ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Ειδίκευση : Διαπολιτισμική εκπαίδευση και η Ελληνική ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα ΔΙΔΑΣΚΩΝ : ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΓΕΩΡΓΟΓΙΑΝΝΗΣ ΤΙΤΛΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ «Η εκδήλωση μορφών ενδοομαδικής, διομαδικής συνεργασίας και σύγκρουσης στα πλαίσια μικτών μαθητικών ομάδων» ΕΠΩΝΥΜΟ: ΘΑΝΟΥ ΟΝΟΜΑ: ΔΗΜΗΤΡΑ ΑΡ.ΜΗΤΡΩΟΥ: 152 ΑΚΑΔ. ΈΤΟΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

2 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΘΕΩΡΙΑ 1.2 Η ένταξη και η συμμετοχή του ανθρώπου σε κοινωνικές ομάδες Η οικογένεια Το σχολείο Η φιλική παρέα Η ομάδα εργασίας Θεωρητικές προσεγγίσεις για την έννοια της κοινωνικής ομάδας Ο ορισμός της ομάδας σύμφωνα με τον Le Bon O ορισμός της ομάδας σύμφωνα με τον Mc Dougall O ορισμός της ομάδας σύμφωνα με τον Bass Ο ορισμός της ομάδας σύμφωνα με τον Freud O ορισμός της ομάδας σύμφωνα με τον Kurt Lewin Τα χαρακτηριστικά της ομάδας Αλληλεξάρτηση Συνείδηση του να είσαι μέλος Ενότητα, συνοχή, σύμπνοια Κοινοί θεσμοί, αξίες και στάσεις Ομοιογενής συμπεριφορά Ιεραρχία ρόλων Αλληλεξάρτηση ρόλων Κοινοί στόχοι Ικανοποίηση αναγκών Η Θεωρία των συγκρούσεων Η Θεωρία του παιχνιδιού σε σχέση με τις συγκρούσεις Το Δίλημμα των φυλακισμένων Η Θεωρία της Κοινωνικής Ταυτότητας Η διαμόρφωση της κοινωνικής ταυτότητας σε μειονοτικές ομάδες Διατομικές, διομαδικές σχέσεις : Διασαφήνιση εννοιών Ενδοομαδικές σχέσεις : Διασαφήνιση εννοιών Η έννοια της συνεργασίας Παράγοντες που ευνοούν τη συνεργασία Αποτελέσματα συνεργασίας Η έννοια του ανταγωνισμού Αποτελέσματα ανταγωνισμού Προκατάληψη...43

3 1.9.3 Στερεότυπα Υποθέσεις ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 2.1. Δείγμα Μέσα συλλογής των δεδομένων Διαδικασία συλλογής των δεδομένων Aνάλυση δεδομένων ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 3.1. Παρουσίαση των αποτελεσμάτων από την καταγραφή της συμπεριφοράς κάθε μέλους στην ομάδα των Ελλήνων και στην ομάδα των αλλοδαπών Παρουσίαση των αποτελεσμάτων από την καταγραφή της συμπεριφοράς μεταξύ των δυο ομάδων (διομαδική διάσταση) Παρουσίαση των αποτελεσμάτων από την καταγραφή της συμπεριφοράς κάθε μέλους (Έλληνα, αλλοδαπού) στη μεικτή ομάδα ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ..100 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α) Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία.104 Β) Ξενόγλωσση βιβλιογραφία.105 Γ) Ιστοσελίδες ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ.108 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ III 109 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ IIIΙ..110 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ IV ΕΙΣΑΓΩΓΗ

4 Βασικό στοιχείο της δομής κάθε κοινωνίας είναι η ομάδα. Η έννοια της ομάδας ταυτίζεται με την έννοια της συνάθροισης ενός συνόλου ατόμων. Οι ομάδες, δηλαδή, «αποτελούνται από ανθρώπους, οι οποίοι βρίσκονται πολύ κοντά μεταξύ τους για μικρές ή μεγάλες χρονικές περιόδους». Σημείο αναφοράς για την ένταξη και συμμετοχή των ανθρώπων στις ομάδες είναι η εκπλήρωση βασικών στόχων και σκοπών, οι οποίοι ίσως θα ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθούν αποκλειστικά και μόνο από ατομικές, μεμονωμένες ενέργειες. Στην ομάδα, λοιπόν, η έννοια της ατομικότητας καταργείται και ενισχύεται η έννοια της ομαδικής και συλλογικής προσπάθειας για την επίτευξη των ομαδικών, κυρίως, στόχων. Στην κοινωνία υπάρχουν διάφορα είδη ομάδων, στις οποίες το άτομο εντάσσεται και συμμετέχει ενεργά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ομάδας είναι η οικογένεια, η φιλική παρέα, η ομάδα εργασίας. Ανάλογα με το βαθμό ταύτισης με την ομάδα το άτομο ενδέχεται να παραμείνει για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα μέλος της συγκεκριμένης ομάδας ή στη διάρκεια της ζωής του να απορρίψει κάποιες από αυτές και να αναζητήσει να ενταχθεί σε κάποιες άλλες. Μια κατηγορία ομάδας που είναι σταθερή στο πέρασμα του χρόνου και τα άτομα αναπτύσσουν σε μεγάλο βαθμό τάσεις ταύτισης με αυτήν, είναι η εθνική ομάδα. Οι ομάδες που υπάρχουν στην κοινωνία και έχουν δημιουργηθεί με κριτήριο την εθνική καταγωγή, ασκούν μεγάλη επιρροή στα μέλη τους προσδίδοντάς τους ένα είδος ταυτότητας, η οποία είναι απαραίτητη για τον ορισμό και προσδιορισμό της παρουσίας τους στον χώρο. Η ένταξη του ανθρώπου σε μια συγκεκριμένη εθνική ομάδα συνεπάγεται τη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς του ατόμου με γνώμονα τις αξίες, τις πεποιθήσεις, την κουλτούρα, τον πολιτισμό που χαρακτηρίζουν τη συγκεκριμένη εθνική ομάδα. Τα άτομα, μέσα από συγκεκριμένες διαδικασίες κοινωνικοποίησης που διαδραματίζονται, από τα πρώτα χρόνια της ζωής τους, αρχικά στα πλαίσια της οικογένειας και κατόπιν στο σχολείο, αποκτούν τα απαραίτητα εκείνα χαρακτηριστικά που είναι συμβατά με την εθνική προέλευση και καταβολή. Μέσα από αυτές τις διαδικασίες, οι οποίες χαρακτηρίζουν σημαντικό μέρος της ζωής του ανθρώπου, η έννοια της εθνικής καταγωγής και της ομάδας αποκτάει ιδιαίτερο νόημα στη συνείδηση και στη συμπεριφορά των μελών που ανήκουν στη συγκεκριμένη ομάδα. Στη σημερινή ελληνική κοινωνία η έννοια της εθνικής ομάδας έχει διευρυνθεί. Ενώ μέχρι πρότινος η κυρίαρχη εθνική ομάδα ήταν η ελληνική και τα άτομα που αποτελούσαν μέλη αυτής είχαν ελληνική καταγωγή, σήμερα η κατάσταση έχει αλλάξει. Ευρύτερες κοινωνικές αλλαγές, όπως ήταν το άνοιγμα των συνόρων, η ελεύθερη πρόσβαση στην αγορά εργασίας, η διαμόρφωση νέων προοπτικών επικοινωνίας και συνεργασίας δημιούργησαν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τη μετακίνηση, έλευση και εγκατάσταση διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων σε διάφορα μέρη της Ευρώπης, μεταξύ αυτών και στην Ελλάδα. Η παρουσία των διαφορετικών αυτών εθνικών ομάδων δημιούργησε μια νέα πολυπολιτισμική κατάσταση, όπου πλέον τα μέλη της κυρίαρχης εθνικής ομάδας, η οποία μέχρι τότε ήταν η ελληνική θα έπρεπε να μάθουν να συμβιώνουν με μέλη διαφορετικών, πολιτισμικά και κοινωνικά, ομάδων. Η συνύπαρξη και η συμβίωση με τις ομάδες αυτές δεν ήταν ούτε τότε αλλά ούτε και σήμερα, που ο αριθμός των μειονοτικών ομάδων έχει αυξηθεί, ιδιαίτερα αρμονικές και ειρηνικές. Οι σχέσεις που διαμορφώνονται μεταξύ των εθνικών ομάδων, χαρακτηρίζονται συχνά από την εκδήλωση τάσεων προκατάληψης, βίας και σύγκρουσης. Οι αιτίες εκδήλωσης των συγκεκριμένων τάσεων αποδίδονται τόσο στο γεγονός ότι τα άτομα ανήκουν σε διαφορετικές εθνικές ομάδες όσο και στο ότι τα γνωρίσματα των ομάδων αυτών είναι αρκετά διαφοροποιημένα από τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά της κυρίαρχης ομάδας. Το στοιχείο της διαφορετικότητας που

5 χαρακτηρίζει τις μειονοτικές ομάδες και που υποδηλώνει ξεκάθαρα την ύπαρξη της ομάδας αυτής, αξιολογείται αρνητικά από την κυρίαρχη ομάδα και επηρεάζει τη διαμόρφωση των σχέσεων μεταξύ αυτών. Η κοινωνική αυτή κατάσταση αντανακλάται και στον εκπαιδευτικό χώρο. Ο αυξανόμενος αριθμός των αλλοεθνών μαθητών στα περισσότερα ελληνικά σχολεία συνδέεται με την εκδήλωση αρκετών προβλημάτων που έχουν σχέση τόσο με την αδυναμία προσαρμογής στο ισχύον εκπαιδευτικό σύστημα όσο και με τις δυσκολίες συνύπαρξης με τα μέλη της κυρίαρχης, αριθμητικά, ομάδας. Η διαφορετική προέλευση των αλλοεθνών μαθητών, η χρήση ενός διαφορετικού κώδικα επικοινωνίας, οι διαφορετικές πολιτιστικές αξίες και πεποιθήσεις αποτελούν παράγοντες που από τη μια πλευρά παρεμποδίζουν τη διαδικασία ένταξης και προσαρμογής στο σχολικό σύστημα, ενώ από την άλλη πλευρά οι ίδιοι αυτοί παράγοντες παρεμποδίζουν τη δημιουργία αρμονικών σχέσεων με τα μέλη της κυρίαρχης ομάδας, δηλαδή τους Έλληνες. Λαμβάνοντας, λοιπόν, υπόψη τη σύγχρονη εκπαιδευτική πραγματικότητα όπου η πολιτισμική ετερότητα αποτελεί βασικό της στοιχείο και η ανάγκη δημιουργίας διαπολιτισμικών σχέσεων επικοινωνίας και συνεργασίας προβάλλεται ολοένα και πιο επιτακτική, ο σκοπός της παρούσας εργασίας επικεντρώνεται στη διερεύνηση και περιγραφή της φύσης των ενδοομαδικών και διομαδικών σχέσεων που αναπτύσσονται μεταξύ ομάδων πολιτισμικά διαφορετικών. Επίσης, θα επιχειρήσουμε να διαπιστώσουμε, κάτω από ποιες συνθήκες οι παραπάνω σχέσεις μπορούν να μεταβληθούν σε σχέσεις συνεργασίας ή σύγκρουσης μεταξύ των συγκεκριμένων ομάδων. 1.1 ΘΕΩΡΙΑ 1.2 Η ένταξη και η συμμετοχή του ανθρώπου σε κοινωνικές ομάδες Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό όν. Η κοινωνικότητά του αναδεικνύεται από το γεγονός ότι από τη γέννησή του και σε όλη τη διάρκεια της ζωής του δε λειτουργεί ως ανεξάρτητη μονάδα, αντίθετα προσδιορίζεται και λειτουργεί πάντα σε σχέση με το γενικότερο κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο βρίσκεται. Το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο το χαρακτηρίζει η ύπαρξη διαφόρων ομάδων, στις οποίες το άτομο

6 εντάσσεται και συμμετέχει ενεργά. Οι ομάδες αυτές επειδή ακριβώς δημιουργούνται και αναπτύσσουν δραστηριότητα στα πλαίσια του κοινωνικού συστήματος ονομάζονται κοινωνικές. Ο ρόλος των κοινωνικών ομάδων είναι καθοριστικός για το άτομο και αυτό γιατί μέσα στις ομάδες διαμορφώνεται και διαπλάθεται από την κοινωνία στην οποία ζει. Η σημασία ύπαρξης των διαφόρων ομάδων έγκειται δηλαδή στη διαμόρφωση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς των ατόμων με βασικό κριτήριο και άξονα τις κοινωνικές, ηθικές, πολιτιστικές αξίες της κοινωνίας στην οποία έχουν ενταχθεί. Η διαμόρφωση των ατόμων και η μετάδοση αξιών και στάσεων συμβατών με το πνεύμα και τους ιδεολογικούς προσανατολισμούς της κοινωνίας ονομάζεται κοινωνικοποίηση. Με την παραπάνω διαδικασία, «η οποία εξελίσσεται στα πλαίσια της ομάδας, επιτυγχάνεται η αναπαραγωγή της κοινωνίας με τα βασικά εκείνα χαρακτηριστικά που εξασφαλίζουν και τη διαιώνισή της». Κάθε άτομο που ζει και αποτελεί μέρος μιας κοινωνίας κοινωνικοποιείται και διαμορφώνεται στα πλαίσια ποικίλων κοινωνικών ομάδων. Υπάρχουν διάφορα είδη μικρών ομάδων, όπως η οικογένεια, η ομάδα εργασίας, η φιλική παρέα, οι σύλλογοι. «Ο συνολικός αριθμός των ομάδων εξαρτάται από την πολυπλοκότητα της οργάνωσης της κάθε κοινωνίας ή κοινότητας. Υπάρχουν σαφώς περισσότερες ομάδες σε ένα αστικό περιβάλλον, απ ό,τι σε μια αγροτική περιοχή. Είναι επίσης γνωστό το γεγονός ότι στις αγροτικές κοινωνίες η κυρίαρχη ομάδα που επηρεάζει τη σκέψη, την προσωπικότητα, τις αξίες και τη συμπεριφορά του ατόμου είναι σαφώς η εκτεταμένη οικογένεια.. Αντιθέτως, στο πλαίσιο του αστικού περιβάλλοντος, το άτομο ανήκει σε ένα πλήθος ομάδων με ποικίλες δραστηριότητες και σκοπούς με συνέπεια τη μείωση της επιρροής της οικογένειας και την αύξηση της επιρροής των άλλων ομάδων». Είναι φανερό ότι το άτομο αν και μπορεί να «ανήκει ταυτόχρονα σε πολλές ομάδες, ορισμένες μόνο από αυτές είναι γι αυτό πιο σημαντικές. Άλλωστε στις διάφορες φάσεις της ζωής, ο βαθμός της αφοσίωσης ανάλογα με την ιεράρχηση των αξιών του και η επακόλουθη εξάρτησή του κάθε ατόμου από τις κοινωνικές ομάδες στις οποίες συμμετέχει μπορεί να ποικίλλει». Κατά συνέπεια μπορεί κάποιος να επηρεάζεται από κάποια ομάδα πολύ περισσότερο σε μια ορισμένη στιγμή της ζωής του και πολύ λιγότερο σε μια άλλη χρονική στιγμή. Και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι κάθε άτομο περνάει από συγκεκριμένα αναπτυξιακά στάδια, κατά τα οποία διαφοροποιούνται οι κοινωνικές, συναισθηματικές λειτουργίες και ανάγκες τους. Αυτή η διαφοροποίηση τον οδηγεί στη δραστηριοποίηση και συμμετοχή σε διαφορετικές ομάδες, οι οποίες κατά κάποιο τρόπο ανταποκρίνονται στις νέες ανάγκες και τα ενδιαφέροντά του Η οικογένεια Ειδικότερα, από τη γέννησή του έως και τα πέντε χρόνια της ζωής του, η σχεδόν αποκλειστική και κυρίαρχη ομάδα που επηρεάζει την προσωπικότητα του παιδιού είναι η οικογένεια. Η οικογένεια είναι η μικρότερη πληθυσμιακά κοινωνική ομάδα, «η οποία διαφέρει από πολλές άλλες ομάδες κατά το ότι έχει μια χαρακτηριστική δομή που την απαρτίζουν ξεχωριστοί ρόλοι- ο πατέρας, η μητέρα, οι γιοι και οι κόρες». Ενώ οι λειτουργίες που διασφαλίζονται από την οικογενειακή ομάδα είναι σταθερές και συγκεντρώνονται γύρω από το φαγητό, τον ύπνο, την ανατροφή των παιδιών και άλλες οικιακές ασχολίες, «η κατανομή των ρόλων έχει διαφοροποιηθεί και έχει υποστεί μεταβολές από τις αρχές του αιώνα. Συγκεκριμένα, μέχρι τη

7 δεκαετία του 1960, ο κοινωνικο-οικονομικός ρόλος αφορούσε στον πατέρα και ο κοινωνικο-αισθηματικός ρόλος στη μητέρα», αλλά αυτό δεν ισχύει πλέον στο βαθμό που ίσχυε παλιότερα Όποιες και αν είναι οι συνθήκες που διαμορφώνονται στην οικογένεια και συμβάλλουν στη διαφοροποίηση των ρόλων, το σημαντικό είναι ότι τα μέλη, και κυρίως «τα παιδιά, μέσω της οικογενειακής ομάδας παρατηρούν και συμμετέχουν εξίσου σε ρόλους, είτε είναι οι δικοί τους, είτε αναλαμβάνουν το ρόλο ενός μέλους της οικογένειας. Με την παρατήρηση και ανάληψη αυτών των ρόλων το παιδί αποκτά πρόσβαση στη σχέση των ρόλων, και κατά συνέπεια στη συμπεριφορά, στους κανόνες και τις αξίες της οικογενειακής ομάδας», με άλλα λόγια κοινωνικοποιείται. Με τη λειτουργία της κοινωνικοποίησης που πραγματοποιείται στα πλαίσια της οικογένειας, γίνεται δυνατή η μετάδοση αξιών, κανόνων και προτύπων συμπεριφοράς. Η προβολή των προτύπων θα διαρκέσει για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα και θα επηρεάσει τη ζωή των μελών μέχρι και την ενηλικίωσή τους. «Επίσης, η οικογενειακή ομάδα πραγματοποιεί διάφορες και ποικίλες δραστηριότητες που απαιτούν τη συνεργασία και τον συντονισμό των κινήσεών των μελών της». Η συνεργασία και η συμμετοχή σε αυτές τις δραστηριότητες εμπεριέχει διαφορετικές μορφές επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης μεταξύ των μελών. Η έννοια της αλληλεπίδρασης συνίσταται στην αμοιβαία επιρροή μεταξύ δυο υποκειμένων, έτσι ώστε το ένα μέλος να επηρεάζει το άλλο και παράλληλα να δέχεται τις επιδράσεις των άλλων. Στο επίπεδο της οικογένειας, η αλληλεπίδραση έχει δυαδική μορφή και είναι ελάχιστα τυπική, καθώς σκέψεις και συναισθήματα εκφράζονται χωρίς όρια και περιορισμούς. Υπάρχει λοιπόν μια ελευθερία στην έκφραση των συναισθημάτων, η οποία είναι αποτέλεσμα των οικογενειακών δεσμών που ενώνουν τα μέλη. Οι οικογενειακοί δεσμοί είναι πολύ δυνατοί και στηρίζονται σε συναισθήματα αμοιβαίας φροντίδας, υποχρέωσης και εξάρτησης που αναπτύσσονται μεταξύ των μελών. Συμπερασματικά, η οικογένεια είναι η πρώτη ομάδα στην οποία εντάσσεται το άτομο. Βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα της συγκεκριμένης ομάδας είναι η αλληλεπίδραση και η επικοινωνία μεταξύ των μελών, η οποία μεταξύ των άλλων εξυπηρετεί βασικούς κοινωνικοποιητικούς στόχους και σκοπούς. Η μορφή και το είδος της επικοινωνίας που υπάρχει μεταξύ των μελών της οικογένειας λειτουργεί ως πρότυπο αλληλεπίδρασης στις εξωοικογενειακές σχέσεις που θα δημιουργήσουν αργότερα τα άτομα Το σχολείο Εκτός από την οικογένεια, μια δεύτερη ομάδα που επιδρά ουσιαστικά στη συμπεριφορά του ατόμου μετά την ηλικία των πέντε ή έξι χρόνων είναι το σχολείο. «Η είσοδος στο σχολείο αποτελεί ορόσημο στη ζωή του παιδιού. Το παιδί απομακρύνεται από το στενό περιβάλλον της οικογένειας και εισέρχεται στο χώρο της οργανωμένης εργασίας και των ευρύτερων κοινωνικών σχέσεων». «Η μονοκρατία της οικογένειας στα θέματα κοινωνικοποίησης αρχίζει να περιορίζεται και μέρος της ευθύνης αναλαμβάνεται από τους άλλους φορείς και ομάδες αναφοράς, με πυρήνα τη σχολική κοινότητα. Στα πλαίσια της σχολικής κοινότητας θα βρίσκεται και θα εργάζεται με άλλα παιδιά, με τη διττή ιδιότητα : του μαθητή και του συμμαθητή. Ως μαθητής έχει να αντιμετωπίσει ένα, κοινό για όλους, πρόγραμμα ποικίλων μαθήσεων. Ως συμμαθητής έχει να αντιμετωπίσει, και τις περισσότερες φορές να επιλύσει μόνος του, ποικίλες διαφορές με τους συνομηλίκους του και νέες μορφές αλληλεπίδρασης. Η αποτελεσματική αντιμετώπιση των νέων

8 διαπροσωπικών σχέσεων απαιτεί εκμάθηση εκ μέρους του παιδιού ευέλικτων τρόπων κοινωνικής διαλλαγής». Το παιδί, δηλαδή, καλείται να αναπτύξει νέες μορφές συμπεριφοράς, προκειμένου να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του σχολικού περιβάλλοντος. Η νέα συμπεριφορά που πρέπει να εκδηλώσει το παιδί διαφέρει ποιοτικά από τη συμπεριφορά που είχε αναπτύξει στο πλαίσιο του οικείου οικογενειακού περιβάλλοντος. Η συμμετοχή του παιδιού στους νέους εξωοικογενειακούς χώρους και στις νέες κοινωνικές ομάδες επενεργεί ως παράγοντας κοινωνικοποίησης και διαμόρφωσης της προσωπικότητάς του. Από τη στιγμή που το παιδί εισέρχεται στο σχολείο, η γονεϊκή επιρροή παύει να είναι τόσο έντονη. Στη συνείδηση του ο ρόλος του δασκάλου και των συμμαθητών του αποκτά μια ιδιαίτερη βαρύτητα. Τα περισσότερα παιδιά στη σχολική ηλικία, φαίνεται να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τους τη γνώμη του δασκάλου, ο οποίος λειτουργεί ως πρότυπο για τους μικρούς μαθητές. Συγκεκριμένα, παρατηρείται μια συνεχώς αυξανόμενη τάση του παιδιού να αντιπαραθέτει στις απόψεις των γονέων για το τι είναι σωστό ή λάθος, καλό ή κακό, αποδεκτό ή ανεπιθύμητο σε ποικίλες καταστάσεις, και τις απόψεις των δασκάλων τους. Το παιδί, λοιπόν, για όλα τα θέματα που τον απασχολούν δε σκέφτεται μόνο τι θα πουν οι γονείς, αλλά τι θα πουν και οι δάσκαλοι. Εκτός από το δάσκαλο και οι συνομήλικοί του λειτουργούν ως πρόσωπα αναφοράς για το παιδί. Η ανάγκη του να είναι αποδεκτός από τους συμμαθητές του, τον οδηγεί στην οικειοποίηση τρόπων συμπεριφοράς, προκειμένου να μη διαφέρει από τους συνομηλίκους του. Η γνώμη των συνομηλίκων και η παρουσία τους είναι σημαντική για το παιδί, γι αυτό με την πάροδο της ηλικίας το ενδιαφέρον και η προσκόλληση προς αυτούς αυξάνει, ενώ προς τους ενηλίκους μειώνεται. Συμπερασματικά, η είσοδος του παιδιού στο σχολείο και η ένταξή του στις ομάδες των συνομηλίκων ταυτίζεται με την αλλαγή του κοινωνικού πλαισίου στο οποίο δρα και αλληλεπιδρά το παιδί. Το νέο αυτό πλαίσιο εργασίας και αλληλεπίδρασης θα συμβάλλει στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του και στη νέα αντίληψη του εαυτού του Η φιλική παρέα Περνώντας το άτομο από τη σχολική στην εφηβική ηλικία, ομάδα αναφοράς είναι οι φιλικές παρέες. «Στην αρχή της εφηβείας, οι φίλοι και η παρέα αρχίζουν να ισοδυναμούν με την οικογένεια όσον αφορά την επιρροή τους στον έφηβο». Βέβαια, ο έφηβος «υπολογίζει πάντα στην οικογένεια του ως αξία-καταφύγιο, αλλά τώρα αισθάνεται ότι εκεί δεν έχει κάποιο ρόλο να παίξει. Όλη η ενέργειά τους κατευθύνεται στην ομάδα των συντρόφων τους, με την οποία περνούν και τον περισσότερο χρόνο τους». Το βασικό χαρακτηριστικό της φιλικής παρέας είναι ότι «δεν έχουν καμιά τυπική δομή ούτε κανένα έργο να εκτελέσουν, αλλά αποτελούνται από άτομα της ίδιας ηλικίας, επιπέδου, αξιών και ενδιαφερόντων, που ενώνονται κυρίως στη βάση της ανάγκης για κοινωνικές σχέσεις». Σε αντίθεση λοιπόν με την ομάδα εργασίας, η ομάδα των φίλων-συντρόφων δε σχηματίζεται με σκοπό τη διεκπεραίωση κάποιου έργου. Η ανάγκη του ατόμου να έρθει σε επαφή και να αναπτύξει φιλικές σχέσεις με άτομα του ίδιου ή του άλλου φύλου με τα οποία να έχει κοινά ενδιαφέροντα, κοινούς στόχους και κοινές αξίες συμπίπτει με τις νέες αναζητήσεις του ατόμου για ανεξαρτησία και εξωσπιτική κοινωνικότητα. Η αλληλεπίδραση με άλλα άτομα στα πλαίσια της φιλικής παρέας και συντροφιάς ικανοποιεί τις βασικές ανάγκες του ατόμου για συναναστροφή και

9 επικοινωνία. Μέσα από την αλληλεπίδραση με τα άλλα μέλη, το άτομο μπορεί να βρει κοινωνική υποστήριξη, συμβουλές και βοήθεια στα κοινά τους προβλήματα. Ενώ το άτομο μέχρι τώρα συμβουλευόταν τα μέλη της οικογένειάς του για κάποιους προβληματισμούς του, τώρα στρέφεται στους φίλους του με τους οποίους μπορεί να συζητήσει για διάφορα θέματα, τα οποία αφορούν κυρίως τρόπους κοινωνικής αλληλεπίδρασης και συναλλαγής. Τέλος, κάθε άτομο που εντάσσεται σε μια παρέα συνομηλίκων έχει ανάγκη να νιώθει ότι είναι αποδεκτό από τα υπόλοιπα μέλη. «Η παραδοχή εξαρτάται από τη συμμόρφωση με τους κανόνες της ομάδας και την υλοποίηση των αξιών της. Οι κανόνες της ομάδας είναι σημαντικοί και διακρίνουν την ομάδα από τις άλλες ομάδες. Αυτοί που συμμορφώνονται με αυτούς τους κανόνες εκτιμώνται από τους άλλους, ενώ εκείνοι που δε συμμορφώνονται» αποχωρούν από τη ομάδα. Η ομάδα διαθέτει ένα εσωτερικό σύστημα αξιών και κανόνων που τη διαφοροποιεί από τις άλλες ομάδες και το οποίο γίνεται αποδεκτό από κάθε μέλος της ομάδας, προκειμένου να φανεί αντάξιο της εμπιστοσύνης και των προσδοκιών που έχουν τα υπόλοιπα μέλη από αυτόν. Είναι χαρακτηριστικό, ότι τα μέλη αποδέχονται τους περιορισμούς της ομάδας με απώτερο στόχο τη διατήρηση του ομαδικού πνεύματος και της συνεκτικότητας της ομάδας. Η φιλική λοιπόν παρέα λειτουργεί σαν ένας κοινωνικός χώρος, ο οποίος προσφέρει στα άτομα την αναγκαία για αυτούς ανεξαρτησία και χειραφέτηση από την οικογένεια, την ανάπτυξη συναισθηματικών δεσμών με άλλα άτομα, των οποίων τη γνώμη εμπιστεύεται και ακολουθεί και τέλος την υιοθέτηση νέων εξωοικογενειακών προτύπων, τα οποία διαφοροποιούν τη συμπεριφορά του ατόμου Η ομάδα εργασίας Όταν το άτομο ενηλικιώνεται εισέρχεται στον εργασιακό χώρο. Το κοινωνικό πλαίσιο αλληλεπίδρασης αλλάζει, καθώς το άτομο αναπτύσσει δραστηριότητα και νέες διαπροσωπικές σχέσεις με τις ομάδες εργασίας. Στις ομάδες εργασίας η δραστηριότητα των μελών αναπτύσσεται γύρω από το έργο, το οποίο καλούνται να επιτελέσουν. Το έργο είναι το σημείο αναφοράς για την ομάδα. Για τη σωστή διεκπεραίωση του έργου, υπάρχει ένα καθορισμένο και σαφές σχήμα επικοινωνίας και καταμερισμού εργασίας, σύμφωνα με το οποίο σε κάθε μέλος αντιστοιχεί μια θέση, του αρχηγού ή του υφισταμένου και ο αντίστοιχος τομέας εργασίας, στον οποίο καλείται να αναπτύξει δραστηριότητα. Ο χώρος στον οποίο καλούνται να αναπτύξουν δραστηριότητα είναι σύνθετος και έχει το «δικό του ιδιαίτερο πολιτιστικό χαρακτήρα, ο οποίος περιορίζει και ορίζει την επαγγελματική συμπεριφορά». Κάθε άτομο καλείται να ακολουθεί ενδεδειγμένους κανόνες εργασιακής συμπεριφοράς, οι οποίοι ορίζονται μέσω των εργασιακών σχέσεων με υφισταμένους και ανωτέρους. Οι κανόνες αυτοί συμβάλλουν στη διατήρηση μιας ομοιογένειας, σύμπνοιας και συνοχής, η οποία συμβάλλει στη διατήρηση και εξύψωση του κύρους τόσο των μελών που αποτελούν την ομάδα εργασίας όσο και του εργασιακού τομέα, στον οποίο εργάζονται. Όσο μεγαλύτερη είναι η ομοιογένεια, η σύμπνοια και η συνοχή στο χώρο εργασίας, τόσο υψηλή θα είναι η συνεργασία, η απόδοση και η παραγωγικότητα των μελών. Σε αντίθετη περίπτωση, αν η συνοχή είναι πολύ χαμηλή, θα υπάρχει πολύ μικρή συνεργασία και θα μειωθεί η απόδοση, με αποτέλεσμα να σημειωθούν πολλές απουσίες και αποχωρήσεις. Αυτό βέβαια λειτουργεί αρνητικά τόσο για το κύρος των μελών της ομάδας εργασίας όσο και του εργασιακού χώρου στον οποίο εργάζονται. Εκτός από την εργασία τους τα μέλη αναπτύσσουν κι άλλου είδους συμπεριφορά.

10 Οι αλληλεπιδράσεις και οι διαπροσωπικές επαφές μεταξύ των μελών είναι ένα σημαντικό γεγονός μέσα στην ομάδα. «Το κάθε μέλος ανάλογα με τις ικανότητες και τα συναισθήματά του, επιδρά στα άλλα και παράλληλα δέχεται τις επιδράσεις των άλλων». Η ποιότητα των αλληλεπιδράσεων και το είδος των σχέσεων που δημιουργούνται μεταξύ των μελών επηρεάζουν την ψυχική διάθεση των ατόμων για εργασία. Αν το κλίμα εργασίας είναι φιλικό και οι σχέσεις εργασίας μεταξύ των μελών είναι εχθρικές, η ψυχική διάθεση του ατόμου για εργασία είναι μεγαλύτερη και τα κίνητρα για καταβολή μεγαλύτερης προσπάθειας και αποδόσεως αυξάνονται. Συμπερασματικά, οι ομάδες εργασίας διαδραματίζουν ένα σημαντικό κοινωνικοποιητικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου. Διαθέτοντας ένα προκαθορισμένο σχήμα οργάνωσης, δομής, επικοινωνίας και ένα κοινό αντικειμενικό σκοπό/ έργο, για το οποίο θα πρέπει όλοι να εργαστούν, ασκούν ένα είδος επιρροής πάνω στα μέλη, τα οποία δε λειτουργούν πια μόνο σαν μεμονωμένα άτομα, αλλά σαν μέλη της ομάδας στην οποία ανήκουν. Η αντίληψη της ένταξης σε μια ομάδα με το αίσθημα ασφάλειας που δημιουργεί και την εξέλιξη της προσωπικότητας που προκαλεί, λειτουργεί καταλυτικά στο να συνταυτιστούν τα μέλη με την ομάδα και να επηρεαστούν από αυτήν. 1.3 Θεωρητικές προσεγγίσεις για την έννοια της κοινωνικής ομάδας Η οικογένεια, η σχολική κοινότητα, η φιλική παρέα, η ομάδα εργασίας αποτελούν τα πλέον κοινά και παραδοσιακά παραδείγματα κοινωνικών ομάδων, τα οποία χαρακτηρίζουν τη ζωή κάθε ανθρώπου. Από την ανάλυση των βασικών χαρακτηριστικών των παραπάνω ομάδων, προκύπτει ότι μπορεί η δομή, η οργάνωση και ο σκοπός δημιουργίας κάθε ομάδας να είναι αρκετά διαφοροποιημένος, όμως η απόκτηση εμπειριών στα πλαίσια των ομαδικών συστημάτων είναι μοναδική και καθοριστική. Η αποκόμιση ομαδικών βιωμάτων που έχει ως επακόλουθο τη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς του ατόμου, δηλαδή την αλλαγή του ατόμου σε σχέση με αυτό που ήταν πριν, αποδεικνύουν τη σημαντική διάσταση του φαινομένου που ονομάζεται ομάδα. Τι είναι όμως ομάδα και ποια είναι τα χαρακτηριστικά εκείνα που μπορεί να προκαλέσουν τη μεταβολή του χαρακτήρα και της προσωπικότητας του ανθρώπου; Σύμφωνα με την κοινή πεποίθηση, ένας απλοϊκός ορισμός της έννοιας της ομάδας θα ήταν η συγκέντρωση ενός αριθμού ατόμων σε κάποιο χώρο. «Το πρώτο, λοιπόν, πραγματικό δεδομένο σχετικά με τις ομάδες είναι ότι αυτές αποτελούνται από ανθρώπους, οι οποίοι βρίσκονται πολύ κοντά μεταξύ τους για μικρές ή μεγάλες χρονικές περιόδους». Οι συγκεντρώσεις όμως αυτού του είδους, οι οποίες μπορεί να οφείλονται και σε απλή σύμπτωση, άρα να είναι τυχαίες συναθροίσεις, όπως είναι η μετάβαση των ανθρώπων στη δουλειά τους, δεν αντανακλούν το πραγματικό περιεχόμενο της έννοιας της ομάδας. Αν λάβουμε υπόψη το παράδειγμα της οικογένειας, της φιλικής παρέας, και της ομάδας εργασίας, «ο ορισμός της έννοιας της ομάδας θα πρέπει να περιλαμβάνει κάποιο είδος σχέσης ή δεσμού που να ενώνει τα μέλη της» και όχι απλώς και μόνο ένα σύνολο ανθρώπων που συνυπάρχουν σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Για τη διερεύνηση και κατανόηση της έννοιας της ομάδας, στα επόμενα υποκεφάλαια θα κάνουμε μια αναφορά στους κυριότερους επιστημονικούς ορισμούς που έχουν διατυπωθεί με σκοπό τη διασαφήνιση της συγκεκριμένης έννοιας.

11 1.3.1 Ο ορισμός της ομάδας σύμφωνα με τον Le Bon «Ο πρώτος που ασχολήθηκε με τις ομαδικές σχέσεις και τα ομαδικά φαινόμενα ήταν ο Γάλλος επιστήμονας Le Bon. Ο Le Bon έδωσε στην ομάδα το χαρακτηρισμό της ορδής, δηλαδή μια μεγάλη μάζα ανθρώπων. Όπως αναφέρει ο ίδιος, «όταν το άτομο συμμετέχει σε κάποια ορδή, οι σκέψεις του, τα συναισθήματά του και όλη η συμπεριφορά του γενικά υποτάσσονται στη δύναμη της ομάδας, με αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας σχέσης και ενός κλίματος σύμπνοιας που ονόμασε ομαδική ψυχή». «Κάθε άτομο δηλαδή που ενσωματώνεται σε μια ομάδα, υφίσταται ψυχικές μεταβολές», οι οποίες επηρεάζουν την προσωπικότητα του και τον ψυχισμό του και οδηγούν στη σταδιακή συγχώνευσή του από την ομάδα. «Η συγχώνευση αυτή είναι εφικτή, διότι δημιουργείται υπό το κράτος της μείωσης των διαφορών ανάμεσα στα άτομα και της υποβάθμισης των νοητικών ικανοτήτων τους». Όπως αναφέρει ο Le Bon, ο βαθμός της συγχώνευσης μπορεί να είναι τέτοιος, «ώστε η ατομική «ψυχή», η πρωτοβουλία, η κρίση, η συνείδηση, η υπευθυνότητα, να εξαφανίζονται» με αποτέλεσμα τα άτομα να ενεργούν κατά τρόπο, πολλές φορές καταστρεπτικό. Συμπερασματικά, ο Le Bon θεωρεί ότι η ομάδα είναι ένα δυναμικό σύνολο, μέσα στο οποίο η έννοια της ατομικότητας καταργείται. Τα συναισθήματα και οι στόχοι των μελών συγχωνεύονται με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός διαφορετικού «συνόλου με τους δικούς του νόμους και τη δικιά του εξέλιξη» O ορισμός της ομάδας σύμφωνα με τον McDougall Οι απόψεις ενός άλλου ψυχολόγου του ΜcDougall μοιάζουν με αυτές του Le Bon, μόνο που σε αυτή τη θεώρηση εισάγεται και η έννοια της διέγερσης των συναισθημάτων. Ο Μc Dougall παρατηρεί ότι «όταν σχηματίζεται μια συνάθροιση ανθρώπων, τότε προκαλείται μια διέγερση συναισθημάτων των ατόμων, με επακόλουθο τη μεταβίβαση συναισθημάτων και τη δημιουργία του εκστατικού συναισθήματος της απεριόριστης δύναμης και του κινδύνου». Είναι γεγονός ότι τα μεμονωμένα άτομα όταν κληθούν να ανταποκριθούν σε ένα έργο, ενεργούν με κριτήριο τη λογική, την αυτοσυγκράτηση και την αυτοπειθαρχία. Αντίθετα, όταν τα άτομα καλούνται να ανταποκριθούν σε ένα έργο, όντας μέλη μιας ομάδας, τότε δημιουργείται μια έκρηξη συναισθημάτων, η οποία ίσως οφείλεται στο κοινό αίσθημα της ευθύνης ή του κινδύνου, ότι δηλαδή όλοι έχουν μερίδιο της ευθύνης ή ότι όλοι διατρέχουν τον ίδιο κίνδυνο αν κάτι δε γίνει όπως έχει προγραμματιστεί. Η συναίσθηση του κοινού κινδύνου ή της κοινής ευθύνης οδηγεί την ομάδα σε ριψοκίνδυνες, τολμηρές ή και ακόμα συντηρητικές ενέργειες και αποφάσεις, στις οποίες πιθανότητα δε θα προέβαιναν αν ενεργούσαν ως μεμονωμένα άτομα O ορισμός της ομάδας σύμφωνα με τον Bass Ένας άλλος ορισμός της ομάδας, ο οποίος δίνει έμφαση στη ψυχολογική διάσταση του όρου είναι αυτή του Bass. Σύμφωνα με τον Bass, «ομάδα είναι ένα σύνολο ατόμων, που η ύπαρξη του συνόλου δίνει κάποια ευχαρίστηση στα μέλη». «Ο ορισμός του Bass τονίζει ως το βασικό κριτήριο για μια ομάδα, την

12 ευχαρίστηση ή την ικανοποίηση των ψυχολογικών αναγκών των μελών». Ο άνθρωπος συμμετέχει σε μια ομάδα γιατί από τη μια πλευρά ικανοποιεί τη βασική κοινωνική ανάγκη του να ανήκει σε μια ανθρώπινη κοινότητα και από την άλλη πλευρά γιατί μέσα στην ομάδα έχει τη δυνατότητα να εκφράσει τις σκέψεις, τα συναισθήματά του, τους φόβους και γενικότερα να αναπτύξει την προσωπικότητά του παίρνοντας μέρος στις δραστηριότητες της ομάδας, πράγμα που πιθανό να μην μπορούσε να κάνει αν ήταν έξω από την ομάδα. Στο βαθμό που ικανοποιούνται αυτές οι ανάγκες το άτομο έχει σταθερή ψυχική υγεία και νιώθει ικανοποιημένο από τη συμμετοχή του στην ομάδα Ο ορισμός της ομάδας σύμφωνα με τον Freud «Ένας σημαντικός εκπρόσωπος της ψυχοδυναμικής θεωρίας, ο Freud, προσδιόρισε το περιεχόμενο της έννοιας της ομάδας, βασιζόμενος σε δυο υποθέσεις». Η πρώτη υπόθεση αφορούσε τη φύση της ομαδικής συμπεριφοράς. Σύμφωνα, με την υπόθεση αυτή, «η ομαδική συμπεριφορά πηγάζει από τα πρότυπα συμπεριφοράς της οικογενειακής ζωής». Η συμπεριφορά που εκδηλώνει το άτομο και η οποία έχει αποδέκτες τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας, παρουσιάζει αρκετά κοινά στοιχεία με τη συμπεριφορά που έχει αποκτήσει το άτομο, στα πλαίσια της οικογενειακής ζωής. Έτσι, «η φύση των σχέσεων μελών-ηγέτη είναι αυτή που έχουν τα παιδιά προς τον πατέρα τους, οι δε σχέσεις μεταξύ των μελών είναι εκείνη που έχουν μεταξύ τους τα αδέρφια». Ο παραλληλισμός με τις σχέσεις που διαμορφώνονται στα πλαίσια της οικογένειας, φανερώνει ότι το άτομο μεταφέρει τις εμπειρίες και τα βιώματα της οικογενειακής ζωής στις σχέσεις που δημιουργεί έξω από την οικογένεια. Έτσι, σε οποιαδήποτε ομάδα, η οποία αποτελεί διαφορετική κοινωνική εμπειρία, το άτομο θα συμπεριφερθεί σε μεγάλο βαθμό σύμφωνα με τα πρότυπα συμπεριφοράς που έχει αναπτύξει στα πλαίσια της οικογένειας. Εφόσον κάθε άτομο είναι φορέας των αξιών, των ιδεών, των σκέψεων που αποκτά στα πλαίσια της οικογενειακής ζωής, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι σε κάθε ομάδα, που αποτελείται από ένα σύνολο ατόμων, αναπτύσσεται όχι μόνο μια δομή αλλά πολλές δομές επικοινωνίας, ρόλων, προτύπων συμπεριφοράς, που τις περισσότερες φορές διαφοροποιούνται αρκετά μεταξύ τους. Η διαφοροποίηση αυτή, αν δεν αξιοποιηθεί με γόνιμο τρόπο από τον ηγέτη της ομάδας, μπορεί να λειτουργήσει αρνητικά για την ομάδα και να έχει ως επακόλουθο τη μείωση της παραγωγικότητας και της αποτελεσματικότητας της ομαδικής απόδοσης. «Η δεύτερη υπόθεση του Freud αφορά στην ανάπτυξη συναισθηματικών σχέσεων με τον ηγέτη της ομάδας». Ο Freud για να εξηγήσει αυτό που συνδέει τα άτομα μεταξύ τους καθώς και τις αλλαγές που αυτά υφίστανται, εισήγαγε την έννοια της libido. Έτσι, «οι δεσμοί μεταξύ των ατόμων μιας ομάδας δημιουργούνται υπό το κράτος της libido, η οποία αποτελεί την κύρια συνεκτική δύναμη». Το στοιχείο της libido που ταυτίζεται με την έννοια της παρόρμησης συνδέει τα άτομα μεταξύ τους και ενισχύει το βαθμό αφοσίωσης και συμμετοχής τους στην ομάδα. Βασική διαπίστωση του Freud είναι ότι οι ομαδικές σχέσεις θεμελιώνονται σύμφωνα με το πρότυπο των οικογενειακών σχέσεων και ότι η ομαδική συμπεριφορά είναι απόρροια της συμπεριφοράς που έχει ήδη αποκτηθεί στα πλαίσια της οικογένειας. Η έννοια της libido είναι καθοριστική για τον Freud, καθώς αποτελεί τη βάση για την ανάπτυξη και τη διατήρηση των συναισθηματικών δεσμών μεταξύ των μελών και του ηγέτη της ομάδας.

13 1.3.5 O ορισμός της ομάδας σύμφωνα με τον Kurt Lewin «Τέλος, ένας σύγχρονος ορισμός της ομάδας προέρχεται από το Γερμανό κοινωνικό ψυχολόγο Kurt Lewin. Ο Lewin θεώρησε ότι η έννοια της ομάδας συνίσταται σε ένα δυναμικό σύνολο ατόμων βασισμένο στην αλληλεξάρτηση και όχι στην ομοιότητα ανάμεσα στα άτομα. Το κύριο στοιχείο του ορισμού του Lewin είναι σαφώς η αλληλεξάρτηση ανάμεσα στα μέλη μιας ομάδας. Η απλή αλληλεπίδραση δεν επαρκεί ως κριτήριο, επειδή αυτή ενδέχεται να δείχνει απλώς την επαφή με τους άλλους, ενώ η αλληλεξάρτηση εμπεριέχει την έννοια του αμοιβαίου δεσμού μεταξύ των ατόμων». Οι συναισθηματικοί δεσμοί που αναπτύσσονται μεταξύ των ατόμων και είναι συνάρτηση του κοινού χρόνου που περνούν τα άτομα στα πλαίσια της συμμετοχής τους στην ομάδα., αποτελεί το χαρακτηριστικό γνώρισμα ενός συνόλου ανθρώπων που μπορεί να ονομαστεί ομάδα. Επίσης, ο Lewin θεώρησε ότι η κάθε ομάδα έχει τη δική της αυθύπαρκτη δυναμική. Με τον όρο δυναμική της ομάδας εννοούσε τις «δυνάμεις που επενεργούν στο εσωτερικό της ομάδας και προσδιορίζουν τη συμπεριφορά της ομάδας και των μελών της». Η αλληλεπίδραση αυτών των διαφορετικών δυνάμεων, ανάλογα αν είναι θετική ή αρνητική, μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την εξέλιξη και την πρόοδο της ομάδας ή ακόμα τη δυσλειτουργία και τη μείωση της αποτελεσματικότητάς της. Οι δυνάμεις που περιγράψαμε παραπάνω εμφανίζονται σε τρία επίπεδα.το πρώτο επίπεδο αφορά τη «φύση των τρόπων με τους οποίους επικοινωνούν τα μέλη. Ο χαρακτήρας της επικοινωνίας των μελών σχετίζεται με τα χαρακτηριστικά της ομάδας, όπως το επίπεδο συμμετοχής των μελών, το βαθμό συνοχής της ομάδας, οι αξίες, το είδος και η ποιότητα της ηγεσίας και η φύση της εσωτερικής της δομής». Έτσι, για παράδειγμα, η επιτυχία μιας ομάδας εξαρτάται από το βαθμό στον οποίο προάγεται και ενισχύεται η επικοινωνία και η συνεργασία μεταξύ των μελών. Αν το επικοινωνιακό σύστημα της ομάδας δεν είναι άρτιο και η ομάδα δαπανά το χρόνο της στο να διευθετεί συγκρούσεις και να λύνει διαφορές μεταξύ των μελών της, τότε η παραγωγικότητα και η αποτελεσματικότητά της μειώνεται. «Το δεύτερο επίπεδο αφορά τη σχέση της ομάδας με τα ευρύτερα σύνολα στα οποία ανήκει. Αυτά τα σύνολα μπορεί να είναι τόσο μεγάλα όπως η κοινωνία, ή τόσο μικρά όπως μια άλλη ομάδα- μέλος της ίδιας οργανωτικής δομής. Το σημαντικότερο είναι ότι η μεγαλύτερη ομάδα επηρεάζει τη μικρότερη επειδή οι ιδέες, οι πεποιθήσεις, οι διατάξεις, οι οδηγίες και τα προγράμματα έχουν την τάση να διαπερνούν τα όρια των ομάδων. Αυτό συμβαίνει και προς τις δύο κατευθύνσεις, έτσι ώστε οι διάφορες πιέσεις για συμμόρφωση προς μια συγκεκριμένη συμπεριφορά να κατευθύνονται και μέσα και έξω από την ομάδα». «Το τρίτο επίπεδο σχετίζεται με τις δυνάμεις που πηγάζουν από παράγοντες που έχουν σχέση με την ψυχολογική δομή της ομάδας, όπως η αλληλοεκτίμηση των μελών, οι ρόλοι που τα μέλη καλούνται να παίξουν, οι κανόνες συμπεριφοράς που επιβάλλει η ομάδα, η ανταμοιβή κάθε μέλους για τη συμμετοχή του στην ομάδα». Είναι λογικό ότι όταν μεταξύ των μελών υπάρχει συνεργασία, όταν οι ρόλοι του κάθε μέλους είναι καθορισμένοι, όταν οι κανόνες συμπεριφοράς που επιβάλλει η ομάδα δε λειτουργούν καταπιεστικά για τα μέλη και όταν το κάθε μέλος ανταμείβεται για την απόδοσή του και τη συνεισφορά του στην ομάδα τότε υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την εύρυθμη λειτουργία της ομάδας. Αντίθετα, όταν μέσα στην ομάδα προκαλούνται συγκρούσεις μεταξύ των μελών, προκύπτουν προβλήματα συνεργασίας, προβλήματα δημοκρατικής οργάνωσης της

14 ομάδας, αναπτύσσονται αρνητικές δυνάμεις, οι οποίες επηρεάζουν τη διάθεση του ανθρώπου για εργασία και συμβάλλουν στην πτώση της παραγωγικότητας και αποτελεσματικότητας της ομάδας. Συμπερασματικά, η αλληλεπίδραση των παραπάνω δυνάμεων η οποία εκδηλώνεται στα τρία επίπεδα που αναφέραμε, μπορεί να επηρεάσει, σύμφωνα με τον Lewin, το επίπεδο δημιουργικότητας και αποδοτικότητας της ομάδας. Από την παρουσίαση των παραπάνω προσεγγίσεων μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι κάθε μια από αυτές φανερώνει και περιγράφει μια διαφορετική πλευρά του σύνθετου φαινομένου που ονομάζεται ομάδα. Επίσης, η αναφορά σε συγκεκριμένα παραδείγματα κοινωνικών ομάδων, όπως είναι η οικογένεια, η φιλική παρέα, η ομάδα εργασίας μας δείχνει ότι η διαφορετικότητα που χαρακτηρίζει κάθε μια από αυτές και η οποία μπορεί να αφορά το μέγεθος, τη δομή και τον τρόπο λειτουργίας της συνεπάγεται και την εκδήλωση διαφορετικών τρόπων δραστηριοποίησης και συμμετοχής των ανθρώπων που εντάσσονται σε αυτές Τα χαρακτηριστικά της ομάδας Στο προηγούμενο κεφάλαιο παρουσιάσαμε κάποια τυπικά παραδείγματα κοινωνικών ομάδων καθώς και ορισμένες θεωρητικές τοποθετήσεις που σχετίζονται με την περιγραφή της έννοιας ομάδα.. Στο παρόν κεφάλαιο θα αναφερθούμε στα κύρια χαρακτηριστικά που διακρίνουν τη συγκροτημένη ομάδα από άλλες συναθροίσεις ανθρώπων, οι οποίες μπορεί να αποτελούν περισσότερο τυχαίους σχηματισμούς και έτσι να μην έχουν τη δομή και τη δυναμική, που χαρακτηρίζει τα σταθερά ομαδικά συστήματα Αλληλεξάρτηση Το πρώτο βασικό χαρακτηριστικό που διακρίνει την ομάδα είναι η αλληλεξάρτηση των μελών. Η έννοια της αλληλεξάρτησης υποδηλώνει την ύπαρξη ενός δεσμού, μιας εξάρτησης μεταξύ των ατόμων, η οποία ενισχύεται από την αμοιβαία ικανοποίηση αναγκών και την εκπλήρωση στόχων. Το πρώτο κριτήριο για την ένταξη των ατόμων σε μια ομάδα είναι η ικανοποίηση των αναγκών τους. Οι ανάγκες αυτές μπορεί να είναι συναισθηματικές, κοινωνικές, ψυχολογικές, και αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα ανάλογα με το ηλικιακό στάδιο, στο οποίο βρίσκεται ο άνθρωπος. Το δεύτερο κριτήριο, από τη στιγμή που το άτομο εντάσσεται στην ομάδα και αποτελεί λειτουργικό μέλος της, είναι η εκπλήρωση κάποιων βασικών στόχων και σκοπών. Οι στόχοι αυτοί μπορεί να περιλαμβάνουν την ανάγκη του ατόμου για κοινωνική καταξίωση, οικονομική ανέλιξη, επαγγελματική αποκατάσταση. Βέβαια, οι στόχοι διαφοροποιούνται ανάλογα με το είδος της ομάδας στην οποία έχει ενταχθεί το άτομο. Έτσι, σε μια ομάδα εργασίας στους στόχους του ατόμου θα περιλαμβάνεται, σε μεγαλύτερο βαθμό, η επαγγελματική- κοινωνική αναγνώριση του ατόμου και σε μικρότερο βαθμό η δημιουργία φιλικών σχέσεων, η οποία είναι κυρίαρχος στόχος, κυρίως,στη φιλική παρέα. Η κάλυψη των παραπάνω αναγκών και η πραγματοποίηση των στόχων, στα πλαίσια της ομάδας, είναι δυνατή εφόσον και τα υπόλοιπα μέλη επιδιώκουν την

15 ικανοποίηση των ίδιων αναγκών και στόχων. Η εξάρτηση και η σχέση μεταξύ των μελών αρχίζει να αναπτύσσεται από τη στιγμή που υπάρχουν κοινές επιδιώξεις, οι οποίες αποτελούν το συνδετικό κρίκο μέσα στην ομάδα. Το κοινό ενδιαφέρον, το οποίο αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη σύσταση της ομάδας, εσωτερικεύεται από κάθε μέλος και λειτουργεί καταλυτικά στη συμπεριφορά των συμμετεχόντων. Ο βαθμός εσωτερίκευσης των αξιών, κανόνων και σκοπών της ομάδας καθορίζει το πόσο αποδοτική είναι η ομάδα. Αν κάποια μέλη δε συμμερίζονται τους ίδιους σκοπούς και στόχους, τότε δημιουργείται αντίθεση, σύγκρουση συμφερόντων, με αποτέλεσμα τη δυσλειτουργία της ομάδας. Επιπλέον, η δημιουργία μιας αμοιβαίας σχέσης εξάρτησης μεταξύ των μελών εμπεριέχει και την εμφάνιση μιας ιδιαίτερης μορφής επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης μεταξύ των ατόμων. Οι δυο αυτές διαδικασίες, η επικοινωνία και η αλληλεπίδραση, συνδυάζονται για να δημιουργηθεί μια διαδικασία ανώτερου επιπέδου, η αλληλεξάρτηση, η οποία και αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της ομάδας. Η επικοινωνία είναι μια λειτουργία που συνίσταται στη μετάδοση μηνυμάτων μεταξύ δυο ομιλητών. Η επικοινωνία διακρίνεται σε λεκτική και μη-λεκτική. Και τα δυο είδη επικοινωνίας εμφανίζονται αρκετά συχνά σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου. Η λεκτική επικοινωνία στηρίζεται στην ανταλλαγή γλωσσικών μηνυμάτων, στην ομιλία, ενώ η μη-λεκτική επικοινωνία στηρίζεται στην ανταλλαγή μη-λεκτικών, γλωσσικών μηνυμάτων. Στα μη-λεκτικά μηνύματα περιλαμβάνονται το βλέμμα, οι κινήσεις του προσώπου και οι χειρονομίες. Η λεκτική και η μη-λεκτική επικοινωνία συνιστούν δυο διαφορετικά συστήματα επικοινωνίας, τα οποία χαρακτηρίζουν τις διαπροσωπικές σχέσεις των μελών της ομάδας και επηρεάζουν τη μορφή και το είδος των σχέσεων που αναπτύσσονται μεταξύ αυτών. Στην επικοινωνία χαρακτηριστικό στοιχείο είναι η μετάδοση και λήψη μηνυμάτων. Όταν αυτή η διαδικασία συνοδεύεται από την εκδήλωση κάποιας συμπεριφοράς εκ μέρους του δέκτη, τότε η επικοινωνία μετατρέπεται σε αλληλεπίδραση. Στην ομάδα, λόγω της φυσικής εγγύτητας που υπάρχει μεταξύ των μελών, το κάθε μέλος επηρεάζει και επιδρά στα άλλα μέλη και παράλληλα δέχεται τις επιδράσεις των άλλων. Η αμοιβαία επιρροή μεταξύ των μελών βοηθάει στην ανταλλαγή πληροφοριών, στη βελτίωση των μεθόδων εργασίας και στην ενίσχυση των επιτευγμάτων της ομάδας. Η ποιότητα και η μορφή των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των μελών είναι δείγμα της δομής και της λειτουργίας της ομάδας. Αν μια ομάδα έχει ως σκοπό τη δημιουργία ενός δημοκρατικού και ευχάριστου κλίματος εργασίας για τα μέλη της, τότε οι ευκαιρίες που δίνει για συναναστροφή και συνομιλία μεταξύ των μελών είναι σαφώς περισσότερες. Η ύπαρξη συνθηκών για γόνιμη αλληλεπίδραση θα πρέπει γενικά να ενθαρρύνεται, διότι έτσι ενισχύεται η αυτοεκτίμηση των μελών, διευκολύνεται η ανάπτυξη σχέσεων συνεργασίας και αλληλεξάρτησης και η ομάδα στο σύνολό της αποδίδει αποτελεσματικά σε σχέση με το έργο Συνείδηση του να είσαι μέλος

16 Το δεύτερο βασικό χαρακτηριστικό είναι ότι τα άτομα έχουν συνείδηση του γεγονότος ότι πραγματικά αποτελούν μέλη της συγκεκριμένης ομάδας. Το αίσθημα του ανήκειν καλλιεργείται από την πρώτη κιόλας μέρα από την ένταξη του ατόμου σε μια ομάδα. Η ομαδική ζωή, ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο είναι οργανωμένη, περιλαμβάνει κάποιες δραστηριότητες, οι οποίες ενισχύουν την έννοια της αυτοσυνειδησίας στα άτομα. Οι διαδικασίες αυτές είναι η από κοινού αντιμετώπιση θεμάτων που έχουν σχέση με την ομάδα, η διεξαγωγή κοινών δραστηριοτήτων, η ανάληψη πρωτοβουλιών και ευθυνών, οι οποίες είναι ανάλογες της θέσης που έχει το κάθε άτομο στην ομάδα και η δημιουργία διαπροσωπικών σχέσεων επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης με τα υπόλοιπα μέλη. Μέσα από αυτές τις διαδικασίες, το άτομο γίνεται λειτουργικό μέλος της ομάδας στην οποία έχει ενταχθεί. Δε λειτουργεί πλέον σα μεμονωμένο άτομο, αντίθετα οι σκέψεις, οι κρίσεις και τα συναισθήματά του υποτάσσονται στη λογική της ομάδας. Από τη λογική του «εγώ» περνάει στη συνείδηση του «εμείς», η μετάβαση αυτή γίνεται συνειδητά και συνεπάγεται ότι το άτομο αρχίζει να σκέπτεται και να συμπεριφέρεται με ομαδικά κριτήρια και όχι με ατομικά. Η υιοθέτηση ομαδικών τρόπων συμπεριφοράς και σκέψης,δημιουργεί στα άτομα την πεποίθηση ότι πραγματικά ανήκουν σε ένα χώρο, όπου είναι αποδεκτοί από τους υπόλοιπους συμμετέχοντες και ότι όλοι μαζί αποτελούν ένα δυναμικό σύστημα, μέσω του οποίου μπορεί κανείς να ταυτιστεί και να αποκτήσει αυτογνωσία και γνώση των άλλων. Η απόκτηση αυτογνωσίας και γνώσης των άλλων αποτελεί σημαντικό στοιχείο για τη σωστή λειτουργία της ομάδας. Όταν τα άτομα δε βιώνουν το αίσθημα ότι ανήκουν σε μια ομάδα και δε βλέπουν τους υπόλοιπους σαν συναδέλφους και συνεργάτες, τότε είτε παραμένουν στην ομάδα δημιουργώντας συγκρούσεις και διαφωνίες είτε αποσύρονται από την ομάδα. Οι λόγοι που τα άτομα μπορεί να μη βιώνουν το αίσθημα του ανήκειν μέσα στην ομάδα, μπορεί να έχουν σχέση με τα προσωπικά χαρακτηριστικά των μελών, με τις σχέσεις που έχουν με τα υπόλοιπα μέλη ή ακόμα με τη δομή και την οργάνωση της ομάδας. Έτσι, κάποιο μέλος δε μπορεί να ταυτιστεί και να αποκτήσει συνείδηση του «εμείς» σε μια ομάδα, της οποίας το σύστημα αξιών δε συμπίπτει με τις δικές του αξίες και τα δικά του «πιστεύω». Σε αυτή την περίπτωση το άτομο ή θα παραμείνει στην ομάδα χωρίς ουσιαστικά να αισθάνεται μέλος της ομάδας ή θα αποχωρήσει από αυτήν, αναζητώντας άλλο πλαίσιο αναφοράς Ενότητα, συνοχή, σύμπνοια Ένας σημαντικός παράγοντας που σχετίζεται με τη δυναμική της ομάδας είναι η συνοχή της ομάδας. «Η έννοια της συνοχής ταυτίζεται με την έννοια της ενότητας, της σύμπνοιας και της έλξης που ασκείται μεταξύ των μελών της ομάδας και προς την ομάδα ως σύνολο». Μια ομάδα με μεγάλο βαθμό συνοχής έχει τη δυνατότητα να διατηρεί τη σταθερότητά της και να αντιστέκεται στην αλλαγή. Ο βαθμός συνοχής και ενότητας μεταξύ των μελών μπορεί να αυξηθεί ή να μειωθεί σε σχέση με κάποιους παράγοντες. Ένας κύριος παράγοντας «είναι το περιβάλλον, το οποίο μπορεί να αποτελεί ένα σύνολο στο οποίο η ομάδα ανήκει ή ένα σύνολο όπου η ομάδα δεν ανήκει. Στην περίπτωση που η ομάδα δεν ανήκει, το εξωτερικό περιβάλλον βιώνεται ως μια απειλή», ως εμπόδιο, ως κάτι ξένο και εχθρικό που διάκειται αρνητικά προς την ομάδα. Το αίσθημα της κοινής απειλής και του κινδύνου συμβάλλει στη συσπείρωση των μελών γύρω από τον αρχηγό, ο οποίος εκφράζει την ιδεολογία της ομάδας και στη δημιουργία ισχυρών διομαδικών

17 σχέσεων, οι οποίες στηρίζονται στην ενότητα και στην αλληλεξάρτηση μεταξύ των μελών. Το σύστημα οργάνωσης και δομής της ομάδας επηρεάζει το βαθμό συνοχής της ομάδας. Αν το σύστημα οργάνωσης μιας ομάδας είναι δίκαιο και το σύνολο της ομάδας αμείβεται ανάλογα με την παραγωγικότητά του, τότε τα άτομα νιώθουν υπερήφανα για την ομάδα, αποκομίζουν μεγάλο ψυχικό κέρδος και συνταυτίζονται με αυτήν. Σε αντίθετη περίπτωση, αν μέσα στην ομάδα ευνοούνται κάποια μέλη περισσότερο σε σχέση με κάποια άλλα, τότε κλονίζεται το σύστημα αξιοκρατίας και εμπιστοσύνης μέσα στην ομάδα και μειώνεται αισθητά η συνοχή και η ενότητά της. Τέλος, η παρουσία άλλων ομάδων είναι ένα στοιχείο που ενισχύει την ενδοομαδική συνοχή. Τα άτομα τείνουν να σχηματίζουν θετικές αναπαραστάσεις για την ομάδα τους και αρνητικές για τις υπόλοιπες ομάδες. Το φαινόμενο αυτό που ονομάζεται ενδοομαδική ευνοιοκρατία και βρίσκεται στη βάση ερμηνείας των αρνητικών διομαδικών σχέσεων που χαρακτηρίζουν πολλά κοινωνικά σύνολα μέσα στην κοινωνία, συμβάλλει στην ταύτιση των μελών με την ομάδα και την ενίσχυση της ενδοομαδικής συνοχής και συνεκτικότητας των μελών, καθώς η άλλη ομάδα στη συνείδησή τους λειτουργεί ως αντίπαλη ομάδα. Συμπερασματικά, η ύπαρξη συνοχής μέσα στην ομάδα είναι ένα σημαντικό στοιχείο για τη σωστή λειτουργία της. Η συνεκτικότητα της ομάδας επιτείνει «το συνολικό αριθμό των φιλικών και συνεργατικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ των μελών, την αποτελεσματικότητα της ομάδας ως προς την πραγματοποίηση των σκοπών της, την επιρροή της ομάδας στα μέλη της και τη γενική ικανοποίηση των μελών». Επίσης, όσον αφορά τα μεμονωμένα άτομα, η στενή συνοχή που αναπτύσσεται στα πλαίσια της ομάδας βελτιώνει το αίσθημα της ασφάλειας, της σιγουριάς και του ηθικού του κάθε μέλους Κοινοί θεσμοί, αξίες και στάσεις Το τέταρτο χαρακτηριστικό που αφορά την οργάνωση της ομάδας είναι το σύστημα αξιών, θεσμών και στάσεων που έχει υιοθετήσει η ομάδα. Κάθε ομάδα έχει μια ιδεολογία, η οποία εκφράζεται μέσω των αξιών, των θεσμών και των στάσεων που φροντίζει να μεταδώσει και στα μέλη της. To σύστημα αξιών της ομάδας περιλαμβάνει κάποιες αρχές, πεποιθήσεις που εκφράζουν την ομάδα στο σύνολό της. Έτσι, σε μια ομάδα εργασίας, η αρχή της συνεργασίας, κατέχει κεντρική θέση στο αξιακό σύστημα της ομάδας. Όταν υπάρχει συνεργασία μεταξύ των μελών είναι δυνατή η διεξαγωγή του συγκεκριμένου έργου και η εμφάνιση συνεργατικών αλληλεπιδράσεων μέσα στην ομάδα. Η βασική λειτουργία της ύπαρξης του ομαδικού συστήματος αξιών έγκειται στον προσδιορισμό της αποδεκτής συμπεριφοράς μέσα στην ομάδα. Σε κάθε σύνολο ανθρώπων που δουλεύει μαζί για μια χρονική περίοδο είναι αναγκαία η ύπαρξη κανόνων /θεσμών, οι οποίοι κάποιες φορές ανανεώνονται ή σε αυτούς προστίθενται άλλοι, ανάλογα με το έργο που καλούνται κάθε φορά να επιτελέσουν. Η επιρροή των αξιών και των θεσμών είναι τεράστια, γιατί μέσω αυτών δημιουργείται ένα σταθερό και δυναμικό πλαίσιο αναφοράς, στο οποίο είναι εκ των προτέρων καθορισμένη τόσο η συμπεριφορά των μελών, όσο και κάποιες άλλες σημαντικές όψεις της λειτουργίας της ομάδας. Η σταθερότητα του ομαδικού συστήματος είναι ένα βασικό στοιχείο που αυξάνει τη συμμόρφωση των μελών και μειώνει τις προστριβές και τις διαφωνίες. Με το σταθερό χαρακτήρα που διαθέτει η ομάδα καταφέρνει να ασκεί ένα είδος τυπικού και άτυπου κοινωνικού ελέγχου στα μέλη της, τα οποία υιοθετούν τις αξίες και τους

18 κανόνες της ομάδας στην οποία ανήκουν, εξασφαλίζοντας έτσι την παραμονή τους σε αυτήν Ομοιογενής συμπεριφορά Η ομοιογένεια αποτελεί ένα ακόμη βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα της ομάδας και έχει σχέση με την οργάνωσή της. Συγκεκριμένα, «η κάθε ομάδα, σύμφωνα με τις ανάγκες της, δημιουργεί νόμους και κανόνες στους οποίους τα μέλη της είναι υποχρεωμένα να υπακούουν, εφόσον επιθυμούν να παραμείνουν στην ομάδα. Οι αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στα άτομα και στην ομάδα καταλήγουν στη συμμόρφωση των ατόμων με τις γνώμες, τις αξίες, τις σκέψεις και γενικά τη συμπεριφορά των ατόμων της ομάδας τους». Με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται η ομοιογένεια, η οποία χαρακτηρίζει όλες τις εκφάνσεις της ομαδικής ζωής. Αναλυτικότερα, η ομοιογένεια μπορεί να αφορά τον τρόπο συμπεριφοράς των μελών. Παρατηρείται ότι τα άτομα στα πλαίσια της ενδοομάδας ακολουθούν κοινούς τρόπους συμπεριφοράς, οι οποίοι υπαγορεύονται από τους κανόνες της ομάδας. Οι ίδιοι κανόνες καθορίζουν τις αλληλεπιδράσεις των μελών με τα μέλη της εξωομάδας.«οι κοινοί τρόποι συμπεριφοράς προς την ενδοομάδα και την εξωομάδα αποτελούν έναν από τους σαφέστερους τρόπους με τους οποίους εκδηλώνεται η ταυτότητα και η κοινότητα αξιών των μελών της ομάδας». Συνεπάγεται, λοιπόν, ότι η ομοιόμορφη συμπεριφορά που εκδηλώνουν τα μέλη δεν μπορεί να κατανοηθεί ανεξάρτητα από τις αξίες και τους νόμους που χαρακτηρίζουν την ομάδα. Ο κώδικας επικοινωνίας που χρησιμοποιούν στην ομάδα είναι επίσης κοινός. Σε κάποιες ομάδες, όπως είναι οι διάφοροι επιστημονικοί κλάδοι παρατηρείται η χρήση ενός ειδικού λεξιλογίου ενώ σε κάποιες άλλες η χρήση μυστικών γλωσσών. Η ύπαρξη ενός κοινού τρόπου επικοινωνίας διασφαλίζει το κύρος της ομάδας και την εξυψώνει στη συνείδηση τόσο των μελών της ενδοομάδας όσο και της εξωομάδας. Ο κοινός τρόπος ενδυμασίας είναι ένα ακόμη χαρακτηριστικό γνώρισμα της συμμόρφωσης των ατόμων στους κανόνες της ομάδας. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε κάποιες ομάδες, εκτός από την καθιερωμένη στολή συνηθίζονται επιπλέον ειδικά εμβλήματα που τονίζουν τη συνοχή της ομάδας. Η ομοιομορφία που αφορά στην εμφάνιση των μελών συμβάλλει στη δημιουργία μιας κοινής ταυτότητας, η οποία εκφράζεται με το χαρακτηριστικό «εμείς» που δηλώνει την ταύτιση με την ομάδα και τα μέλη της και ταυτόχρονα τη διαφοροποίησή της από τις άλλες ομάδες Ιεραρχία ρόλων Αλληλεξάρτηση ρόλων Στις μεγάλες και καλά οργανωμένες ομάδες, ένα βασικό τμήμα της σωστής λειτουργίας τους αφορά στην ιεραρχία των ρόλων. Σε κάθε μέλος που ανήκει σε μια ομάδα αντιστοιχεί ένας ρόλος. Πολλές φορές οι ρόλοι έχουν προσδιοριστεί από την οργάνωση, ανάλογα με τις ανάγκες της. Επίσης, οι ικανότητες και οι δεξιότητες του κάθε μέλους λαμβάνονται υπόψη, πριν ανατεθούν οι συγκεκριμένοι ρόλοι. Έτσι, στην οικογένεια που είναι μια παραδοσιακή κοινωνική ομάδα υπάρχει μια σαφής ιεράρχηση ρόλων. Τα μέλη της οικογένειας, ο πατέρας, η μητέρα, τα παιδιά έχουν καθορισμένους ρόλους που σχετίζονται με την οργάνωση, τους θεσμούς και το πολιτιστικό υπόβαθρο της κοινωνίας στην οποία ζουν. Οι ρόλοι στην οικογένεια είναι συνήθως σταθεροί και οργανωμένοι σύμφωνα με παραδοσιακά, διαχρονικά σχήματα. Στην ομάδα εργασίας, η ιεραρχία των ρόλων είναι επίσης καθορισμένη και

19 σχετίζεται είτε με την κατανομή της εργασίας είτε με τη διάρθρωση των σχέσεων μεταξύ των μελών. Όσον αφορά στην κατανομή της εργασίας, σε κάθε μέλος αντιστοιχεί μια θέση, ένας ρόλος, ο οποίος εμπεριέχει κάποιες αρμοδιότητες, οι οποίες είναι αυστηρά καθορισμένες. Έτσι, κάθε μέλος δεν επιτρέπεται να αναλάβει πρωτοβουλίες, που είναι έξω από τις δικές του αρμοδιότητες. Τα όρια είναι σαφή και δεν πρέπει για κανένα λόγο να παραβιαστούν. Οι ρόλοι που αναλαμβάνει κάθε άτομο δεν έχουν σχέση με το χαρακτήρα, αλλά με την ικανότητα στη διεκπεραίωση των καθηκόντων της ομάδας. Τα άτομα που έχουν περισσότερες ικανότητες αναλαμβάνουν αυξημένες αρμοδιότητες και συνήθως επωμίζονται το μεγαλύτερο μέρος της ευθύνης για την αποτελεσματική διεξαγωγή του έργου. Όσον αφορά τη διάρθρωση των σχέσεων, σε κάθε ομάδα δημιουργείται ένα σχήμα αλληλεπίδρασης μεταξύ των μελών και μια σαφής ιεραρχία ρόλων με αρχηγό, υπαρχηγό κ.τ.λ. Στην ομάδα υπάρχουν μέλη που δεν έχουν τόσο μεγάλη δύναμη και επιρροή στους άλλους, κατά συνέπεια ο ρόλος που καλούνται να παίξουν είναι μάλλον δευτερεύον. Τα άτομα αυτά βρίσκονται σε μειονεκτικότερη θέση και οι αλληλεπιδράσεις τους με τα υπόλοιπα μέλη που βρίσκονται πιο πάνω από αυτούς είναι περιορισμένες. Γενικά, η θέση που θα έχει κάθε μέλος στην ομάδα, εξαρτάται από τις ικανότητες του και από το πόσο χρήσιμος υπήρξε στο παρελθόν. Έτσι, τα άτομα που ασκούν μεγάλη επιρροή στους άλλους, είναι αυτά που έχουν αποδείξει ότι με τις ικανότητες τους μπορούν να συμβάλλουν στην αποτελεσματική διεξαγωγή του έργου της ομάδας. Στην κορυφή της ιεραρχίας βρίσκεται ο αρχηγός. Η συμβολή του θεωρείται ιδιαίτερα χρήσιμη για την ομάδα, κυρίως γιατί είναι αυτός που κατευθύνει τις δραστηριότητες στο εσωτερικό της ομάδας και βοηθάει στην αποτροπή των συγκρούσεων μεταξύ των μελών της ομάδας. «Ο Slater παρατήρησε ότι σε κάθε ομάδα εμφανίζονται δύο τύποι ηγετών : ο κοινωνικο-αισθηματικός ηγέτης και ο ηγέτης έργου». Η διαφορά μεταξύ των δύο τύπων αρχηγού είναι ότι ο πρώτος εστιάζει στη διατήρηση ενός ευνοϊκού, συναισθηματικού κλίματος μέσα στην ομάδα ενώ ο δεύτερος είναι προσανατολισμένος στην επίτευξη των σκοπών της ομάδας. Ο κοινωνικο-αισθηματικός ηγέτης και ο ηγέτης έργου συνυπάρχουν στις περισσότερες ομάδες και αντανακλούν τις διαφορετικές ανάγκες των μελών της ομάδας. Υπάρχουν μέλη μέσα στην ομάδα που έχουν ανάγκη από ένα άτομο με ηγετικές τάσεις που θα τους κατευθύνει, θα τους προτείνει λύσεις και γενικά θα δείξει ενδιαφέρον για την ολοκλήρωση του έργου. Από την άλλη πλευρά, κάποια άλλα μέλη έχουν περισσότερη ανάγκη να νιώσουν άνετα μέσα στην ομάδα, να κερδίσουν την εμπιστοσύνη και την υποστήριξη των άλλων. Οι ανάγκες όλων των μελών πρέπει να ικανοποιηθούν, προκειμένου η ομάδα να καταφέρει να ανταποκριθεί ικανοποιητικά στις ανάγκες του έργου. Η παρουσία και των δυο αρχηγών συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό προς αυτήν την κατεύθυνση καθώς επίσης και στη διασφάλιση της ισορροπίας μέσα στην ομάδα. Τέλος, ένα σημαντικό στοιχείο που χαρακτηρίζει την ιεράρχηση των ρόλων είναι η αλληλεξάρτηση. «Το στοιχείο της αλληλεξάρτησης τονίζει την αμοιβαιότητα των σχέσεων μεταξύ των ρόλων και την ύπαρξη κάποιας δομής που επιτρέπει στο σύστημα να λειτουργήσει». Για να λειτουργήσει, για παράδειγμα η οικογένεια, τα παιδιά έχουν ανάγκη από τη βοήθεια των γονιών τους, αλλά και οι γονείς χρειάζονται τη βοήθεια των παιδιών τους. Με ανάλογο τρόπο λειτουργεί και η ομάδα. Τα μέλη που βρίσκονται στο κάτω μέρος της ιεραρχίας και έχουν περιορισμένους ρόλους αλληλεξαρτώνται και βασίζονται στα μέλη που έχουν αυξημένους ρόλους και βρίσκονται σε υψηλότερη θέση ιεραρχικά, χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει ότι δε συμβαίνει και το αντίθετο. Η αλληλεξάρτηση των ρόλων στην ομάδα εργασίας

20 βασίζεται στη στενή συνεργασία και στη γνώση ότι κάθε μέλος λειτουργεί συμπληρωματικά σε σχέση με τα υπόλοιπα μέλη. Γι αυτό το λόγο και η απόδοση της ομάδας εξαρτάται από τη συμμετοχή του συνόλου των μελών της ομάδας και όχι μόνο από ένα τμήμα αυτής Κοινοί στόχοι Οι ομάδες είναι συστήματα που τείνουν να έχουν ένα τελικό σκοπό, ένα στόχο ή και περισσότερους στόχους. Τα άτομα που επιθυμούν να γίνουν μέλη της ομάδας έχουν επίγνωση των στόχων και τις περισσότερες φορές συμφωνούν ως προς αυτούς. Ο βαθμός συμφωνίας μεταξύ των μελών, όσον αφορά τους σκοπούς της ομάδας, καθορίζει και το βαθμό επίτευξής τους. Όταν τα μέλη της ομάδας στην πλειοψηφία τους θεωρούν τους σκοπούς σαφείς και κοινά αποδεκτούς, τότε είναι αναμενόμενο ότι όλοι θα εργαστούν και θα καταβάλλουν κάθε δυνατή προσπάθεια για την επίτευξή τους. Στην περίπτωση όμως που τα μέλη της ομάδας ή κάποια από αυτά δεν θεωρούν ότι οι σκοποί της ομάδας είναι δίκαιοι, τότε δημιουργείται ένα αρνητικό κλίμα στην ομάδα που έχει ως συνέπεια ίσως και την αναθεώρηση της σκοποθεσίας της ομάδας Ικανοποίηση αναγκών Η ένταξη και η συμμετοχή των ατόμων σε μια κοινωνική ομάδα αποβλέπει στην ικανοποίηση συγκεκριμένων ψυχολογικών, συναισθηματικών αναγκών. Ο βαθμός ικανοποίησης των αναγκών αυτών καθορίζει και το βαθμό συμμετοχής τους στην ομάδα. «Τα άτομα, δηλαδή, που συνδέονται βασικά και ουσιαστικά με την ομάδα τους είναι αυτά που βρίσκουν μέσα της την ικανοποίηση πολλών αναγκών τους. Ενώ, αντίθετα, τα άτομα που βρίσκουν λιγότερη ικανοποίηση των αναγκών τους συνδέονται μ αυτήν κατά ένα επιπόλαιο τρόπο. Με άλλα λόγια, ο βαθμός συμμετοχής ενός ατόμου στις δραστηριότητες της ομάδας του είναι κατ ευθείαν ανάλογος με το ψυχικό κέρδος που αποκομίζει από αυτή. Τα άτομα που είναι υπερήφανα για την ομάδα τους, που αγαπούν να λένε «εμείς» όταν μιλούν για αυτήν, είναι εκείνα που δέχονται μεγαλύτερο ψυχικό κέρδος. Όσο πιο πολλά μέλη αισθάνονται έτσι, τόσο μεγαλύτερη είναι η συνεκτικότητα και η συνοχή της ομάδας και η συνταύτιση των μελών προς αυτήν». Ύστερα από την παρουσίαση των βασικών χαρακτηριστικών της ομάδας, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι τα χαρακτηριστικά αυτά αποτελούν «πρότυπα συμπεριφοράς που διαμορφώνονται στην ομάδα μετά από κάποιο σχετικό χρονικό διάστημα και, συνήθως, είναι ευρύτερα από τα ατομικά πρότυπα συμπεριφοράς». Αυτά προσδίδουν στην ομάδα την ταυτότητα και το χαρακτήρα της ενώ συγχρόνως διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας των ομάδων Η Θεωρία των συγκρούσεων Η συνύπαρξη και η παρουσία πολλών κοινωνικών ομάδων σε ένα χώρο δεν είναι πάντοτε αρμονική και ειρηνική. Πολλές φορές φαινόμενα, όπως είναι οι συγκρούσεις μεταξύ ομάδων, εκδηλώνονται αρκετά συχνά και απειλούν την αποδοτικότητα και την αποτελεσματικότητα των ομάδων αυτών. Το φαινόμενο αυτό που χαρακτηρίζει σε αρκετά μεγάλο βαθμό την ομαδική ζωή