελίξεις για ένα συνηθισμένο άνθρωπο; Eric Lander: Στον 20 ο αιώνα, δεν γνωρίζαμε τη βιολογική βάση των περισσοτέρων νοσημάτων. Εάν υποθέσουμε ότι έχουμε ένα βιο-αιώνα μπροστά μας, η προσφορά του θα είναι η γνώση της βιολογικής βάσης των ασθενειών. Αυτό μας έφεραν τα νέα εργαλεία του γονιδιώματος. Δεν σημαίνει ότι σίγουρα θα τα θεραπεύσουμε. Αλλά για πρώτη φορά θα έχουμε γνωριστεί με τον εχθρό. Dr. Leroy Hood Πρόεδρος του Institute for Systems Biology στο Seattle Όταν αρχικά αναπτύξατε την τεχνολογία για την εύρεση της αλληλουχίας του DNA στη δεκαετία του 1980, μπορούσατε να δείτε μέχρι που θα φτάνατε; Dr. Leroy Hood: Η πιο έντονη εμπειρία που είχα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν το 1985, στην πρώτη μας συνάντηση στο Human Genome Project. Είχα πειστεί τότε ότι το σχέδιο αυτό θα έφερνε πολλές αλλαγές. Παρόλα αυτά, το 90% των βιολόγων ήταν ενάντια σε αυτό, με έναν πραγματικά δογματικό τρόπο. Θεωρούσαν ότι θα πρέπει να είναι είτε κακή επιστήμη, είτε μη ενδιαφέρουσα. Τα πρώτα χρόνια ήταν πολύ δύσκολο να αλλάξεις τα μυαλά σε μερικούς ανθρώπους. Ένας από τους μεγαλύτερους αντιπάλους ήταν τότε τα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας, τα οποία κατέληξαν να είναι ο κύριος χρηματοδότης του σχεδίου στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αυτό είναι ειρωνεία Dr. Leroy Hood: Οι επιστήμονες είναι συντηρητικοί και νιώθουν πολύ άβολα με τις μεγάλες αλλαγές. Κατά τη 9

10 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ διάρκεια της καριέρας μου σε πέντε διαφορετικές περιπτώσεις πρότεινα κάποιες αλλαγές και κάθε φορά ήρθα αντιμέτωπος με την ίδια αντίδραση. Στο τέλος, φυσικά, πρέπει να αποδείξεις ότι αυτές οι αλλαγές θα δουλέψουν στην πράξη. Συγχρόνως όμως, πρέπει να δουλεύεις για να στήσεις τις εντελώς νέες δομές εργασίας, και να καταφέρεις να κάνεις τις νέες ιδέες να αντεπεξέλθουν στο μέγιστο βαθμό στις προσδοκίες σου. Για να δουλέψει το Human Genome Project, έπρεπε να καθιερώσουμε ένα καινούριο ινστιτούτο που είχε ως μόνη αποστολή την εύρεση της αλληλουχίας του DNA. David Botstein Καθηγητής Γενωμικής στο Πανεπιστήμιο Princeton Τι συμβαίνει στο εργαστήριο σας αυτές τις μέρες; David Botstein: Από τότε που ολοκληρώθηκε η αλληλουχία του DNA για τον άνθρωπο αλλά και για εκατοντάδες άλλους οργανισμούς, υπάρχει ενδιαφέρον σε ένα νέο επίπεδο για το πώς αλληλεπιδρούν και συνεργάζονται τα γονίδια. Έχουμε πλέον επικεντρωθεί σε αυτό. Στη μεγαλύτερη διάρκεια της καριέρας μου ασχολήθηκα με τους μύκητες, και αποδείχτηκε ένας πολύ καλός οργανισμός για να δουλέψεις μαζί του, όσον αφορά στη γενετική, τη βιοχημεία και την εξέλιξη. Τώρα προσπαθούμε να βρούμε πώς είναι συνδεδεμένα τα γενετικά καλώδια και πώς αλληλεπιδρούν, αφού για πρώτη φορά έχουμε τη δυνατότητα να δούμε με «μια ματιά» τι κάνουν τα γονίδια. Παράλληλα, έχουμε προπτυχιακά και μεταπτυχιακά προγράμματα που υποστηρίζουν αυτού του είδους την έρευνα, αλλά αυτό προϋποθέτει να μην είσαι μόνο καλός στη βιολογία, αλλά εξίσου καλός στα υπολογιστικά θέματα. Με ποιο τρόπο πιστεύετε ότι θα είναι τελικά επωφελής η όλη διαδικασία; David Botstein: Σε μερικές περιπτώσεις όταν οι μύκητες σταματούν την ανάπτυξή τους, σταματά ο κυτταρικός τους κύκλος με ένα μεθοδικό τρόπο και συντηρούν τα εναπομείναντα θρεπτικά συστατικά, κυρίως τη γλυκόζη. Σε ορισμένες όμως περιπτώσεις, σταματά η ανάπτυξή τους με ένα μη μεθοδικό τρόπο και καταναλώνουν όλα τα αποθέματα γλυκόζης. Αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό των καρκινικών κυττάρων. Δεν μπορούν να σταματήσουν τον κυτταρικό τους κύκλο και καταναλώνουν τη γλυκόζη. Άρα θα μπορούσε να βοηθήσει στην έρευνα του καρκίνου; David Botstein: Στην κατανόησή του, ναι, βέβαια. Βασικά, η σκέψη είναι ότι εάν καταλάβουμε ολοκληρωμένα τον μεταβολισμό και τον κυτταρικό κύκλο στους μύκητες, ίσως να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τις αντίστοιχες διαδικασίες και σε ανώτερους οργανισμούς, όπως στα δικά μας κύτταρα. Αυτό που κατανοούμε σε απλά συστήματα μπορεί σε μερικές περιπτώσεις να είναι διαφωτιστικό για πιο περίπλοκα συστήματα. Ξεκινώντας από τους μύκητες και φτάνοντας σε οργανισμούς όπως ο άνθρωπος και τα πτηνά, η βασική οργάνωση των πιο σημαντικών ζωτικών λειτουργιών διατηρούνται. Είμαστε όλοι φτιαγμένοι από το ίδιο βασικό σχέδιο. Η κατανόηση αρχίζει όταν μπορείς πραγματικά να διαχωρίσεις τα πράγματα. Είναι πολύ πιο εύκολο να συμβεί κάτι τέτοιο όταν πρόκειται για έναν απλό μικροοργανισμό, όπως ο μύκητας ή ένα σκουλήκι, παρά στον άνθρωπο. J. Craig Venter Ιδρυτής του Ινστιτούτου J. Craig Venter Πού θα οδηγήσει η έρευνα στη γενετική; J. Craig Venter: Στην προληπτική ιατρική. Αυτό που γενικά υποστηρίζω είναι ότι δεν υπάρχει απόλυτο ναι ή όχι. Και αν υπάρξουν από την έρευνα στο ανθρώπινο γονιδίωμα απόλυτα αποτελέσματα, θα είναι ελάχιστα. Όμως, δεν πιστεύω ότι θα υπάρξει και δεν χρειάζεται να υπάρξει 100% βεβαιότητα [όσον αφορά στην πρόβλεψη ασθένειας] για να πάρεις προληπτικά φάρμακα. Οι άνθρωποι μιλούν για εξατομικευμένη θεραπεία με φάρμακα κατασκευασμένα για τον καθένα. Δεν πιστεύω ότι θα συμβεί κάτι τέτοιο. Οι στατιστικές πληροφορίες μπορούν να φανούν πολύ χρήσιμες στην πρόληψη. Καθώς έχουμε ολοένα και περισσότερες αλληλουχίες, η στατιστική θα αρχίσει να έχει αντίκτυπο στη ζωή των ανθρώπων. Phillip Sharp Καθηγητής του MIT Το ενδιαφέρον σας τώρα επικεντρώνεται στην αλληλεπίδραση του RNA, η οποία ανοίγει νέους δρόμους σε ένα νέο είδος θεραπείας νοσημάτων; Phillip Sharp: Το κάθε φάρμακο βασικά αντιμετωπίζει την πρωτεΐνη που είναι προϊόν γονιδίου, αλλά με το irna μπορείς να αντιμετωπίσεις το γονίδιο το ίδιο. Πρόκειται για μια άλλη κατηγορία θεραπευτικής που θα μπορούσε να αποδειχτεί χρήσιμη στην απευθείας αντιμετώπιση 10

11 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 45 σχεδόν κάθε είδους ασθένειας. Η μεγάλη πρόκληση για την πραγμάτωση αυτής είναι να παραδοθούν αυτά τα μικρά μόρια (τα ονομαζόμενα microrna) στα κύτταρα του ανθρώπινου σώματος. Αν μπορέσω να τα στείλω εκεί που θέλω αποτελεσματικά και χωρίς τοξικές παρενέργειες, θα κάνουν τα γονίδια να σιωπήσουν και θα μου δώσουν θεραπευτικό αποτέλεσμα. Svante Paabo Διευθυντής Γενετικής στο Max Plank Institute, Leipzig Germany Εσείς προσπαθείτε να βρείτε την αλληλουχία του γονιδιώματος ενός Neanderthal. Γιατί; Svante Paabo: Οι γενετικές διαφορές που θα βρούμε μεταξύ των ανθρώπων και του πλησιέστερου συγγενή μας -που τυχαίνει να είναι είδος εξαφανισμένο- θα μας πούνε πώς οι σύγχρονοι άνθρωποι είχαν την ικανότητα να εξαπλωθούν σε όλο τον κόσμο, να αναπτύξουν την τεχνολογία, να παράγουν τέχνη κ.λπ. Με την εύρεση της αλληλουχίας του γονιδιώματος θα μπορέσουμε να κάνουμε έναν κατάλογο από όλες τις γενετικές αλλαγές που συνέβησαν στους προγόνους μας αφότου διαχωρίστηκαν από τους Neanderthal, και αυτό με τη σειρά του θα βοηθήσει τους επιστήμονες να καθορίσουν ποιες γενετικές αλλαγές ήταν μοναδικές στον σύγχρονο άνθρωπο. Είναι μια καλή εποχή για ένα βιολόγο; Svante Paabo: Είναι σίγουρα μια εξαιρετικά συναρπαστική εποχή για ένα βιολόγο. Έχουμε δει τον καθορισμό των πρώτων γονιδιωμάτων μεμονωμένων ανθρώπων από τους Craig Venter και James Watson, και αυτή είναι σίγουρα η αρχή του καθορισμού πολλών εκατοντάδων χιλιάδων ανεξάρτητων γονιδιωμάτων. Αυτό θα διευρύνει κατά πολύ τις ικανότητές μας για να βρίσκουμε γενετικές συνεισφορές σε ασθένειες και άλλα ανθρώπινα γνωρίσματα. Θα αποκαλούσατε το φαινόμενο αυτό επανάσταση; Svante Paabo: Φυσικά είναι πάντα πολύ δύσκολο να συνειδητοποιήσεις μια επανάσταση εάν την βιώνεις κατά τη διάρκειά της. Ας μην ξεχνάμε ότι όταν ανακαλύψαμε τη δομή του DNA στη δεκαετία του 50, που σήμερα θα λέγαμε ότι ήταν πραγματικά επαναστατική, στην πραγματικότητα χρειάστηκαν περίπου τέσσερα χρόνια προτού συνειδητοποιήσουμε την αξία του. Μπορώ να πω με βεβαιότητα ότι παραβλέπουμε κάποια πράγματα όταν είμαστε παρόντες στην εξέλιξή τους. Σήμερα φαίνεται να υπάρχει πλήθος ταυτόχρονων εξελίξεων στο χώρο της βιοϊατρικής. Αλλά δεν θα έλεγα απαραίτητα ότι υπάρχει κάποια συγκεκριμένη αιτία. Προς το παρόν, φαίνεται να υπάρχει κάποιας μορφής συνεργία μεταξύ διαφόρων πεδίων, αλλά αυτό πιθανόν να είναι μια ψευδαίσθηση. Πώς θα μπορούσαν τα ευρήματά σας να ωφελήσουν τους ανθρώπους στην πορεία; Svante Paabo: Μακροπρόθεσμα, στοιχεία από τη σημερινή μας δουλειά θα γίνουν σημαντικά στην ιατρική. Ίσως να σημαίνει ότι θα κατανοήσουμε, για παράδειγμα, τον ανθρώπινο λόγο και την εξέλιξη της γλώσσας. Θα μας δοθεί έτσι η ευκαιρία να κατανοήσουμε και τελικά να αντιμετωπίσουμε πιο δραστικά τα γλωσσικά προβλήματα. Θα μπορούσε να ισχύσει κάτι αντίστοιχο και για τον αυτισμό, καθώς και άλλες ασθένειες που συναντάμε τον άνθρωπο. Rudolf Jaenisch Μέλος του Whitehead Institute, Καθηγητής Βιολογίας στο MIT Πού επικεντρώνεται η τρέχουσα έρευνά σας; Rudolf Jaenisch: Στα ανθρώπινα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα που παράγονται από τα υπολείμματα του γονιμοποιημένου εμβρύου. Η χρήση τους όμως είναι ηθικά αμφισβητήσιμη, ενώ πιθανότατα να είναι ανοσολογικά διαφορετικά κύτταρα από του ασθενή και να απορριφθούν, καθώς δεν είναι κύτταρα του γονέα. Μια λύση θα ήταν, νομίζω, βλαστοκύτταρα ειδικά προσαρμοσμένα για τον γονέα (παραγόμενα από κύτταρα του δέρματος), τα οποία θα μπορούσαν να έχουν την ίδια ακριβώς δράση με τα εμβρυϊκά κύτταρα. Kari Stefansson CEO, Διευθυντής και συνιδρυτής του decode Genetics, με έδρα το Reykjavik Γιατί η χρονιά 2007 ήταν τόσο σημαντική; Kari Stefansson: Υπάρχουν νέες τεχνολογικές βάσεις αλλά και νέος τρόπος σκέψης ως προς την εφαρμογή τους. Δεν αρκεί βέβαια μόνο η νέα τεχνολογία για την αλληλουχία του γονότυπου. Έχει γίνει πλέον κατανοητό ότι για να φτάσεις σε νέες ανακαλύψεις χρειάζεσαι πληροφορίες για τον άνθρωπο, τόσο στην ασθένειά του, όσο και στην υγεία του. Στην Ισλανδία, έχουμε τόσα πολλά δεδομένα για την υγιή κατάσταση των ανθρώπων που μας έχουν τοποθετήσει στη θέση του οδηγού. 11

12 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ Πάνω σε τι ακριβώς δουλεύετε τώρα; Kari Stefansson: Τη γενετική πολλών κοινών ασθενειών, όπως του καρδιακού εμφράγματος, του εγκεφαλικού επεισοδίου και της ρευματοειδούς αρθρίτιδας και στην ανάπτυξη διαγνωστικών ελέγχων. Σύντομα, θα μπορούμε να παρέχουμε τη δυνατότητα του πλήρους γονότυπου ατόμων που θα θέλουν να μάθουν τη γενεαλογία τους και να προβλέψουν με τον τρόπο αυτό την πιθανότητα απόκτησης συγκεκριμένων νοσημάτων. Τι σας εμπνέει; Kari Stefansson: Στους Ισλανδούς αρέσει να αφηγούνται ιστορίες. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να έχεις τη δυνατότητα να συμμετέχεις όχι μόνο στην ανακάλυψη γονιδίων που σχετίζονται με νοσήματα, αλλά ακόμα και των ποικιλιών του γονιδιώματος που αφηγούνται στην πραγματικότητα την ιστορία του ανθρώπινου είδους. Μου αρέσει που θα μπορώ να πω αυτή την ιστορία. George Church Καθηγητής Γενετικής στο Πανεπιστήμιο Harvard Πάνω σε τι δουλεύετε αυτό τον καιρό; George Church: Αναπτύσσουμε τεχνολογία για την ανάγνωση του DNA από φυσικά συστήματα και γράφοντας DNA που έχει σχεδιαστεί. Θα μπορούσατε να το σκεφτείτε σαν συγκομιδή πληροφοριών από τον κόσμο. Πώς διαφέρει κάθε άνθρωπος από τον άλλο; Αυτή είναι η ανάγνωση. Και έπειτα, πώς θα κατασκευάσουμε φαρμακευτικά και χημικά προϊόντα με τη μηχανική του DNA. Οι πρακτικές εφαρμογές είναι το βιοπετρέλαιο, τα εμβόλια και οι βιοαισθητήρες. Πώς αναπτύσσετε την τεχνολογία για να συμβεί κάτι τέτοιο; George Church: Κοιτάμε κάθε εξέλιξη στο χώρο της φυσικής, και λέγοντας φυσική εννοούμε τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, τις κάμερες, τα μικροσκόπια. Μετά σκεφτόμαστε σαν οικονομολόγοι. Δηλαδή, σύμφωνα με τις γνώσεις μας στη χημεία και τη βιολογία και σε συνδυασμό με τις εξελίξεις από τη φυσική πώς θα οδηγηθούμε σε οικονομικά συμφέροντα πακέτα. Είσαστε γνωστός για τη συμβολή σας στη μείωση του κόστους της έρευνας στη βιολογία. George Church: Με αυτή την αποστολή είμαι περισσότερο παθιασμένος τα τελευταία 30 χρόνια. Ο στόχος είναι να μπορεί ο καθένας από εμάς να έχει τις πληροφορίες από το γονιδίωμά του σε ηλεκτρονική μορφή ώστε να κατανοήσουμε τον ανθρώπινο οργανισμό. Είπατε πέρσι ότι θέλετε να κατέβει το κόστος της αλληλουχίας του γονιδιώματος στα 1.000$ το Είναι ακόμα δυνατό κάτι τέτοιο; George Church: Είναι ακριβώς όπως οι Η/Υ. Υπήρξε ένα σημείο που οι Η/Υ έφτασαν σε τιμές $. Στη γενετική τα 1.000$ θα σου εξασφαλίσουν 1% του γονιδιώματος αυτή τη χρονιά, αλλά αυτό το 1% περιέχει το 90% της πληροφορίας. Καθώς θα περνά ο χρόνος, τα πράγματα θα γίνονται καλύτερα με εκθετικό τρόπο, όπως οι Η/Υ γίνονται ποιοτικά καλύτεροι χωρίς μεταβολή της τιμής τους. Jay Keasling Καθηγητής Χημικής Μηχανικής και Βιομηχανικής στο Πανεπιστήμιο Berkeley, California Δουλεύετε πάνω στη μηχανική ζωντανών οργανισμών, όπως μικροβίων για την κατασκευή φαρμάκων. Θα μπορούσατε να μας δώσετε κάποιο παράδειγμα; Jay Keasling: Δουλεύοντας πάνω σε μύκητες και σε E.coli παράγουμε μια πρόδρομη ένωση της αρτεμισινίνης (artemisinin), του φαρμάκου έναντι της ελονοσίας. Επίσης, δουλεύουμε πάνω σε μικρόβια για την παραγωγή βιοβενζίνης και βιοντίζελ, καθώς και του φαρμάκου προστρατίνης. Αρχικά είχε ανακαλυφθεί από θεραπευτές στη Σαμόα που έφτιαχναν τσάι από το φλοιό του δέντρου namala, το οποίο έχει βρεθεί ότι έχει και δραστικότητα έναντι του HIV. Εάν πετύχει στον κλινικό έλεγχο, θα απαιτείται μεγάλη ποσότητα από το φάρμακο. Εσείς τι θα θέλατε; Να κοπούν τα τροπικά δάση για τα δέντρα namala, ή να παίρνουμε τα γονίδια από ένα κομμάτι φλοιού και να παράγουμε την ουσία που θέλουμε στο εργαστήριο σαν μικρόβιο; Εγώ θα διάλεγα το δεύτερο. 12

13 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 45 Η διαδρομή του Mario Capecchi από τους Ιταλικούς δρόμους ως το Βραβείο Nobel Ιατρικής Προσαρμογή-Απόδοση στα ελληνικά από το Medscape: Κανέλλα Κωνσταντινάκου, Χημικός MSc Βιοχημείας Ο Mario Capecchi, Ιταλός επιστήμονας που ξεκίνησε τη ζωή του ως παιδί του δρόμου στη διάρκεια του 2ου Παγκόσμιου πολέμου, τώρα είναι Καθηγητής Ανθρώπινης Γενετικής και Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Utah, στο Ινστιτούτο Eccles της Ανθρώπινης Γενετικής καθώς και ερευνητής στο Ιατρικό ινστιτούτο Howard Hughes, και βραβεύτηκε με το βραβείο Nobel Ιατρικής του Ο Capecchi στην ηλικία των 70 χρόνων μοιράζεται το βραβείο με τον Oliver Smithies από το Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας Chapel Hill και με τον Sir Martin Evans του Πανεπιστημίου Cardiff στην Ουαλία. Οι τρεις επιστήμονες έχουν μοιραστεί πληροφορίες, αλλά έχουν δουλέψει ανεξάρτητα για να αναπτύξουν μια τεχνική «γονιδιακής στόχευσης» που καθιστά δυνατό το knock out συγκεκριμένων γονιδίων σε ποντικούς, το οποίο αποκαλύπτει τη λειτουργία των γονιδίων και το ρόλο τους σε νοσήματα. Σε αυτή την αποκλειστική συνέντευξη που παραχώρησε ο Capecchi στον Marc Gozlan περιγράφει το δύσκολο ξεκίνημα στη ζωή του και τα αξιοθαύμαστα ταξίδια του που τον οδήγησαν σε εύφορο περιβάλλον όπου και παρήγαγε την καινοτόμο δουλειά του. Μπορείτε να μας περιγράψετε την παιδική σας ηλικία; Γεννήθηκα στη Βερόνα της Ιταλίας στις 6 Οκτωβρίου Η μητέρα μου είχε μεγαλώσει στη Φλωρεντία. Η μητέρα της ήταν Αμερικάνα από το Όρεγκον. Ήταν ζωγράφος και είχε πάει στη Φλωρεντία να ζωγραφίσει, όπου όμως τελικά παντρεύτηκε ένα Γερμανό αρχαιολόγο. Η μητέρα μου ήταν ποιήτρια και γλωσσολόγος και δούλευε στη Σορβόννη του Παρισιού ως διδάσκουσα σε ακροατήριο. Έπειτα ακολούθησε μια ομάδα ποιητών γνωστή ως Bohemians, οι οποίοι έγραφαν ενάντια στο φασισμό και το ναζισμό. Ο πατέρας μου, ο Luciano Capecchi, ήταν Ιταλός πιλότος μαχητικού αεροσκάφους. Οι γονείς μου είχαν ερωτική σχέση, αλλά η μητέρα μου δεν ήθελε να τον παντρευτεί. Λίγο προτού αποκτήσει εμένα μετακόμισε με μια φίλη της ποιήτρια στο Μπολζάνο, το οποίο είναι βόρεια, όχι πολύ μακριά από τη Βερόνα και ζούσαν σε ένα μικρό σαλέ. Στην πραγματικότητα γεννήθηκα στη Βερόνα και έζησα στο Μπολζάνο για περίπου 3,5 χρόνια. Στο μεταξύ, εξαιτίας των έργων που έγραφε, περίμενε να τη συλλάβουν από τη Γκεστάπο. Την ίδια περίοδο πέθαναν και οι δύο γονείς της. Πούλησε ένα μέρος από τα υπάρχοντά της και έδωσε τα χρήματα σε μια οικογένεια που είχε μια φάρμα στο Τυρόλο για να με φροντίσει σε περίπτωση που θα την συλλάμβανε η Γκεστάπο. Γεγονός που όντως συνέβη την άνοιξη του Τότε ήμουν περίπου 3,5 ετών. Η μητέρα μου πήγε στο Νταχάου και εγώ πήγα να ζήσω με αυτή την οικογένεια στη φάρμα. Ποια ήταν η πρώτη σας άμεση εμπειρία με τον πόλεμο; Ήταν το Υπήρχε μια σιδηροδρομική γραμμή όχι πολύ μακριά από τη φάρμα, η οποία εξυπηρετούσε για τη μεταφορά επαναστατών. Έτσι τα αμερικανικά αεροπλάνα βομβάρδιζαν τη σιδηροδρομική γραμμή, αλλά και τις φάρμες που υπήρχαν στην περιοχή. Κάποια στιγμή χτυπήθηκα στο δεξί πόδι από μια σφαίρα. Ήμουν πολύ τυχερός που δεν τραυματίστηκε το οστό, αλλά έχω ακόμα την ουλή. Πόσο καιρό μείνατε με αυτή την οικογένεια στο Τυρόλο; Μετά από ένα χρόνο, τα χρήματα που είχε δώσει η μητέρα μου στην οικογένεια εξαφανίστηκαν για κάποιο λόγο, δεν είμαι σίγουρος γιατί, και αυτοί δεν άντεχαν οικονομικά να με φροντίσουν. Είχαν επίσης και δικά τους παιδιά. Έτσι, με άφησαν στο δρόμο στην ηλικία των 4,5 ετών. Ταξίδεψα νότια και σε κάποιο μέρος με μάζεψαν και με έβαλαν στο ορφανοτροφείο. Εκεί, τα πράγματα έγιναν ακόμα χειρότερα με αποτέλεσμα να το σκάσω για να ζήσω στους δρόμους ξανά. Σας πήραν στη Balillia, το στρατό νέων του Mussolini; Άνηκα στη Balillia για, νομίζω, ένα περίπου μήνα, όπου επίσης δεν ήταν πολύ καλά. Ήταν σύντομο χρονικό διάστημα, αρκετό όμως για να αποκτήσω στολή και να μάθω λίγα πράγματα για τη χρήση όπλων. Έκανα και λίγη εξάσκηση. Στη συνέχεια το έσκασα και συνέχισα να ζω μόνος μου. Έτσι, έμεινα ουσιαστικά μόνος μου μέχρι την 13

14 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ ηλικία των 8. Έπειτα με έβαλαν στο νοσοκομείο, κυρίως επειδή υπέφερα από υποσιτισμό και τύφο. Πώς καταφέρατε να επιβιώσετε; Το φαγητό προερχόταν κυρίως από κλοπές σε ανοιχτές αγορές. Όλα τα μαγαζιά είχαν πράγματα στο μπροστινό μέρος. Είτε μόνος μου, είτε σε συνδυασμό με άλλα παιδιά, κάποιος αποσπούσε την προσοχή και κάποιος άλλος έπαιρνε μερικά φρούτα και έτρεχε. Έπειτα, όταν ήρθαν οι Αμερικάνοι, μια καλή πηγή φαγητού ήταν οι σκουπιδοτενεκέδες, γιατί πετούσαν μεγάλες ποσότητες φαγητού. Πρέπει να είδατε απαίσια πράγματα σαν παιδί κατά τη διάρκεια του πολέμου που ήσασταν στους δρόμους Ναι, όντως. Έβρισκα καταφύγιο είτε σε σπίτια που είχαν βομβαρδιστεί, είτε σε σπίτια που τα είχαν εγκαταλείψει οι κάτοικοι τους. Ένα από τα σπίτια που μέναμε ήταν ένα σπίτι που οι Γερμανοί χρησιμοποιούσαν για να βασανίζουν ανθρώπους. Όταν έμπαινες μέσα, ανθρώπινα μέλη απλά βρισκόντουσαν στο πάτωμα. Έτσι είδα όλων των ειδών τα μέλη που ήταν κομμένα: δάκτυλα, μύτες, αυτιά κ.λπ. Αυτό πρέπει να γινόταν όταν ήμουν μεταξύ 5 και 8 ετών. Τι συνέβη στη μητέρα σας; Στα 9 α γενέθλιά μου μια γυναίκα που δεν γνώριζα ότι ήταν η μητέρα μου, ήρθε στο νοσοκομείο που ήμουν τότε επειδή υπέφερα από υποσιτισμό. Στο νοσοκομείο είχαν πολύ λίγο φαγητό. Το ίδιο ακριβώς συνέβαινε και στα ορφανοτροφεία, επίσης δεν είχαν φαγητό. Ένα κανονικό γεύμα ήταν ένα μικρό μπολ με καφέ και ένα μικρό κομμάτι ψωμί, το οποίο πρέπει να ήταν πολλών εβδομάδων. Ήταν σκληρό σαν πέτρα. Με δυσκολία μπορούσες να το μασήσεις. Στο κρεβάτι μου ήμουν γυμνός γιατί δεν ήθελαν να το σκάσω. Έτσι, η μητέρα σας ήρθε και σας πήγε με ένα πλοίο στην Αμερική και φτάσατε στη νήσο Ellis Ναι, ζούσαμε με τον αδερφό της στην Πενσυλβάνια. Αυτός, έστειλε τα χρήματα στην Ιταλία για το ταξίδι. Μάλιστα, αναγκάστηκε να τα στείλει δύο φορές γιατί την πρώτη φορά τα χρήματα δεν έφτασαν ποτέ. Έτσι, ξαναέστειλε τα χρήματα για τα εισιτήρια του πλοίου και μετά από μιάμιση εβδομάδα ήμασταν στο πλοίο. Πού μένατε; Όχι πολύ μακριά από τη Φιλαδέλφεια, σε μια περιοχή που ήταν γεμάτη Κινέζους, μαύρους και Εβραίους. Ένα πλήθος οικογενειών έφτιαξαν μια μεγάλη φάρμα και έστησαν μια κομμούνα. Ο θείος μου άνηκε σε αυτούς και πήγαμε να μείνουμε εκεί μαζί του. Όπως κάθε παιδί πήγες στο σχολείο, χωρίς όμως να γνωρίζεις ούτε μια αγγλική λέξη! Όντως πήγα στο σχολείο την αμέσως επόμενη ημέρα της άφιξής μου στην Αμερική. Δεν μπορούσα όμως να κάνω πράξεις ή να διαβάσω. Δεν είχα καθόλου παιδεία έως τότε. Τα παιδιά τότε μάθαιναν για την Ολλανδία. Ο δάσκαλος μου έδωσε τεράστια πακέτα χαρτιού και μου ζήτησε να ζωγραφίσω τοιχογραφίες. Έτσι ζωγράφισα τεράστιες τοιχογραφίες σε σχέση με την Ολλανδία. Αυτό έκανα τον πρώτο μήνα, ενώ παράλληλα μάθαινα τη γλώσσα. Ξεχάσατε όλα τα Ιταλικά; Σχεδόν, ναι. Μπορώ να δω μια ταινία και να την παρακολουθήσω, αλλά δεν μπορώ να μιλήσω. Δεν έχω περάσει μεγάλο χρονικό διάστημα έκτοτε στην Ιταλία. Νομίζω ότι εάν είχα, θα μπορούσα να ξαναθυμηθώ κάποια πράγματα, τουλάχιστον από τη γλώσσα. Τελικά έφτασε η στιγμή να πάτε στο Κολέγιο και επιλέξατε το Κολέγιο Antioch στο Οχάιο. Γιατί επιλέξατε αυτό το Κολέγιο και πώς ξεκίνησε το ενδιαφέρον σας στη Βιολογία; Ήταν ένα παλιό κολέγιο, σαν μικρός επαναστάτης στα κολέγια τέχνης. Αυτό που έκανα εκεί ήταν μοναδικό. Μελετούσες για περίπου 10 εβδομάδες, και έπειτα δούλευες για ένα τετράμηνο. Αυτό επαναλαμβανόταν για έναν ολόκληρο χρόνο. Οι δουλειές όπου πήγαινες ήταν σε ολόκληρη τη χώρα. Δούλεψα στην Καλιφόρνια, στο Σικάγο, τη Νέα Υόρκη, τη Βοστόνη κ.ο.κ. Αρχικά δούλευες σε διαφορετικά πεδία για να πάρεις μια αίσθηση της δουλειάς, και μόλις αποφάσιζες ποιο αντικείμενο σε ενδιέφερε περισσότερο, οι δουλειές που ακολουθούσαν σχετίζονταν με αυτό. Δούλεψα στο Ίδρυμα Sloan-Kettering και στο Ίδρυμα Kettering και έπειτα στο ΜΙΤ. Όλες οι δουλειές ήταν εργαστηριακές. Έμαθα πώς να δουλεύω επιστημονικά όταν ήμουν ακόμα προπτυχιακός φοιτητής. Στο Antioch ήμουν φοιτητής φυσικής και χημείας, αλλά μέσω αυτών των δουλειών γνώρισα στη μοριακή βιολογία. Μια μέρα, είχατε μια συνέντευξη με τον Jim Watson, ο οποίος ανακάλυψε τη δομή του DNA. Κατά τη διάρκεια αυτής της συνέντευξης στο Πανεπιστήμιο του Harvard, αποφασίσατε να μείνετε σε αυτό το εργαστήριο; Σωστά. Μία από τις ερωτήσεις που του έκανα ήταν: «Πού νομίζετε ότι πρέπει να πάω;». Είχα να επιλέξω μεταξύ των Caltech, Berkeley, MIT και Harvard και ο Jim είπε: «Θα ήσουν τρελός εάν πήγαινες οπουδήποτε αλλού!» Αυτό μου φάνηκε αρκετά πειστικό και έτσι κατέληξα να πάω στο εργαστήριό του το Δουλεύαμε τότε πάνω σε ένα από τα πρώτα συστήματα σύνθεσης πρωτεϊνών σε σύστημα δίχως κύτταρα. Πόσο καιρό μείνατε στο Harvard προτού πάτε στο Πανεπιστήμιο της Γιούτα και γιατί επιλέξετε να μεταφερθείτε εκεί; Από το 1961 έως το 1967 ήμουν στο εργαστήριο του Jim Watson. Έπειτα βρήκα δουλειά στην Ιατρική Σχο- 14

15 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 45 λή του Harvard στο Τμήμα Βιοχημείας. Αυτό ήταν μέχρι το 1973 και μετά αποφάσισα να πάω στη Γιούτα. Ο λόγος ήταν αρκετά περίπλοκος. Ένιωθα ότι το Τμήμα δεν έφερνε αρκετούς νέους ανθρώπους. Είχε πολύ καλούς ανθρώπους, αλλά ήταν σε κάποια παρακμή διότι δεν ερχόντουσαν καθόλου νέοι άνθρωποι. Άλλος ένας λόγος ήταν ότι ήθελα να δουλέψω σε πιο μακροπρόθεσμα προγράμματα. Στο Harvard ήταν δύσκολο να συμβεί αυτό, διότι υπήρχε πολύ πίεση για να παράγεται δουλειά και να έχουμε νέα αποτελέσματα σε καθημερινή βάση. Όπως καταλαβαίνετε αυτό δεν ήταν το κατάλληλο περιβάλλον για να έχεις τέτοια αποτελέσματα. Ο τρίτος παράγοντας ήταν ότι στο συγκεκριμένο τμήμα όπου ήμουν, αν και ήταν πολύ καλοί επιστήμονες δεν τα πήγαιναν πολύ καλά μεταξύ τους. Το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας το σπαταλούσαν με το να προσβάλλουν ο ένας τον άλλο. Δεν ήταν ένα υγιές περιβάλλον. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι ο μόνος λόγος για να ασχολούνται οι άνθρωποι με την επιστήμη θα πρέπει να είναι διότι το απολαμβάνουν και είναι εξαιρετικά σημαντικό να έχεις ένα ευχάριστο περιβάλλον. Αποφάσισα να κάνω το μεγάλο βήμα. Είχα ένα φίλο που με έπεισε να πάω να τον επισκεφτώ στη Γιούτα. Δέχτηκα τη θέση γιατί είχαν καλό τρόπο επιλογής ανθρώπων που θα απολάμβαναν ο ένας τον άλλο τόσο επιστημονικά όσο και κοινωνικά. Πιστεύετε στο θεό; Βασικά, δεν πιστεύω ότι ο Θεός ενδιαφέρεται για την καθημερινότητά μας. Όσον αφορά στην έναρξη του σύμπαντος, θα μπορούσε κάποιος να εισέλθει σε κάποια θεολογία. Η δική μου άποψη είναι ότι η επιστήμη και η θεολογία δεν είναι σε αντιπαράθεση. Θεωρώ ότι απευθύνονται σε διαφορετικά ανθρώπινα ενδιαφέροντα, και μπορούν να δουλέψουν σε συνεργία στην πραγματικότητα, υπό την έννοια ότι το ένα μέρος ασχολείται με το να βρίσκει νέες πληροφορίες και να μας διαφωτίζει για το ποιοι είμαστε και πώς φτάσαμε έως εδώ κ.λπ. Η άλλη πλευρά προσπαθεί να μας κάνει να είμαστε καλύτερα ανθρώπινα όντα. Αυτό είναι το καλύτερο σημείο της πίστης. Επομένως, δεν έχω την πεποίθηση ότι ο Θεός ασχολείται με τη δικιά μου ή με οποιουδήποτε άλλου την καθημερινότητα, αλλά νομίζω ότι πρέπει να έχουμε μια ιδέα για το τι μας ενώνει. Το χειρότερο μέρος της πίστης είναι όταν αυτή χρησιμοποιείται για να στραφεί ο ένας εναντίον του άλλου προσπαθώντας να δικαιολογήσει άσχημες ανθρώπινες δραστηριότητες. Ποιο είναι το όραμά σας για την επιστήμη; Είμαι απίστευτα αισιόδοξος και ιδεαλιστής. Πιστεύω ότι τις περισσότερες φορές, εμείς ως επιστήμονες, καταναλώνουμε σημαντικό μέρος από το χρόνο μας στο μέλλον. Φυσιολογικά ως ανθρώπινα όντα ασχολούμαστε περισσότερο με το τι μας συμβαίνει μέρα με την ημέρα και δεν σκεφτόμαστε το μέλλον για περισσότερο από δύο εβδομάδες. Ένας επιστήμονας συχνά σκέφτεται για το τι θα συμβεί μετά από 5, 10, 20 ή ακόμα και 100 χρόνια. Έτσι προσπαθείς να σκεφτείς που πάνε τα πράγματα, προς ποια κατεύθυνση και γιατί, και πώς μπορείς εσύ να συνεισφέρεις σε αυτό. Πιστεύω ότι η επιστήμη έχει σημαντικό ρόλο στην κοινωνία. Σε πολλά από τα πράγματα με τα όποια ασχολούνται οι άνθρωποι και καταλήγουν σε πρόβλημα, η λύση βρίσκεται μόνο μέσω της επιστήμης. Για παράδειγμα, είναι σαφές ότι εμείς καταστρέφουμε το περιβάλλον στο οποίο ζούμε. Ο μόνος τρόπος που έχουμε ως πρόληψη για το μέλλον είναι να κατανοήσουμε καλύτερα τη διαδικασία λειτουργίας του σύμπαντος και να μην κάνουμε ξανά τα ίδια λάθη στο μέλλον. Θεωρώ ότι η επιστήμη πρόκειται να έχει ακόμα πιο σημαντικό ρόλο στο μέλλον. Πρέπει επίσης να γίνουμε σοφότεροι ώστε να μπορέσουμε να αξιοποιήσουμε την επιστήμη πιο δραστικά. Έχετε περάσει πολλές δύσκολες στιγμές πριν την ηλικία των 9 ετών. Πώς βλέπετε την ιστορία της ζωής σας; Νομίζω ότι τη βλέπω στοχαστικά. Τα πράγματα τελικά εξελίχθηκαν καλά. Έμαθα πολλά σημαντικά πράγματα σε πρώιμη φάση: κυρίως πώς να φροντίζω μόνος μου τον εαυτό μου και πώς να είμαι αυτάρκης. Αυτό που έπρεπε να κάνω όταν ήμουν 4,5 ετών ήταν απλά να επιβιώσω. Πιστεύω ότι πολλά παιδιά δεν τα κατάφεραν και οι ιστορίες τους δεν έχουν ειπωθεί, αλλά εγώ ήμουν αρκετά τυχερός ώστε να επιβιώσω. Και εντελώς ξαφνικά, βρέθηκα σε ένα περιβάλλον γόνιμο ώστε να εξελιχθώ. Όταν βρέθηκα σε ένα εξαιρετικό παράδειγμα κοινωνίας όπου όλοι ενδιαφέρονται για όλους, και σου παρέχει την απαιτούμενη εκπαίδευση ώστε να ασχοληθείς με αυτό που πραγματικά χρειάζεσαι σαν άνθρωπος. Έτσι πλέον, βλέπω όλη την ιστορία μου σαν μια σειρά από στοχαστικά τυχερά περιστατικά. Θα θέλατε να προσθέσετε κάτι επιπλέον στη συζήτηση μας; Σας ευχαριστώ για το ενδιαφέρον σας. Χάρηκα που μίλησα μαζί σας. Εικόνα 1. Οι νικητές του Βραβείου Nobel Ιατρικής 2007 Mario R. Capecchi, Oliver Smithies, και Sir Martin J. Evans για τις ανακαλύψεις τους των αρχών για την εισαγωγή τροποποιημένων ειδικών γονιδίων σε ποντικούς με τη χρήση εμβρυϊκών αρχέγονων κυττάρων! 15

16 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ Ανοσοπροσδιορισμοί ινσουλίνης: Σχεδόν 50 χρόνια ύπαρξης και ακόμα υπάρχουν προβλήματα στην προτυποποίηση Μετάφραση-Προσαρμογή: Λόη Βασιλική, Χημικός EurClinChem, Ενδοκρινολογικό Τμήμα ΝΕΕΣ Βασισμένο στο άρθρο του Remy Sapin Insulin Immunoassays: Approaching 50 years of existence and still calling for Standardization Clinical Chemistry 2007; 53: Η ινσουλίνη (51 αμινοξέα, 5808 Da) παράγεται στα β κύτταρα των νησιδίων του Langerhans του παγκρέατος από τα πρόδρομα μόρια της προπροϊνσουλίνης (11500 Da) και της προϊνσουλίνης (hpi, 86 αμινοξέα, 9000 Da). Το μόριο της ανθρώπινης ινσουλίνης είναι χημικά ομοιογενές και αποτελείται από 2 πολυπεπτιδικές αλυσίδες, την Α με 21 αμινοξέα και τη Β με 30 αμινοξέα. Οι αλυσίδες αυτές συνδέονται με δύο δισουλφιδικούς δεσμούς (Α7-Β7 και Α20-Β19), ενώ ένας τρίτος δισουλφιδικός δεσμός συνδέει δύο κυστεΐνες της αλυσίδας Α (Α6-Α11). Στον ορό η ινσουλίνη κυκλοφορεί ελεύθερη (μη συνδεμένη σε πρωτεΐνες) μαζί με μικρές ποσότητες από τα πρόδρομα μόριά της, δηλαδή μαζί με την hpi αλλά και με ενδιάμεσα προϊόντα διάσπασής της, την des (31,32) όταν η hpi έχει διασπαστεί στο σημείο ένωσης της Β αλυσίδας με το C-πεπτίδιο που ενώνει την Α με τη Β αλυσίδα ή την des (64,65) όταν η hpi έχει διασπαστεί στο σημείο ένωσης της Α αλυσίδας με το C-πεπτίδιο (Σχήμα 1). Το τελευταίο προϊόν διάσπασης βρίσκεται στον ορό σε πολύ μικρότερες ποσότητες. Σχήμα 1 Η ινσουλίνη είναι η μόνη υπογλυκαιμική ορμόνη. Η μέτρησή της στο ορό βοηθά στην εκτίμηση της έκκρισης των β-κυττάρων καθώς και της αντίστασης στην ινσουλίνη. Θεωρητικά, ο προσδιορισμός της ινσουλίνης θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από ευαισθησία, ειδικότητα και να μπορεί να εφαρμοστεί σε μεγάλο αριθμό δειγμάτων. Επίσης, θα πρέπει να είναι προτυποποιημένος, ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε μεγάλες πολυκεντρικές μελέτες και να ενσωματωθεί σε κανονιστικές διατάξεις. Από τις διάφορες μεθόδους προσδιορισμού, μόνο οι ανοσοπροσδιορισμοί μπορούν να εφαρμοστούν σε μεγάλο αριθμό δειγμάτων. Η πρώτη ραδιοϊσοτοπική μέθοδος για την ανθρώπινη ινσουλίνη, που προτάθηκε το 1959 από τους Yalow και Berson, ήταν μια ανταγωνιστικού τύπου ραδιοανοσοανάλυση, όπου η ανθρώπινη ινσουλίνη στο πλάσμα των υπό εξέταση δειγμάτων ή των προτύπων διαλυμάτων συναγωνιζόταν με ιχνηθετημένη με 131 I βόεια ινσουλίνη για συγκεκριμένες θέσεις πολυκλωνικού αντισώματος που είχε αναπτυχθεί σε ινδικά χοιρίδια έναντι της βόειας ινσουλίνης. Ο διαχωρισμός του συνδεμένου με το αντίσωμα κλάσματος γινόταν με χρωματοηλεκτροφόρηση. Αργότερα, η μέθοδος βελτιώθηκε γιατί αναπτύχθηκαν αντισώματα έναντι της ανθρώπινης ινσουλίνης σε μεγάλες ποσότητες και το στάδιο του διαχωρισμού έγινε πιο εύκολο με καταβύθιση με αντίσωμα. Συνήθως οι ραδιοϊσοτοπικοί προσδιορισμοί δεν ανιχνεύουν μόνο το μόριο της ινσουλίνης, αλλά και το μόριο της προϊνσουλίνης (αυτό καθαυτό αλλά και τις διασπασμένες μορφές) σε διαφορετικό βαθμό, καθιστώντας εξαιρετικά δύσκολη την εκτίμηση της έκκρισης της ινσουλίνης, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις που οι συγκεντρώσεις της hpi και των ενδιάμεσων μορίων είναι αυξημένη (όπως π.χ. στο σακχαρώδη διαβήτη τύπου ΙΙ, σε διαταραγμένη ανοχή γλυκόζης, ή σε αντίσταση στην ινσουλίνη). Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 οι Kohler και Milstein περιέγραψαν τις αρχές που επιτρέπουν την παραγωγή μονοκλωνικών αντισωμάτων σε μεγάλες ποσότητες. Η ανάπτυξη μονοκλωνικών αντισωμάτων στις αρχές της δεκαετίας του 1980 οδήγησαν στην ανάπτυξη των ανοσομετρικών αναλύσεων δύο θέσεων (ΙΜΑ). Οι ΙΜΑ είναι πιο 16

17 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 45 ακριβείς, πιο ευαίσθητες (χαμηλότερο όριο ανίχνευσης και ποσοτικοποίησης) και πιο ειδικές από τις RIA. Έτσι, αναπτύχθηκε μεγάλος αριθμός εμπορικών kit ΙΜΑ για έναν αντίστοιχα μεγάλο αριθμό ανοσολογικών αναλυτών. Τα κύρια προβλήματα στον προσδιορισμό της ινσουλίνης, όμως, παραμένουν και σχετίζονται με α) την αιμόλυση, β) τα κυκλοφορούντα στον ορό αυτοαντισώματα έναντι της ινσουλίνης και, τα τελευταία χρόνια, γ) τη δραστικότητα ή έλλειψη δραστικότητας των χορηγούμενων φαρμακολογικών αναλόγων ινσουλίνης (άμεσης ή παρατεταμένης δράσης) στον ορό. Τα αιμολυμένα δείγματα δεν πρέπει να αναλύονται, εκτός εάν διατηρηθούν στους 4 C για 2-3 h ή εάν προστεθεί ένας αναστολέας της ινσουλινάσης στο δείγμα αμέσως μετά τη συλλογή του, ώστε να αποφευχθεί η διάσπαση της ινσουλίνης. Τα αντι-ινσουλινικά αντισώματα παρεμβαίνουν προκαλώντας υπερεκτίμηση των αποτελεσμάτων, ενώ η βιολογικά δραστική ελεύθερη ινσουλίνη συνήθως παραμένει σε φυσιολογικά επίπεδα. Η μέτρηση της ελεύθερης ινσουλίνης απαιτεί απομάκρυνση της συνδεμένης με τα αντιινσουλινικά αντισώματα, η οποία επιτυγχάνεται με καταβύθιση με πολυαιθυλενογλυκόλη (PEG 6000). Υψηλής καθαρότητας ανθρώπινη ανασυνδυασμένη ινσουλίνη με δραστικότητα 26 IU/mg διατίθενται από τη Novo Nordisk και την Eli Lilly (1 IU = 6 nmol = 34,85 μg ινσουλίνης). Ο προτεινόμενος συντελεστής μετατροπής δυστυχώς δεν ισχύει για τα εμπορικά Kit, τα οποία είναι βαθμονομημένα έναντι του 1 ου διεθνούς προτύπου του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO 66/304), που προτάθηκε το Συνοπτικά, αν και έχει βελτιωθεί η ευαισθησία και ειδικότητα των μεθόδων προσδιορισμού της ινσουλίνης παραμένει το πρόβλημα της προτυποποίησης. Το 1996, η αρμόδια επιτροπή της Αμερικανικής Διαβητολογικής Ένωσης (American Diabetes Association - ADA) για την προτυποποίηση των προσδιορισμών της ινσουλίνης ανακοίνωσε εντελώς διαφορετικά αποτελέσματα μετά από εφαρμογή διαφόρων προσδιορισμών ινσουλίνης, που είχαν προταθεί για ερευνητικούς σκοπούς. Πρόσφατα (Clin Chem 2007;53:711-16), σε μία έκθεση της ίδιας επιτροπής, όπου συγκρίνονται τα αναλυτικά χαρακτηριστικά 12 γνωστών εμπορικών kit μέτρησης της ινσουλίνης κατά την περίοδο , διαπιστώθηκε έλλειψη επαναληψιμότητας μεταξύ ίδιας σειράς μετρήσεων (CVs >10%) στις μισές από τις μεθόδους που εξετάσθηκαν, ενώ τρεις από αυτές είχαν όριο ανίχνευσης 12 pmol/l. Ασθενείς με υπερινσουλιναιμία συνήθως δεν εμφανίζουν πολύ υψηλές συγκεντρώσεις ινσουλίνης. Έτσι, για τη διερεύνηση της υπογλυκαιμίας απαιτούνται προσδιορισμοί με καλή επαναληψιμότητα στις χαμηλές συγκεντρώσεις. Η επιτροπή της ADA εκτίμησε το ποσοστό της διασταυρούμενης αντίδρασης από την παρουσία της hpi και των ενδιάμεσων μορίων της hpi στους προσδιορισμούς της ινσουλίνης. Επαρκής ειδικότητα θεωρήθηκε όταν το ποσοστό διασταυρούμενης αντίδρασης είναι <3%. Από τα 10 kit που ελέγχθηκαν τα 8 πληρούσαν αυτό το κριτήριο, 1 αντιδρούσε και με την hpi και με τις δύο ενδιάμεσες μορφές και 1 αντιδρούσε μόνο με μία από τις ενδιάμεσες μορφές. Παρά ταύτα, η ειδικότητα δεν είναι η κύρια αιτία της μεταβλητότητας των τιμών μεταξύ των μεθόδων. Λόγω της έλλειψης μεθόδου αναφοράς, η επιτροπή της ADA πρότεινε η εναρμόνιση των μεθόδων προσδιορισμού να γίνεται με σύγκριση του αποτελέσματος κάθε μεθόδου με το μέσο όρο των αποτελεσμάτων από όλες τις μεθόδους. Με βάση τα αποτελέσματα από 40 δείγματα πλάσματος, μόνο 6 από τις 10 μεθόδους έδωσαν παρόμοια αποτελέσματα (μέγιστη επιτρεπτή απόκλιση από τη μέση τιμή: 25,6%). Η χρησιμοποίηση ενός κοινού προτύπου ανασυνδυασμένης ινσουλίνης δεν βελτίωσε τα αποτελέσματα. Όλα τα kit προσδιορισμού ινσουλίνης ήταν βαθμονομημένα έναντι του προτύπου 66/304 IRP, που εκφράζεται σε IU. Η χρησιμοποίηση συντελεστών μετατροπής των IU (miu/l) σε μονάδες που η επιτροπή της ADA χρησιμοποιεί (pmol/l) ίσως να είναι ο λόγος που οι τιμές μεταξύ των μεθόδων απείχαν. Φτωχή ανάκτηση (64%-79%) της πρότυπης ανασυνδυασμένης ινσουλίνης διαπιστώθηκε στα 3 από τα 10 kit που ελέγχθηκαν, αποτέλεσμα που ενισχύει την άποψη ότι υπάρχει έλλειψη προτυποποίησης ορισμένων μεθόδων. Μία άλλη αιτία που μπορεί να μειώσει την ακρίβεια της μεθόδου είναι το μέσο διάλυσης των προτύπων (matrix effects). Πράγματι, η ανάκτηση δείγματος ανασυνδυασμένης ανθρώπινης ινσουλίνης ήταν διαφορετική όταν σαν μέσο διάλυσης χρησιμοποιήθηκε ορός ελεύθερος ινσουλίνης απ ό,τι όταν χρησιμοποιήθηκε το προτεινόμενο από την κατασκευάστρια του kit μέσο διάλυσης. Η έλλειψη προτυποποίησης των μεθόδων και το πρόβλημα των matrix effects επιβεβαιώνεται από δεδομένα των Manley και συνεργατών (Clin Chem 2007;53:922-32). Συγκεκριμένα, τα αποτελέσματα από 150 δείγματα διέφεραν μέχρι και 2 φορές μεταξύ τους για δείγματα με υψηλές και μέτριες συγκεντρώσεις ινσουλίνης και περισσότερες από 20 φορές για δείγματα με χαμηλές συγκεντρώσεις ινσουλίνης. Με στόχο την επίτευξη σωστής προτυποποίησης των αποτελεσμάτων στους προσδιορισμούς ινσουλίνης, η επιτροπή της ADA υπογραμμίζει την ανάγκη: ύπαρξης νέου προτύπου εκφρασμένου σε μονάδες μάζας πιστοποίησης της συμβατότητας του προτύπου αυτού με τον ορό του αίματος 17

18 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ ανάπτυξης μεθόδου αναφοράς για να είναι δυνατή η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων μακροπρόθεσμα. Βιβλιογραφία Sapin R. Insulin assays: previously known and new analytical features. Clin Lab 2003; 49: Volund A. Conversion of insulin units to SI units. Am J Clin Nutr 1993; 58: Stenman UH. Immunoassay standardization: is it possible, who is responsible, who is capable? Clin Chem 2001; 47: Robbins DC, Andersen L, Browsher R, Chance R, Dinesen B, Frank B, et al. Report of the American Diabetes Association s Task Force on standardization of the insulin assay. Diabetes 1996; 45: Marcovina S, Browsher RR, Miller G, Staten M, Myers G, Caudill SP, et al. Standardization of insulin immunoassays: report of the American Diabetes Association s Workgroup. Clin Chem 2007; 53: Manley SE, Stratton IM, Clark PM, Luzio SD. Comparison of 11 human insulin assays: implications for clinical investigation and research. Clin Chem 2007; 53: Chevenne D, Trivin F, Porquet D. Insulin assays and reference values. Diabetes Metab 1999; 25: Άνοιξη στην Αίγινα. Με μικρές παρατάσεις φωτός, σχεδόν αδιόρατες, καταφθάνει η Άνοιξη. Σε κατακλύζει εξ ολοκλήρου κι εγκαταλείπεσαι να μεταγγίσει την αναστάτωση μέσα σου! Κάθε στιγμή συντελείται μπροστά σου το θαύμα! Βλασταίνουν τα γέρικα κλήματα, οι φιστικιές μπουμπουκιάζουν! Σαν ανοιχτές αγκαλιές, σε περιμένουν οι μαργαρίτες το Σάββατο Κι έπειτα, πώς ν αντέξεις την Κυριακή! Το φως κι ο ήλιος πλημμυρίζουνε τα δωμάτια, θαμπώνουν τα μάτια σου! Κι εσύ να πρέπει να κλείσεις τις πόρτες και τα παράθυρα και να φύγεις μακριά τους. Α. Σαραντάκου (Άνοιξη, 2002) 18

19 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2008, ΤΕΥΧΟΣ 45 Παράγοντας V - Leiden: Mια πολύ συχνή διαταραχή Γ. Βαρθολομάτος 1, Ελ. Ρηνώτα 2,3 1 Μονάδα Μοριακής Βιολογίας, Αιματολογικό Εργαστήριο, Π.Π.Ν. Ιωαννίνων 2 Τμήμα Χημείας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών 3 Τμήμα Ανοσολογίας-Ιστοσυμβατότητας, Γ.Ν.Α. «Ο Ευαγγελισμός» Εισαγωγή Τα φλεβικά θρομβοεμβολικά επεισόδια (Venous Thromboembolic Events - VTEs) προσβάλλουν περίπου 1 στους ανθρώπους κάθε χρόνο, προκαλώντας θανάτους, με τον επιπολασμό να αυξάνεται με την ηλικία. Οι γενετικοί παράγοντες της θρόμβωσης έχουν περιγραφεί και διερευνηθεί περαιτέρω τα τελευταία 15 χρόνια καθώς χρησιμοποιούνται ευρύτερα οι μοριακές διαγνωστικές τεχνικές. Μέχρι στιγμής οι κληρονομούμενοι προθρομβωτικοί σημειακοί νουκλεοτιδικοί πολυμορφισμοί (Single Nucleotide Polymorphisms - SNPs) του παράγοντα V G1691A (FV-Leiden), της προθρομβίνης (PRT) G202104, και της μεθυλενοτετραϋδροφολικής αναγωγάσης (MTHFR), C677T είναι οι κληρονομούμενοι παράγοντες κινδύνου της φλεβικής θρομβοεμβολής (VTE). Αυτό καταδεικνύει ότι οι FV-Leiden και PRT G202104, περισσότερο από το MTHFR C677T, είναι σημαντικοί παράγοντες κινδύνου για εν τω βάθει φλεβική θρόμβωση (DVT) και ότι η παρουσία περισσότερων του ενός προθρομβωτικών SNPs συσχετίζεται με σημαντικό κίνδυνο για DVT. Μία μετάλλαξη στο γονίδιο του παράγοντα πήξης V, μία αντικατάσταση στην 3 μη μεταφραζόμενη περιοχή του γονιδίου της προθρομβίνης, και μία παραλλαγή στο γονίδιο της 5,10-μεθυλενο-τετραϋδροφολικής αναγωγάσης (MTHFR) έχουν αναφερθεί ότι συνδέονται με τη φλεβική θρομβοεμβολή στους Καυκάσιους, αλλά αυτή η σχέση παραμένει υπό συζήτηση για άλλους πληθυσμούς. Ο παράγοντας V πήξης του αίματος παίζει έναν σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση του σχηματισμού της θρομβίνης. Ενεργοποίηση του παράγοντα V από ίχνη ενεργοποιημένων παραγόντων πήξης (θρομβίνη, παράγοντας Xa ή μειζοθρομβίνη) παράγει τον παράγοντα Va, τον μη ενζυματικό συμπαράγοντα του συμπλέγματος της προθρομβινάσης. Καθώς ο παράγοντας Va επιταχύνει την ενεργοποίηση της προθρομβίνης υπό φυσιολογικές συνθήκες περισσότερο από 10(4)- φορές δεν είναι περίεργο ότι η αρνητική ρύθμιση της δραστικότητας του παράγοντα Va από το μονοπάτι της πρωτεΐνης C είναι ένας πολύ αποτελεσματικός τρόπος να διατηρηθεί η αιμοστατική ισορροπία. Η κληρονομούμενη αντοχή στην ενεργοποιημένη πρωτεΐνη C (APCR, resistance activated protein) βρέθηκε το 1993, και είχε διαπιστωθεί ότι η APCR μπορούσε να δικαιολογηθεί στο 90-95% των περιπτώσεων από τη μετάλλαξη G1691A στο γονίδιο του παράγοντα πήξης V (FV Leiden μετάλλαξη). Αυτή η μετάλλαξη οδηγεί στην υποκατάσταση Arg506Gln, που είναι το σημείο κλειδί στη διάσπαση του ενεργοποιημένου παράγοντα πήξης V (FVa) από την ενεργοποιημένη πρωτεΐνη C (APC) και είναι παρούσα στο 20% των λευκών ασθενών με DVT. Ο μεταλλαγμένος FVa διατηρεί τη φυσιολογική δραστικότητα πήξης, αλλά ανθίσταται στην αντιπηκτική λειτουργία της APC. Άτομα με αυτή τη μετάλλαξη παρουσιάζουν υπερπηκτική κατάσταση και έναν αυξημένο κίνδυνο φλεβικής θρομβοεμβολής. Πολλές μελέτες έχουν επιβεβαιώσει ότι η μετάλλαξη FV Leiden αυξάνει τον κίνδυνο του φλεβικής θρομβοεμβολής, αλλά φαίνεται να υπάρχει ασυμφωνία στον επιπολασμό αυτής της μετάλλαξης μεταξύ διαφορετικών φυλών. Το αντιπηκτικό μονοπάτι της πρωτεΐνης C Ο παράγοντας πήξης V έχει έναν κεντρικό ρόλο στα προπηκτικά και αντιπηκτικά μονοπάτια: ο παράγοντας V ενεργοποιείται από τον παράγοντα Xa ή τη θρομβίνη και επιταχύνει σημαντικά την ενεργοποίηση της προθρομβίνης από τον παράγοντα Xa πριν ο παράγοντας Va διασπασθεί από την APC. Παράλληλα, ο παράγοντας V (αλλά όχι ο παράγοντας Va) έχει αναφερθεί ότι δρα ως συμπαράγοντας της APC στην πρωτεολυτική αποικοδόμηση και των δύο παραγόντων VIII και VIIIa (Σχήμα 1 Α,Β,C,D). Είναι αδιευκρίνιστο αν τα επίπεδα του παράγοντα V στο πλάσμα επηρεάζουν τον κίνδυνο θρόμβωσης, αν και υποθετικά, χαμηλά ή και υψηλά επίπεδα του παράγοντα V μπορούν να αυξήσουν τον κίνδυνο για θρόμβωση. Αυξημένα επίπεδα του παράγοντα VIII συσχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο για θρόμβωση, και ο παράγοντας V είναι, όπως ο παράγοντας VIII, ένας σημαντικός συμπαράγοντας σε ένα από τα βήματα του καταρράκτη πήξης. Ταυτόχρονα, υψηλά επίπεδα του παράγοντα V στο πλάσμα μπορεί να οδηγήσουν σε αυξημένη ενεργότητα της προθρομβινάσης και σε αυξημένο κίνδυνο για θρόμβωση. Το 1966, ο 19

20 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΕΚΧ-ΚΒ Gaston ανέφερε μια οικογένεια με συσχέτιση μεταξύ των υπεραυξημένων επιπέδων του παράγοντα V και της φλεβικής θρόμβωσης. A C Σχήμα 1. Το αντιπηκτικό μονοπάτι της πρωτεΐνης C. A) Συστατικά του συστήματος ης πρωτεΐνης C. Η πρωτεΐνη C ενεργοποιείται από τη θρομβίνη όταν η θρομβίνη συνδέεται με ειδική μεμβρανική πρωτεΐνη που ονομάζεται θρομβομοδουλίνη (APC). B) Η ενεργοποιημένη πρωτεΐνη C είναι μια πολύ ειδική πρωτεάση που απενεργοποιεί ειδικά τους συμπαράγοντες FVa και FVIIIa. C) APC σε συνεργασία με την ελεύθερη πρωτεΐνη S απενεργοποιεί τους συμπαράγοντες FVa and FVIIIa. D) Η βιολογική συνέπεια του παράγοντα -Leiden είναι καθυστερημένη απενεργοποίηση της APC και η μεταλλαγμένη FVa παραμένει ενεργή πολύ περισσότερο από το wild type που απενεργοποιείται ταχέως και παράγει περισσότερη θρομβίνη. Χαμηλά επίπεδα του παράγοντα V συσχετίζονται με μειωμένη ενεργότητα του συμπαράγοντα APC στην αδρανοποίηση των παραγόντων VIII/VIIIα. Αυτό προκαλεί έναν φαινότυπο ανθεκτικό στην APC και μπορεί, επομένως, να συσχετίζεται με αυξημένο κίνδυνο θρόμβωσης, ιδιαίτερα όταν ο λόγος παράγοντα V/παράγοντα VIII είναι χαμηλός. Σε αυτή την περίπτωση, χαμηλά επίπεδα του παράγοντα V θα προκαλούσαν αύξηση του κινδύνου θρόμβωσης. Τελικά, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας την επίδραση των επιπέδων του παράγοντα V στο κίνδυνο θρόμβωσης για τους φορείς του παράγοντα V Leiden. Ελαττωμένη έκφραση του παράγοντα V από το αλλήλιο Leiden του μη παράγοντα V (χαμηλά επίπεδα του παράγοντα V) μπορεί να οδηγήσουν σε έναν πιο σοβαρό φαινότυπο αντίστασης της APC, όπως έχει αναφερθεί σε ασθενείς ψευδοομόζυγους στην αντίσταση APC (ετεροζυγωτικός συνδυασμός ανεπάρκειας στον παράγοντα V και μετάλλαξης στον παράγοντα V Leiden). Παρόμοια, ενισχυμένη έκφραση του παράγοντα V από το αλλήλιο Leiden του μη παράγοντα V (υψηλά B D επίπεδα του παράγοντα V) μπορεί να οδηγήσουν σε έναν λιγότερο σοβαρό φαινότυπο αντίστασης στην APC. Προετοιμασία του DNA και γονοτύπηση για τη μεταλλάξη Παρασκευάσματα του γενωμικού DNA αποκτήθηκαν από λευκοκύτταρα δειγμάτων 0,2 ml ολικού περιφερικού αίματος σε EDTA (2% ethylene diaminetetraacetic acidsodium salt), χρησιμοποιώντας μια nucleospin μέθοδο εκχύλισης DNA. Περίπου 0,5 μg χρησιμοποιήθηκαν στην αλυσιδωτή αντίδραση της πολυμεράσης (PCR) για ανίχνευση της μετάλλαξης. Η αντικατάσταση G1691A στο νουκλεοτίδιο 1691 του γονιδίου του παράγοντα V ερευνήθηκε με πέψη με περιοριστικά ένζυμα ενός ενισχυμένου κλάσματος γονιδίου χρησιμοποιώντας τους εκκινητές (1-sens 5 -GGA ACA ACA CCA TGA TCA GAG CA-3 και 2-antisens 5 -TAG CCA GCA GAC CTA ACA TGT TC-3 ) και συνθήκες της PCR όπως περιγράφονται από τους Zoller et al. Ένα κλάσμα 287 βάσεων ενισχύθηκε με PCR και η πέψη με περιοριστικά ένζυμα έγινε με επώαση 17 μl του προϊόντος της PCR για 4 ώρες στους 37 ο C με 5 U MnlI ενδονουκλεάσης. Τα κλάσματα διαχωρίστηκαν με ηλεκτροφόρηση σε πήκτωμα αγαρόζης 4% (Metaphor agarose, FMC Bio Product, Rockland, ME) και εξετάστηκαν μετά από χρώση με βρωμιούχο αιθίδιο (Gel Star Nucleic acid Stai, FMC Bio Product) υπό υπεριώδη transillumination. Στα υγιή άτομα παρατηρούνται 3 κλάσματα των 157, 93 και 37 βάσεων, ενώ κλάσματα των 157 και 130 βάσεων ανιχνεύονται σε ένα ομόζυγο άτομο και κλάσματα των 157, 130, 93 και 37 βάσεων ανιχνεύονται σε ετερόζυγο άτομο (Σχήμα 2 Α,Β). A bp bp Σχήμα 2. Ηλεκτροφόρηση σε πήκτωμα αγαρόζης: Ανάλυση των κλασμάτων. Το κλάσμα 287bp που περιέχουν ή/όχι τη μετάλλαξη G1691A έχει υποστεί πέψη με ενδονουκλεάση MnlI και αναλύθηκε σε πήκτωμα αγαρόζης 4%. Η μετάλλαξη καταστρέφει ένα τόπο MnlI και παρέχει μετά την πέψη κλάσματα: 157bp, 93bp, 37bp (wild type), 157bp, 130bp, 93bp, 37bp (ετεροζυγώτης) and 157bp, 130bp (ομοζυγώτης). Lane A1,B1: MW λhind III Lane A2,4, B2: no restricted Lane A3: 157bp, 130bp, 93bp, 37bp ετεροζυγώτης. Lane A5: 157bp, 93bp, 37bp wild type. Lane B3: 157bp, 130bp ομοζυγώτης. B 20