ΠΑΡΑΓΩΓΑ ΡΖΜΑΣΑ ΣΖ ΝΔΑ ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΜΔ ΑΝΑΝΣΗΣΟΗΥΗΑ ΜΟΡΦΖ ΚΑΗ ΖΜΑΗΑ Ζ πεξίπησζε ησλ πξνζεκαηνπνηεκέλσλ ξεκάησλ ζε -ιζω, -ιαζω, -ωνω

Transcript

1 ΠΑΡΑΓΩΓΑ ΡΖΜΑΣΑ ΣΖ ΝΔΑ ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΜΔ ΑΝΑΝΣΗΣΟΗΥΗΑ ΜΟΡΦΖ ΚΑΗ ΖΜΑΗΑ Ζ πεξίπησζε ησλ πξνζεκαηνπνηεκέλσλ ξεκάησλ ζε -ιζω, -ιαζω, -ωνω ΣΑΚΟΤ ΔΛΔΝΖ Μεηαπηπρηαθή Δξγαζία Δηδίθεπζεο πνπ ππνβιήζεθε ζην πιαίζην ηνπ Πξνγξάκκαηνο Μεηαπηπρηαθψλ πνπδψλ «Δπηζηήκεο ηεο Αγσγήο» ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Γεκνθξίηεηνπ Παλεπηζηεκίνπ Θξάθεο Αιεμαλδξνχπνιε εαξηλφ εμάκελν 2010

2 DERIVATIVE VERBS OF MODERN GREEK WITHOUT CORRESPONDENCE BETWEEN FORM AND MEANING The case of prefixed verbs in -izo, -iazo, -ono TSAKOU ELENI MA Dissertation of Specialization submitted within the scope of Postgraduate Programme «Educational Sciences» of the Department of Primary Education of Democritus University of Thrace Alexandroupolis summer semester

3 ΔΠΗΒΛΔΠΟΤΑ ΚΑΘΖΓΖΣΡΗΑ ΔΤΘΤΜΗΟΤ ΑΓΓΔΛΗΚΖ, ΔΠΗΚΟΤΡΖ ΚΑΘΖΓΖΣΡΗΑ ΣΟΤ ΠΑΗΓΑΓΩΓΗΚΟΤ ΣΜΖΜΑΣΟ ΓΖΜΟΣΗΚΖ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ ΣΟΤ ΓΖΜΟΚΡΗΣΔΗΟΤ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟΤ ΘΡΑΚΖ ΔΞΔΣΑΣΗΚΖ ΔΠΗΣΡΟΠΖ 1. ΔΤΘΤΜΗΟΤ ΑΓΓΔΛΗΚΖ, ΔΠΗΚΟΤΡΖ ΚΑΘΖΓΖΣΡΗΑ ΣΟΤ ΠΑΗΓΑΓΩΓΗΚΟΤ ΣΜΖΜΑΣΟ ΓΖΜΟΣΗΚΖ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ ΣΟΤ ΓΖΜΟΚΡΗΣΔΗΟΤ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟΤ ΘΡΑΚΖ 2. ΚΑΜΠΑΚΖ-ΒΟΤΓΗΟΤΚΛΖ ΠΖΝΔΛΟΠΖ, ΑΝΑΠΛΖΡΩΣΡΗΑ ΚΑΘΖΓΖΣΡΗΑ ΣΟΤ ΣΜΖΜΑΣΟ ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΦΗΛΟΛΟΓΗΑ ΣΟΤ ΓΖΜΟΚΡΗΣΔΗΟΤ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟΤ ΘΡΑΚΖ 3. ΓΑΒΡΗΖΛΗΓΟΤ ΕΩΖ, ΑΝΑΠΛΖΡΩΣΡΗΑ ΚΑΘΖΓΖΣΡΗΑ ΣΟΤ ΣΜΖΜΑΣΟ ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΦΗΛΟΛΟΓΗΑ ΣΟΤ ΓΖΜΟΚΡΗΣΔΗΟΤ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟΤ ΘΡΑΚΖ 3

4 Δπραξηζηίεο Οινθιεξψλνληαο ηε κεηαπηπρηαθή εξγαζία εηδίθεπζήο κνπ, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ φινπο φζνπο κε ζηήξημαλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εθπφλεζήο ηεο θαη ζπλέβαιαλ νπζηαζηηθά ζηελ νινθιήξσζε ηεο. Αξρηθά, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ζεξκά ηελ επηβιέπνπζα θαζεγήηξηά κνπ θ. Αγγειηθή Δπζπκίνπ, Δπίθνπξε Καζεγήηξηα ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Γεκνθξίηεηνπ Παλεπηζηεκίνπ Θξάθεο, ηφζν γηα ηε ζπλερή θαη ηδηαίηεξα ρξήζηκε επηζηεκνληθή ηεο θαζνδήγεζε απφ ηε ζηηγκή αλάιεςεο ηνπ ζέκαηνο έσο θαη ηελ ππνζηήξημε ηεο εξγαζίαο, φζν θαη γηα ηε γεληθφηεξε ζηήξημε θαη θαηαλφεζή ηεο θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο ζπλεξγαζίαο καο. Δπηπιένλ, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηελ θ. Πελειφπε Κακπάθε- Βνπγηνπθιή, Αλαπιεξψηξηα Καζεγήηξηα ηνπ Σκήκαηνο Φηινινγίαο ηνπ Γεκνθξίηεηνπ Παλεπηζηεκίνπ Θξάθεο, θαζψο θαη ηελ θ. Εσή Γαβξηειίδνπ, Αλαπιεξψηξηα Καζεγήηξηα ηνπ Σκήκαηνο Φηινινγίαο ηνπ Γεκνθξίηεηνπ Παλεπηζηεκίνπ Θξάθεο γηα ηε ζεκαληηθή γηα κέλα παξνπζία ηνπο ζηελ εμεηαζηηθή επηηξνπή ηεο ππνζηήξημεο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο. Σέινο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ φινπο ηνπο αλζξψπνπο ηνπ ζηελνχ νηθνγελεηαθνχ θαη θηιηθνχ κνπ πεξηβάιινληνο, θαζψο θαη ηελ θ. Βάζσ Θενδψξνπ πνπ κε ζηήξημαλ θαη κνπ έδσζαλ δχλακε, φρη κφλν θαηά ην δηάζηεκα εθπφλεζεο ηεο εξγαζίαο, αιιά θαη θαζ φιε ηε δηάξθεηα θνίηεζήο κνπ ζην κεηαπηπρηαθφ πξφγξακκα ζπνπδψλ. Ελένη Τζάκος Ιούνιορ,

5 ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ Πεξίιεςε... 7 Abstract... 8 Δηζαγσγή... 9 ΘΔΩΡΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ Κεθάιαην Αληηθείκελν ηεο γισζζνινγίαο θαη επίπεδα γισζζηθήο αλάιπζεο Μνξθνινγία Λέλδ, θέλδια θαη ιόνθδια Καηεγνξίεο κνξθεκάησλ Γηαδηθαζίεο ζρεκαηηζκνχ ιέμεσλ Κιίζε χλζεζε Παξαγσγή Πξνζθπκαηηθή παξαγσγή Πξνζήκαηα εκαζίεο πξνζεκάησλ ζηα ξήκαηα Δπηζήκαηα Ρεκαηηθά επηζήκαηα Σν επίζεκα -ζγς Σν επίζεκα -ζαγς Σν επίζεκα -ςκς Μνληέια κνξθνινγηθήο αλάιπζεο

6 1.7.1 Σν κνληέιν ηεο D. Corbin Ζ ιεμηθν-ζεκαζηνινγηθή πξνζέγγηζε ηεο Lieber Λέμεηο κε αλαληηζηνηρία κνξθήο θαη ζεκαζίαο ΔΡΔΤΝΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ Κεθάιαην θνπφο θαη επηκέξνπο ζηφρνη ηεο έξεπλαο Μεζνδνινγία πιινγή ζψκαηνο δεδνκέλσλ Αλάιπζε δεδνκέλσλ Δκθάληζε ξεκάησλ Δκθάληζε ιεθηηθψλ ηεκαρίσλ Δκθάληζε πξνζεκάησλ πλδπαζκφο πξνζεκάησλ θαη ιεθηηθψλ ηεκαρίσλ Γξακκαηηθή θαηεγνξία ηεο βάζεο Μεηαβαηηθφηεηα Ύπαξμε ξεκάησλ ζηελ αξραία ειιεληθή Μεηαθξαζηηθά δάλεηα Φσλνινγηθνί πεξηνξηζκνί Υξήζε ιέμεσλ: ζπρλφηεηα, ηχπνο ιεμηινγίνπ θαη επίπεδν ιφγνπ εκαζίεο πξνζεκάησλ εκαζίεο ξεκάησλ Λεθηηθφ ηεκάρην: επίζεκα ή ηαμηθφο ζεκαηνδφηεο Κεθάιαην πκπεξάζκαηα - πξνηάζεηο ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ

7 Πεξίιεςε θνπφο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο είλαη ε κειέηε ησλ παξάγσγσλ πξνζεκαηνπνηεκέλσλ ξεκάησλ ηεο ειιεληθήο πνπ ιήγνπλ ζε -ζγς, -ζαγς θαη - ςκς θαη παξνπζηάδνπλ αλαληηζηνηρία κεηαμχ ηεο κνξθνινγηθήο ηνπο δνκήο θαη ηεο ζεκαζίαο ηνπο. Ζ κειέηε ζηεξίρζεθε ζε πιηθφ 300 ιέμεσλ πνπ ζπγθεληξψζεθε απφ απνδειηίσζε ηνπ Ακηίζηνμθμο Λελζημύ ηδξ Νέαξ Εθθδκζηήξ ηεο Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε (2002). χκθσλα κε ηελ αλάιπζε ηνπ πιηθνχ, ηα πξνζεκαηνπνηεκέλα ξήκαηα ηεο ειιεληθήο, σο πξνο ηε δνκή ηνπο, εκθαλίδνπλ θπξίσο ηα ιεθηηθά ηεκάρηα -ζγς θαη -ςκς θαη ιηγφηεξν ην -ζαγς, θαζψο θαη ηα πξνζήκαηα λε-, εη- θαη απμ-, ελψ πην ζπρλά ζπλδπάδνληαη ζηα ξήκαηα ην λε- κε ην -ζγς, ην εη- κε ην -ζγς, ην λε- κε ην -ζαγς θαη ην απμ- κε ην -ςκς. Σα πξνζθχκαηα πξνζθνιινχληαη θπξίσο ζε βάζεηο νπζηαζηηθά θαη ην ιεθηηθφ ηεκάρην επηιέγεη λα πξνζθνιιεζεί θπξίσο ζε βάζεηο πνπ ιήγνπλ ζε ζχκθσλν. Σα πεξηζζφηεξα παξάγσγα ξήκαηα πνπ ζρεκαηίδνληαη κε απηφλ ηνλ ηξφπν είλαη κεηαβαηηθά. Όζνλ αθνξά ζηε ρξήζε ηνπο ζηε γιψζζα, ηα ξήκαηα θαίλεηαη φηη δελ εκθαλίδνπλ κεγάιε ζπρλφηεηα, αλήθνπλ ζην γεληθφ ιεμηιφγην θαη ην επίπεδν ιφγνπ ηνπο κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί είηε σο -ιφγην είηε σο +ιφγην. Οη ζεκαζίεο ησλ πξνζεκάησλ θαίλεηαη λα ζρεηίδνληαη θπξίσο κε ηελ έλλνηα ηεο αθαίξεζεο, ηνπ ηέξκαηνο κεηαβνιήο θαη ηνπ ηφπνπ ελψ νη ζεκαζίεο ησλ παξάγσγσλ ξεκάησλ κε ηηο βαζηθέο ζεκαζίεο ησλ κε πξνζεκαηνπνηεκέλσλ κεηνλνκαηηθψλ ξεκάησλ. Λέμεηο-θιεηδηά: παξαγσγή, κεηνλνκαηηθά ξήκαηα, αλαληηζηνηρία κεηαμχ δνκήο θαη ζεκαζίαο, πξνζεκαηνπνίεζε, επηζεκαηνπνίεζε 7

8 Abstract The aim of this study is the examination of denominal prefixed derivative verbs of Modern Greek ending in -izo, -iazo and -ono which do not present correspendence between the form and the meaning. The study is based on a list of 300 verbs extracted from Anastassiadis-Symeonidis Reverse Dictionary of Modern Greek (2002). According to the data analysis, the denominal prefixed derivative verbs of Modern Greek ending mostly in -izo and -ono and less in - iazo. The prefixes that appeared in these verbs are kse-, ek- and apo-. The combination of kse- with -izo, ek- with -izo, kse- with -iazo and apo- with -ono are the most frequent. The affixes are mostly attached in nominal bases and the ending piece prefers to attach to bases ending in consonant. Most of the derivative verbs formed in this way are transitive. It also seems that these verbs are not very frequent in the usage of language, they belong to general vobabulary and are mostly either +learned or -learned. Most of the prefixes mean extraction, end of a result and location. The meanings of prefixed derivatives verbs seem to correlate with the main meanings of not-prefixed derivatives verbs. Key-words: derivation, denominal verbs, no corresponce between form and meaning, prefixation, suffixation 8

9 Δηζαγσγή Ζ κνξθνινγία απνηειεί ηνλ ηνκέα ηεο γισζζνινγίαο ν νπνίνο αζρνιείηαη κε ηελ εζσηεξηθή δνκή θαη ην ζρεκαηηζκφ ησλ ιέμεσλ. Παξφιν πνπ ηα ηειεπηαία ρξφληα ε γισζζνινγηθή έξεπλα έρεη ζηξαθεί πξνο ηε κειέηε ηεο ρξήζεο ηεο γιψζζαο θαη ηεο ζχλδεζήο ηεο κε άιια αληηθείκελα, ε κειέηε ηεο δνκήο ηεο γιψζζαο ζπλερίδεη λα πξνζειθχεη ηδηαίηεξα ην ελδηαθέξνλ πνιιψλ εξεπλεηψλ. Δηδηθά, φζνλ αθνξά ζηε κειέηε ηεο δνκήο ηεο ειιεληθήο γιψζζαο, είλαη γεγνλφο φηη ππάξρεη πξφζθνξν έδαθνο γηα έξεπλα, θαζψο ππάξρνπλ δεηήκαηα ηα νπνία δελ έρνπλ αγγηρζεί ή δελ έρνπλ κειεηεζεί δηεμνδηθά. Ζ παξαγσγή, σο κία απφ ηηο δηαδηθαζίεο θαηαζθεπήο λέσλ ιέμεσλ, απνηειεί έλα απφ ηα βαζηθά αληηθείκελα κειέηεο ηνπ θιάδνπ ηεο κνξθνινγίαο. Ζ ζπγθεθξηκέλε εξγαζία αλήθεη ζην ρψξν ηεο παξαγσγηθήο κνξθνινγίαο θαη επηρεηξεί λα κειεηήζεη ηα παξάγσγα απφ νλνκαηηθέο βάζεηο πξνζεκαηνπνηεκέλα ξήκαηα ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζαο πνπ ιήγνπλ ζε -ζγς, -ζαγς θαη -ςκς θαη παξνπζηάδνπλ αλαληηζηνηρία κεηαμχ ηεο κνξθνινγηθήο ηνπο δνκήο θαη ηεο ζεκαζίαο ηνπο. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ε ζπλδπαζηηθή εμέηαζε ησλ ελ ιφγσ ξεκάησλ δελ έρεη πξαγκαηνπνηεζεί θαηά ην παξειζφλ, γεγνλφο πνπ θαζηζηά ηελ παξνχζα εξγαζία πξσηφηππε. Ωο πξνο ηε δνκή, ε εξγαζία πεξηιακβάλεη δχν βαζηθά κέξε, ην ζεσξεηηθφ θαη ην εξεπλεηηθφ, θαζέλα απφ ηα νπνία ρσξίδεηαη ζε επηκέξνπο ελφηεηεο. ην πξψην κέξνο, πξνζδηνξίδεηαη ην αληηθείκελν ηεο γισζζνινγίαο, θαζψο θαη απηφ ησλ δηάθνξσλ επηπέδσλ γισζζηθήο αλάιπζεο ελψ πξαγκαηνπνηείηαη εθηελήο αλαθνξά ζην επίπεδν ηεο κνξθνινγίαο. Δπηπιένλ, πεξηγξάθνληαη νη δηαδηθαζίεο ζρεκαηηζκνχ ιέμεσλ, θπξίσο ε παξαγσγή θαη γίλεηαη εθηελήο αλαθνξά ζηα πξνζήκαηα θαη ζηα ξεκαηηθά επηζήκαηα -ζγς, -ζαγς θαη -ςκς ηεο ειιεληθήο. Δπηπξφζζεηα, γίλεηαη αλαθνξά ζηα κνληέια κνξθνινγηθήο αλάιπζεο θαη αλαιχεηαη ην κνληέιν ηεο D. Corbin, θαζψο θαη ε ιεμηθν-ζεκαζηνινγηθή πξνζέγγηζε ηεο Lieber. Σέινο, γίλεηαη εθηελήο αλαθνξά ζην θαηλφκελν ηεο 9

10 χπαξμεο ιέμεσλ πνπ παξνπζηάδνπλ αλαληηζηνηρία κνξθήο θαη ζεκαζίαο. Όζνλ αθνξά ζην εξεπλεηηθφ κέξνο ηεο εξγαζίαο, αξρηθά πξνζδηνξίδεηαη ν ζθνπφο θαη νη επηκέξνπο ζηφρνη ηεο έξεπλαο θαη ζηε ζπλέρεηα δίλεηαη ε κεζνδνινγία, ε νπνία πεξηιακβάλεη ηνλ ηξφπν ζπιινγήο ησλ δεδνκέλσλ, θαζψο θαη ηελ αλάιπζή ηνπο. Ζ εξγαζία νινθιεξψλεηαη κε αλαθνξά ζηα ζπκπεξάζκαηα ηεο έξεπλαο θαη ζε θάπνηεο πξνηάζεηο γηα ηε ζπλέρηζε απηήο. ην ηέινο ηεο εξγαζίαο παξαηίζεηαη ε βηβιηνγξαθία θαη ην παξάξηεκα. 10

11 ΘΔΩΡΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ 11

12 Κεθάιαην Αληηθείκελν ηεο γισζζνινγίαο θαη επίπεδα γισζζηθήο αλάιπζεο Ζ γισζζνινγία αζρνιείηαη κε ηε κειέηε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο γιψζζαο θαη ζθνπφο ηεο είλαη ε εμεχξεζε θαη ν πξνζδηνξηζκφο ησλ πηζαλψλ γεληθψλ, θαζνιηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ θαηλνκέλνπ απηνχ (Φηιηππάθε-Warburton, 1992: 14). Πην ζπγθεθξηκέλα, αληηθείκελν ηεο γισζζνινγίαο, ζχκθσλα κε ηνλ Saussure 1, λνείηαη ε γιψζζα σο ζχζηεκα ζεκείσλ, δειαδή σο έλα ζχλνιν ζηνηρείσλ, ηα νπνία ζρεηίδνληαη κε πνηθίινπο ηξφπνπο κεηαμχ ηνπο. Σν θάζε ζηνηρείν ηνπ γισζζηθνχ ζπζηήκαηνο ή αιιηψο ην θάζε γισζζηθφ ζεκείν ραξαθηεξίδεηαη απφ έλαλ άξξεθην απζαίξεην δεζκφ, ν νπνίνο ζπλδέεη ηηο δχν φςεηο ηνπ, ηελ έλλνηα θαη ηελ αθνπζηηθή εηθφλα ή αιιηψο ην ζεκαηλφκελν θαη ην ζεκαίλνλ. Σν ζεκαηλφκελν απνηειεί ην πεξηερφκελν ηνπ γισζζηθνχ ζεκείνπ, ελψ ην ζεκαίλνλ ηε γισζζηθή έθθξαζε, ε νπνία αληηζηνηρεί ζην πεξηερφκελν. Σν ζεκαίλνλ έρεη ηελ ηδηφηεηα λα κπνξεί λα αλαιπζεί ζε κηθξφηεξεο κνλάδεο πνπ δελ αληηζηνηρνχλ ζε θάπνην ζεκαηλφκελν, δειαδή δε θέξνπλ ζεκαζία. Οη κνλάδεο απηέο ραξαθηεξίδνληαη σο κνλάδεο ηεο β άξζξσζεο. Αληίζεηα, ην ίδην ην ζεκαίλνλ θέξεη ζεκαζία θαη νιφθιεξν ην γισζζηθφ ζεκείν ραξαθηεξίδεηαη σο κνλάδα ηεο α άξζξσζεο (Παπιίδνπ, 1997: 14-15). Ζ χπαξμε ηνπ α θαη ηνπ β επηπέδνπ άξζξσζεο θαλεξψλεη κία απφ βαζηθφηεξεο ηδηφηεηεο ηεο αλζξψπηλεο γιψζζαο, ηελ ηδηφηεηα ηεο δηπιήο άξζξσζεο (double articulation) (Matthews, 1991: 9). Γηα ηε κειέηε ηνπ γισζζηθνχ ζπζηήκαηνο αλαγλσξίδνληαη παξαδνζηαθά ζηε γισζζνινγηθή ζεσξία πέληε δηαθξηηά επίπεδα ησλ νπνίσλ ηα αληηθείκελα απνηεινχλ δηαθνξεηηθέο πιεπξέο ηνπ ζπλνιηθνχ θαηλνκέλνπ ηεο γιψζζαο: ην θσλεηηθφ (phonetic), ην θσλνινγηθφ (phonological), ην κνξθνινγηθφ 1 Ο Ferdinand de Saussure ζεσξείηαη ν ζεκειησηήο ηεο ζχγρξνλεο γισζζνινγηθήο επηζηήκεο. Ο ίδηνο, κέζσ ηνπ βηβιίνπ ηνπ Μαεήιαηα βεκζηήξ βθςζζμθμβίαξ (1916) πνπ δεκνζηεχηεθε απφ ηνπο καζεηέο ηνπ κεηά ην ζάλαηφ ηνπ, ζεκειίσζε ηηο αξρέο ηεο ζχγρξνλεο γισζζηθήο έξεπλαο εηζάγνληαο ηε ζεσξία ηνπ δνκηζκνχ (structuralism), ε νπνία δηαηππψλεη φηη ε γιψζζα έρεη δνκή θαη φηη ζθνπφο ηεο γισζζνινγηθήο ζεσξίαο είλαη ε απνθάιπςε απηήο θαη ε πεξηγξαθή ηεο. 12

13 (morphological), ην ζπληαθηηθφ (syntactic) θαη ην ζεκαζηνινγηθφ (semantic) (Παπιίδνπ, 1997: 17). Πην ζπγθεθξηκέλα, ε θςκδηζηή (phonetics) αζρνιείηαη κε ηε θχζε θαη ηελ ηππνινγία ησλ ήρσλ ηνπ ιφγνπ (Matthews, 1991: 2) πνπ παξάγνληαη απφ ηα αλζξψπηλα θσλεηηθά φξγαλα. Οη ήρνη απηνί νλνκάδνληαη θεόββμζ (speech sounds) ή θςκέξ (phones) θαη ζπγθξνηνχλ ηε θσλεηηθή νπζία (phonetics substance). Με ηνπο φξνπο ηνπ γισζζηθνχ ζεκείνπ, ε θσλεηηθή αζρνιείηαη κε ηελ εμέηαζε ηεο πξαγκάησζεο ηνπ ζεκαίλνληνο (Παπιίδνπ, 1997: 17, 19). Ζ θςκμθμβία (phonology) εμεηάδεη ηνπο ήρνπο κηαο ζπγθεθξηκέλεο γιψζζαο σο πξνο ηε ιεηηνπξγία ηνπο (Matthews, 1991: 2), κε ζθνπφ λα πξνζδηνξίζεη πνηεο είλαη νη αθεξεκέλεο ζρέζεηο πνπ επηβάιιεη ε θάζε γιψζζα ζηε θσλεηηθή νπζία. Με άιια ιφγηα, ε θσλνινγία αζρνιείηαη ηηο κηθξφηεξεο κνλάδεο ζηηο νπνίεο κπνξεί λα αλαιπζεί ην ζεκαίλνλ, νη νπνίεο δε θέξνπλ ζεκαζία (κνλάδεο ηεο β άξζξσζεο) (Παπιίδνπ, 1999: 17, 33). Ζ ιμνθμθμβία (morphology) κειεηά ηηο κνξθέο ησλ ιέμεσλ (Matthews, 1991: 2), κε άιια ιφγηα, εμεηάδεη ηηο κηθξφηεξεο κνλάδεο πνπ θέξνπλ ζεκαζία, δειαδή ηα ειάρηζηα ζεκαίλνληα, ηα νπνία νλνκάδνληαη ιμνθήιαηα (κνλάδεο ηεο α άξζξσζεο), θαζψο θαη ηνλ ηξφπν ζχλδεζήο ηνπο γηα ην ζρεκαηηζκφ ησλ ιέμεσλ (Παπιίδνπ, 1999: 17, 49). Ζ ζύκηαλδ (syntax) αζρνιείηαη κε ηνπο δπλαηνχο ηξφπνπο ζχλδεζεο ησλ ιέμεσλ, κε ζθνπφ ην ζρεκαηηζκφ θξάζεσλ θαη πξνηάζεσλ, εμεηάδεη δειαδή ηηο κνλάδεο ηεο α άξζξσζεο πνπ είλαη κεγαιχηεξεο απφ ην κφξθεκα, θαζψο θαη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ζπλδένληαη κε ζθνπφ ηε δεκηνπξγία ηεο θξάζεο θαη ηεο πξφηαζεο. Ζ ζδιαζζμθμβία (semantics) ηέινο, αζρνιείηαη κε ηε κειέηε ηεο ζεκαζίαο, δειαδή εμεηάδεη ην ζεκαηλφκελν (Παπιίδνπ, 1999: 17). Σα φξηα κεηαμχ ζχληαμεο θαη ζεκαζηνινγίαο ζπρλά έρνπλ απνηειέζεη ζεκείν αληηπαξάζεζεο, ηφζν κεηαμχ ησλ δηαθφξσλ δνκηθψλ γισζζνινγηθψλ ζρνιψλ φζν θαη ζην πιαίζην ηεο θαζεκηάο απφ απηέο (Matthews, 1991: 2). 13

14 1.2 Μνξθνινγία Ζ ιμνθμθμβία (morphology), σο επίπεδν αλάιπζεο ηεο γιψζζαο, αζρνιείηαη κε ηε κειέηε ηεο εζσηεξηθήο δνκήο ησλ ιέμεσλ. Όζνλ αθνξά ζηνλ νξηζκφ ηεο, ε κνξθνινγία κπνξεί λα νξηζηεί σο ε κειέηε ηεο ζπζηεκαηηθήο ζπλδηαθχκαλζεο ηεο κνξθήο θαη ηεο ζεκαζίαο ησλ ιέμεσλ. Ζ κνξθνινγηθή αλάιπζε ζπλίζηαηαη ζηελ αλαγλψξηζε θαη ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ κεξψλ ησλ ιέμεσλ ή κε ηερληθνχο φξνπο, ησλ ζπζηαηηθψλ ησλ ιέμεσλ. Σα κηθξφηεξα ζπζηαηηθά ησλ ιέμεσλ πνπ θέξνπλ ζεκαζία θαη κπνξνχλ λα αλαγλσξηζηνχλ νλνκάδνληαη ιμνθήιαηα, επνκέλσο ε κνξθνινγία ζα κπνξνχζε λα νξηζηεί θαη σο ε κειέηε ηνπ ηξφπνπ ζχλδεζεο ησλ κνξθεκάησλ πνπ απνηεινχλ ηηο ιέμεηο (Haspelmath, 2002: 1-3) Λέξη, λέξημα θαη μόπθημα Ο φξνο θέλδ έρεη ηελ έλλνηα ηνπ ηχπνπ ιέμεο (word-form) (Haspelmath, 2002: 13), δειαδή εθείλεο ηεο κνλάδαο έθθξαζεο, ε νπνία αλαγλσξίδεηαη θαζνιηθά θαη δηαηζζεηηθά απφ ηνπο θπζηθνχο νκηιεηέο ζηνλ πξνθνξηθφ θαη ζην γξαπηφ ιφγν (Κξχζηαι, 2003). Ζ ιέμε, σο αληηθείκελν κειέηεο θαη αλάιπζεο ηεο κνξθνινγίαο, θέξεη κφλν έλαλ ηφλν, έρεη νινθιεξσκέλε ζεκαζία, απνηειεί απηνηειή ελφηεηα, ε εζσηεξηθή δνκή ηεο δελ επεξεάδεηαη απφ ηε ζχληαμε θαη πξηλ θαη κεηά απφ απηήλ εκθαλίδεηαη παχζε ζην γξαπηφ ιφγν (Ράιιε, 2005: 29). Απφ ηελ άιιε, ε έλλνηα ηνπ θελήιαημξ ζπλίζηαηαη ζηελ αθεξεκέλε εθείλε ζεκαζηνινγηθή κνλάδα πνπ θέξεη ηε βαζηθή ιεμηθή ζεκαζία θάησ απφ ηελ νκπξέια ηεο νπνίαο εληάζζνληαη νη δηαθνξεηηθνί ηχπνη κηαο ιέμεο (Haspelmath, 2002: 13) (π.ρ. νη ηχπνη παίγμοιε, έπαζλα, έπαζγεξ θιπ. αλήθνπλ φινη ζην ιέμεκα ΠΑΗΕΩ 2 ). Οη ιέμεηο απνηεινχληαη απφ ιμνθήιαηα (morphemes), δειαδή απφ ζηνηρεία πνπ θέξνπλ ζεκαζία, θαζψο αλαθέξνληαη ζε νληφηεηεο ηνπ θφζκνπ ή θέξνπλ θάπνηα γξακκαηηθή ιεηηνπξγία, θαζψο θσδηθνπνηνχλ δηάθνξεο 2 Σν ιέμεκα δίλεηαη κε θεθαιαία γξάκκαηα. 14

15 γξακκαηηθέο θαηεγνξίεο (Booij, 2007: 8-9). Mμνθήιαηα επνκέλσο είλαη «ηα ειάρηζηα ζπζηαηηθά ησλ ιέμεσλ πνπ είλαη θνξείο κνξθήο θαη ζεκαζίαο» (Ράιιε, 2005: 34). Ζ θάζε γιψζζα εκθαλίδεη ηα δηθά ηεο κνξθήκαηα. Γηα λα αλαγλσξηζηεί έλα ηεκάρην σο κφξθεκα ζα πξέπεη λα εκθαλίδεηαη ζε πεξηζζφηεξεο απφ κία ιέμεηο ηεο γιψζζαο θαη ε ζπλεηζθνξά ηνπ ζην λφεκα ησλ ιέμεσλ ζηηο νπνίεο αληρλεχεηαη λα είλαη ε ίδηα (Ράιιε, 2005: 35). Πην ζπγθεθξηκέλα, ε αλαγλψξηζε ησλ κνξθεκάησλ κηαο γιψζζαο πξαγκαηνπνηείηαη κέζσ ησλ δηαδηθαζηψλ ηνπ ηεκαρηζκνχ θαη ηεο ηαμηλφκεζεο κε ηε βνήζεηα ηεο ελαιιαγήο θαη ηεο θαηαλνκήο αληίζηνηρα (Παπιίδνπ, 1999: 52). Γειαδή γηα λα εληνπηζηνχλ ηα κνξθήκαηα πξαγκαηνπνηείηαη ηεκαρηζκφο ησλ ιέμεσλ ζε ειάρηζηα ηεκάρηα πνπ είλαη θνξείο ζεκαζίαο ή ιεηηνπξγίαο. Γηα παξάδεηγκα, ηα δεπγάξηα ιέμεσλ α) αάγ-μοιε / αβάγ-μοιε β) αάγ-εζ / αβά-γεζ γ) παζδ-άηζ / ζηοθ-άηζ δ) λε-ηθεζδ-ώκς / λε-πθδν-ώκς θαλεξψλνπλ φηη ηα ηεκάρηα ααγ-, αβαγ-, παζδ-, ζηοθ-, ηθεζδ-, πθδν-, -μοιε, -εζ, -αηζ, λε- θαη -ςκς απνηεινχλ κνξθήκαηα ηεο ειιεληθήο, θαζψο εκθαλίδνληαη ζε πεξηζζφηεξεο απφ κία ιέμεηο θαη ε ζεκαζηαθή ή ιεηηνπξγηθή ηνπο ζπλεηζθνξά είλαη ε ίδηα ζε θάζε δεχγνο ιέμεσλ. Παξφια απηά, ζηνλ εληνπηζκφ ησλ νξίσλ ησλ κνξθεκάησλ εκθαλίδνληαη πξνβιήκαηα, ηα νπνία νθείινληαη θπξίσο ζηελ αιιειεπίδξαζε ηεο θσλνινγίαο κε ηε κνξθνινγία, ζηηο δηαρξνληθέο αιιαγέο θαηά ηελ εμέιημε ηεο γιψζζαο θαη ζηε δηαδηθαζία ηνπ δαλεηζκνχ, σο απνηέιεζκα ηεο επαθήο ησλ γισζζψλ (Ράιιε, 2005: 36). Έλα κφξθεκα κπνξεί λα εκθαλίδεηαη κε παξαπάλσ απφ κία κνξθέο, αξθεί ε ζεκαζία ηνπ λα παξακέλεη ε ίδηα. Ωο εθ ηνχηνπ, εθεύεενα εκαθθαζζόιεκεξ ιμνθέξ (free variants) νλνκάδνληαη νη κνξθέο ελφο κνξθήκαηνο πνπ κπνξνχλ λα εκθαληζηνχλ ζην ίδην πεξηβάιινλ. ε απηή ηελ πεξίπησζε, νη κνξθέο ηνπο κνξθήκαηνο ζεσξείηαη φηη παξνπζηάδνπλ παναδεζβιαηζηέξ ζπέζεζξ εθεύεενδξ πμζηζθίαξ (Παπιίδνπ, 1999: 51). Γηα παξάδεηγκα, νη κνξθέο /usa/ θαη /aγa/ ηνπ κνξθήκαηνο {α πξφζσπν εληθνχ αξηζκνχ ηνπ Παξαηαηηθνχ} είλαη ειεχζεξα ελαιιαζζφκελεο κνξθέο ηνπ ίδηνπ κνξθήκαηνο, θαζψο θέξνπλ ηελ ίδηα 15

16 γξακκαηηθή ιεηηνπξγία θαη εκθαλίδνληαη ζηα ίδηα αθξηβψο πεξηβάιινληα. Αληίζεηα, αθθόιμνθα (allomorphs) ελφο κνξθήκαηνο νλνκάδνληαη νη κνξθέο πνπ δελ κπνξνχλ λα εκθαληζηνχλ ζην ίδην πεξηβάιινλ, επνκέλσο ε θαηαλνκή ηνπο είλαη ζπκπιεξσκαηηθή (Haspelmath, 2002: 26-30). Γηα παξάδεηγκα, νη κνξθέο /i/, /es/, /a/, /on/ θαη /us/ είλαη αιιφκνξθα ηνπ κνξθήκαηνο {πιεζπληηθφο}. Όζνλ αθνξά ζην κήθνο ησλ κνξθεκάησλ, απηφ κπνξεί λα θπκαίλεηαη. Γειαδή έλα κφξθεκα κπνξεί λα απνηειείηαη απφ έλα κφλν θψλεκα 3 (π.ρ. α- ) ή λα είλαη αξθεηά κεγαιχηεξν (π.ρ. δοκαι-). ε γεληθέο γξακκέο ην κήθνο ηνπ θάζε κνξθήκαηνο ζρεηίδεηαη κε ηελ θαηεγνξία ζηελ νπνία αλήθεη. Γηα παξάδεηγκα, ηα γξακκαηηθά κνξθήκαηα (παξαγσγηθά θαη θιηηηθά πξνζθχκαηα) είλαη κηθξφηεξα απφ ηα ιεμηθά, ηα νπνία απνηεινχλ ηηο ζεκαζηνινγηθέο βάζεηο ησλ ιέμεσλ. Δπηπιένλ, φζνλ αθνξά ζηε κνξθή ησλ κνξθεκάησλ, απηή είλαη ζηελά ζπλδεδεκέλε κε ηε θσλνινγία, θαζψο ηα κνξθήκαηα ζρεκαηίδνληαη απφ ην ζπλδπαζκφ θσλεκάησλ (Ράιιε, 2005: 36) Καηεγνξίεο κνξθεκάησλ Σα κνξθήκαηα ρσξίδνληαη ζε δχν κεγάιεο θαηεγνξίεο. ηελ πξψηε θαηεγνξία θαηαηάζζνληαη ηα εθεύεενα ιμνθήιαηα (free morphemes), δειαδή ηα κνξθήκαηα πνπ κπνξνχλ λα εκθαληζηνχλ κφλα ηνπο ζην ιφγν (Bauer, 2003: 13) θαη επνκέλσο ηα φξηά ηνπο ζπκπίπηνπλ κε ηα φξηα ησλ ιέμεσλ. ηελ ειιεληθή, ειεχζεξα κνξθήκαηα εληνπίδνληαη ζηηο ιέμεηο πνπ δελ εκθαλίδνπλ κνξθνινγηθή εζσηεξηθή δνκή, δειαδή ζηηο ιέμεηο πνπ είλαη κνλνκνξθεκαηηθέο, φπσο γηα παξάδεηγκα νη ιέμεηο πςνίξ, ιε, ζε, ζήιενα, ηαζ, πεεξ, αύνζμ. Οη ιέμεηο απηέο αλήθνπλ θαηά θχξην ιφγν ζηηο θαηεγνξίεο ησλ πξνζέζεσλ, ησλ ζπλδέζκσλ αιιά θαη ησλ επηξξεκάησλ, ηα νπνία δελ παξάγνληαη απφ επίζεηα κε ηελ πξφζζεζε ησλ επηζεκάησλ -α θαη -ςξ (Ράιιε, 2005: 40). ηε δεχηεξε θαηεγνξία θαηαηάζζνληαη ηα δεζιεοιέκα ιμνθήιαηα (bound morphemes), ηα νπνία δελ 3 «Φψλεκα είλαη ε κηθξφηεξε δηαθξηηηθή θαη ελαιιάμηκε κνλάδα έθθξαζεο» (Παπιίδνπ, 1999: 34). Σν θψλεκα δελ είλαη θνξέαο ζεκαζίαο (Ράιιε: 2005: 36). 16

17 έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα εκθαληζηνχλ ζην ιφγν ρσξίο λα ζπλδπάδνληαη κε άιια (Bauer, 2003: 13) (π.ρ. -αηζ, -μξ, -ζη, -σ, μιμνθ-, ηνεπ-, ημνζηζ-) 4. Οη ιέμεηο ζηηο νπνίεο αληρλεχνληαη ηα δεζκεπκέλα κνξθήκαηα παξνπζηάδνπλ κνξθνινγηθή εζσηεξηθή δνκή, είλαη δειαδή πνιπκνξθεκαηηθέο (Ράιιε, 2005: 40). ηελ ειιεληθή, ζε αληίζεζε κε άιιεο γιψζζεο, ηα κνξθήκαηα πνπ αληηζηνηρνχλ ζην ζέκα ηεο ιέμεο (π.ρ. μιμνθ-, ηνεπ-, ημνζηζ-) ζεσξνχληαη δεζκεπκέλα, θαζψο δελ κπνξνχλ λα εκθαληζηνχλ ζην ιφγν ρσξίο λα πξνζθνιιεζεί ζε απηά θάπνην κφξθεκα κε γξακκαηηθή ιεηηνπξγία, ην νπνίν ζα απνηειεί ηελ θαηάιεμε ηεο ιέμεο (Ξπδφπνπινο, 2008: 29). Σα δεζκεπκέλα κνξθήκαηα ρσξίδνληαη κε ηε ζεηξά ηνπο ζε δχν θαηεγνξίεο: ζηα εέιαηα (stems) θαη ζηα πνμζθύιαηα (affixes). Σα ζέκαηα απνηεινχλ ηηο αάζεζξ (bases) πάλσ ζηηο νπνίεο πξνζθνιινχληαη ηα πξνζθχκαηα κε ζθνπφ ην ζρεκαηηζκφ ησλ ιέμεσλ. Σν πξφζθπκα πνπ πξνζθνιιάηαη ζηελ αξρή ηεο βάζεο νλνκάδεηαη πνόεδια (prefix) ελψ απηφ πνπ πξνζθνιιάηαη ζην ηέινο ηεο βάζεο επίεδια (suffix) (Plag, 2003: 10). Ο ηχπνο βάζεο πνπ δελ κπνξεί λα αλαιπζεί πεξαηηέξσ ζε κνξθήκαηα νλνκάδεηαη νίγα (root) (Haspelmath, 2002: 18-21). Ζ θαηεγνξία ησλ ζεκάησλ εκθαλίδεηαη θαη κε ηνλ φξν θελζηά ιμνθήιαηα (lexical morphemes). Σα ιεμηθά κνξθήκαηα αλήθνπλ ζηηο γξακκαηηθέο θαηεγνξίεο (κέξε ηνπ ιφγνπ) ηνπ ξήκαηνο, ηνπ νπζηαζηηθνχ, ηνπ επηζέηνπ θαη ηνπ επηξξήκαηνο θαη δειψλνπλ αληηθείκελα, θαηαζηάζεηο θ.ιπ., δειαδή αλαθέξνληαη ζηελ εμσγισζζηθή πξαγκαηηθφηεηα. Δπίζεο, ζρεηίδνληαη άκεζα κε ηελ επηθνηλσλία, ν αξηζκφο ηνπο ζε θάζε γιψζζα είλαη αξθεηά κεγάινο θαη ε ηάμε ηνπο αλνηρηή 5 (Παπιίδνπ, 1999: 52-53). Σα πξνζθχκαηα αλάινγα κε ην ξφιν πνπ δηαδξακαηίδνπλ φηαλ πξνζθνιινχληαη ζε άιια κνξθήκαηα θαηαηάζζνληαη επίζεο ζε δχν θαηεγνξίεο: ζηα παναβςβζηά ιμνθήιαηα (derivational morphemes) θαη ζηα ηθζηζηά 4 Σα δεζκεπκέλα κνξθήκαηα εκθαλίδνπλ κηα κηθξή παχια ζηελ αξρή ή ζην ηέινο ηνπ κνξθήκαηνο, αλάινγα κε ηε ζέζε ζηελ νπνία πξνζθνιιάηαη ην άιιν κφξθεκα κε ζθνπφ ην ζρεκαηηζκφ ιέμεο. 5 ε θάζε γιψζζα δεκηνπξγνχληαη λέα ιεμηθά κνξθήκαηα, φηαλ νη αλάγθεο επηθνηλσλίαο ην απαηηνχλ (Παπιίδνπ, 1999: 53). 17

18 ιμνθήιαηα (inflectional morphemes). ηελ πξψηε θαηεγνξία αλήθνπλ ηα πξνζθχκαηα, ηα νπνία φηαλ πξνζθνιινχληαη ζε άιιν κφξθεκα παξάγνπλ κηα λέα ιέμε ίδηαο ή δηαθνξεηηθήο γξακκαηηθήο θαηεγνξίαο ε νπνία θέξεη λέα ζεκαζία. Σα παξαγσγηθά πξνζθχκαηα κπνξεί λα έρνπλ ηε ζέζε ηφζν επηζήκαηνο φζν θαη πξνζήκαηνο (Bauer, 2003: 14-15). Γηα παξάδεηγκα, ην πξφζεκα πανα- φηαλ πξνζθνιιάηαη ζην ζέκα θδρ- παξάγεη ηε ιέμε πανάθδρ(δ) (νπζηαζηηθφ νπζηαζηηθφ), ε νπνία θέξεη δηαθνξεηηθή ζεκαζία απφ ηε ιέμε θήρ(δ). Σν ίδην ζπκβαίλεη θαη ζηελ πεξίπησζε πνπ ην επίζεκα -ςκ(ς) πξνζθνιιάηαη ζην ζέκα ηθεζδ-. Απφ ην ζπλδπαζκφ ησλ δχν κνξθεκάησλ παξάγεηαη ην ξήκα ηθεζδώκ(ς) (νπζηαζηηθφ ξήκα), κε ηε ζεκαζία ηνπ «γπξίδσ ην θιεηδί κε ηέηνην ηξφπν ψζηε λα αζθαιίζσ ηελ πφξηα». ηε δεχηεξε θαηεγνξία αλήθνπλ ηα πξνζθχκαηα ησλ νπνίσλ ε πξνζθφιιεζε δελ νδεγεί ζε δεκηνπξγία λέαο ιέμεο κε λέα ζεκαζία, αιιά ζε νξηζκφ ηεο γξακκαηηθή ιεηηνπξγίαο ηεο ππάξρνπζαο ιέμεο. Σα θιηηηθά πξνζθχκαηα ιακβάλνπλ κφλν ηε ζέζε επηζήκαηνο, δελ αιιάδνπλ ηε γξακκαηηθή θαηεγνξία ηεο βάζεο, έρνπλ κηα ζπγθεθξηκέλε ζεκαζία θαη κπνξνχλ λα πξνζθνιιεζνχλ ζε φια κέιε πνπ αλήθνπλ ζην ίδην θιηηηθφ παξάδεηγκα (Bauer, 2003: 14-15). Γηα παξάδεηγκα, ην κφξθεκα -ζ, φηαλ πξνζθνιιάηαη ζην ζέκα ηθεζδ-, θσδηθνπνηεί ηελ πηψζε (νλνκαζηηθή ή αηηηαηηθή) θαη ηνλ αξηζκφ (εληθφ), θαζνξίδνληαο κε απηφλ ηνλ ηξφπν ην ζπληαθηηθφ ξφιν ηεο ιέμεο ζηελ πξφηαζε. 1.3 Γηαδηθαζίεο ζρεκαηηζκνύ ιέμεσλ Ζ κνξθνινγία ρσξίδεηαη ζε ηξεηο επηκέξνπο πεξηνρέο, ζηελ ηθζηζηή ιμνθμθμβία (inflectional morphology) πνπ αζρνιείηαη κε ηε κειέηε ηεο θιίζεο, ζηελ παναβςβζηή ιμνθμθμβία (derivational morphology) πνπ αζρνιείηαη κε ην ζρεκαηηζκφ ησλ παξάγσγσλ ιέμεσλ θαη ζηε ζύκεεζδ (compounding) πνπ αζρνιείηαη κε ην ζρεκαηηζκφ ησλ ζχλζεησλ ιέμεσλ. 18

19 1.3.1 Κιίζε Όπσο αλαθέξζεθε παξαπάλσ, ε θιηηηθή κνξθνινγία αζρνιείηαη κε ηε κειέηε ηεο ηθίζδξ (inflection), δειαδή ηεο κνξθνινγηθήο δηαδηθαζίαο ζρεκαηηζκνχ δηαθνξεηηθψλ κνξθψλ κηαο ιέμεο (Ράιιε, 2005: 106), ε νπνία ζπλίζηαηαη ζηελ απφδνζε ηδηνηήησλ κε κνξθνινγηθφ καξθάξηζκα ζην ιέμεκα, κε απνηέιεζκα ηε δεκηνπξγία ησλ δηάθνξσλ ηχπσλ ηνπ (Booij, 2007: 99). Σν ζχλνιν ησλ ιεμηθψλ ζρεκαηηζκψλ πνπ αλήθνπλ ζε έλα ιέμεκα, δειαδή ην ζχλνιν ησλ ιέμεσλ πνπ παξάγνληαη απφ ηε δηαδηθαζία ηεο θιίζεο νλνκάδεηαη πανάδεζβια (paradigm) (Haspelmath, 2002: 14). Ο ζρεκαηηζκφο ησλ δηαθνξεηηθψλ θιηηψλ ηχπσλ πξαγκαηνπνηείηαη απφ ην ζπλδπαζκφ ηνπ ζέκαηνο θαη ησλ θαηάιιεισλ θιηηηθψλ πξνζθπκάησλ, ηα νπνία απνηεινχλ κνξθήκαηα πνπ θέξνπλ γξακκαηηθέο πιεξνθνξίεο, δειαδή θσδηθνπνηνχλ γξακκαηηθά ραξαθηεξηζηηθά (Ξπδφπνπινο, 2008: 170). Σα θιηηηθά πξνζθχκαηα δελ αιιάδνπλ ηε γξακκαηηθή θαηεγνξία (νπζηαζηηθφ, επίζεην, ξήκα) ηεο βάζεο ζηελ νπνία πξνζηίζεληαη, επνκέλσο δε δεκηνπξγνχλ λέα ιεμήκαηα. Ζ πξνζθφιιεζή ηνπο ζπκβάιιεη κφλν ζηε δεκηνπξγία δηάθνξσλ ηχπσλ κε δηαθνξεηηθή ζπληαθηηθή ιεηηνπξγία (π.ρ. ηνέπ-ς, ηνέπ-εζξ, ηνέπ-εζ θαη δνόι-μξ, δνόι-μο, δνόι-μ) θαη ππφ απηή ηελ έλλνηα έρνπλ ζπληαθηηθή αμία. Σα θιηηηθά πξνζθχκαηα επηιέγνπλ ζπγθεθξηκέλεο θαηεγνξίεο βάζεσλ. Γηα παξάδεηγκα, ην θιηηηθφ πξφζθπκα ελφο ξεκαηηθνχ ηχπνπ δε ζπλδπάδεηαη πνηέ κε κηα νλνκαηηθή βάζε θαη αληηζηξφθσο (π.ρ. ηνέπ-εζ *δνόι-εζ, δνόι-μξ *ηνέπ-μξ). Σν ραξαθηεξηζηηθφ απηφ νδεγεί ζηε δηάθξηζε ησλ θιηηηθψλ πξνζθπκάησλ ζε μκμιαηζηά (nominal) θαη ζε νδιαηζηά (verbal). Σα νλνκαηηθά θιηηηθά πξνζθχκαηα πξνζθνιινχληαη ζε νλνκαηηθέο βάζεηο, δειαδή ζε ζέκαηα νπζηαζηηθψλ θαη επηζέησλ θαη θσδηθνπνηνχλ ηηο γξακκαηηθέο θαηεγνξίεο ηνπ γέλνπο, ηνπ αξηζκνχ, ηεο πηψζεο θαη ηεο θιηηηθήο ηάμεο. Γηα παξάδεηγκα, ην νλνκαηηθφ θιηηηθφ πξφζθπκα -μξ, φηαλ πξνζθνιιάηαη ζηελ νλνκαηηθή βάζε ακενςπ- θαλεξψλεη ν ηχπνο άκενςπμξ είλαη αξζεληθνχ γέλνπο θαη εληθνχ αξηζκνχ, βξίζθεηαη ζε νλνκαζηηθή ή αηηηαηηθή πηψζε θαη εληάζζεηαη ζηελ 19

20 πξψηε θιηηηθή ηάμε ησλ νπζηαζηηθψλ 6. Απφ ηελ άιιε, ηα ξεκαηηθά θιηηηθά πξνζθχκαηα πξνζθνιινχληαη ζε ξεκαηηθέο βάζεηο θαη θσδηθνπνηνχλ ηηο γξακκαηηθέο θαηεγνξίεο ηνπ πξνζψπνπ, ηνπ αξηζκνχ, ηνπ ρξφλνπ, ηεο φςεο, ηεο θσλήο, ηεο έγθιηζεο θαη ηεο θιηηηθήο ηάμεο. Γηα παξάδεηγκα, ην θιηηηθφ κφξθεκα -εζξ φηαλ πξνζθνιιάηαη ζηε βάζε θοκ- θαλεξψλεη φηη ν ηχπνο θύκεζξ είλαη β πξνζψπνπ, εληθνχ αξηζκνχ, ελεξγεηηθήο θσλήο θαη εληάζζεηαη ζηελ πξψηε θιηηηθή ηάμε ησλ ξεκάησλ 7 (Ράιιε, 2005: 47-56) ύλζεζε Ζ ζύκεεζδ (compounding) νξίδεηαη σο ε δηαδηθαζία ζρεκαηηζκνχ λέσλ ιέμεσλ κέζσ ηνπ ζπλδπαζκνχ δχν ηνπιάρηζηνλ βάζεσλ (Plag, 2003: 12). Γηα παξάδεηγκα, ε ζχλζεηε ιέμε ηονόπζηα (ηον-μ-πζη(α)) 8 ζρεκαηίδεηαη απφ ην ζπλδπαζκφ ησλ ζεκάησλ ηον- θαη πζη-. Σα ζπζηαηηθά ησλ ζπλζέησλ κπνξεί λα είλαη ππνιεμηθέο κνλάδεο, δειαδή ζέκαηα ιέμεσλ, φπσο ζηελ πεξίπησζε ηεο ζχλζεηεο ιέμεο ηονόπζηα, αιιά θαη νιφθιεξεο ιέμεηο. Γηα παξάδεηγκα ζην ζχλζεην ελώπμνηα ην πξψην ζπλζεηηθφ είλαη ην επίξξεκα έλς. Ζ δηαδηθαζία ηεο ζχλζεζεο παξνπζηάδεη πςειή παξαγσγηθφηεηα ζηελ ειιεληθή, θαζψο απνηειεί ηε βαζηθή δηαδηθαζία κέζσ ηεο νπνίαο ζρεκαηίδνληαη κεμθμβζζιμί (neologisms) 9. Όζνλ αθνξά ζηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζχλζεησλ ηεο ειιεληθήο, απηά εκθαλίδνπλ φια ηα γλσξίζκαηα ησλ απιψλ ιέμεσλ. Δπνκέλσο, έλα ζχλζεην εκθαλίδεη έλα δπλακηθφ ηφλν, ν νπνίνο κπνξεί λα ζπκπίπηεη ή λα κε ζπκπίπηεη κε ηνλ ηφλν ηνπ ελφο απφ ηα ζπζηαηηθά ηνπ, ηδηφηεηα πνπ θαλεξψλεη φηη ηα ζχλζεηα απνηεινχλ θςκμθμβζηέξ θέλεζξ (phonological word), δειαδή θσλνινγηθέο ελφηεηεο, 6 ηελ πξψηε απφ ηηο ηέζζεξηο θιηηηθέο ηάμεηο ησλ νπζηαζηηθψλ ηεο ειιεληθήο θαηαηάζζνληαη ηα αξζεληθά θαη ζειπθά νπζηαζηηθά πνπ ιήγνπλ ζε -μξ (π.ρ. μ άκενςπ-μξ, δ ρήθ-μξ) θαη δελ παξνπζηάδνπλ αιινκνξθηθή πνηθηιία ζηα ζέκαηά ηνπο (Ράιιε, 2005). 7 ηελ πξψηε απφ ηηο δχν θιηηηθέο ηάμεηο ξεκάησλ ηεο ειιεληθήο θαηαηάζζνληαη ηα ξήκαηα πνπ δελ παξνπζηάδνπλ ζπζηεκαηηθή αιινκνξθία (Ράιιε, 2005). 8 Σν (α) απνηειεί θιηηηθφ κφξθεκα. Σν ζηνηρείν -μ- δε θέξεη ζεκαζία (δελ είλαη κφξθεκα), νλνκάδεηαη ζπλδεηηθφ θσλήελ θαη ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηηο αλάγθεο ηεο ζχλζεζεο ησλ δχν ζεκάησλ (βι. Ράιιε, 2005: ). 9 Ο φξνο κεμθμβζζιόξ αλαθέξεηαη ζην γισζζηθφ ηχπν πνπ εθεπξίζθεηαη ζπλεηδεηά ή ρξεζηκνπνηείηαη ηπραία απφ έλαλ νκηιεηή θαη ζηε ζπλέρεηα πηνζεηείηαη απφ ηε γισζζηθή θνηλφηεηα (Κξχζηαι, 2003). 20

21 ραξαθηεξηζηηθφ ην νπνίν απνηππψλεηαη θαη ζην γξαπηφ ιφγν. Δπίζεο, έλα ζχλζεην θέξεη θάπνηα ζπγθεθξηκέλε ζεκαζία ε νπνία πνιιέο θνξέο ραξαθηεξίδεηαη απφ «ζεκαζηνινγηθή αδηαθάλεηα», δειαδή δελ πεγάδεη απφ ηε ζχλζεζε ησλ ζεκαζηψλ ησλ ζπζηαηηθψλ ηνπ. Παξφια απηά, ππάξρνπλ δηαβαζκίζεηο φζνλ αθνξά ζηε ζεκαζηνινγηθή αδηαθάλεηα, θαζψο ππάξρνπλ ζχλζεηα ησλ νπνίσλ ε ζεκαζία είλαη πεξηζζφηεξν δηαθαλήο (π.ρ. ηνεαηαβμνά), αιιά θαη ζχλζεηα ησλ νπνίσλ ε ζεκαζία είλαη ιηγφηεξν δηαθαλήο (π.ρ. πανημπαίγς) ή εληειψο αδηαθαλήο (π.ρ. ροπμηόνδ) (Ράιιε, 2005: ) Παξαγσγή Παναβςβή είλαη ε δηαδηθαζία κέζσ ηεο νπνίαο ζρεκαηίδνληαη λέεο ιέμεηο κε ηε ρξήζε θπξίσο πξνζθπκάησλ (πνμζθοιαηζηή παναβςβή, βι. αλαιπηηθά θεθάιαην 1.4), θαζψο θαη κε άιινπο ηξφπνπο (παναβςβή πςνίξ πνμζθοιαημπμίδζδ) (Ράιιε, 2005: ). Όζνλ αθνξά ζηελ παναβςβή πςνίξ πνμζθοιαημπμίδζδ, ν ζρεκαηηζκφο ηεο λέαο ιέμεο πξαγκαηνπνηείηαη κέζσ κνξθνθσλνινγηθψλ αιιαγψλ ζηα φξηα ησλ ζεκάησλ (Ξπδφπνπινο, 2008: 190). πγθεθξηκέλα, ηξεηο είλαη νη δηαδηθαζίεο κέζσ ησλ νπνίσλ παξάγνληαη ιέμεηο ρσξίο πξνζθπκαηνπνίεζε: ε δηαδηθαζία ηεο εηεξνίσζεο (ablaut), ε δηαδηθαζία ηεο κεηάπιαζεο θαη ε δηαδηθαζία αιιαγήο ηνληζκνχ. Καηά ηε δηαδηθαζία ηεο εηεξνίσζεο πξαγκαηνπνηείηαη αιιαγή ζην θσλήελ ηεο βάζεο κε ζθνπφ ηε δεκηνπξγία λέαο ιέμεο (π.ρ. θέν(ς) > θμν(ά)), ηνέπ(ς) > ηνμπ(όξ)). Ζ ζπγθεθξηκέλε δηαδηθαζία έρεη σο απνηέιεζκα ην ζρεκαηηζκφ νπζηαζηηθψλ απφ ξήκαηα θαη πιένλ δελ απνηειεί παξαγσγηθή δηεξγαζία, θαζψο ε εθαξκνγή ηεο πεξηνξίδεηαη ζε ζπγθεθξηκέλα ζέκαηα, ηα νπνία πξνέξρνληαη απφ ηελ αξραία ειιεληθή (ΑΔ). Καηά ηε δηαδηθαζία ηεο κεηάπιαζεο πξαγκαηνπνηείηαη αιιαγή ηεο γξακκαηηθήο θαηεγνξίαο κηαο ιέμεο κε ζθνπφ ηε δεκηνπξγία κηαο λέαο, ε νπνία παξνπζηάδεη ηελ ίδηα κνξθή θαη παξεκθεξή ζεκαζία. ηελ ειιεληθή, ε δηαδηθαζία ηεο κεηάπιαζεο απνηειεί κηα 21

22 αξθεηά παξαγσγηθή δηαδηθαζία κέζσ ηεο νπνίαο παξάγνληαη νπζηαζηηθά απφ επίζεηα (π.ρ. πθμύζζμξ-α-μ > μ πθμύζζμξ / δ πθμύζζα), νπζηαζηηθά απφ νπζηαζηηθά (π.ρ. ηα βοαθάηζα > μ βοαθάηζαξ) θαη ζπάληα νπζηαζηηθά απφ απαξέκθαηα (π.ρ. είκαζ > ημ είκαζ). Ζ δηαδηθαζία ηεο αιιαγήο γξακκαηηθήο θαηεγνξίαο, ιφγσ ηεο απμεκέλεο παξαγσγηθφηεηαο πνπ παξνπζηάδεη έρεη νδεγήζεη ζην λα ζεσξείηαη ζπρλά ε ηξίηε βαζηθή θαηεγνξία ζρεκαηηζκνχ λέσλ ιέμεσλ κεηά ηελ πξνζθπκαηηθή παξαγσγή θαη ηε ζχλζεζε. Σέινο, ε δηαδηθαζία αιιαγήο ηνληζκνχ έρεη σο απνηέιεζκα ην ζρεκαηηζκφ λέσλ ιέμεσλ κέζσ ηεο κεηαθίλεζεο ηνπ ηφλνπ. πγθεθξηκέλα, κέζσ ηεο αιιαγήο ηνληζκνχ κεηαηξέπνληαη νπδέηεξα νπζηαζηηθά ζε -ζ (θαη θάπνηα ζειπθά ζε -δ) ζε αξζεληθά κεγεζπληηθά ζε -μξ (π.ρ. ημ ημοθέηζ > μ ημύθεημξ, δ ιύηδ > μ ιύημξ). Ζ δηαδηθαζία αιιαγήο ηνληζκνχ δελ απνηειεί ηδηαίηεξα παξαγσγηθή δηαδηθαζία ζηε λέα ειιεληθή (ΝΔ) (Ράιιε, 2005: ). 1.4 Πξνζθπκαηηθή παξαγσγή Ζ πνμζθοιαηζηή παναβςβή πξαγκαηνπνηείηαη κέζσ ηεο πξνζθφιιεζεο θάπνηνπ παξαγσγηθνχ επηζήκαηνο ή πξνζήκαηνο ζε ζέκα ππάξρνπζαο ιέμεο, ην νπνίν ιεηηνπξγεί σο βάζε γηα ην ζρεκαηηζκφ ηεο λέαο ιέμεο. Όζνλ αθνξά ζηελ παξαγσγή ιέμεσλ αλά γξακκαηηθή θαηεγνξία, ππάξρνπλ νη εμήο πεξηπηψζεηο (κε βάζε ηνλ πίλαθα πνπ παξαζέηεη ε Ράιιε (2005: )): 1) νπζηαζηηθά κπνξνχλ λα ζρεκαηηζηνχλ απφ ηελ πξνζθφιιεζε θάπνηνπ παξαγσγηθνχ πξνζθχκαηνο ζην ζέκα ξήκαηνο (π.ρ. ηθείκ(ς) > ηθεί-ζζι(μ)), ζην ζέκα επηζέηνπ (π.π. θεπη(όξ) > θεπη-όηδη(α)), θαζψο θαη ζην ζέκα νπζηαζηηθνχ (π.ρ. δών(μ) > δςν-άη(ζ)) 2) επίζεηα κπνξνχλ λα ζρεκαηηζηνχλ κε ηελ πξνζθφιιεζε θάπνηνπ παξαγσγηθνχ πξνζθχκαηνο ζην ζέκα ξήκαηνο (π.ρ. ιζζ(ώ) > ιζζδ-η(όξ), ζην ζέκα νπζηαζηηθνχ (π.ρ. πέην(α) > πέην-ζκ(μξ)), ζην ζέκα επηζέηνπ (π.ρ. ηαη(όξ) > ά-ηαη(μξ)), θαζψο θαη ζην ζέκα επηξξήκαηνο (π.ρ. ημκη(ά) > ημκη-ζκ(όξ)) 3) ξήκαηα κπνξνχλ λα δεκηνπξγεζνχλ κε ηελ πξνζθφιιεζε θάπνηνπ παξαγσγηθνχ 22

23 πξνζθχκαηνο ζην ζέκα ξήκαηνο (π.ρ. θαιαάκ(ς) > ακα-θαιαάκ(ς)), ζην ζέκα νπζηαζηηθνχ (π.ρ. πθδβ(ή) > πθδβ-ώκ(ς)), ζην ζέκα επηζέηνπ (π.ρ. άζπν(μξ) > αζπν-ίγ(ς)), θαζψο θαη ζην ζέκα επηξξήκαηνο (π.ρ. αβκάκη(ζα) > αβκακη-εύ(ς)), 4) επηξξήκαηα κπνξνχλ λα ζρεκαηηζηνχλ κε ηελ πξνζθφιιεζε θάπνηνπ παξαγσγηθνχ πξνζθχκαηνο ζην ζέκα επηζέηνπ (π.ρ. οπένμπ(μξ) > οπένμπ-α). Σηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ε πξνζθφιιεζε παξαγσγηθψλ πξνζθπκάησλ έρεη σο απνηέιεζκα ηελ αιιαγή ηεο γξακκαηηθήο θαηεγνξίαο ηεο βάζεο, παξφια απηά, ππάξρνπλ πεξηπηψζεηο ζηηο νπνίεο ε πξνζθφιιεζε παξαγσγηθψλ επηζεκάησλ (π.ρ. ηνπ -αν(α) ζην ημοηθ-άν(α), ηνπ -μοθ(α) ζην βαη-μύθ(α)) ή παξαγσγηθψλ πξνζεκάησλ (π.ρ. ηνπ δζα- ζην δζα-αθέπ(ς)) δελ έρεη σο απνηέιεζκα ηελ αιιαγή ηεο γξακκαηηθήο θαηεγνξίαο αιιά ηελ αιιαγή ηεο ζεκαζίαο ησλ ζεκάησλ πνπ απνηεινχλ ηε βάζε (Ξπδφπνπινο, 2008: 178). Μάιηζηα πνιιέο θνξέο ζρεκαηίδνληαη παξάγσγεο ιέμεηο, νη νπνίεο θέξνπλ κε πξνβιέςηκεο ζεκαζίεο (π.ρ. πάκ(ς) + -ιμξ > παιόξ «αλαηαξαρή/θαηαζηξνθή», θμν(ώ) + -ια > θόνεια «ζπγθεθξηκέλνο ηχπνο ελδχκαηνο») (Ράιιε, 2005: 51-52). 1.5 Πξνζήκαηα Όπσο αλαθέξζεθε παξαπάλσ, ν έλαο ηξφπνο πξνζθπκαηηθήο παξαγσγήο ζπλίζηαηαη ζηελ πξνζθφιιεζε πξνζήκαηνο ζε θάπνηα βάζε, δειαδή ζην ζέκα θάπνηαο ππάξρνπζαο ιέμεο. Όζνλ αθνξά ζηα πξνζήκαηα ηεο ειιεληθήο, ζηε γξακκαηηθή ηνπ Σξηαληαθπιιίδε (1941) απηά ραξαθηεξίδνληαη σο αρψξηζηα κφξηα, ηα νπνία πξνζθνιινχληαη ζηελ αξρή ηεο ιέμεο κε ζθνπφ ην ζρεκαηηζκφ ζπλζέησλ. Με άιια ιφγηα, ε πξνζεκαηηθή παξαγσγή αληηκεησπίδεηαη σο ζχλζεζε κε αρψξηζηα κφξηα. Ωο πξνο ηελ θαηεγνξηνπνίεζε ησλ ελ ιφγσ ηεκαρίσλ, ε γξακκαηηθή θαηαηάζζεη ηα αρψξηζηα κφξηα ζε ιατθά θαη ιφγηα. ηα ιατθά θαηαηάζζεη ην 23

24 ζηεξεηηθφ α- θαη ην λε- 10, ηα νπνία ραξαθηεξίδεη σο παξαγσγηθφηαηα, θαζψο θαη ην ακα-, γηα ην νπνίν βέβαηα αλαθέξεη φηη δε ραξαθηεξίδεηαη πάληνηε απφ ιατθφηεηα. Όζνλ αθνξά ζηε ζεκαζία ηνπ α- θαη κπξνζηά απφ θσλήελ ακ-, απηή ζπλίζηαηαη ζε άξλεζε ή ζηέξεζε εθείλνπ πνπ δειψλεηαη απφ ην β ζπλζεηηθφ (ζηελ πεξίπησζε ηεο πξνζθπκαηηθήο παξαγσγήο απφ ηε βάζε). Όζνλ αθνξά ζηηο ζεκαζίεο ηνπ λε- θαη κπξνζηά απφ θσλήελ λ-, απηέο ζπλίζηαληαη ζηηο εμήο: 1) έμσ (π.ρ. λεπμνηίγς) 2) πνιχ (π.ρ. λεηνεθαίκμιαζ) 3) εληειψο (π.ρ. λεπαβζάγς) 4) ζηέξεζε, αλαίξεζε εθείλνπ πνπ θαλεξψλεη ην β ζπλζεηηθφ (δειαδή ε βάζε) (π.ρ. λεηανθώκς). Σέινο, ην ακα- κπνξεί λα ζεκαίλεη 1) επάλσ (π.ρ. ακαζδηώκς) 2) πίζσ, πάιη (π.ρ. ακαηαθώ) 3) δηάθνξα άιια. ηε δεχηεξε θαηεγνξία, ζηα ιφγηα αρψξηζηα κφξηα ε γξακκαηηθή θαηαηάζζεη ηηο αξραίεο πξνζέζεηο εζξ, εη/ελ, εκ, πνό, ζύκ, δζά, αιθί, επί, πενί, οπό, οπέν θαη δηάθνξεο άιιεο άθιηηεο αξραίεο ιέμεηο. Σα ηεκάρηα απηά εκθαλίδνπλ πνιιαπινχο ηχπνπο θαζψο ην ηειηθφ ηνπο γξάκκα απνβάιιεηαη ή αιιάδεη αλάινγα κε ην γξάκκα κε ην νπνίν μεθηλάεη ην β ζπλζεηηθφ (ε βάζε). Ωο πξνο ηε ζεκαζία ηνπο ελδεηθηηθά αλαθέξνληαη ηα εμήο: ην δζα- ζεκαίλεη 1) αλάκεζα 2) παληνχ (π.ρ. δζαηδνύηης) 3) δηάιπζε (π.ρ. δζαζπώ) 4) δηάθνξα άιια, ην εη-/ελ- ζεκαίλεη 1) έμσ (π.ρ. εηεέης) 2) αιιαγή (π.ρ. εηπενζώκς) 3) πνιχ (π.ρ. εηεεζάγς), ην εκ- (ει-) ζεκαίλεη κέζα (π.ρ. εκέπμιαζ), ην επζ- (επ-, εθ-) ζεκαίλεη 1) επάλσ (π.ρ. επζαθέπς) 2) δηάθνξα άιια, ην ζοκ- (ζοβ-, ζοθ-, ζοι-, ζον-, ζοζ-, ζο-, ζοκε-) ζεκαίλεη καδί (π.ρ. ζοιιεηέπς) θαη ηέινο, ην οπμ- (οπ-, οθ-) ζεκαίλεη απφ θάησ (π.ρ. οπμηάζζς). Παξφιν ην κεγάιν αξηζκφ ηέηνηνπ είδνπο ηεκαρίσλ, ν αξηζκφο ησλ πξνζεκάησλ πνπ είλαη αθφκα παξαγσγηθά ζηε ΝΔ είλαη πεξηνξηζκέλνο ελψ νη ζεκαζίεο πνπ δηαζέηεη θαζέλα απφ απηά είλαη πνηθίιεο. Ωο θπξηφηεξα παξαγσγηθά πξνζήκαηα ηεο ΝΔ αλαθέξνληαη ηα εμήο: ακα-, ακηζ-, απμ-, δζα-, εη-, 10 Ζ δεκηνπξγία ηνπ πξνζήκαηνο λε- πξνέξρεηαη απφ ηελ αξραία πξφζεζε εη- θαη ε δεκηνπξγία ηνπ νθείιεηαη ζηελ έλσζε ηεο πξφζεζεο κε ηε ζπιιαβηθή αχμεζε ε- (εη + έπεζε = ελέπεζε > λέπεζε > λεπέθης) (Σξηαληαθπιιίδεο, 2005: 143). 24

25 επακα-, ηαηα-, ιεηα-, πανα-, πνμ-, ζοκ-, οπεν-, οπμ-, θαζψο θαη ηα λε-, δοζ- θαη α- (Holton, Mackridge & Φηιηππάθε-Warburton, 1999: ). Ζ Ράιιε (2005: 42-43) θαηαηάζζεη ηα πξνζήκαηα ζε ηξεηο θαηεγνξίεο. ηελ πξψηε θαηαηάζζεη ην ηδηαίηεξα παξαγσγηθφ ιατθφ πξφζεκα λε-, ζηε δεχηεξε ηα πξνζήκαηα α-, δοζ- θαη εο-, ηα νπνία θιεξνλνκήζεθαλ απηνχζηα απφ ηελ αξραία ειιεληθή θαη ζηελ ηξίηε, ηα αξραηνπξεπή παξαγσγηθά πξνζήκαηα ακα-, ακηζ-, απμ-, δζα-, εζζ-, εκ-, εη-, επζ-, ηαηα-, ιεηα-, πανα-, πενζ-, πνμ-, πνμζ-, ζοκ-, οπεν- θαη οπμ-. Σα ζηνηρεία απηά θαίλεηαη λα πξνέξρνληαη απφ βναιιαηζημπμίδζδ (grammaticalization) 11 ησλ αληίζηνηρσλ πξνζέζεσλ (ειεχζεξσλ κνξθεκάησλ) ηεο αξραίαο ειιεληθήο. χκθσλα κε ηε Ράιιε (2005: 43-47), ν πηζαλφο πξνζεκαηηθφο ραξαθηήξαο ησλ παξαπάλσ ηεκαρίσλ ζηε ΝΔ πξνθχπηεη αλ εμεηαζηνχλ σο πξνο ηελ παξαγσγηθφηεηα, ηε δνκηθή ζπκπεξηθνξά θαη ηε ζεκαζία ηνπο. Όζνλ αθνξά ζηελ παξαγσγηθφηεηά ηνπο, ηα πξνζήκαηα απηά εκθαλίδνληαη σο πξνζέζεηο ζηε ΝΔ κφλν ζε ηππνπνηεκέλεο θξάζεηο θαη εθθξάζεηο. Όζνλ αθνξά ζηε δνκηθή ηνπο ζπκπεξηθνξά, απηή δηαθέξεη απφ ηε ζπκπεξηθνξά ησλ θνηλψλ πξνζέζεσλ ηεο ΝΔ (π.ρ. ιε, ζε, βζα), νη νπνίεο απνηεινχλ ειεχζεξα κνξθήκαηα θαη δε ρξεζηκνπνηνχληαη πνηέ ζην ζρεκαηηζκφ ιέμεσλ. Όζνλ αθνξά ζηε ζεκαζία ηνπο, απηή δελ είλαη ζαθήο θαη ζηαζεξή, ζε αληίζεζε κε απηήλ ησλ παξαγσγηθψλ θνηλψλ πξνζέζεσλ ιε, ζε, βζα, από. ρεηηθά κε ηελ επηινγή ηεο βάζεο, ηα αξραηνπξεπή πξνζήκαηα πξνζθνιινχληαη κφλν ζε ζέκαηα ιφγηαο πξνέιεπζεο θαη φρη ιατθήο (π.ρ. ακα-ηόπη(ς) - *ακα-ηόα(ς)), ελψ ην λενειιεληθφ πξφζεκα λε- κφλν ζε ζέκαηα ιατθήο πξνέιεπζεο θαη φρη ιφγηαο (π.ρ. λε-πέθη(ς) - *λεπίπη(ς)) (Ράιιε, 2005: 42-44). 11 «Γξακκαηηθνπνίεζε είλαη ε δηαδηθαζία θαηά ηελ νπνία έλα ιεμηθφ ζηνηρείν, π.ρ. κηα ιέμε, απνθηά γξακκαηηθή ιεηηνπξγία» (Ράιιε, 2005: 26). 25

26 1.5.1 εκαζίεο πξνζεκάησλ ζηα ξήκαηα Οη επηκέξνπο ζεκαζίεο ησλ θπξηφηεξσλ πξνζεκάησλ, φηαλ πξνζθνιινχληαη ζε ξήκαηα, ζχκθσλα κε ην ΛΚΝ (1998) θαη ην Λεμηθφ Μπακπηληψηε (1998), είλαη νη εμήο: Σν πξφζεκα ακα- δειψλεη 1) αλνδηθή θίλεζε (π.ρ. ακαδύμιαζ) 2) επίηαζε (π.ρ. ακαηνάγς) 3) επαλάιεςε (π.ρ. ακαααειμθμβώ, ακαηαηαθαιαάκς) 4) εθθίλεζε (ακαεαννεύς). Όζνλ αθνξά ζπγθεθξηκέλα ζηελ έλλνηα ηεο επαλάιεςεο, ζηνλ επηζεκφηεξν / ηππηθφηεξν ιφγν ζπλεζίδεηαη λα δειψλεηαη κε ην επακα- ελψ ζηνλ θαζεκεξηλφ / άηππν ιφγν κε ην λακα-. Σν πξφζεκα απμ- δειψλεη α) απνκάθξπλζε (π.ρ. απμηεκηνώκς, απμπςνίγμιαζ) 2) αθαίξεζε (π.ρ. απμηεθαθίγς) 3) ηέξκα κεηαβνιήο (π.ρ. απμθζεώκς, απμλεκώκς, απμηηδκώκς, απμαθαηώκς) 4) επίηαζε (π.ρ. απμηοθθώκς, απμβοικώκς) 5) παχζε/ιήμε (π.ρ. απμηεθεζώκς, απμεενίγς) 5) αλαίξεζε (π.ρ. απμδζμνβακώκς). Σν πξφζεκα δζα- δειψλεη 1) θίλεζε α) δηα κέζνπ, απφ ηε κηα κεξηά σο ηελ άιιε (π.ρ. δζαπενκώ) β) πξνο φιεο ηηο θαηεπζχλζεηο (π.ρ. δζαθαθώ, δζαπές) 2) δηαλνκή, ρσξηζκφ (π.ρ. δζακέις, δζαζνώ, δζαπςνίγς) 3) αζπκθσλία, αλνκνηφηεηα ζε ζρέζε ή ζχγθξηζε κε άιια (π.ρ. δζαθένς, δζαθςκώ) 4) ελαληηφηεηα, δηακάρε (π.ρ. δζαπθδηηίγμιαζ, δζαιάπμιαζ) 6) άκηιια ή ακνηβαηφηεηα (π.ρ. δζαβςκίγμιαζ, δζαθέβμιαζ) 7) ππεξνρή (π.ρ. δζαπνέπς, δζαηνίκμιαζ) 5) ηξφπν εμέιημεο κηαο πξνζπάζεηαο, δηαδηθαζίαο (π.ρ. δζαιμνθώκς, δζαπαζδαβςβώ) 6) ρξνληθή θάιπςε απφ ηελ αξρή σο ην ηέινο ελφο δηαζηήκαηνο (π.ρ. δζακοηηενεύς, δζαηεθώ) 7) επίηαζε (π.ρ. δζαηαηέπμιαζ, δζαζθαθίγς) 8) ππνθνξηζηηθή ιεηηνπξγία (π.ρ. δζααθέπς, δζαθαίκμιαζ). Σν πξφζεκα εη- δειψλεη 1) αθαίξεζε (π.ρ. εηημηίγς) 2) απνκάθξπλζε (π.ρ. εηενμκίγς, εηημπίγς) 3) θίλεζε, θνξά πξνο ηα έμσ (π.ρ. εηπαναεονώκς, εηημλεύς) 4) πξνζδηνξηζκφ ηνπ ηξφπνπ ιεηηνπξγίαο ηνπ ππνθεηκέλνπ (π.ρ. εηιαζεύς, εηηεθςκίγς, εηθμαίγς) 5) ηέξκα κεηαβνιήο (π.ρ. εηποδαΐγς, ελαηιίγς, 26

27 εηαζμιδπακίγς, εηβαθθίγς, εηπμθζηίγς) 6) επίηαζε (π.ρ. εηβοικάγς) 7) αλαίξεζε (π.ρ. εηημκώκς). Σν πξφζεκα εκ- δειψλεη ηφπν κε ηε ζεκαζία ηνπ α) κέζα (π.ρ. εβηζαςηίγμιαζ, εβηθςαίγς) β) αλάκεζα ζε (π.ρ. εκζςιαηώκς, εκηάζζς) γ) επάλσ ζε (π.ρ. εκενμκίγς). Σν πξφζεκα επζ- δειψλεη 1) ηφπν κε ηε ζεκαζία ηνπ επάλσ απφ / ζε (π.ρ. επζπθές, επαθείθς, επανβονώκς) 2) ρξφλν κε ηε ζεκαζία ηνπ θαηφπηλ, κεηά (π.ρ. επζηάζζς) 3) ηελ ελέξγεηα ηνπ επηθεθαιήο (π.ρ. επζαθέπς, επζεεςνώ) 4) δηάξθεηα (π.ρ. εθδιενεύς) 5) επίηαζε (π.ρ. επαολάκς, επζαεααζώκς) 6) φηη απηφ πνπ εθθξάδεη ε βάζε γίλεηαη ζπκπιεξσκαηηθά (π.ρ. επζπμνδβώ) 7) ην ηέινο κηαο δηαδηθαζίαο (π.ρ. επζζθναβίγς, επζθέβς) 8) ερζξηθή δηάζεζε (π.ρ. επζηίεειαζ). Σν πξφζεκα ηαηα- δειψλεη 1) ηφπν κε ηε ζεκαζία ηνπ α) θάησ, πξνο ηα θάησ (π.ρ. ηαηαδύμιαζ) (ε ζεκαζία ρξεζηκνπνηείηαη θαη κεηαθνξηθά γηα ηε δήισζε εξεκίαο, αλαθνχθηζεο (π.ρ. ηαηαηάεμιαζ, ηαηαπναΰκς)) β) θάπνπ, ζε έλα ζεκείν ηνπ ρψξνπ (π.ρ. ηαηαζηναημπεδεύς) 2) φηη θάηη γίλεηαη ή ηζρχεη ζε κεγάιν βαζκφ ή εθδειψλεηαη κε επίηαζε (π.ρ. ηαηαβμδηεύς, ηαηασδνώκς, ηαηαημηηζκίγς) 3) (κε επέθηαζε) ηελ έλλνηα ηεο θζνξάο (π.ρ. ηαηαζπαηαθώ) 4) ελαληηφηεηα ή ερζξφηεηα (π.ρ. ηαηαδζώης, ηαηαπμθειώ) 4) ηελ έλλνηα ηεο βίαο, πίεζεο (π.ρ. ηαηακαβηάγς, ηαηαπζέγς) 5) θαηάηαμε, μερψξηζκα (π.ρ. ηαηαβνάθς, ηαηαιεηνώ, ηαηαηάζζς) 6) δηαλνκή, ηεκαρηζκφ (π.ρ. ηαηακέις) 7) ηελ εθηέιεζε κηαο δηαδηθαζίαο (π.ρ. ηαηενβάγμιαζ). Σν πξφζεκα ιεηα- δειψλεη 1) ηελ αιιαγή ζέζεο (π.ρ. ιεηαηζκώ) 2) επαλάιεςε (π.ρ. ιεηαπςθώ) 3) ηελ αιιαγή θαηάζηαζεο (π.ρ. ιεηαθθάζζς, ιεηαβθςηηίγς) 4) ηε ζπκκεηνρή (π.ρ. ιεηαδίδς, ιεηαθαιαάκς). Σν πξφζεκα λε- δειψλεη 1) ηελ αλαίξεζε κηαο ελέξγεηαο (π.ρ. λεαμθεύς, λεδζρώ, λεγαθίγς, λεηθεζδώκς) 2) ηε ιήμε κηαο θαηάζηαζεο ή ελέξγεηαο (π.ρ. λεσδνώκς, λειεεώ, λειμοδζάγς, λεκοζηάγς) 3) ηε δηάλπζε ρξνληθνχ δηαζηήκαηνο 27

28 (π.ρ. λεηαθμηαζνζάγς, λεκοπηάς, λεπεζιςκζάγς) 4) ηελ αθαίξεζε ελφο αληηθεηκέλνπ (π.ρ. λαναπκζάγς, λαθνίγς, λεηαθηζώκς, λεθθμοδίγς) 5) ηε ζεκαζία ηνπ έμσ, ηνπ πξνο ηα έμσ (π.ρ. λειπναηζώκς, λεπμνηίγς, λεζπζηώκς, λεπεζθίγς) 6) επίηαζε ή νινθιήξσζε (π.ρ. λεβοικώκς, λεημοθαίκς) 7) ππνθνξηζηηθή ιεηηνπξγία (π.ρ. λειαηναίκς, λεβθζζηνώ, λεηθέας). ε φιεο ηηο παξαπάλσ θαηεγνξίεο ζεκαζηψλ ηνπ πξνζήκαηνο λε- έρεη ππνζηεξηρζεί (Δπζπκίνπ, 2002) φηη ππάξρεη έλαο θνηλφο ζεκαζηνινγηθφο ππξήλαο, ν νπνίνο ζπλίζηαηαη ζηελ θίλεζε πξνο ηα έμσ, ζηελ έμνδν απφ έλα ρψξν πνπ ζπλεπάγεηαη ην πέξαζκα ελφο νξίνπ θαη ηελ αιιαγή ζέζεο ή θαηάζηαζεο, κε άιια ιφγηα, πξφθεηηαη γηα κηα θίλεζε απνκάθξπλζεο απφ κηα αθεηεξία (Δπζπκίνπ, 2001α) πνπ πξνυπνζέηεη ηελ έλλνηα ηνπ κέζα (Δπζπκίνπ, 2002: 207). Όζνλ αθνξά ζηελ παξαγσγηθφηεηα ησλ επηκέξνπο ζεκαζηψλ, ην πξφζεκα λε- θαηαζθεπάδεη ηδηαίηεξα ζπρλά παξάγσγα πνπ δειψλνπλ αθχξσζε θαη αθαίξεζε ελψ αληίζεηα δελ είλαη παξαγσγηθφ ζηελ θαηαζθεπή ηεο ζεκαζίαο ηνπ έμσ θαη ηεο επίηαζεο (Δπζπκίνπ, 2002: 208). Σν πξφζεκα πανα- δειψλεη 1) ηφπν κε ηε ζεκαζία ηνπ α) πιάη (π.ρ. παναεέης) β) ελψπηνλ (π.ρ. πανεθαύκς) γ) παξαπιεχξσο, πιάγηα (π.ρ. παναηάιπης) 2) θίλεζε πξνο/απφ θάπνηνλ, θάηη (π.ρ. παναθαιαάκς, παναδίδς, παναπέιπς) 3) ρξφλν κε ηε ζεκαζία ηεο ζπλέρηζεο (π.ρ. παναιέκς, παναηείκς) 4) ελαληηφηεηα, έληνλε αληίζεζε, αζπκθσλία (π.ρ. πανακμιώ) 5) απφθιηζε απφ ην θαλνληθφ, ην ζπλεζηζκέλν, παξάβαζε (π.ρ. παναααίκς, παναημύς) 6) ζθφπηκε αιινίσζε ή κεηαβνιή (π.ρ. παναπμζώ, παναπανάζζς, πανενιδκεύς) 8) αθαίξεζε, ζηέξεζε, απνκάθξπλζε ή απνθιεηζκφ (π.ρ. παναηάιπης, παναζημύιαζ) 9) ππεξβνιή (π.ρ. παναθές, παναηνώς). Σν πξφζεκα πεξη- δειψλεη 1) ην γχξσ γχξσ, απφ φιεο ηηο κεξηέο, απφ παληνχ (π.ρ. πενζανέπς, πενζημζπίγς) 2) θίλεζε α) θπθιηθή, πεξηζηξνθηθή (π.ρ. πενζζηνέθς, πενζθένς) β) ρσξίο ζπγθεθξηκέλε θαηεχζπλζε ή ζηφρν (π.ρ. πενζδζαααίκς, πενζπθακζέιαζ) 3) ηε ζεκαζία ηνπ έρσ, θξαηψ κέζα (π.ρ. πενζέπς, πενζθαιαάκς) 4) θξνληίδα, πξνζπάζεηα (π.ρ. πενζπμζμύιαζ, 28

29 πενζζοθθέβς, πενζζώγς) 5) ηηο κε επηζπκεηέο εμειίμεηο (π.ρ. πενζπίπης) 6) ηελ ελέξγεηα πνπ γίλεηαη εηο βάξνο ή ελαληίνλ θάπνηνπ (π.ρ. πενζβεθώ, πενζπαίγς, πενζθνμκώ). Σν πξφζεκα πνμ- δειψλεη 1) ηελ έλλνηα ηνπ κπξνζηά ζην ρψξν (π.ρ. πνμπςνώ) 2) ππεξνρή (π.ρ. πνμΐζηαιαζ, πνμπμνεύμιαζ) 3) ηελ έλλνηα ηνπ πξνο ηα εκπξφο ή πξνο ηα έμσ (π.ρ. πνμαάθθς, πνμεηηείκς, πνμςεώ, πνμαβμνεύς, πνμηδνύζζς) 4) θξνληίδα, πξνζηαζία (π.ρ. πνμθοθάζζς) 5) εθινγή, επηινγή (π.ρ. πνμηνίκς, πνμηζιώ) 6) ηελ έλλνηα ηνπ εθ ησλ πξνηέξσλ, απφ πξηλ (π.ρ. πνμαπμζηέθθς, πνμακαββέθς, πνμαπμθαζίγς, πνμεζδμπμζώ, πνμελμθθώ, πνμηαηααάθθς, πνμπθδνώκς). ηελ πεξίπησζε απηήο ηεο θαηεγνξίαο ξεκάησλ εληνπίδεηαη κηα πξψηε ελέξγεηα ζε ζρέζε κε κηα δεχηεξε ππνηηζέκελε ελέξγεηα (π.ρ. ε θξάζε πνμαπμζηέθθς ηάηζ έρεη ηε ζεκαζία ηνπ απνζηέιισ θάηη ζε νξηζκέλν ζεκείν πξηλ κεηαβψ ν ίδηνο ή πξηλ απφ θάπνηα άιιε ελέξγεηα ) ή κηα ελέξγεηα ζε ζρέζε κε κηα κειινληηθή ζηηγκή (π.ρ. ε θξάζε πνμακαβέθθς ηάηζ έρεη ηε ζεκαζία ηνπ αλαγέιισ θάηη πξηλ απφ κηα νξηζκέλε ζηηγκή ) (Δπζπκίνπ, 2001β: ). Σν πξφζεκα πνμζ- δειψλεη 1) θίλεζε α) πξνο έλα ηέξκα πνπ ζπλεπάγεηαη απφ ηα ζπκθξαδφκελα (π.ρ. πνμζένπμιαζ, πνμζεθηύς) β) πξνο ην ηέξκα πνπ ζπλεπάγεηαη ε βάζε (π.ρ. πνμζβεζώκς, πνμζεδαθίγς, πνμζεαθαζζώκς) 2) εγγχηεηα (π.ρ. πνόζηεζιαζ, πνμζηαθώ, πνμζημθθώ) 3) ζρεηηθή νκνηφηεηα (π.ρ. πνμζμιμζάγς) 4) ζπκθσλία, ζρέζε (π.ρ. πνμζανιόγς) 5) ερζξηθή ζρέζε, ην ελαληίνλ (π.ρ. πνμζαάθθς, πνμζηνμύς) 6) επίηαζε (π.ρ. πνμζαπμηηώ, πνμζαολάκς, πνμζεπζηονώκς, πνμζοπμβνάθς). Σν πξφζεκα ζοκ- δειψλεη 1) φηη ε ελέξγεηα γίλεηαη κε ηε βνήζεηα, κε ηε ζπκκεηνρή θάπνηνπ, καδί κε θάπνηνλ, νκαδηθά (π.ρ. ζοιπνάηης) 2) ζπγθέληξσζε (π.ρ. ζοιιαγεύς) 3) επίηαζε (π.ρ. ζοκηανάγς). Σν πξφζεκα οπεν- δειψλεη 1) εθδήισζε πξνζηαζίαο, ππεξάζπηζεο, παξνρήο βνήζεηαο (π.ρ. οπεναζπίγς) 2) (επίηαζε) φηη θάηη (ζεηηθφ) ππάξρεη, 29

30 ηζρχεη ζε κεγάιν βαζκφ (π.ρ. οπεναβαπώ, οπενεηηζιώ) 3) επαλάιεςε (π.ρ. οπενοπενεοπανζζηώ) 4) φηη κηα ελέξγεηα, θαηάζηαζε, θαηλφκελν θ.ιπ. γίλεηαη ζε ππεξβνιηθά κεγάιν βαζκφ (π.ρ. οπενεενιαίκς, οπενζζηίγμιαζ) 5) εμνπδεηέξσζε δπζρεξεηψλ (π.ρ. οπενπδδώ, οπενκζηώ). Σν πξφζεκα οπμ- δειψλεη 1) ην απφ θάησ 2) ππνηαγή, εμάξηεζε ή επηβνιή, εμαλαγθαζκφ (π.ρ. οπαημύς, οπμδμοθώκς, οπμηάζζς) 3) φηη θάηη γίλεηαη ιίγν, θξπθά, παξάλνκα, κε δπζθνιία (π.ρ. οπμδδθώκς, οπμηζκώ) 4) επαλάιεςε (π.ρ. οπεκμζηζάγς) 5) εθηέιεζε θίλεζεο πξνο ηα πίζσ, νπηζζνρψξεζε ή ζηάζε (π.ρ. οπμπςνώ, οπακαπςνώ) 6) ππνθνξηζηηθή ιεηηνπξγία, φηη δειαδή ε ελέξγεηα γίλεηαη ζε κηθξφ βαζκφ, αλεπαξθψο (π.ρ. οπμαπαζπμθμύιαζ, οπμθεζημονβώ, οπμζζηίγμιαζ). 1.6 Δπηζήκαηα Ο δεχηεξνο ηξφπνο πξνζθπκαηηθήο παξαγσγήο ζπλίζηαηαη ζηελ πξνζθφιιεζε θάπνηνπ επηζήκαηνο ζην ζέκα ππάξρνπζαο ιέμεο. Ο αξηζκφο ησλ επηζεκάησλ ηεο λέαο ειιεληθήο είλαη αξθεηά κεγάινο. Ζ πξνζθφιιεζή ηνπο ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο πξνθαιεί αιιαγή ηεο γξακκαηηθήο θαηεγνξίαο ηεο βάζεο αιιά θαη αιιαγέο ζηε ζεκαζίαο ηεο (Ράιιε, 2005: 146). Βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ησλ παξαγσγηθψλ επηζεκάησλ είλαη φηη επηιέγνπλ ζπγθεθξηκέλεο θαηεγνξίεο βάζεσλ γηα ηελ πξνζθφιιεζή ηνπο. Γηα παξάδεηγκα, ην παξαγσγηθφ επίζεκα πνπ πξνζθνιιάηαη ζε έλα ξήκα δελ κπνξεί λα ζπλδπαζηεί κε έλα νπζηαζηηθφ (π.ρ. θύκ(ς) + ζδ = θύ-ζδ, δνόι(μξ) + ζδ = *δνόι-ζδ). Ζ επηινγή ζπγθεθξηκέλεο θαηεγνξίαο βάζεο γηα ηε δεκηνπξγία παξαγψγσλ έρεη δηαηππσζεί απφ ηνλ Aronoff (1976) σο ππφζεζε ηεο κνλαδηθήο βάζεο (unitary base hypothesis). Παξφια απηά, ππάξρνπλ πεξηπηψζεηο επηζεκάησλ γηα ηα νπνία δελ ηζρχεη ν παξαπάλσ πεξηνξηζκφο. Γηα παξάδεηγκα, ην επίζεκα -αηζ έρεη ηε δπλαηφηεηα λα πξνζθνιιεζεί ηφζν ζε νπζηαζηηθά (π.ρ. παζδ-άηζ) φζν θαη ζε επίζεηα (π.ρ. ιζην-άηζ) (Ράιιε, 2005: 53-54). Σα επηζήκαηα 30

31 θαηαηάζζνληαη ζε ηέζζεξηο θαηεγνξίεο κε βάζε ην ηη είδνπο ιέμε ζρεκαηίδνπλ. πγθεθξηκέλα, ηα επηζήκαηα ρσξίδνληαη ζηα νλνκαηηθά (ζρεκαηίδνπλ νπζηαζηηθά), ζηα ξεκαηηθά (ζρεκαηίδνπλ ξήκαηα), ζηα επηζεηηθά (ζρεκαηίδνπλ επίζεηα) θαη ζηα επηξξεκαηηθά (ζρεκαηίδνπλ επηξξήκαηα) (Ξπδφπνπινο, 2008: 180). Όζνλ αθνξά ζηνλ αξηζκφ ησλ επηζεκάησλ θάζε θαηεγνξίαο, ν αξηζκφο ησλ επηζεκάησλ ησλ νπζηαζηηθψλ θαη ησλ επηζέησλ είλαη αξθεηά κεγάινο ελψ ν αξηζκφο ησλ επηζεκάησλ ησλ ξεκάησλ θαη ησλ επηξξεκάησλ πην πεξηνξηζκέλνο Ρεκαηηθά επηζήκαηα Σα παξάγσγα ξήκαηα ηεο ειιεληθήο, φπσο αλαθέξζεθε θαη παξαπάλσ, παξάγνληαη απφ άιια ξήκαηα, απφ νπζηαζηηθά θαη επίζεηα (δειαδή νλφκαηα), θαζψο θαη απφ άθιηηεο ιέμεηο, θπξίσο επηξξήκαηα. χκθσλα κε ηε γξακκαηηθή ηνπ Σξηαληαθπιιίδε (1941), νη πην ζπλεζηζκέλεο παξαγσγηθέο θαηαιήμεηο πνπ εκθαλίδνπλ ηα ξήκαηα πνπ πξνέξρνληαη απφ νλφκαηα είλαη νη -γς, -εος θαη -κς, νη νπνίεο παίξλνπλ ηηο κνξθέο -αγς θαη -ζαγς, -ζγς, -εος, -ςκς, -αζκς θαη -ανς. Σα ξήκαηα απηά θαλεξψλνπλ ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο πσο ην ππνθείκελν είλαη ή γίλεηαη ή ελεξγεί εθείλν πνπ ζεκαίλεη ην φλνκα πάλσ ζην νπνίν ζρεκαηίδνληαη. ηε γξακκαηηθή ησλ Κιαίξε-Μπακπηληψηε (2005: 712), νη παξαπάλσ θαηαιήμεηο ραξαθηεξίδνληαη σο ξεκαηηθά επηζήκαηα θαη πξνζηίζεηαη ζε απηέο ην -οκς. Όζνλ αθνξά ζηε ζεκαζία ηνπο, ε ζπγθεθξηκέλε γξακκαηηθή αλαθέξεη φηη ηα ελ ιφγσ ξήκαηα δειψλνπλ ελέξγεηα ή θαηάζηαζε ζηελ νπνία βξίζθεηαη ην ππνθείκελν. Όζνλ αθνξά ζηελ παξαγσγηθφηεηα ησλ παξαπάλσ επηζεκάησλ, ζχκθσλα κε δεδνκέλα αληιεκέλα απφ ην Ακηίζηνμθμ Λελζηό ηεο Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε (2002), κεγαιχηεξε ζπρλφηεηα εκθάληζεο παξνπζηάδεη ην επίζεκα -ζγς κε κεγάιε δηαθνξά απφ ηα ππφινηπα, αθνινπζνχλ ην -ςκς, ην -(ζ)αγς θαη ην -εος 31

32 θαη έπνληαη ηα ππφινηπα κε αξθεηά κηθξφηεξν βαζκφ εκθάληζεο (Efthymiou, to appear) Σν επίζεκα -ιζω Σν ΝΔ επίζεκα -ζγς, πξνέξρεηαη θπξίσο απφ ηα ΑΔ επηζήκαηα -ζγς θαη - ς (ΛΚΝ, 1998). Όζνλ αθνξά ζηε γξακκαηηθή θαηεγνξία ηεο βάζεο, ην επίζεκα πξνζθνιιάηαη ζε ζέκαηα νπζηαζηηθψλ (π.ρ. αθν(όξ) > αθν-ίγς), επηζέησλ (π.ρ. ηαεαν(όξ) > ηαεαν-ίγς) θαη επηξξεκάησλ (π.ρ. πανάιεν(α) > παναιεν-ίγς). Δπίζεο, απνηειεί ην θχξην παξαγσγηθφ επίζεκα ησλ ξεκάησλ πνπ ζρεκαηίδνληαη απφ ήρνπο (π.ρ. κζαμον > κζαμον-ίγς) (Ράιιε, 2005: 147). ρεηηθά κε ηε ζπλεηζθνξά ηνπ επηζήκαηνο ζηε ζεκαζία ηνπ παξαγψγνπ, ζχκθσλα κε ην ΛΚΝ, εληνπίδνληαη νη εμήο πεξηπηψζεηο: 1) ην επίζεκα πξνζθνιιάηαη ζε επίζεηα, κε απνηέιεζκα ην παξάγσγν ξήκα λα δειψλεη φηη ην ππνθείκελφ ηνπ είλαη ή γίλεηαη απηφ πνπ εθθξάδεη ε ιέμε πνπ απνηειεί ηε βάζε (π.ρ. ηίηνζκ(μξ) > ηζηνζκ-ίγς, αδύκαη(μξ) > αδοκαη-ίγς) 2) ην επίζεκα πξνζθνιιάηαη ζε νπζηαζηηθά, κε απνηέιεζκα ην παξάγσγν ξήκα λα δειψλεη φηη ην ππνθείκελφ ηνπ θάλεη απηφ πνπ εθθξάδεη ε ιέμε πνπ απνηειεί ηε βάζε ή δειψλεη ηε ραξαθηεξηζηηθή ελέξγεηα πνπ ζπλεπάγεηαη απηφ πνπ εθθξάδεη ε βάζε (π.ρ. ανπ(ή) > ανπ-ίγς, αμύνηζ(α) > αμονηζ-ίγς, ηααβ(άξ) > ηααβαδ-ίγς). Σελ ίδηα ζεκαζία θέξνπλ θαη ηα παξάγσγα ξήκαηα πνπ ζρεκαηίδνληαη απφ ηελ πξνζθφιιεζε ηνπ επηζήκαηνο ζε άθιηηεο ιέμεηο ή ζε ιέμεηο πνπ ζπλήζσο ιέγνληαη καδί (π.ρ. πανάιενα > παναιεν-ίγς, πάηζζ > παηζ-ίγς, ηαθώξ όνζζεξ > ηαθςζμν-ίγς), αιιά θαη ζε ξήκαηα πνπ εκθαλίδνπλ αλαληηζηνηρία κνξθήο θαη ζεκαζίαο (π.ρ. ελ-ακενςπίγς, ελ-εονςπαΐγς) (βι. παξαθάησ θεθάιαην 1.8) 3) ην επίζεκα πξνζθνιιάηαη ζε νλφκαηα κε απνηέιεζκα ην παξάγσγν ξήκα λα δειψλεη φηη ην ππνθείκελφ ηνπ κηκείηαη (ή έρεη ηάζε πξνο) απηφ πνπ εθθξάδεη ε βάζε (π.ρ. αηηζη(όξ) > αηηζη-ίγς, ηθαζζη(όξ) > ηθαζζη-ίγς, πίεδη(μξ) > πζεδηίγς) 4) ην επίζεκα πξνζθνιιάηαη ζε ήρνπο, δειαδή ην παξάγσγν ξήκα 32

33 δεκηνπξγείηαη απφ νλνκαηνπνηία, κε απνηέιεζκα ην ξήκα λα δειψλεη φηη ην ππνθείκελφ ηνπ βγάδεη ηνλ ήρν πνπ απνηειεί ηε βάζε (π.ρ. ηζζηζζνίγς, βμονβμονίγς, βααβίγς, κζαμονίγς). πλνςίδνληαο, κε βάζε απηφ πνπ δειψλεη ην ζέκα ηεο βάζεο ζρεκαηηζκνχ, ην ππνθείκελν ηνπ παξάγσγνπ ξήκαηνο πνπ εκθαλίδεη ην επίζεκα -ζγς 1) κεηαηξέπεηαη ζε θάηη 2) εθηειεί κηα ελέξγεηα 3) κηκείηαη κηα πξάμε/ζπκπεξηθνξά ή 4) εθηειεί κηα νλνκαηνπνηεκέλε ελέξγεηα. Πξφζθαηε έξεπλα πάλσ ζηα ξεκαηηθά επηζήκαηα (Δfthymiou, to appear) απνδεηθλχεη φηη ηα ξήκαηα πνπ εκθαλίδνπλ ην επίζεκα -ζγς ζηελ πιεηνςεθία ηνπο πξνέξρνληαη απφ νπζηαζηηθά. Δπίζεο, φζνλ αθνξά ζην ζπλδπαζκφ ηνπ επηζήκαηνο απφ θσλνινγηθήο άπνςεο, ην -ζγς θαίλεηαη λα πξνζθνιιάηαη θπξίσο ζε βάζεηο πνπ ιήγνπλ ζε ζχκθσλν αιιά λα απνθεχγεη ηελ πξνζθφιιεζή ηνπ ζε βάζεηο πνπ ιήγνπλ ζε -γ-. Όζνλ αθνξά ζηηο ζεκαζίεο πνπ παξνπζηάδνπλ ηα ελ ιφγσ ξήκαηα, ε Δπζπκίνπ (ζην Efthymiou, to appear) ρξεζηκνπνηψληαο ηε ζεκαζηνινγηθή θαηεγνξηνπνίεζε ησλ Plag (1999), Lieber (2004) 12 θαη Gottfurcht (2008) δηαπηζηψλεη φηη ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ ξεκάησλ παξνπζηάδεη ηηο εμήο ζεκαζίεο: 1) (RESULTATIVE) ζεκαζία αηηίαο-απνηειέζκαηνο «κεηαηξέπσ ζε απηφ πνπ ζεκαίλεη ε βάζε, θάλσ (πεξηζζφηεξν) λα κνηάδεη ζε απηφ πνπ ζεκαίλεη ε βάζε» θαη/ή (INCHOATIVE) «γίλνκαη απηφ πνπ ζεκαίλεη ε βάζε» (π.ρ. ιαον(μξ)-ίγς, ζαπζ(μξ)-ίγς, κμζηζι(μξ)-ίγς, βθοη(μξ)-ίγς) 2) (SIMILATIVE) «θάλσ/ζπκπεξηθέξνκαη φπσο απηφ πνπ ζεκαίλεη ε βάζε» (π.ρ. πζεζη(μξ)-ίγς, αιενζηακ(μξ)-ίγς) 3) (INSTRUMENTAL) νξγαληθή ζεκαζία «ρξεζηκνπνηψ απηφ πνπ ζεκαίλεη ε βάζε» (π.ρ. ζαπμοκ(ζ)-ίγς, ζθμοββαν(ζ)-ίγς, μπθ(μ)-ίγς) 4) (PERFORMATIVE) επηηειεζηηθή ζεκαζία «θάλσ φπσο απηφ πνπ ζεκαίλεη ε βάζε» (π.ρ. βααβ-ίγς, κζαμον-ίγς) 5) (ORNATIVE) «εθνδηάδσ κε απηφ πνπ ζεκαίλεη ε βάζε» (π.ρ. αθαη(ζ)-ίγς, ζημκ(δ)-ίγς) 6) (LOCATIVE) ηνπηθή ζεκαζία «βάδσ (κέζα) ζε απηφ πνπ ζεκαίλεη ε βάζε» (π.ρ. θοθαη(δ)-ίγς). Απφ 12 Βι. παξαθάησ θεθάιαην