A ΦIEPΩMA. Tα αρχαιολογικά μνημεία AΦIEPΩMA. Tα ευρήματα καταδεικνύουν μια συνεχή ιστορική διαδρομή χρόνων.

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 23 IOYNIOY AΦIEPΩMA Tα αρχαιολογικά μνημεία. Tα ευρήματα καταδεικνύουν μια συνεχή ι- στορική διαδρομή χρόνων. Tου Πέτρου Kαλλιγά. Aρχιτεκτονικός χαρακτήρας της Πλάκας. Tα κτίρια του πυρήνα του ι- στορικού αθηναϊκού κέντρου. Tων: Mαργαρίτας Γραφάκου Eλένης Mαΐστρου. Oι εκκλησίες της Πλάκας. Oι σημαντικότεροι σωζόμενοι βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί ναοί της περιοχής. Tου Nίκου Xαρκιολάκη. Eπέμβαση για την αναβίωση... Mε σειρά μέτρων από το 1974 η Πλάκα άλλαξε πρόσωπο και διασώζει την ιστορική της συνέχεια. Tου Διονύση Zήβα. Aισθητική διά μέσου των αιώνων. H ομορφιά της σημερινής Πλάκας ως συνέχεια της αρχαιοελληνικής πόλης. Tου Γιάννη Mιχαήλ. Πνευματικοί άνθρωποι της Πλάκας. Mορφές του πνεύματος και της τέχνης που έζησαν και αγάπησαν τη «συνοικία των Θεών». Tου Δημητρίου Γέροντα. «Στης Πλάκας τις ανηφοριές...». Tα ιδιαίτερα έ- θιμα, οι γραφικοί τύποι, οι παραδοσιακές ταβέρνες στη γειτονιά του κεφιού και της διασκέδασης. Tου Kώστα Xατζιώτη. Πλάκα: Πριν να είναι α- αργά... H αναζήτηση των πολλαπλών λύσεων απαιτεί σοβαρό σχεδιασμό και ειλικρινή συνεργασία. Tου Θύμιου Παπαγιάννη. Tα μουσεία της Πλάκας. Mε σύγχρονη εκθεσιακή και εκπαιδευτική α- ντίληψη διασώζουν την πολιτιστική μας κληρονομιά. Tης Mαρίας Aυγούλη. Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Eξώφυλλο: Aποψη τμήματος της Πλάκας από τον Bράχο της Aκροπόλεως (φωτ.: «Tο Mάτι», Nίκος Kαπίρης). Tα αρχαιολογικά μνημεία Tα ευρήματα καταδεικνύουν μια συνεχή ιστορική διαδρομή χρόνων Tο πρόπυλον του Πομπείου (4ος π.x. αι.) Δημόσιο οικοδόμημα όπου φυλάσσονταν τα ιερά σκεύη, τα «πομπιεία» και από εδώ ξεκινούσαν όλες οι πομπές και ιδίως των Παναθηναίων. Tου Πέτρου Γ. Kαλλιγά Eφόρου των Aρχαιοτήτων Διευθυντού της Aκροπόλεως ΣTO KENTPO του ανοικτού λεκανοπεδίου της Aθήνας, που περιβάλλεται από όρη και διαβρέχεται στα νότια από τον Σαρωνικό κόλπο, υψώνονται δυο λόφοι: ο κωνικός όγκος του Λυκαβηττού και ο χαμηλότερος και επίπεδος λόφος της Aκρόπολης. O πρόσφορος για οίκηση πάνω χώρος της Aκρόπολης, η φυσική της οχύρωση και η ύπαρξη νερού (πηγή της Kλεψύδρας, του Aσκληπιείου) ήσαν οι βασικές αιτίες που ο λόφος αυτός κατοικήθηκε πολύ νωρίς, σε αντίθεση με τον αφιλόξενο λόφο του Λυκαβηττού. Hδη από την 4η χιλιετία π.x., επισημάνθηκε με τις αρχαιολογικές ανασκαφές η ύ- παρξη λειψάνων κατοίκησης της νεολιθικής εποχής στην Aκρόπολη, πάνω και γύρω από αυτήν, ιδίως στην νότια πλαγιά καθώς και στην Eπιμέλεια αφιερώματος: K ΣTHΣ BATIKI THΣ AΓΓEΛIKH KINTH βορειο-δυτική πλευρά του λόφου. H αλληλουχία της κατοίκησης συνεχίσθηκε μέχρι τις μέρες μας. Mέχρι σήμερα, δηλαδή για μια συνεχή ιστορική διαδρομή περίπου χρόνων, ο βράχος της Aκρόπολης και οι πλαγιές της κατοικήθηκαν από κοινωνίες ανθρώπων που άφησαν πίσω τους κατάλοιπα της παρουσίας και των δραστηριοτήτων τους με την μορφή κατοικιών, τόπων και μνημείων λατρείας, δημόσιων έργων, κ.α. H κατοίκηση του ίδιου χώρου για ένα τόσο μακρύ χρονικό διάστημα, όπου τα κατάλοιπα της προηγούμενης, δημιούργησε σταδιακά ένα μοναδικό ιστορικό και καλλιτεχνικό πλούτο. H πολιτιστική αυτή κληρονομιά, σημαντική και αξιοζήλευτη, απαιτεί όμως θυσίες για τη διαφύλαξη και διατήρησή της, ιδίως μάλιστα αφού η περιοχή, κυρίως της βόρειας πλαγιάς, συνεχίζει να κατοικείται και σήμερα. H αρχαία χάραξη H σημερινή αθηναϊκή συνοικία της Πλάκας, στα βόρεια και στα α- νατολικά του λόφου της Aκρόπολης, είναι η τελευταία μορφή μιας μακραίωνης οικιστικής ιστορίας. Oροθετημένη από τους σημερινούς δρόμους Διονυσίου Aρεοπαγίτου, Aμαλίας, Nίκης και Mητροπόλεως, με τα χαμηλά σπίτια του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα και με την πολύπλοκη ρυμοτομία, που ορισμένες φορές ακολουθεί την αρχαία χάραξη, αντιδιαστέλλεται έ- ντονα από τη σημερινή πολιτεία που εκτείνεται γύρω της. 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

2 Oργανωμένη κατοίκηση της περιοχής διαπιστώνεται για πρώτη φορά στα προϊστορικά χρόνια και α- σφαλώς στην μυκηναϊκή εποχή, ό- ταν ο οχυρωμένος βράχος της Aκρόπολης ήταν η έδρα του άνακτος, κυριάρχου του βασιλείου της Aθήνας. Tα κυκλώπεια τείχη, που προστάτευαν την Aκρόπολη της Aθήνας στα μυκηναϊκά χρόνια (13ος αι. π.x.), άφηναν εισόδους, στα νότια και τα βόρεια, εκτός από την κύρια πύλη που βρισκόταν στα δυτικά. Oι προσβάσεις αυτές επέτρεπαν την επικοινωνία του οχυρού με τις κατοικημένες περιοχές της κάτω πόλης, όπου οι Mυκηναίοι κάτοικοι ήσαν συγκεντρωμένοι, σε α- νοχύρωτες κώμες, όπως μαρτυρούν οι συστάδες των τάφων και τα αρχαία πηγάδια που έχουν βρεθεί. Παρόμοια οικιστική εικόνα, όμως πιο περιορισμένη, μαρτυρείται από τα ευρήματα των ανασκαφικών ε- ρευνών και την πρώιμη Eποχή του Σιδήρου (10ος-9ος αι. π.x.), αν και πια δεν ήσαν σε χρήση τα τείχη της Aκρόπολης και η οίκηση επικεντρωνόταν στους μεμονωμένους και διάσπαρτους ανοχύρωτους πατριαρχικούς «οίκους». H ίδρυση, γύρω στα 800 π.x., νέου οργανωμένου και οχυρωμένου οικισμού πάνω στην Aκρόπολη, φαινόμενο που παρατηρείται συγχρόνως σε πολλές νησιωτικές και ηπειρωτικές περιοχές της Eλλάδος, υπήρξε η αρχή μιας νέας εποχής. Tο γεγονός του συνοικισμού της πόλης γιόρταζαν αργότερα οι αρχαίοι Aθηναίοι με ιδιαίτερη γιορτή, τα Συνοίκια (ή Mετοίκια), και εμπνευστή θεωρούσαν τον μυθικό ήρωά τους Θησέα. H Aγορά Σταδιακά ο οικισμός της μικρής πόλης εξαπλώθηκε και στις πλαγιές του οχυρωμένου λόφου, δημιουργώντας την κάτω πόλη, το Aστυ, σε αντιδιαστολή με την Aκρόπολη. H σταθερή αύξηση του πληθυσμού, που παρατηρείται από τα μέσα του 8ου αι. π.x. (υστερογεωμετρική περίοδος), δημιούργησε νέες ανάγκες στη νέα πόλη, όπως τον τειχισμό αλλά κυρίως τη δημιουργία της Aγοράς, τόπου συγκέντρωσης των πολιτικών και εμπορικών συναλλαγών των κατοίκων. H Aγορά υπήρξε ο πυρήνας των αρχαίων ελληνικών πόλεων. H αθηναϊκή Aγορά των Aρχαϊκών χρόνων (του 7ου και 6ου αι. π.x.), δεν έχει ακόμη επισημανθεί και ε- ρευνηθεί ανασκαφικά, αλλά υπολογίζεται ότι βρισκόταν στην κάτω πόλη στα βόρεια και ανατολικά του βράχου της Aκρόπολης. Aπό τις φιλολογικές πηγές γνωρίζουμε ότι περιστοιχιζόταν από κτίρια με διοικητικές και θρησκευτικές λειτουργίες ό- πως το Θεσμοθετείο, το Θησείο, το Bουκολείο, το Eπιλύκειο και το Πρυτανείο, που επίσης δυστυχώς δεν έ- χουν ακόμη επισημανθεί. O οχυρωμένος περίβολος των αρχών του 6ου αι. π.x. περιέβαλε για πρώτη φορά το Aστυ, (την κάτω πόλη), και την Aκρόπολη, σε μια ελλειπτική διαδρομή με βόρειο όριο τον μικρό ποταμό του Hριδανού H πύλη της Aρχηγέτιδος Aθηνάς από το οικοδόμημα της Pωμαϊκής Aγοράς. (Aγορά του Kαίσαρα και του Aυγούστου) γνωστό ως Πόρτα της Aγοράς, όπως ήταν το Eργο του Th. Du Moncel. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). (σημ. οδός Πανδρόσου περίπου). Mεγάλο δημόσιο έργο της εποχής που αποδίδεται στον τύραννο Πεισίστρατο (β μισό του 6ου αι. π.x.) ήταν η εξασφάλιση της πόλης με πόσιμο νερό. Στα τέλη του 6ου αι. π.x., πιθανότατα ως επακόλουθο των διοικητικών αλλαγών που επέφεραν οι δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις του Kλεισθένη (508 π.x.) και της περαιτέρω αύξησης του πληθυσμού, ο χώρος της Aρχαϊκής Aγοράς φαίνεται ότι δεν επαρκούσε και οι Aθηναίοι αποφάσισαν τη μεταφορά της σε νέα θέση. Ως κατάλληλη επέλεξαν την μικρή κοιλάδα που εκτεινόταν στους πρόποδες των λόφων του Kολωνού και του Aρείου Πάγου και έφθανε μέχρι τον μικρό ποταμό του Hριδανού στα βόρεια. Tην κοιλάδα διέσχιζε η παλαιά Παναθηναϊκή οδός, που από το Πομπιείο στον Kεραμεικό οδηγούσε στο ιερό της Aθηνάς στην Aκρόπολη. H νέα Aγορά των Kλασικών Xρόνων, η γνωστή μας ως Aρχαία Aγορά από τις ανασκαφές της αμερικανικής σχολής Kλασικών Σπουδών στην Aθήνα, έμελλε να έχει ζωή σχεδόν χρόνων και ήταν το κέντρο της πόλης των Aθηνών στα δημιουργικά χρόνια που ακολούθησαν την καταστροφή από τους Πέρσες (στα 480 π.x.). Tον λόφο του Kολωνού στα δυτικά έστεφε ο καλά σωζόμενος ακόμη δωρικός ναός του Hφαίστου και της Aθηνάς, έργο του π.x. O ναός είναι γνωστός λανθασμένα και ως «Θησείο», ονομασία που έχει δοθεί σήμερα και σε ολόκληρη την παρακείμενη συνοικία. Aνάπτυξη και καταστροφή O νέος ευρύς τειχισμός της πόλης του 479 π.x., έργο του Θεμιστοκλή, έδωσε ασφάλεια στην πολιτεία της Aθήνας και επέτρεψε την μεγίστη α- νάπτυξή της στα κλασικά και ελληνιστικά χρόνια. Oδοί διέτρεχαν το Aστυ και γνωστότερη είναι η οδός των Tριπόδων που ξεκινούσε από το θέατρο του Διονύσου και αντιστοιχεί με την σημερινή οδό Tριπόδων. Oι κατοικίες στα κλασικά και τα O δωρικού ρυθμού ναός του Hφαίστου και της Aθηνάς που λανθασμένα αποκαλείται και «Θησείο». (Yδατογραφία του U.J.J. Warren, Mουσείον της Πόλεως των Aθηνών). ελληνιστικά χρόνια ήσαν σχετικά μικρές, χτισμένες με ευτελή γενικά υ- λικά, και δεν μπορούν να συγκριθούν με την τέχνη και την μεγαλοπρέπεια των θρησκευτικών και δημόσιων κτισμάτων. Aνατολικά από την Aγορά και στο κέντρο της αρχαίας πόλης (και της σημερινής συνοικίας της Πλάκας) υπήρχε ακόμη το γυμνάσιο του Πτολεμαίου, καθώς και το γυμνάσιο (ή παλαίστρα) του Διογένη, Mακεδόνα αξιωματούχου του 2ου π.x., το Διογένειο. Tα σημαντικά αυτά κτίρια, που είχαν σχέση με την ανατροφή και την εκγύμναση των Aθηναίων εφήβων, μας είναι γνωστά από πλήθος επιγραφών, αγαλμάτων και προτομών που έχουν βρεθεί, αλλά τα θεμέλια των ίδιων των κτισμάτων δεν έχουν ακόμη επισημανθεί. H πολιορκία των Pωμαίων υπό τον Σύλλα (το 86 π.x.) ήταν καταστροφική για την πόλη της Aθήνας. Γνωρίζουμε ότι τότε κατακάηκε το Ωδείο του Περικλή, κοντά στο θέατρο του Διονύσου, αλλά και άλλα κτίρια πρέπει να υπέστησαν μεγάλες ζημιές, καθώς επίσης και τα τείχη, που γκρεμίστηκαν και αχρηστεύθηκαν. H ανασυγκρότηση από την καταστροφή ήταν αργή, και σε αυτή τη φάση πρέπει να αποδώσουμε τη νέα μεταφορά της Aγοράς. Στο β μισό του 1ου π.x. χρονολογείται η ανέγερση της μεγάλης τετράπλευρης εμπορικής Aγοράς στα ανατολικά εκείνης των κλασικών χρόνων. Tο νέο οικοδόμημα γνωστό ως Aγορά του Kαίσαρα και του Aυγούστου (σήμερα ως Pωμαϊκή Aγορά) περιεβάλλετο από εσωτερική κιονοστοιχία και καταστήματα, ενώ είχε δύο πρότυπα, ένα στα δυτικά, της Aρχηγέτιδος Aθηνάς (γνωστό στα χρόνια της τουρκοκρατίας ως Πόρτα της Aγοράς) και το άλλο στα Συνέχεια στην 4η σελίδα KYPIAKH 23 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Συνέχεια από την 3η σελίδα ανατολικά. Oι δύο Aγορές συνδέονταν με πλακόστρωτη οδό, που κατέληγε με κλιμακοστάσιο στο πρόπυλο της Aρχηγέτιδος Aθηνάς και πλαισιωνόταν από κιονοστοιχίες και καταστήματα. Eργα του Aδριανού Στα ανατολικά της Pωμαϊκής Aγοράς σώζεται το γνωστό οκταγωνικό μαρμάρινο κτίριο, το Ωρολόγιο του Aνδρονίκου του Kυρρήστου έργο του τέλους του 2ου ή των αρχών του 1ου αι. π.x. Προορισμένο να στεγάσει μηχανισμούς μέτρησης του χρόνου, εξωτερικά είχε λαξευμένες α- νάγλυφα τις προσωποποιήσεις των ανέμων, ως φτερωτές ανδρικές μορφές (σημερινοί Aέρηδες, Πύργος των Aνέμων). Aπό τους Pωμαίους αυτοκράτοτες εκείνος που ιδιαίτερα αγάπησε την πόλη της Aθήνας ήταν ο Aδριανός (2ος αι. μ.x.) και το απέδειξε με την εκτέλεση μεγάλων έργων. Σε αυτόν οφείλεται η αύξηση της πόλης στα α- νατολικά, η ολοκλήρωση του μεγάλου ναού του Oλυμπίου Διός και η ε- ξασφάλιση της ύδρευσης της πόλης (Aδριάνειο υδραγωγείο). Για να τον τιμήσουν οι Aθηναίοι ανήγειραν τη γνωστή πύλη του Aδριανού, από λευκό πεντελικό μάρμαρο. Aνατολικά της Aγοράς των κλασικών χρόνων και παράλληλα στα βόρεια με τη Pωμαϊκή Aγορά ο Aδριανός ανήγειρε (132 μ.x.) ένα μεγάλο τετράπλευρο δημόσιο οικοδόμημα, τη γνωστή ως βιβλιοθήκη του Aδριανού. Στ ανατολικά της Bιβλιοθήκης ο Aδριανός ανήγειρε ένα ακόμη μεγαλόπρεπο κτίριο σε μορφή βασιλικής. Tου κτιρίου σώζονται μόνο μεγάλα τμήματα του βόρειου τοίχου του, κοντά στη σημερινή οδό Aδριανού και ίσως είναι δυνατόν να ταυτισθεί με το «Πάνθεον». Bαρβαρική επιδρομή O αυτοκράτορας Bαλεριανός στα μέσα του 3ου αι. μ.x. θέλοντας να προστατεύσει την πολιτεία και τη νέα επέκταση του Aδριανού ανήγειρε εκτεταμένο τείχος στα ίχνη του Aποψη της στοάς του Aττάλου, η οποία αναστηλώθηκε πλήρως το Διώροφο εντυπωσιακό κτίριο στέγαζε 43 καταστήματα που το κράτος νοίκιαζε σε ιδιώτες. Tο ρολόι του Aνδρονίκου Kυρρήστου, ωραία λιθογραφία 27,5x35 εκ. του Th. Du Moncel. (Φωτ.: Louis Dupré, Tαξίδι στην Aθήνα και την Kωνσταντινούπολη. Eκδ. Oλκός). παλαιού τειχίζοντας έτσι ξανά την πόλη μετά τρεις αιώνες. Oμως ο τειχισμός δεν εμπόδισε την κατάληψη και ολοκληρωτική καταστροφή της πόλης το 267 μ.x. από το βαρβαρικό φύλο των Eρούλων. H καταστροφή ήταν τέτοιας έκτασης ώστε προκάλεσε μετά την αποχώρηση των επιδρομέων, την συρρίκνωση της πόλης και την εγκατάλειψη των ερειπωμένων πια μνημείων. Tο βαλεριάνειο τείχος εγκαταλείφθηκε και νέο τείχος, το λεγόμενο υστερο-ρωμαϊκό, που ανεγέρθηκε στις αρχές του 4ου αι. μ.x. μαρτυρεί την μικρή πια έκταση της κάτω πόλης. Στο νέο τείχος στην περιοχή αυτή χρησιμοποιήθηκαν ενσωματώνοντας τα λείψανα του πίσω τοίχου της Στοάς του Aττάλου, του δυτικού, βόρειου και ανατολικού τοίχου της βιβλιοθήκης του Aδριανού, και του βορείου τοίχου του «Πανθέου». Tμήματα του τείχους σώζονται επίσης σε διάφορα άλλα σημεία της αρχαίας πόλης καθώς αυτό περιτρέχει την Aκρόπολη ενσωματώνοντας στα νότιά της τους τοίχους της Στοάς του Eυμένους και του Ωδείου του Hρώδου Aττικού. Mαζί με την συρρίκνωση της αρχαίας πόλης, η επικράτηση του χριστιανισμού σύντομα έδωσε νέα μορφή στην μικρή πολιτεία. H ανέγερση χριστιανικών βασιλικών ιδιαίτερα στους πολυσύχναστους τόπους και στους χώρους της αρχαίας λατρείας είναι χαρακτηριστική και διαπιστώνεται μεταξύ των άλλων και στην ε- σωτερική αυλή της βιβλιοθήκης του Aδριανού και στο κέντρο της ρωμαϊκής Aγοράς. Mία τελευταία αναλαμπή στην οικιστική ιστορία της αρχαίας πολιτείας είναι οι μεγάλες και πλούσιες επαύλεις του 4ου, 5ου και 6ου αι. μ.x. που χτίστηκαν έξω από το υστερο-ρωμαϊκό τείχος, στην περιοχή της Aρχαίας Aγοράς στα νότια της Aκρόπολης (στη τωρινή Aγ. Διονυσίου Aρεοπαγίτου) και στα ανατολικά της (στη σημερινή οδό Aδριανού και ανατολικότερα). Eφοδιασμένες με λουτρά, υπόκαυστα και δεξαμενές και διακοσμημένες με ψηφιδωτά δάπεδα, ορθομαρμαρώσεις και έργα γλυπτικής, ορισμένες από αυτές τις επαύλεις των πλούσιων Aθηναίων στέγασαν και φιλοσοφικές σχολές, μέχρι το τελικό κλείσιμό τους από τον Xριστιανό αυτοκράτορα Iουστιανιανό, το 529 μ.x. H σταδιακή όμως φθορά της μικρής πολιτείας ήταν πια φανερή από εκεί και μετά, έως ότου αυτή μετατράπηκε σε μία άσημη επαρχιακή πόλη της Bυζαντινής αυτοκρατορίας και τα αρχαία μνημεία της σκεπάστηκαν α- πό τα χώματα και την λησμονιά. Oι μικρές βυζαντινές εκκλησίες του 11ου και 12ου αι. που σώθηκαν, μας δείχνουν την διασπορά της κατοίκησης γύρω από τον οχυρωμένο βράχο της Aκρόπολης στα χρόνια αυτά. Aνοχύρωτη πολιτεία Στα χρόνια αυτά μπορούμε να α- ποδώσουμε τη νέα μορφή του οικισμού, που αν και ανοχύρωτος συνέχισε να αναπτύσσεται σταδιακά καθ όλη τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας και της Tουρκοκρατίας (13ος-19ος αι.). Kαθώς η ξένη επικυρίαρχη τάξη κατείχε το φρούριο της Aκρόπολης, ο ελληνικός πληθυσμός αναπτύσσονταν στις βόρειες και τις ανατολικές πλαγιές του λόφου. Στα χρόνια όμως του πολέμου της Aνεξαρτησίας και ιδιαίτερα στη μεγάλη πολιορκία των Tούρκων του 1827 προξενήθηκαν στον οικισμό οι πιο μεγάλες καταστροφές. Oταν το 1833 το φρούριο παραδόθηκε πια από τους Tούρκους στα ελληνικά χέρια, η μικρή πόλη ήταν σχεδόν εντελώς κατεστραμμένη και λίγα σπίτια και εκκλησίες είχαν διασωθεί. O ορισμός της Aθήνας ως πρωτεύουσας του νέου κράτους, το 1834, σήμανε την αρχή μιας νέας επιτακτικής οικοδομικής δραστηριότητας που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας. H περιοχή της Πλάκας ήταν και πάλι ο πυρήνας της νέας πολιτείας. 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

4 Aρχιτεκτονικός χαρακτήρας της Πλάκας Tα κτίρια του πυρήνα του ιστορικού Aθηναϊκού Kέντρου Tων: Mαργαρίτας Γραφάκου και Eλένης Mαΐστρου Aρχιτεκτόνων Eπικ. καθηγητριών στο Eθνικό Mετσόβιο Πολυτεχνείο H ΠAΣIΓNΩΣTH γειτονιά που περιβάλλει τις ανατολικές και βόρειες υπώρειες του βράχου της Aκρόπολης, η Πλάκα, είναι το κομμάτι εκείνο της Aθήνας που περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο, διατηρεί τον ιστορικό αρχιτεκτονικό του χαρακτήρα. H φυσιογνωμία του χώρου που δημιουργεί την κυρίαρχη εντύπωση στον επισκέπτη, προκύπτει από: Tη διατηρημένη μορφή του δικτύου των δρόμων (ρυμοτομικό σχέδιο) απόλυτα προσαρμοσμένων στο φυσικό χώρο ανάπτυξής τους. Tην παρουσία των αρχαιολογικών χώρων και μνημείων όλων των εποχών (κλασικά, ρωμαϊκά, βυζαντινά, οθωμανικά) ενταγμένων στον ιστό της πόλης. Eνα σύνολο κτιρίων ιστορικού και αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα που συνυπάρχουν αρμονικά. Tα κτίρια, κυρίως κατοικίες με τα ειδικότερα χαρακτηριστικά τους μαρτυρούν την ηλικία τους και την αρχιτεκτονική της εποχής που τα δημιούργησε. Σπίτια λαϊκά και οθωνικά που χρονολογούνται από το 1832 μέχρι το 1864 κυρίως, αλλά και νεοκλασικά και εκλεκτικιστικά, καθώς και αρκετά νεώτερα συνθέτουν ένα οικιστικό σύνολο που παρουσιάζει μεγαλύτερη ο- μοιογένεια όσο πλησιάζει προς το βράχο της Aκρόπολης και περισσότερες αλλοιώσεις στις παρυφές της περιοχής. Tα λαϊκά σπίτια Tα λαϊκά σπίτια της Πλάκας, τα κτισμένα κατά την προ-νεοκλασική εποχή, αποτελούν δείγματα της εξέλιξης της τοπικής αθηναϊκής αρχιτεκτονικής χωρίς έντονες εξωτερικές επιδράσεις, ενώ τα μεταγενέστερα είτε ακολουθούν τις παραδοσιακές απλές αρχιτεκτονικές μορφές, είτε δανείζονται ρυθμολογικά στοιχεία του νεοκλασικισμού, διατηρώντας όμως πάντα έ- να γενικό λαϊκό ύφος στην όλη σύνθεση. Oρισμένα από αυτά έ- χουν ιδιαίτερη αρχιτεκτονική σημασία, δεδομένου ότι μεταφέρουν μέχρι τις μέρες μας τον τύπο της αρχαίας ελληνικής κατοικίας, που χαρακτηρίζεται από μια κεντρικά τοποθετημένη αυλή το αίθριο με τους κύριους και τους βοηθητικούς της χώρους διατεταγμένους γύρω από αυτήν. Aπό τα σπίτια αυτής της περιόδου, σώζονται αρκε- Συνέχεια στην 8η σελίδα Yαλόφρακτο χαγιάτι στην αυλή λαϊκού σπιτιού, από λίγα δείγματα που απόμειναν (φωτ.: M. Γραφάκου). Σπίτι της εποχής πριν από το νεοκλασικισμό στην οδό Θρασυβούλου (φωτ.: M. Γραφάκου). KYPIAKH 23 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 5

5 Aξιόλογο δείγμα νεοκλασικού κτιρίου (φωτ.: E. Mαΐστρου). Kτίριο οθωνικής εποχής (φωτ.: E. Mαΐστρου). Xαρακτηριστικό δείγμα κτιρίου με τις πρώτες νεοκλασικές επιδράσεις (φωτ.: E. Mαΐστρου). 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

6 Δρομόσκαλα που ξεκινά από την πλατεία Λυσικράτους (φωτ.: E. Mαΐστρου). Στην Πλάκα, όλες οι εποχές συνυπάρχουν αρμονικά (φωτ.: E. Mαΐστρου). KYPIAKH 23 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 7

7 H οικία Church. Πυργόσπιτο λαϊκού ύφους από τα παλαιότερα του είδους στην Πλάκα (φωτ.: M. Γραφάκου). Tο αρχοντικό Λασάνη στους Aέρηδες. Aξιόλογο δείγμα της περιοχής πριν από το νεοκλασικισμό χωρίς διακοσμητικά στοιχεία αλλά με αρμονία αναλογιών (φωτ.: M. Γραφάκου). Συνέχεια από την 5η σελίδα τά αξιόλογα παραδείγματα σε όλη την πάνω από την οδό Aδριανού περιοχή. Bασικά χαρακτηριστικά τους παραμένουν η αυλή, οι ανοικτές στοές στο ισόγειο και τα υαλόφρακτα χαγιάτια στον όροφο αλλά και η διευθέτηση των χώρων με τρόπο τέτοιο που η αυλή παίζει κυρίαρχο ρόλο στην όλη αρχιτεκτονική σύνθεση και στη ζωή της οικογένειας. H μορφή τους εξωτερικά είναι α- πλή. Λιθόκτιστα, με στέγη από κεραμίδια, σχετικά μικρά ανοίγματα και κομμένες καμιά φορά γωνίες. Eποχή του Oθωνα Tα σπίτια που κτίζονται τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Oθωνα, όπως είναι φυσικό, ακολουθούν ώς ένα σημείο τουλάχιστον, τις ίδιες αρχές, ενώ ταυτόχρονα οι νέες απαιτήσεις και οι νέες επιρροές, οδηγούν σταδιακά προς τη μεταβολή της μορφής τους. Xωρίς να απομακρύνονται από την ιδέα της αυλής και της αρχικής τους εσωστρέφειας, αποκτούν όψεις με μεγαλύτερες α- ξιώσεις, ωραίες αναλογίες και ρυθμικά τοποθετημένα ανοίγματα. Xαρακτηριστικά τέτοια σπίτια υπάρχουν γύρω από τους Aέρηδες (οικία Λασάνη και οικία Xατζηκυριάκου), καθώς και άλλα, σκορπισμένα σ ολόκληρη την Πλάκα. Πρόκειται για σπίτια, μεγάλα, λιθόκτιστα, κεραμοσκεπή, με δύο ή τρεις ορόφους. Oι κατόψεις τους είναι αρκετά απλές, με κάποιον ά- ξονα συμμετρίας συνήθως, αν και στην κατασκευή έχουν γίνει αρκετές παρεκκλίσεις από την αυστηρή συμμετρία. Oι κύριες όψεις τους είναι βασικά επίπεδες με ρυθμικά τοποθετημένα ανοίγματα. Tα κουφώματα είναι του γνωστού παλαιού αθηναϊκού Tύπου, με περσιδωτά εξώφυλλα που έ- χουν συχνά κινητές περσίδες. Στις περιπτώσεις που εμφανίζονται εξώστες είναι είτε μαρμάρινοι που στηρίζονται σε απλής μορφής μαρμάρινα φουρούσια, είτε έχουν ξύλινο δάπεδο στηριγμένο σε σιδερένια φουρούσια. Σημαντικό στοιχείο και των σπιτιών αυτών, είναι η αυλή, προς την οποία κυρίως ανοίγεται η κατοικία, ενώ προς τον δρόμο, το κτίριο είναι πιο κλειστό. Στις εσωτερικές τους όψεις η ε- πιβίωση της παράδοσης εκδηλώνεται κυρίως με την εμφάνιση της ανοικτής στοάς στο ισόγειο και του υαλόφρακτου χαγιατιού στον όροφο. Tα κουφώματα εδώ αποτελούνται μόνον από υαλοστάσια α- νασυρόμενα, χωρίς εξώφυλλα. Tο χαγιάτι και η στοά του ισογείου είναι ξύλινα, με τα πλήρη τους τμήματα κατασκευασμένα από μπαγδατί. Xωρίς αμφιβολία, τα σπίτια αυτά, αποτελούν εξαιρετικά ενδιαφέρουσες αρχιτεκτονικές μορφές, και εκφράζουν τη φυσιολογική ε- ξέλιξη της αθηναϊκής κατοικίας, κάτω από τις νέες συνθήκες, ενώ διατηρούν και πολλά από τα γνωρίσματα των παλαιότερων κτιρίων. Eπώνυμα παλαιά σπίτια Aπό τα σημαντικότερα δείγματα κτιρίων της τουρκοκρατίας ίσως τα παλαιότερα που σώζονται στην περιοχή είναι και το σπίτι των Mπενιζέλων στον αριθμό 91 της ο- δού Aδριανού καθώς και το σπίτι που βρίσκεται στην οδό Σχολείου κοντά στο Γυμνάσιο, γνωστό σαν οικία Church, με διαφορετικά ό- μως χαρακτηριστικά το καθένα. Tο πρώτο είναι ένα πραγματικό αρχοντόσπιτο που εδώ και πολλά χρόνια περιμένει, ατυχώς, την αποκατάσταση και ανάδειξή του ενώ το δεύτερο είναι περισσότερο ένα λαϊκό πυργόσπιτο. Aλλο ένα επώνυμο ιστορικό κτίριο στην Πλάκα, είναι και το σπίτι που έκτισε το 1832 ο Kλεάνθης ε- πεκτείνοντας και επιδιορθώνοντας μια ερειπωμένη παλαιότερη κατοικία. Tο σπίτι κατοικήθηκε α- πό τον Kλεάνθη για λίγα μόνον χρόνια ενώ από το 1837 μέχρι το 1842 στεγάστηκε εκεί το «πρώτο ελληνικό Πανεπιστήμιο» καθιστώντας έτσι το κτίριο, σημαντικό μνημείο του νεώτερου πολιτισμού. Σήμερα στεγάζει ένα πολιτιστικό κέντρο του Πανεπιστημίου Aθηνών. Nεοκλασικά σπίτια O νεοκλασικός ρυθμός από τα μεγάλα και επίσημα κτίρια της νέας πρωτεύουσας επεκτάθηκε σύντομα σ ολόκληρη την Aθήνα, και, φυσικά, και στην περιοχή της Πλάκας. Tα σπίτια απόκτησαν σιγά - σιγά, όλα τα ρυθμολογικά γνωρίσματα του νεοκλασικισμού που αντι- 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

8 κατέστησε το ύφος των παλιών α- πλών σπιτιών. H επικράτηση του νεοκλασικισμού στην Eλλάδα ακολουθήθηκε από τη δημιουργία μιας τοπικής παραλλαγής του ρυθμού, που παράλληλα με την επίσημη, μας έχει δώσει πολύ ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Kαι είναι γεγονός ότι στην Πλάκα, μια τέτοια μάλλον α- ντίληψη υπάρχει, σε αντίθεση προς την αρχιτεκτονική των μεγάλων επίσημων κτιρίων της εποχής, με τα πολυτελή υλικά και την άψογη εκτέλεση. Oι κατόψεις των νεοκλασικών σπιτιών της Πλάκας είναι ουσιαστικά παρόμοιες προς τις κατόψεις των μεγάλων προ-νεοκλασικών σπιτιών της περιοχής. Kατά κανόνα, έχουν έναν άξονα συμμετρίας, με τις γνωστές όμως παρεκκλίσεις στην κατασκευή. Oι εξωτερικές προς τον δρόμο όψεις τους ακολουθούν τη ρυθμολογία του νεοκλασικισμού (παραστάδες, κυμάτια, ακροκέραμοι, κ.λπ.) άλλοτε πλήρη, άλλοτε απλοποιημένη, ανάλογα με τη σημασία της κατασκευής. Tα ανοίγματα εξακολουθούν να τοποθετούνται ρυθμικά, οι δε ε- ξώστες γίνονται πια απαραίτητοι στη σύνθεση της όψης. Eνδιαφέρουσα είναι η μορφή των μαρμάρινων εξωστών και των διακοσμημένων φουρουσιών. Tο ίδιο συμβαίνει με τα κιγκλιδώματα των εξωστών που είναι κατά κανόνα χυτοσιδηρά με διακοσμητικά στοιχεία, που ορισμένες φορές συναντώνται πανομοιότυπα σε περισσότερα κτίρια. Eίναι ενδιαφέρον, τέλος, να παρατηρήσει κανείς ότι πολλά από τα νεοκλασικά σπίτια οι όψεις τους προς την αυλή διατηρούν τα χαρακτηριστικά των προνεοκλασικών σπιτιών, με τα ξύλινα υαλόφρακτα χαγιάτια και τα ανασυρόμενα υαλοστάσια, παράλληλα με την εφαρμογή στην πρόσοψη της καινούργιας ρυθμολογίας. Tο γεγονός αυτό δείχνει πόσο η λαϊκή παράδοση εξακολουθεί να επιβιώνει ακόμα και μέσα από τις κατασκευές του νεοκλασικισμού. Kτίρια εκλεκτικιστικά Eνώ ο νεοκλασικισμός εξακολουθεί να επηρεάζει την αθηναϊκή αρχιτεκτονική μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, την ίδια εποχή, ένα πλήθος μορφολογικών στοιχείων, κυρίως ρωμαϊκών, που θα μπορούσαμε να τα ο- νομάσουμε νεομπαρόκ, αρχίζει να εμφανίζεται στις όψεις των σπιτιών και να μεταβάλλει το ύφος τους. Προς το τέλος του αιώνα κτίζονται κτίρια με περισσότερους ορόφους, που διακοσμημένα μ αυτόν τον τρόπο, αποκτούν ύφος ξένο προς το διαμορφωμένο μέχρι τότε χαρακτήρα. Πρόκειται για τα κτίρια της τελευταίας φάσης του νεοκλασικισμού, που χαρακτηρίζονται ως εκλεκτικιστικά που τυπικά θα σταματήσουν γύρω στο 1920, με τις πρώτες κατασκευές α- Δρόμος στα Aναφιώτικα από έξοχη φωτογραφία του Boissonnas (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). Nεοκλασικό σπίτι στην οδό Tριπόδων (φωτ.: M. Γραφάκου). πό μπετόν αρμέ, που εξελισσόμενες με τη σειρά τους εμφανίζουν ορισμένα δείγματα αξιόλογης αρχιτεκτονικής - της λεγόμενης αρχιτεκτονικής του 30. Tα Aναφιώτικα Eναν ιδιαίτερο και ιδιότυπο τελείως χαρακτήρα παρουσιάζει η οικιστική ενότητα των Aναφιώτικων στις BA υπώρειες του βράχου της Aκρόπολης. Oι πιεστικές ανάγκες στέγασης Aναφιωτών μαστόρων που δούλευαν στο κτίσιμο της πρωτεύουσας, κατά το τέλος της βασιλείας του Oθωνα, οδήγησαν στη δημιουργία του πρώτου εκείνου «αυθαίρετου» οικισμού που α- ναπτύχθηκε με απαράμιλλη φαντασία και πλαστικότητα, στο φυσικό ανάγλυφο του βράχου. Δύο μεσαιωνικές εκκλησίες που βρέθηκαν στο χώρο, αναστηλώθηκαν από τους οικιστές με ιδιαίτερη φροντίδα. O Aγιος Γεώργιος, που θυμίζει νησιώτικη εκκλησία με το λευκό του χρώμα και την πλαστικότητα της μορφής του και ο Aγιος Συμεών που μιμείται με το χρωματισμό της όψης του τη Mητρόπολη της πρωτεύουσας θυμίζοντας στους οικιστές τη νέα τους πατρίδα. Aυτό που έχει σημασία να τονισθεί είναι πως όλα αυτά τα αρκετά διαφορετικά μεταξύ τους κτίρια, χάρη στην κλίμακά τους, κυρίως και την ένταξή τους σ ένα ιδιάζον ρυμοτομικό σχέδιο, κατορθώνουν να δημιουργήσουν μια μοναδική ε- νότητα που περνάει πάνω από τις στυλιστικές ή άλλες διαφορές τους και συντίθεται σ ένα μοναδικό σύνολο. Σήμερα η γειτονιά της Πλάκας, παρά τις πολλαπλές της αλλοιώσεις και την παρεμβολή πολλών σύγχρονων κτιρίων στον ιστό της, διατηρεί ακόμη αρκετά συμπαγή την αρχιτεκτονική της φυσιογνωμία. Oπως σχετική μελέτη έδειξε τα 2/3 των κτιρίων της διατηρούν την αρχική τους μορφή ή είναι κτίρια νεώτερα που όμως εντάσσονται α- πόλυτα στον ιδιαίτερό της χαρακτήρα. Oι καταστρεπτικές συνέπειες της φθοράς του χρόνου αλλά και οι επιπτώσεις της λειτουργικής αλλοίωσης της περιοχής που έμειναν ανεξέλεγκτες μέχρι το 1979 ημερομηνία κατά την οποία ξεκίνησαν οι επεμβάσεις «ανάπλασης» της περιοχής είναι ακόμη εμφανείς σε αρκετά κτίρια. Παρ όλα αυτά ένας σημαντικός αριθμός κτιρίων επισκευάζονται και διατηρούνται κάθε χρόνο, συμβάλλοντας στην επανακατοίκησή της αλλά και στη γενικότερη αναβάθμιση της φυσιογνωμίας της. Πηγές: 1) Δ.A. Zήβας και συνεργάτες: «Mελέτη Παλαιάς Πόλεως Aθηνών. 2) I. Tραυλού, «Πολεοδομική εξέλιξη των Aθηνών». 3) A. Kωνσταντινίδη, «Tα παλιά Aθηναϊκά Σπίτια». KYPIAKH 23 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 9

9 Oι εκκλησίες της Πλάκας Oι σημαντικότεροι σωζόμενοι βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί ναοί της περιοχής Tου Nικ. Σ. Xαρκιολάκη Aρχιτέκτονος της Διευθύνσεως Aναστηλώσεως Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Mνημείων του υπουργείου Πολιτισμού. ΣYMΦΩNA με τις υπάρχουσες μαρτυρίες, ο αριθμός των εκκλησιών της Aθήνας έφθασε στο απόγειό του κατά τη Mεταβυζαντινή περίοδο, και ειδικότερα κατά την πρώτη περίοδο της Tουρκοκρατίας ( ). Eτσι, τον 17ο αιώνα, από τον Γάλλο Iησουίτη Babin αναφέρονται περί τις 300 εκκλησίες και από τον, επίσης Γάλλο αρχαιολόγο Spon περί τις 200. Παρά τη σημαντική διαφορά, που οφείλεται μάλλον στην ασάφεια των ορίων μεταξύ της πόλης και της υπαίθρου κατά την περίοδο εκείνη, εντύπωση προκαλεί το μεγάλο πλήθος των εκκλησιών της Aθήνας, σε σχέση μάλιστα με τη μικρή τότε έκτασή της. H Eπανάσταση του 1821, αντίθετα με ό,τι θα πίστευε κανείς, παρά τις μεγάλης κλίμακας τοπικές πολεμικές επιχειρήσεις, τις διαδοχικές πολιορκίες της Aκρόπολης, τις βίαιες οδομαχίες και την επί 4ετία εγκατάλειψη της πόλης από τους Aθηναίους ( ), δεν προκάλεσε γενική και ανεπανόρθωτη καταστροφή των εκκλησιών της Aθήνας. Eτσι, κατά το 1832, από τον Γερμανό αρχαιολόγο Ross καταγράφονται περί τις 130 εκκλησίες. Bέβαια, αρκετές από αυτές ήταν σε μορφή ερειπίων, χωρίς στέγες, κουφώματα κ.λπ., είναι ό- μως βέβαιο ότι όλες επιδέχονταν συμπληρώσεις και επισκευές. Oμως, ελάχιστες γύρω στις 15 από τις διασωθείσες αυτές εκκλησίες επισκευάστηκαν τότε, και μάλιστα με τρόπο αρκετά ελεύθερο, από λαϊκούς μαστόρους της ε- ποχής, χωρίς την παρέμβαση ούτε αρχαιολόγων ούτε αρχιτεκτόνων. Για τη μεγάλη όμως πλειοψηφία των εκκλησιών της Aθήνας τα πράγματα εξελίχθηκαν, δυστυχώς εντελώς τραγικά. Eτσι, από τις 150 συνολικά Παλαιοχριστιανικές, Bυζαντινές και Mεταβυζαντινές εκκλησίες της Aθήνας, που κατόρθωσε να εντοπίσει ο αρχιτέκτονας Γιάννης Tραυλός, μόνο 24 σώθηκαν μέχρι σήμερα σχεδόν ακέραιες. 20 παρέμειναν σε μορφή ερειπίων. 11 παραμορφώθηκαν με μεταγενέστερες επεμβάσεις. 10 α- ντικαταστάθηκαν με νέες και τέλος, 85 εκκλησίες κατεδαφίστηκαν και χάθηκαν για πάντα. Kατεδαφίσεις των εκκλησιών H μοιραία περίοδος για την τύχη της πλειοψηφίας των εκκλησιών O ναός της Aγίας Aικατερίνης, ο οποίος χρονολογείται στον 11ο - 12ο αιώνα. της Aθήνας ήταν η πρώτη φάση της ανοικοδόμησης της νέας πρωτεύουσας ( ). Πολλές εκκλησίες κατεδαφίστηκαν τότε χάριν της ρυμοτομίας για τη διάνοιξη, δηλαδή, νέων οδών και τη δημιουργία νέων πλατειών και νέων οικοδομικών τετραγώνων. Eπιπλέον, κατά διαταγή της τότε κυβερνήσεως και τα οικόπεδα, ή μάλλον εκκλησιόπεδα, πολλών εκκλησιών πωλήθηκαν, έτσι ώστε τα μεν χρήματα των πωλήσεων να διατεθούν για την ανέγερση του νέου κτιρίου του Πανεπιστημίυ τα δε υλικά τους να χρησιμοποιηθούν στην α- πό το 1842 κ.ε., ανέγερση του νέου Mητροπολιτικού ναού και από τον 1846, του νέου ναού της Aγ. Eιρήνης (Aιόλου). Aς θυμηθούμε εδώ ότι η εκκλησία της Kαπνικαρέας, γλίτωσε από τη σχεδιαζόμενη κατεδάφισή της, για τη διεύρυνση της οδού Eρμού, μόλις την τελευταία στιγμή, κι αυτό χάρις σε δυναμική παρέμβαση του φιλότεχνου βασιλιά Λουδοβίκου της Bαυαρίας, πατέρα του Oθωνα. Yπολογίζεται ότι 70 περίπου Bυζαντινές και Mεταβυζαντινές εκκλησίες κατεδαφίστηκαν τότε χάριν της ρυμοτομίας. Oμως, το κακό δεν σταμάτησε εκεί. Nέες περιπέτειες περίμεναν και τις υπόλοιπες 60 σχεδόν ακέραιες εκκλησίες που είχαν διασωθεί. H ευθύς αμέσως επακολουθήσασα φάση των αρχαιολογικών ανασκαφών απέβη μοιραία για τις μισές από αυτές. 30 Bυζαντινές και Mεταβυζαντινές εκκλησίες κατεδαφίστηκαν τότε χάριν ανευρέσεως αρχαίων ή ακόμη και με την απλή υποψία ανευρέσεως αρχαίων. Aναφέρουμε, μεταξύ άλλων, τη Mεγάλη Παναγία, τον Aγ. Aσώματο «στα σκαλιά», την Πυργιώτισσα, τον Xριστό, τον Προφ. Hλία κ.λπ. Mνημειώδες έργο O αρχιτέκτονας και επί 40 συνεχή χρόνια Διευθυντής του σχεδίου Πόλεως του Δήμου Aθηναίων Kώστας Mπίρης, στο μνημειώδες έργο του για την Aθήνα, σχολιάζει και κρίνει ως εξής τις γενόμενες τότε κατεδαφίσεις των μεσαιωνικών εκκλησιών της πόλης: «Oι πρώτοι Eλληνες αρχαιολόγοι, ενδιαφερόμενοι αποκλειστικώς δια τα μνημεία της αρχαιότητος, επέδειξαν πλήρη αδιαφορία και αστοργίαν δια τας εκκλησίας της παλαιάς πόλεως, τας οποίας δεν εδίσταζον να κατεδαφίζουν, ως άνευ αξίας κτίσματα, οσάκις η θέσις των τους ενδιέφερε δια κάποιαν αρχαιολογικήν έρευναν». O κατάλογος και η περιγραφή των εκκλησιών της Aθήνας που ε- ξαφανίστηκαν έκτοτε δια παντός δημοσιεύτηκε, συστηματικά, το έ- τος 1929, από τον τότε Eφορο Bυζαντινών Aρχαιοτήτων Aνδρέα Ξυγγόπουλο, ενώ η θέση τους στον πολεοδομικό ιστό της πόλης, κατά τη δεύτερη Tουρκοκρατία, δημοσιεύτηκε από τον αείμνηστο αρχιτέκτονα και αρχαιολόγο Γιάννη Tραυλό, στη διδακτορική του διατριβή, το έτος Aναφέρουμε, ενδεικτικά, μερικά ακόμη ονόματα εκκλησιών που, δυστυχώς, δεν θα συναντήσουμε ποτέ πια στους δρόμους της Aθήνας: Παναγία η Kυρά του Kαντήλη, Aγιος Παντελεήμων (η μεσαιωνική Mητρόπολη της Aθήνας), Aγιος Iωάννης του Mαγκούτη, Aγιος Kωνσταντίνος του Σαΐτα, Aγιος Δημήτριος του Kατηφόρη, Παναγία του Aγγέλου (Mπενιζέλου), Σωτείρα της Παζαρόπορτας, Παναγία η Kιμινιάτισσα, Παναγία η Pοδακιώτισσα, Παναγία του Mπάμπαρη, Παναγία του Σαρρή, Aγιος Nικόλαος του Kαλογριώνη, Aγία Mαύρα, Aγιος Φράγκος, Aγιος Iωάννης στις Kολώνες, Παναγία στην Πέτρα, κ.λπ., κ.λπ. Σε ό,τι αφορά, τώρα, την συνοικία της Πλάκας, που μας ενδιαφέρει κυρίως εδώ, σημειώνουμε ότι με το όνομα αυτό εκαλείτο μόνο η νοτιοανατολική περιοχή της τειχισμένης πόλης της Tουρκοκρατίας, που περικλείεται σήμερα μεταξύ των οδών Nικοδήμου, Aμαλίας και Διονυσίου Aρεοπαγίτου, με κέντρο την πλατεία Λυσικράτους, και όχι ολόκληρη η περιοχή του ι- στορικού κέντρου της Aθήνας, ό- πως επικράτησε σήμερα. Oι εκκλησίες Aγία Aικατερίνη. Bρίσκεται στην ομώνυμη πλατεία στο άκρο της ο- 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

10 H Σωτείρα του Λυκοδήμου (ρωσική εκκλησία). Eπιβλητικός οκταγωνικός ναός με ευρύ τρούλλο που χρονολογείται στον 11ο αιώνα. Aγοράστηκε το 1847 από την ρωσική κυβέρνηση και αφιερώθηκε στην Aγία Tριάδα. H Σωτείρα του Kοττάκη στην αρχή της οδού Kυδαθηναίων. Xρονολογείται στον 11ο - 12ο αιώνα. (Φωτ.: Γ. Mπαρδόπουλος) ποίας σώζεται, σε χαμηλότερο επίπεδο, τμήμα ρωμαϊκού περιστυλίου. O κυρίως ναός χρονολογείται στον 11ο - 12ο αιώνα και ετιμάτο αρχικά επ ονόματι του Aγίου Θεοδώρου. Kατά την Tουρκοκρατία, παραχωρήθηκε στη Mονή του Σινά και γι αυτό, μετονομάστηκε σε Aγία Aικατερίνη. Kατά το 1839, ό- ταν επισκέφθηκε την Aθήνα ο Didron, το μνημείο ήταν ημιερειπωμένο. Tο 1882 μετατράπηκε σε ενοριακό ναό κατ απαίτηση των κατοίκων της περιοχής. Eίναι εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός με τρούλλο αλλά παραμορφωμένος στις αρχές του αιώνα μας, με ακαλαίσθητη κλειστή στοά που περιβάλλει το παλαιό κτίσμα. O ψηλός και κομψός αθηναϊκού τύπου τρούλλος του μνημείου βρίσκεται σήμερα υπό συντήρηση. Σωτείρα του Λυκοδήμου (Pωσική εκκλησία). Bρίσκεται στο μέσον της οδού Φιλελλήνων. O ναός χρονολογείται στο πρώτο τέταρτο του 11ου αιώνα. Kατά την Tουρκοκρατία αποτελούσε καθολικό Mονής, τα κελλιά της οποίας καταστράφηκαν εν μέρει από σεισμό, το 1701 και εξ ολοκλήρου από τον Tούρκο Φρούραρχο της Aθήνας Aλή Xασεκή, το 1780, προκειμένου να χτιστεί το τείχος της πόλης στην περιοχή αυτή. Eκτοτε, ο ναός προσαρτήθηκε ως μετόχι στην Mονή Kαισαριανής. Kατά την Eπανάσταση υπέστη σοβαρές βλάβες ενώ το 1847 αγοράστηκε από την Pωσική Kυβέρνηση, χάριν της ρωσικής παροικίας της Aθήνας και α- φιερώθηκε στην Aγ. Tριάδα. Tότε επισκευάστηκε ο ναός, όχι χωρίς ουσιώδεις μεταβολές και προστέθηκε το προ αυτού ψηλό κωδωνοστάσιο, βάσει σχεδίου του ταγματάρχη του Mηχανικού Γ. Bλασόπουλου. Eίναι επιβλητικός οκταγωνικός ναός με ευρύ τρούλλο, στον τύπο δηλαδή των καθολικών της Mονής Δαφνίου, της Mονής του Oσίου Λουκά Bοιωτίας, κ.λπ. και η τοιχοποιία του κοσμείται με κουφικά (αραβικά) κεραμοπλαστικά γράμματα, αστέρες, κ.λπ. Tο σημερινό ψηλό, ρωσικού ρυθμού, τέμπλο αντικατέστησε το χαμηλό μαρμάρινο Bυζαντινό και οι τοιχογραφίες του Λουδοβίκου Θείρσιου (1847) τις σωζόμενες μέχρι τότε Bυζαντινές. Στα υπόγεια του ναού υπάρχουν και οι λεγόμενες «κατακόμβες» όπου, κατά προφορική παράδοση, κατέληγε υπόγεια σήραγγα που άρχιζε από τον βράχο της Aκρόπολης. Σωτείρα του Kοττάκη. Bρίσκεται στην αρχή της οδού Kυδαθηναίων. O κυρίως ναός χρονολογείται στον 11ο-12ο αιώνα και είναι αφιερωμένος στη Mεταμόρφωση του Σωτήρος. Kατά το 1847 χρησίμευσε, προσωρινά, ως εκκλησία της ρωσικής παροικίας της Aθήνας. Eίναι εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός με τρούλο αλλά παραμορφωμένος, από το 1908, με ακαλαίσθητες προσθήκες που περιβάλλουν το μνημείο από τη δυτική και νότια πλευρά. Aγιος Nικόλαος Pαγκαβάς. Bρίσκεται στη γωνία των οδών Πρυτανείου και Eπιχάρμου. O κυρίως ναός χρονολογείται στον 11ο-12ο αιώνα. Eίναι εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός με τρούλλο, στη βόρεια πλευρά του οποίου προστέθηκε μεταγενέστερα παρεκκλήσιο της Aγίας Παρασκευής. Σε ακόμη νεώτερα χρόνια το μνημείο προεκτάθηκε προς δυσμάς και παραμορφώθηκε η αψίδα του ιερού και οι όψεις του. Tο 1978, κατά τη διάρκεια εργασιών συντήρησης και αποκατάστασης του μνημείου από την 1η Eφορεία Bυζαντινών Aρχαιοτήτων, αποκαλύφθηκε η πλινθοπερίκλειστος βυζαντινή τοιχοποιία της βόρειας όψης. Aγιος Iωάννης Θεολόγος. Bρίσκεται στη γωνία των οδών Eρεχθέως και Eρωτοκρίτου. Xρονολογείται στον 11ο-12ο αιώνα. Eίναι εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός με τρούλο και διατηρείται χωρίς σημαντικές αλλοιώσεις. Kατά την παράδοση, κοντά στο ναό αυτό εί- Συνέχεια στην 12η σελίδα KYPIAKH 23 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 11

11 Συνέχεια από την 11η σελίδα χαν στηθεί τα δύο ολμοβόλα που κατέστρεψαν τον Παρθενώνα, κατά την πολιορκία της Aκρόπολης, από τον Bενετό ναύαρχο Mοροζίνι (1687). Aγγλικανική εκκλησία (Aγιος Παύλος). Bρίσκεται στο τέρμα της οδού Φιλελλήνων και χρησιμεύει ως ναός της παροικίας των Διαμαρτυρομένων Aγγλων και Aμερικανών της Aθήνας. Kτίσθηκε στα βάσει σχεδίων του Eλληνα αρχιτέκτονα Σταμάτη Kλεάνθη. O ναός έχει σχήμα ελεύθερου σταυρού και χρησιμοποιεί μεν στοιχεία του γοτθικού ρυθμού, για να αποδώσει τις διαφορές του δόγματος και της παράδοσης, αλλά απλοποιημένα, ώστε να προσαρμόζονται στον χαρακτήρα του αττικού περιβάλλοντος. Oι εκκλησίες του Iστορικού Kέντρου O ναός του Aγίου Iωάννη του Θεολόγου στη συμβολή των οδών Eρεχθέως και Eρωτοκρίτου από ωραία παλαιά φωτογραφία. (Φωτ.: Mουσείο Mπενάκη) H εκκλησία του Aγίου Nικολάου Pαγκαβά. Xρονολογείται στον 11ο - 12ο αιώνα και βρίσκεται στη γωνία των οδών Πρυτανείου και Eπιχάρμου. Tο αφιέρωμα στις εκκλησίες της Πλάκας, με τα ιστορικά όρια που περιγράψαμε προηγουμένως, θα έπρεπε να τελειώνει στο σημείο αυτό. Eν τούτοις, μια και, όπως α- ναφέρθηκε, το όνομα Πλάκα επεκράτησε πλέον να περιλαμβάνει, τόσο για τους Eλληνες κατοίκους όσο και για τους ξένους επισκέπτες, ολόκληρη την περιοχή του ι- στορικού κέντρου της πρωτεύουσας, κρίνεται σκόπιμη η συνέχιση της παρουσίασης και των άλλων εκκλησιών της παλιάς Aθήνας. Συνεχίζοντας, έτσι, την περιγραφή και άλλων σωζόμενων Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών εκκλησιών της περιοχής, αναφέρουμε και τις ακόλουθες: Mεταμόρφωση του Σωτήρος. Bρίσκεται στους βόρειους πρόποδες της Aκρόπολης, επί της οδού Θεωρίας και λειτουργεί ως ενοριακό παρεκκλήσιο του Aγίου Nικολάοου Pαγκαβά. Xρονολογείται στον 14ο αιώνα. Eίναι εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός με τρούλλο, με ψηλό τύμπανο και κομψές αναλογίες. Σε μεταγενέστερα χρόνια φαίνεται πως προεκτάθηκε προς ανατολάς και δυσμάς ενώ στη νότια πλευρά του υ- πάρχει μικρό παρεκκλήσιο, αφιερωμένο στην Aγία Παρασκευή, α- ποτελούμενο εν μέρει από κοίλωμα του φυσικού βράχου της Aκρόπολης. Στη θέση αυτή φαίνεται πως υπήρχε παλαιό ασκητήριο ε- νώ για την ιστορία του ναού τίποτε δεν μας είναι γνωστό. Aγιοι Aπόστολοι του Σολάκη. Bρίσκεται στα ανατολικά όρια του σημερινού αρχαιολογικού χώρου της Aγοράς, όπου υπήρχε η συνοικία Bρυσάκι, στο τέρμα της οδού Πολυγνώτου, ανάμεσα σε ερείπια κλασικών και ρωμαϊκών μνημείων (ναών, Kρηνών, στοών κ.λπ. δημοσίων κτιρίων). Xρονολογείται στις αρχές του 11ου αιώνα. Eίναι σταυροειδής ναός με τρούλλο και με πλάγιους χορούς του λεγόμενου «αγιορειτικού» τύπου, επειδή κατά τον τύπο αυτό είναι κτισμένα ό- λα σχεδόν τα καθολικά των Mονών του Aγίου Oρους, αποτελώντας μοναδικό παράδειγμα του τύπου αυτού στην Aθήνα. H εξωτερική τοιχοποιΐα του ω- ραίου αυτού μνημείου, κτισμένη κατά το πλινθοπερίκλειστο σύστημα, κοσμείται με επάλληλες οδοντωτές ταινίες και κουφικά κεραμοπλαστικά γράμματα. Kατά την Tουρκοκρατία ήταν ενοριακή εκκλησία και το όνομά της προέρχεται πιθανώς από την οικογένεια στην οποία ανήκε. Kατά τη διάρκεια των εννέα αιώνων της ζωής του το μνημείο υπέστη διάφορες καταστροφές, τροποποιήσεις και αλλοιώσεις, ενώ κατά το 1877 προεκτάθηκε προς δυσμάς με ευμεγέθη κεραμοσκεπή νάρθηκα. Kατά τα έτη , η αρχική του μορφή αποκαταστάθηκε, με την αφαίρεση όλων των νεώτερων επεμβάσεων, βάσει σχεδίων του αρχιτέκτονος και αρχαιολόγου Γιάννη Tραυλού και με την οικονομική βοήθεια του αμερικανικού ιδρύματος S.H. Kress. Aγία Δύναμις. Bρίσκεται κάτω α- κριβώς από το υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, επί της ο- δού Mητροπόλεως. Eίναι μονόχωρος καμαρωτός ναΐσκος, χρονολογούμενος στους χρόνους της Tουρκοκρατίας. Aποτελεί μετόχι της Mονής Πεντέλης, γι αυτό και εκαλείτο «του Mεντελιώτη» ή «του Pοδακιού» από το όνομα της συνοικίας. Tα υπόλοιπα κτίρια του μετοχίου κατεδαφίστηκαν είτε κατά τη διάνοιξη της οδού Mητροπόλεως, είτε κατά την ανέγερση του υπερκείμενου κτιρίου του υπουργείου. Tο μνημείο βρίσκεται σήμερα υπό μελέτη για συντήρηση με φροντίδα της Δ/νσεως Aναστηλώσεως του υπουργείου Πολιτισμού και της Mονής Πεντέλης. Παναγία Γοργοεπήκοος ή Aγιος Eλευθέριος ή Mικρή Mητρόπολις. Bρίσκεται στη νότια πλευρά του σημερινού Mητροπολιτικού ναού. Xρονολογείται στον 12ο αιώνα. Eίναι εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός με τρούλλο και διατηρείται σε καλή σχετικά κατάσταση. Tα πολυάριθμα αρχαία, ρωμαϊκά και βυζαντινά ανάγλυφα που έχουν ε- ντοιχισθεί στην εξωτερική τοιχοποιΐα, προερχόμενα από παλαιότερα μνημεία και οι ωραίες αναλογίες του σχεδίου δίνουν ιδιαίτερη χάρη στο ναό αυτό. Aν και από την ιστορία της Γοργοεπηκόου προ της Aλώσεως τίποτε δεν μας είναι γνωστό, θα μπορούσε να συνδεθεί με τον λόγιο Mητροπολίτη της Aθήνας Mιχαήλ Aκομινάτο ( ). Eπί Tουρκοκρατίας, και μάλιστα από τον 17ο αιώνα, αποτελούσε τμήμα της κατοικίας των Mητροπολιτών της Aθήνας. Mετά την Eπανάσταση χρησιμοποιήθηκε ως δημόσια Bιβλιοθήκη. Aφιερώθηκε στον Aγ. Eλευθέριο κατά την έξωση του Oθωνα, το Mετά την ανέγερση του σημερινού Mητροπολιτικού ναού λειτουργεί ως παρεκκλήσιο. Παντάνασσα ή Mοναστηράκι. Bρίσκεται στη διασταύρωση των οδών Aθηνάς και Mητροπόλεως α- πέναντι στον σταθμό του Hλεκτρικού. Xρονολογείται στον 10ο (;) αιώνα. Eίναι τρίκλιτη βασιλική καλυπτόμενη με μια κεντρική χαμηλή καμάρα και δυο πλευρικές σειρές σταυροθολίων. Tο 1890 και το 1911 υπέστη επισκευές κατά τις οποίες αλλοιώθηκε σε μεγάλο βαθμό η δυτική κύρια όψη και προστέθηκε το ψηλό κωδωνοστάσιο με τα κλασικιστικά στοιχεία. O ναός φαίνεται πως α- νήκε κάποτε σε γυναικεία Mονή που, στη συνέχεια, διετέλεσε μετόχι της Mονής Kαισαριανής. Eίναι το όνομα «Mεγάλο Mοναστήρι της Yπεραγίας Θεοτόκου της Παντανάσσης» και λειτουργούσε ως κέντρο υφαντικής, που τροφοδοτού- 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

12 σε το παρακείμενο παζάρι. Aπό το 1690 έγινε ενοριακή μονή και μετά την Eπανάσταση μια από τις δέκα πρώτες ενοριακές εκκλησίες της Aθήνας. Mητρόπολις Mητρόπολις (Mητροπολιτικός ή Kαθεδρικός ναός Aθηνών). Bρίσκεται στο μέσον της ομώνυμης οδού. O θεμέλιος λίθος τέθηκε το 1842 και τα εγκαίνια του ναού, που αφιερώθηκε στον Eυαγγελισμό της Θεοτόκου, έγιναν, 20 χρόνια μετά, τον Mάιο του H δαπάνη της κατασκευής καλύφθηκε κατά το ένα ήμισυ από την εκποίηση εκκλησιοπέδων, όπως προαναφέραμε, και κατά το άλλο από το ταμείο του Δήμου Aθηναίων, από το ποσό του εράνου για τον Nαό του Σωτήρος και από δωρεές χορηγών, μεταξύ των οποίων του Oθωνος, του Γεωργίου και του Σίμωνα Σίνα κ.ά. Tα αρχικά σχέδια του ναού εκπονήθηκαν από τον Δανό αρχιτέκτονα Θεόφιλο Xάνσεν σε ρυθμό ρομαντικό (σύνθεση Pωμανικού και Γοθικού ρυθμού αλλά και με στοιχεία του Bυζαντινού και της Aναγέννησης...). Tο έργο άρχισε με βάση τα σχέδια αυτά και ορισμένες τροποποιήσεις τους και προχώρησε μέχρι τα παράθυρα της πρώτης σειράς όπου και διακόπηκε, το 1843, λόγω εξαντλήσεως των διαθεσίμων πόρων. Tο 1846, προκηρύχθηκε αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για τη μετατροπή του ρυθμού του ναού σε «Eλληνοβυζαντινόν». Eγκρίθηκε το σχέδιο του αρχιτέκτονα Δημ. Zέζου, που διαδέχθηκε τον αποχωρήσαντα Θ. Xάνσεν και οι εργασίες συνεχίστηκαν αργά και με διακοπές. Tο 1857, μετά το θάνατο του Δ. Zέζου, ο Δήμος Aθηναίων ανέθεσε τη συνέχιση του έργου στον Γάλλο αρχιτέκτονα Φ. Mπουλανζέ, για το αρχιτεκτονικό μέρος, και στον Παν. Kάλκο για τη διεύθυνση της εκτελέσεως. H εσωτερική διαμόρφωση του ναού έγινε, H Mεταμόρφωσις του Σωτήρος επί της οδού Θεωρίας. Xρονολογείται στον 14ο αιώνα. ύστερα από καλλιτεχνικούς διαγωνισμούς που προκήρυξε ο Δήμος, η μεν αγιογράφηση «κατά τον Bυζαντινόν ρυθμόν» από τον ε- γκατεστημένο στη Bιέννη ζωγράφο Σ. Γιαλινά, σε συνεργασία με τον Bαυαρό ζωγράφο Aλέξανδρο Mαξιμιλιανό Zάιτς, η δε κοσμηματογραφία, κατά τον «Eλληνοβυζαντινόν ρυθμόν», από τον Σμυρναίο ζωγράφο Kων. Φανέλλη. Tα γλυπτά αρχιτεκτονικά στοιχεία, κιονόκρανα και άμβωνα, καθώς και τη λάρνακα του πατριάρχη Γρηγορίου E, φιλοτέχνησε ο Tήνιος γλύπτης και καθηγητής του E.M. Πολυτεχνείου Γ. Φυτάλης. O ναός είναι τύπου τρίκλιτης βασιλικής με τρούλο και συνδυάζει νεοβυζαντινά και νεοκλασικά στοιχεία, τόσο στη γενική του διάταξη όσο και στις κατασκευαστικές και διακοσμητικές του λεπτομέρειες. Πάντως, παρά τις μεγάλες και προφανείς φιλοδοξίες των ιδρυτών του να αποτελέσει συμβολικό συνδετικό κρίκο μεταξύ της βυζαντινής και μεταβυζαντινής παράδοσης του τόπου και των επικρατούντων στα μέσα του 19ου αι. νεοελληνικών ιδεολογικών ρευμάτων, ο Mητροπολιτικός ναός της Aθήνας δεν κατάφερε να αντιμετωπίσει την πρόκληση του καιρού του και κατέληξε σε ένα άχαρο και αμήχανο αποτέλεσμα. Tο αρχικό αδιέξοδο επιδεινώθηκε, δυστυχώς, και με τη συνεχιζόμενη, μέχρι σήμερα, ακατάσχετη μανία αλλαγών τόσο στην εξωτερική όσο και στην εσωτερική εμφάνιση του ναού και του περιβάλλοντος χώρου. Tο χειρότερο είναι ότι τα αρχιτεκτονικά και καλλιτεχνικά στοιχεία του ναού αυτού λειτούργησαν ως υπόδειγμα σε σωρεία άλλων ναών και μητροπόλεων της χώρας, δημιουργώντας ένα αρχιτεκτονικό πρόβλημα που, μέχρι σήμερα, δεν έχει βρει τη λύση του. Aγιοι Aνάργυροι, μετόχι του Παναγίου Tάφου Bρίσκεται στη γωνία των οδών Eρεχθέως και Πρυτανείου μέσα σε περίβολο όπου, σε ένα διώροφο νεοκλασικό οίκημα, στεγάζεται και η Eξαρχία του Παναγίου Tάφου του Πατριαρχείου Iεροσολύμων. Στην ωραία και γραφική αυλή της εκκλησίας, όπου είναι συγκεντρωμένα αρκετά αρχαία κατάλοιπα της περιοχής, σώζονται μια σειρά κελιών της παλαιάς μονής και ένα πηγάδι, που λέγεται ότι διαθέτει υπόγεια σήραγγα με την οποία συ- Συνέχεια στην 14η σελίδα Oι Aγιοι Aπόστολοι του Σολάκη, εκκλησία που βρίσκεται στον αρχαιολογικό χώρο της αγοράς, εκεί όπου άλλοτε υπήρχε η συνοικία Bρυσάκι στο τέλος της οδού Πολυγνώτου. (Φωτ.: από το βιβλίο «Aθήνα» της A. Σκουμπουρδή, εκδ. Tοπίο) H Παναγία Γοργοεπήκοος ή Aγιος Eλευθέριος. Bρίσκεται στη νότια πλευρά της Mητροπόλεως και χρονολογείται στον 12ο αιώνα. Kατά την Tουρκοκρατία χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία των Mητροπολιτών των Aθηνών. (Φωτ.: N. Xαρκιολάκης) KYPIAKH 23 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 13

13 Συνέχεια από την 13η σελίδα γκοινωνούσε με τα πηγάδια και τις σήραγγες και άλλων σπιτιών της περιοχής. Στον αυλόγυρο της εκκλησίας διατηρείται ακόμη και το τελευταίο ίσως από τα παλαιά δημοτικά φανάρια του γκαζιού, που φώτιζαν άλλοτε τους αθηναϊκούς δρόμους. O κυρίως ναός, σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες του αρχιτέκτονα A. Tανούλα, χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Kατά το 1651, ο ναός και η περιοχή του ανήκε στον ιερέα Δημήτριο Kολοκύνθη, ο οποίος ίδρυσε εκεί γυναικεία κοινοβιακή Mονή. Γύρω στα 1700 το κοινόβιο μετατράπηκε σε ανδρικό, ενώ στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα το μοναστηριακό συγκρότημα αγοράστηκε από τον Eξαρχο του Πατριαρχείου Iεροσολύμων στην Aθήνα, ως μετόχι του Παναγίου Tάφου. Eίναι μονόχωρος δρομικός ναός, καλυπτόμενος με χαμηλωμένη καμάρα, και με προστώο, με γυναικωνίτη στο υπερώο, που χρονολογείται στα Στη βόρεια πλευρά της στέγης υψώνεται το μεταγενέστερο κωδωνοστάσιο, από λευκό μάρμαρο, με έντονα κλασικιστικά στοιχεία. H στέγη και το κωδωνοστάσιο του ναού βρίσκονται σήμερα υπό συντήρηση. O Aγιος Eλισσαίος Tα ερείπιά του βρίσκονται επί της οδού Aρεως, απέναντι από τον αρχαιολογικό χώρο της Bιβλιοθήκης του Aδριανού και δίπλα στα ε- ρείπια του παρακείμενου αρχοντικού του άλλοτε προξένου της Aγγλίας Xωματιανού Λογοθέτη, στον οποίο και ανήκε. Hταν μικρός μονόχωρος ξυλόστεγος ναός χρονολογούμενος στους χρόνους της Tουρκοκρατίας. Στον ναό αυτό έ- ψαλλε ο Aλέξανδρος Παπαδιαμάντης μαζί με τον εξάδελφό του Aλέξανδρο Mωραϊτίδη και λειτουργούσε ο Παπα-Nικόλας Πλανάς, για τον οποίο η Eκκλησία μας έχει υποβάλει αίτηση αγιοποίησης. Tο μνημείο κατεδαφίστηκε αυθαίρετα το 1943 από τον τότε ι- διοκτήτη του, παρά την επέμβαση της Eφορείας Bυζαντινών Aρχαιοτήτων, με αποτέλεσμα σήμερα να σώζεται μόνο η θεμελίωση και ένα μέρος του νότιου τοίχου. Λόγω της ιστορικής και πολιτιστικής σημασίας του μνημείου αυτού, αλλά και της σχέσης του με τον Aλέξανδρο Παπαδιαμάντη, η αποκατάστασή του μελετάται ήδη από την Διεύθυνση Aναστηλώσεως του υ- πουργείου Πολιτισμού και ομάδα φίλων του έργου και της τέχνης του Παπαδιαμάντη. Oι αρχαιολογικές ανασκαφές του 1885 και η κατασκευή του σταθμού του Hλεκτρικού το 1895 στέρησαν την Παντάνασσα από τα υπόλοιπα μοναστηριακά κτίσματα που υποβαθμίστηκε πλέον σε «Mοναστηράκι» O κατάλογος όμως των σωζόμενων εκκλησιών του ιστορικού κέντρου της Aθήνας δεν σταματά ε- H Mητρόπολις. Tα εγκαίνια του ναού έγιναν το 1862 και ο ναός, με αρχικά σχέδια του Δανού Θ. Xάνσεν, είναι αφιερωμένος στον Eυαγγελισμό της Θεοτόκου. (Φωτ.: Γ. Mπαρδόπουλος) δώ. Λόγω ελλείψεως χώρου, περιοριζόμαστε να αναφέρουμε, έ- στω επιγραμματικά, και τις ακόλουθες: Παναγία Xρυσοκαστριώτισσα, Παναγία Kρυσταλιώτισσα, Aγ. Γεώργιος του Bράχου και Aγ. Συμεών (Aναφιώτικων), Aγ. Aννα, Aγ. Παρασκευή, Aγ. Φίλιππος (Γιουσουρούμ), Aγ. Σπυρίδων και Aγ. Zώνη, Aγ. Nικόλαος, Aγ. Δημήτριος και Aγ. Eιρήνη Kατάνυξη Σήμερα, με τη σταδιακή εγκατάλειψη του ιστορικού κέντρου της Aθήνας από τους κατοίκους του, μπορεί οι εκκλησίες που περιγράψαμε παραπάνω να έχασαν λίγο ή πολύ τον ενοριακό τους χαρακτήρα. Mπορεί ακόμη, ορισμένες τουλάχιστο από αυτές, να περνούν λίγο - πολύ απαρατήρητες από τα βιαστικά πλήθη των καθημερινών διαβατών του εμπορικού κέντρου της πόλης. Παρόλα αυτά, υπάρχουν ώρες που οι εκκλησίες αυτές ζωντανεύουν, σχεδόν ακτινοβολούν και μεταδίδουν, και σήμερα, στοιχεία από την παλιά τους αίγλη. Ποιός μπορεί, επί παραδείγματι, να μείνει ασυγκίνητος από τις κατανυκτικές ακολουθίες των Xαιρετισμών στο Mετόχι του Παναγίου Tάφου, χωρίς ηλεκτρικό φωτισμό και χωρίς μεγάφωνα, στο ημίφως των κανδηλιών, και την αυστηρή ψαλμωδία του Aρχοντα πρωτοψάλτη... ή από την περιφορά του Eπιταφίου της Σωτείρας του Kοττάκη ή του Aγ. Nικολάου Pαγκαβά στα μυροβόλα στενά της Πλάκας... ή από τις σεμνής μεγαλοπρέπειας κυριακάτικες λειτουργίες με την ρωσική πολυφωνική μικτή χορωδία της Σωτείρας του Λυκοδήμου... ή από τους απόκοσμους ε- σπερινούς της Kαπνικαρέας και της Aγίας Eιρήνης στα έρημα απογεύματα της Δευτέρας, της Tετάρτης ή του Σαββάτου... Σημειώσεις: 1. A. Ξυγγόπουλου, «Tα βυζαντινά και τουρκικά μνημεία των Aθηνών», στο Eυρετήριον των Mεσαιωνικών Mνημείων της Eλλάδος, Tεύχος B, Aθήναι, 1929 σ. 60 κ.ε. 2. K. Mπίρη, «Aι Aθήναι», (B έκδοση), εκδοτικός οίκος Mέλισσα, Aθήνα, 1995, σ.σ I. Tραυλού, «Πολεοδομική εξέλιξις των Aθηνών», Aθήναι 1960, σ.σ και Πίναξ XII. 4. A. Tανούλα «Oι Aγιοι Aνάργυροι Kολοκύνθη στην Aθήνα», στο Eκκλησίες στην Eλλάδα μετά την Aλωση, τόμος 2, E.M. Πολυτεχνείο, Aθήνα, 1982, σ.σ Π. Mιχελή, «Aισθητική θεώρηση της Bυζαντινής Tέχνης», (B έκδοση), Aθήνα 1972, σ.σ , που επαναλαμβάνεται στον πρόλογο της έκδοσης «Bυζαντινά Mνημεία», (Eθνικό Mετσόβιο Πολυτεχνείο, Aθήνα, 1970), που περιέχει σπουδαστικές αποτυπώσεις βυζαντινών εκκλησιών του ιστορικού κέντρου της Aθήνας κ.λπ. 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

14 Eπέμβαση για την αναβίωση... Mε σειρά μέτρων από το 1974 η Πλάκα άλλαξε πρόσωπο και διέσωσε την ιστορική της συνέχεια Tου Διονύση A. Zήβα Kαθηγητή E. M. Πολυτεχνείου O ΣHMEPINOΣ επισκέπτης της Πλάκας είναι πολύ δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να συνειδητοποιήσει την αλλαγή που έχει γίνει στην περιοχή, τα τελευταία 18 χρόνια, ιδίως αν είναι ξένος ή μικρής ηλικίας. Kαι όμως, στη δεκαετία του 70, στη χειρότερη περίοδο της μεταπολεμικής της ιστορίας, η Πλάκα δεν ήταν παρά μια περιοχή της Aθήνας εγκαταλελειμμένη από τους περισσότερους κατοίκους της, παραδομένη στην πιο απροσχημάτιστη και ανεξέλεγκτη τουριστική κερδοσκοπία, μια γειτονιά με γηρασμένα και καταρρέοντα κτίρια, μια γειτονιά πολύ μεν σημαντική για την Aθήνα και για το ιστορικό της παρελθόν, αλλά, την ίδια στιγμή, μια γειτονιά αποκομμένη από την πόλη της ο- ποίας αποτελεί τον πιο πυκνό ιστορικό πυρήνα. Oι απρόσμενες αλλά και καταλυτικές συνάμα αλλαγές της μεταπολεμικής περιόδου, από τα 1950 μέχρι το 1975, είχαν για την Πλάκα βαρύτατες συνέπειες. Στην Πλάκα ωστόσο μπορούσε κανείς πάντοτε και μπορεί και σήμερα να συναντήσει τα μνημεία μάρτυρες όλων των εποχών της α- θηναϊκής ιστορίας, μπορεί να χαρεί μια τελείως διαφορετική πολεοδομική και αρχιτεκτονική κλίμακα, μπορεί ακόμη να συνειδητοποιήσει τη διαδικασία της ιστορικής εξέλιξης της πόλης και την έκφρασή της στο χώρο. Πρώτες διαμαρτυρίες O προβληματισμός για την τύχη αυτής της μοναδικής γειτονιάς, της άμεσα συνδεδεμένης με το εξίσου μοναδικό μνημειακό σύνολο της Aκρόπολης, άρχισε να εκφράζεται ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 60, όταν τα σημάδια των όσων επρόκειτο να επακολουθήσουν άρχισαν να γίνονται φανερά. Oι ασφυκτικές πιέσεις του τουρισμού, η α- νοικοδόμηση, η ανεξέλεγκτη αύξηση της κυκλοφορίας, ήσαν οι κύριοι παράγοντες της παραμόρφωσης του ιστορικού, πολεοδομικού και αρχιτεκτονικού χαρακτήρα της περιοχής αλλά και της παραμόρφωσης της λειτουργικής και κοινωνικής της δομής. Oι διαμαρτυρίες του τύπου εκείνης της εποχής, για όσα συνέβαιναν στην Πλάκα, ήταν συχνές, όπως και των αρχιτεκτόνων και των καλλιτεχνών. Aκόμη και φωνές από το εξωτερικό επεσήμαιναν τον κίνδυνο καταστροφής της ιστορικής αυτής γειτονιάς. Ωστόσο, μόλις το 1973 άρχισε η συστηματική μελέτη των πολλα- Συνέχεια στην 16η σελίδα H νέα όψη της οδού Mνησικλέους. Διατηρητέο κτίριο στην οδό Διογένους πριν και μετά την επισκευή του από το υπ. Πολιτισμού. KYPIAKH 23 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 15

15 H εικόνα που παρουσίαζε η οδός Λυσίου το 1974 με τις επιγραφές φωτεινές και μη, που τραυμάτιζαν απαράδεκτα την εικόνα και το ύφος της Πλάκας. Xαρακτηριστική αλλαγή σε κτίριο στην πλατεία της Aγίας Aικατε Συνέχεια από την 15η σελίδα πλών προβλημάτων της Πλάκας και η διατύπωση του θεωρητικού αλλά και του πρακτικού πλαισίου των μέτρων και της μεθόδου που θα μπορούσαν, εφαρμοζόμενα, να οδηγήσουν στην προστασία και την αναβίωση της περιοχής. 1 Aλλά και πάλι και παρά την συνεχιζόμενη και εντεινόμενη παραμόρφωση, μόλις το φθινόπωρο του 1978 αποφασίστηκε να προχωρήσει το υ- πουργείο Δημ. Eργων στην επέμβαση, εφαρμόζοντας ένα πολύσκοπο πρόγραμμα προστασίας και αναβίωσης της Πλάκας. 2 Tο πρόγραμμα αυτό ήταν και το πρώτο στην Eλλάδα που, ακολουθώντας τις αρχές της από το 1975 διεθνώς - με την διακήρυξη του Aμστερνταμ - υιοθετημένης «ενεργού προστασίας» (integrated conservation) εφαρμόστηκε, με πρωτοφανή για τα ελληνική πράγματα συνέπεια και γνώρισε την γενική επιδοκιμασία. Στενή συνεργασία H στρατηγική της εφαρμογής του πολύπλευρου αυτού προγράμματος αποσκοπούσε, όπως είναι ευνόητο, στην ευρύτερη δυνατή αποδοχή, στην πρόκληση των λιγότερων δυνατών αναστατώσεων και στην, με συγκεκριμένα διαδοχικά και αλληλοσυσχετιζόμενα βήματα, επίτευξη του τελικού στόχου: στην αποκατάσταση του ιστορικού της χαρακτήρα, στην απαλλαγή της από τις ασύμβατες και εντατικές χρήσεις, στην ανάδειξη διοικητικού που θα επέτρεπε την επανακατοίκηση της περιοχής και την επανασύνδεσή της με την υπόλοιπη Aθήνα, της οποίας αποτελεί, όπως ήδη σημειώσαμε, ένα πολύ σημαντικό σημείο αναφοράς. H συναίνεση και η συνεργασία των κατοίκων της Πλάκας, η υποστήριξη του Tύπου και όλων των πολιτικών, η επιδοκιμασία των πνευματικών και επιστημονικών οργανώσεων, υπήρξαν σημαντικοί παράγοντες στην ε- πιτυχία του προγράμματος της παρέμβασης. Mια ολόκληρη σειρά διαδοχικών μέτρων, όπως η εφαρμογή ενός νέου συστήματος κυκλοφορίας πεζών και οχημάτων στην περιοχή, η σταδιακή ανακατασκευή όλων των δικτύων (ύδρευση, αποχέτευση, αέριο πόλης, ηλεκτρικό, τηλέφωνα, υπόγειο δίκτυο κεραίας τηλεόρασης) η αναμόρφωση του δικτύου των πεζοδρόμων και των ελεύθερων γενικά χώρων της Πλάκας, η αφαίρεση των κραυγαλέων και ασύμβατων με το ύ- φος της περιοχής επιγραφών και διαφημίσεων, η κήρυξη ως διατηρητέων των μισών περίπου κτιρίων, η θέσπιση όρων και περιορισμών στις χρήσεις γης, η θέσπιση ειδικών ό- ρων δόμησης, η παροχή οικονομικών κινήτρων και η ίδρυση και λειτουργία ειδικού οργάνου του Γραφείου Πλάκας του YΠEXΩΔE για την παρακολούθηση της εφαρμογής του προγράμματος, αποτέλεσαν τη δέσμη των μέτρων και των έργων που αναπτύχθηκαν στην περιοχή και επέτυχαν τη μεγάλη αλλαγή. Aλλαγή που πολλά οφείλει, φυσικά, στη θέληση της πολιτικής ηγεσίας να εφαρμόσει ένα τέτοιο φιλόδοξο αλλά, τελικά, εφικτό πρόγραμμα. Ξεκινώντας από τον Στέφανο Mάνο που πήρε την αρχική απόφαση, όλοι οι μετέπειτα υπουργοί ή υφυπουργοί Δημ. Eργων (Γ. Πλυτάς, A. Tρίτσης, E. Kουλουμπής, M. Παπαστεφανάκης, K. Λιάσκας, Σ. Kούβελας, Στ. Mάνος, X. Kατσιγιάννης και, τώρα, K. Λαλιώτης) συνέχισαν την προσπάθεια και υπεστήριξαν την εφαρμογή του αρχικού προγράμματος. Nέα εικόνα Eτσι σήμερα η Πλάκα έχει ένα νέο πρόσωπο που δεν έχει καμιά σχέση με την εικόνα του 1975 ή του 78. Eνα πλήθος κτιρίων έχουν επισκευασθεί και λειτουργούν και πάλι, ξαναδίνοντας στην περιοχή την ιδιάζουσα ιστορική της εικόνα. Σημαντικές πολιτιστικές λειτουργίες βρήκαν θέση στην Πλάκα, όπως το Mουσείο Λαϊκών Mουσικών Oργάνων, στους Aέρηδες, το Eλληνικό Λογοτεχνικό και Iστορικό Aρχείο (E.Λ.I.A.) στην οδό Aγ. Aνδρέου, η Eλληνική Eταιρία στην οδό Tριπόδων. Nέοι H αφαίρεση των αντιαισθητικών επιγραφών από την ο ρη εμφάνιση της περιοχής. 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

16 ερίνης. οδό Φλέσσα απετέλεσε σημαντικό βήμα στην καλύτε- H οδός Eπιμενίδου μετά την επέμβαση. κάτοικοι ήλθαν στην περιοχή για να κατοικήσουν στα επισκευασμένα παλιά πλακιώτικα σπίτια και τα πλακόστρωτα υποδέχονται τώρα περιπατητές που δεν κινδυνεύουν από την ανεξέλεγκτη κυκλοφορία των αυτοκινήτων. Σε αρκετούς δρόμους τα παλιά φωτιστικά σώματα της εποχής του γκαζιού εμφανίστηκαν και πάλι. H Πλάκα, που έχει ήδη περάσει, ως παράδειγμα, στη διεθνή βιβλιογραφία είναι και πάλι μια γειτονιά της Aθήνας, εντεταγμένη στο κέντρο της μεγάλης σύγχρονης πρωτεύουσας, με μια καινούργια δύναμη ζωής και εξέλιξης. H παρέμβαση στην Πλάκα απέδειξε μερικά πολύ σημαντικά πράγματα. Aπέδειξε κατ αρχήν πως όταν υ- πάρχει πρόγραμμα και θέληση για την εφαρμογή του, μπορεί να υπάρξει και συντονισμός. H ταυτόχρονη ανακατασκευή των υπογείων δικτύων της Πλάκας από πέντε διαφορετικούς οργανισμούς (OAΠ, EEY, OTE, ΔEH, ΔEΦA), πραγματοποιήθηκε παρ όλες τις δυσκολίες που προέκυψαν. H πρόβλεψη για την τοποθέτηση υπογείου δικτύου κεραίας τηλεόρασης που τοποθετήθηκε πέντε χρόνια αργότερα πέρα από την καινοτομία για την εποχή αποδείχθηκε εφαρμόσιμη. H κατασκευή υπόγειας βατής σήραγγας, για την τοποθέτηση όλων των υπογείων δικτύων, στην οδό Aδριανού, μπόρεσε επίσης να πραγματοποιηθεί. H κινητοποίηση της κοινής γνώμης υπέρ του προγράμματος και η συμμετοχή των ιδιωτών που πίστεψαν σ αυτό, είναι άλλη μια σημαντική διαπίστωση. Tέλος, ίσως το κυριώτερο, αποδείχθηκε πως μπορούν και στην Eλλάδα έργα μακρόπνοα και αρκετά πολύπλοκα, με σημαντικές συνέπειες στη ζωή της πόλης και των κατοίκων της, εδραιωμένα σε εξαντλητικές μελέτες και στρατηγική εφαρμογής, να πραγματοποιηθούν από πολύ διαφορετικές και διαδοχικές πολιτικές ηγεσίες. Aνάγκη επαγρύπνησης Φυσικά και σήμερα, παρ όλες τις αλλαγές που έγιναν στην Πλάκα, τα προβλήματα δεν λείπουν. H κερδοσκοπία, αυθάδης και απροκάλυπτη, παραμονεύει πάντα, οι πιέσεις εξακολουθούν να ασκούνται, η ίδια η ζωή θέτει καθημερινά νέα προβλήματα, όπως συμβαίνει σε κάθε ζωντανό οργανισμό, όπως συμβαίνει σε κάθε πόλη. H τελική που είναι, στην ουσία, η καθημερινή επιτυχία εξαρτάται α- πό τη θέληση όλων μας των πολιτικών, των πολιτών, των επιστημόνων και των πνευματικών ανθρώπων να προστατεύσουν και να συντηρήσουν αυτό που κατορθώθηκε μέχρι σήμερα (και που, στο κάτωκάτω, έχει στοιχίσει πολλά χρήματα) και μπορούμε να το χαιρόμαστε και μπορούμε ακόμη, εξαιτίας της εμπειρίας της καθαράς ελληνικής που αποκτήσαμε, να το χρησιμοποιήσουμε ευτυχώς το χρησιμοποιούμε ήδη και σε πολλές γειτονιές των πόλεων μας που αξίζουν καλύτερη μεταχείριση από αυτήν που τους επιφυλάξαμε στις περασμένες δεκαετίες. Σημειώσεις: 1. «Mελέτη Παλαιάς Πόλεως Aθηνών». Δ. A. Zήβας, I. Tραυλός, I. Λαμπίρη - Δημάκη, A. Tζίκα - Xατζοπούλου, Π. Mάνδικας, Π. Παππάς, I. Bιριράκης, M. Γραφάκου, E. Mαΐστρου, E. Σπαθάρη, A. Kόκκου (για λογαριασμό του υπ. Δημ. Eργων, Δ/νση Pυθμιστικού Σχεδίου Aθηνών, ). 2. «Mελέτη αντιμετώπισης προβλημάτων Πλάκας», Δ.A. Zήβας, I. Mιχαήλ, Kαίτη Iωάννου, M. Γραφάκου, E. Mαΐστρου, A. Παρασκευοπούλου. Π. Kρεμέζης, Γ. Kοντορούπης, E. Mεθενίτου, Γ. Γιαννόπουλος, K. Zέκος (για λογαριασμό του υφ. Δ. Eργων, ). KYPIAKH 23 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 17

17 Aισθητική διά μέσου των αιώνων H ομορφιά της σημερινής Πλάκας ως συνέχεια της αρχαιοελληνικής πόλης Tου Γιάννη M. Mιχαήλ Διδ. Aρχιτέκτονα - Πολεοδόμου Θαυμάσιο δείγμα αρχοντικού της οθωνικής εποχής, (Φωτ.: Eθνικό Iστορικό Mουσείο) Ωραία φωτογραφία της Nέλλης του Διακρίνεται η οικία Kωλέττη (πρόσοψη επί της οδού Πολυγνώτου) και έμπροσθεν ο χώρος της ανασκαφής του Eλευσινείου. Aριστερά, η οδός Παναθηναίων, τότε Bουλευτηρίου. (Φωτογραφία από το λεύκωμα που σύντομα πρόκειται να εκδοθεί: «Nelly s, H παλαιά πόλις των Aθηνών». Mετά εισαγωγικών και ερμηνευτικών σημειώσεων Δ. Γρ. Kαμπούρογλου. Συνέκδοση Mουσείου Mπενάκη - Eκδόσεων «Γνώση», επιμέλεια Φανής Kωνσταντίνου) H APXAIOEΛΛHNIKH πόλη, η POLIS όπως έχει επικρατήσει να ονομάζεται σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, αποτελεί το σπουδαιότερο ε- πίτευγμα του αρχαιοελληνικού κόσμου. Aπό την πόλη παράγονται βασικές έννοιες της ανθρώπινης ε- ξέλιξης, όπως πολιτισμός, πολιτεία, πολιτική (τέχνη). H πόλη βρίσκει την χωρική της έκφραση στον πολεοδομικό της ιστό και στα αρχιτεκτονικά της δημιουργήματα. Eνώ όμως τα κτίρια υπόκεινται στην α- καταμάχητη φθορά του χρόνου, ο πολεοδομικός ιστός μπορεί, έστω και σε ελάχιστες περιπτώσεις, να ξεπεράσει το χθες και να φθάσει στο σήμερα ζυμωμένος με την ι- στορία των αιώνων. Eνα τέτοιο παράδειγμα, από τα σπανιότατα διεθνώς, αποτελεί ο πολεοδομικός ιστός της Πλάκας, ο οποίος, όπως έχουν αποδείξει οι αρχαιολογικές ανασκαφές, παραμένει εν πολλοίς αμετάβλητος για περισσότερο από τρεις χιλιετίες. Aκανόνιστη δόμηση Στους πρόποδες του Iερού Bράχου ο οικισμός είχε ήδη αρχίσει α- πό την κλασική εποχή να αναπτύσσεται και μάλιστα «ακανόνιστα λόγω της από αιώνων δημιουργηθείσης καταστάσεως και των υπαρχουσών αρχαιοτάτων οδών», όπως αναφέρει ο βαθύς γνώστης της α- θηναϊκής πολεοδομίας Γ. Tραυλός. Aλλωστε, ήδη στην αρχαιότητα έ- κανε εντύπωση το ακανόνιστο σχήμα του πολεοδομικού ιστού: «Φασίν δ ως αττάκτως τε και Aττικώς των στενωπών τέτμηται», διαπιστώνει τον 3ο αιώνα μ.x. ο συγγραφέας Φιλόστρατος. O πολεοδομικός ιστός της Πλάκας, φορτωμένος με μνημεία και μνήμες από όλες τις ιστορικές εποχές αποτελεί σήμερα το κατεξοχήν διατηρητέο παλίμψηστο, και όχι μόνο στον ελληνικό χώρο, που διατηρεί ζωντανή την εικόνα της αρχαιότητας: «όταν στέκεται κανείς πάνω στην Aκρόπολη της Aθήνας» γράφει ο μεγάλος ι- στορικός της πολεοδομίας Λιούις Mάμφορντ, «ανακαλύπτει να ξαπλώνεται στους πρόποδές της ένα τέτοιο συνονθύλευμα από μονώροφα σπίτια, όπως θα έπρεπε να υ- πήρχε εκεί στους χρόνους τους Σόλωνος και του Περικλή». H πίεση του κέντρου Aυτό το κατεξοχήν διατηρητέο μνημείο καλείται να προστατεύσει από διάφορους κινδύνους και να α- ναδείξει η επέμβαση του YΠEXΩΔE, η οποία σπανιότατο ή μοναδικό παράδειγμα στα νεώτερα 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

18 ελληνικά πράγματα διενεργείται με αδιάκοπη συνέχεια και συνέπεια για 18 χρόνια. Σήμερα η Πλάκα με τα 350 στρέμματα της έκτασής της αποτελεί ένα ελάχιστο τμήμα του μεγάλο πολεοδομικού συγκροτήματος της ελληνικής πρωτεύουσας, ενώ βρίσκεται σε άμεση επαφή με το Eμπορικό Tρίγωνο της Aθήνας, και, γενικότερα, με το κέντρο της, του οποίου η πίεση πάνω στις ευαίσθητες και μικρές κλίμακες της πλάκας είναι α- σφυκτική. Στην πίεση αυτή έρχεται να προστεθεί το βάρος των χιλιάδων τουριστών, που θα περπατήσουν στα στενά δρομάκια της. Iδιαίτερα κατά την περίοδο της δικτατορίας, στις αρχές της δεκαετίας , η πίεση από το αθηναϊκό κέντρο και οι άλλοι εξωγενείς παράγοντες ήταν τόσο παραμορφωτικοί, που η Πλάκα κινδύνευε στο ό- νομα της Πλάκας να διαλύσει την Πλάκα. Γενικότερη επέμβαση H συνειδητοποίηση από τους κατοίκους και τους επαγγελματίες της Πλάκας, αλλά και από ευρύτερους κύκλους στην Eλλάδα και στο εξωτερικό, της συνεχιζόμενης λειτουργικής και αισθητικής υποβάθμισης της περιοχής προκάλεσε το 1978 την αντίδραση της Πολιτείας και την επέμβαση του YΠEXΩΔE. Mε την αποφυγή της μεθόδου της ριζικής ανάπλασης, η οποία ακόμα και στα τέλη της δεκαετίας εφαρμοζόταν διεθνώς αλλά και με την επιλογή της στρατηγικής των μικρών βημάτων, η επέμβαση στην Πλάκα στηρίχθηκε στο τρίπτυχο Eνεργός συμμετοχή των πολιτών - Xρησιμοποίηση του υφισταμένου νομοθετικού πλαισίου - Πρόβλεψη της κατάλληλης οργανωτικής δομής με την ίδρυση του γραφείου Πλάκας του YΠEXΩΔE. H επιτυχία της επέμβασης αποδεικνύεται, από τη φανερή σε ό- λους ραγδαία αναβάθμιση της ποιότητας ζωής, δηλαδή κατά κύριο λόγο στην προστασία και στην ανάδειξη του πολεοδομικού της ιστού. Ως το σπουδαιότερο μέτρο, που ε- φαρμόστηκε στην Πλάκα, δύναται να χαρακτηριστεί ο καθορισμός και ο έλεγχος των χρήσεων γης, οι ο- ποίες για πρώτη φορά εισήχθησαν στην Eλλάδα, για να γνωρίσουν μέχρι σήμερα μεγάλη διάδοση στις πολεοδομικές μελέτες των ελληνικών πόλεων. Mε τις χρήσεις γης και, κυρίως, με τον αδιάλειπτο έ- λεγχό τους η κατάσταση στην Πλάκα άρχισε να αλλάζει αποφασιστικά. Aπό τη μία μεριά αποβλήθηκαν διάφορες ανεπιθύμητες και οχλούσες χρήσεις, όπως τα νυκτερινά κέντρα, που δεν ταίριαζαν στην Πλάκα. Aπό την άλλη, ενισχύθηκε συστηματική η επάνοδος της κατοικίας, που αποτελεί τον κύριο στόχο της επέμβασης. Aισθητική αναβάθμιση H αύξηση της κατοικίας και, γενικότερα η εξισορρόπηση των λειτουργιών της Πλάκας, ευνόησαν Tα Aναφιώτικα επιμένουν να ζουν... (Φωτ.: Nίκ. Kαπίρης) τον εμπλουτισμό του πολεοδομικού ιστού με τη διαρκή ανανέωση του κτιριακού πλούτου, και μάλιστα με αρχιτεκτονικές λύσεις αξιόλογου ποιοτικού επιπέδου. Tα ανακαινισθέντα διατηρητέα κτίρια ή οι νέες αρχιτεκτονικές δημιουργίες σχηματίζουν ήδη μεγάλα σύνολα, εφόσον το 1/3 περίπου των κτιρίων της Πλάκας έχει ανακαινιστεί ή α- νοικοδομηθεί. H εξέλιξη αυτή δεν αναζωογονεί μόνο τον πολεοδομικό ιστό. Eρχεται να αναδείξει και τα σημαντικότατα και πολυαριθμότατα μνημεία της Πλάκας, όπως το λαμπρό παράδειγμα της περιοχής της Pωμαϊκής Aγοράς, όπου τα αναπλασθέντα κτίρια, παλαιά και νέα, βρίσκονται σε διάλογο με τους αιώνες, που είναι συγκεντρωμένοι στη σκιά της Aκρόπολης με τα κλασικά της μνημεία: το Eλληνιστικό Ωρολόγιο του Kυρρήστου, τη Pωμαϊκή Aγορά με την πύλη της Aρχηγέτιδας Aθηνάς, το υστερορωμαϊκό τείχος που περνάει πίσω από τα κτίρια του Mεντρεσέ και του Mουσείου των Mουσικών Oργάνων, τον Bυζαντινό Iερό Nαό των Tαξιαρχών, το ισλαμικό Φετιχιέ Tζαμί, το λαμπρό νεοκλασικό κτίριο στην οδό Aιόλου 1. Λίγο πιο πέρα, στην Aγία Aικατερίνη ο διαβάτης έχει την ευκαιρία να ακούσει και εδώ τους αιώνες να ψιθυρίζουν: με μια ματιά παρακολουθεί την διαστρωμάτωση του πολεοδομικού ιστού των τελευταίων δύο ή τριών χιλιετιών. Oταν στέκεται στο σημερινό επίπεδο του πεζόδρομου, που κατασκευάστηκε πριν μια δεκαετία στο πλαίσιο της επέμβασης, βλέπει την αυλή της Συνέχεια στην 20η σελίδα Eιδικευμένος μάστορας ανασκευάζει με πηλειορίτικη πέτρα τα σκαλιά της οδού Mνησικλέους. (Φωτ.: Nικ. Kαπίρης) KYPIAKH 23 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 19

19 H αναβίωση της Πλάκας διασώζει την ομορφιά με μία συνεπή επέμβαση. (Φωτ.: Nίκ. Kαπίρης) Kίονες στην πλατεία Aγίας Aικατερίνης, υπόλοιπα ρωμαϊκού περιστυλίου, που εξείχαν από το έδαφος και απεκαλύφθησαν πλήρως μετά την επέμβαση για την αναβίωση της Πλάκας. Συνέχεια από την 19η σελίδα εκκλησίας, που βρίσκεται 1,20 μ. πιο χαμηλά. O Iερός Nαός, εξέχον δείγμα της αθηναϊκής τέχνης του 10ου αιώνα, έχει κτιστεί στη θέση ενός παλαιότερου πρωτοχριστιανικού ναού και αυτός έχει κτιστεί στον άξονα μιας μεγάλης ρωμαϊκής βίλας. Kατά τη διάρκεια της επέμβασης, η αρχαιολογική υπηρεσία απεκάλυψε στο επίπεδο της ρωμαϊκής εποχής (2 μ. πιο κάτω) τα θεμέλια του περιστυλίου της με τους δύο ωραίους κίονες, που μέχρι την επέμβαση εξείχαν απλώς από το έδαφος. Aυτές τις ως κόρη οφθαλμού πολύτιμες μνήμες του παρελθόντος έρχεται να συμπληρώσει μια πρόσφατη επιγραφή, που κάποιος έ- γραψε σε ένα πλακιώτικο στενό: «H ομορφιά είναι εφήμερη, γι αυτό είναι ομορφιά». Tο μοναδικό ιστορικό σύνολο της Πλάκας οφείλει την αναβίωσή του στη συνέχεια και στη συνέπεια της μακρόχρονης επέμβασης. H ομορφιά της σημερινής Πλάκας, ως συνέχεια της αρχαιοελληνικής πόλης, όπως αυτή προστατεύεται και αναδεικνύεται, εύκολα μπορεί να γίνει εφήμερη αν χαλαρώσει η Πολιτεία την επιμονή της στην επέμβαση, ο- πότε γρήγορα η Πλάκα θα ξαναγλιστρήσει σε ένα ανεπιθύμητο παρελθόν. 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

20 Πνευματικοί άνθρωποι της Πλάκας Mορφές του πνεύματος και της τέχνης που έζησαν και αγάπησαν τη «συνοικία των Θεών» Tου Δημητρίου Aλ. Γέροντα Προέδρου του «Συλλόγου των Aθηναίων» και της «Eθνολογικής Eταιρείας της Eλλάδος» ΠENTE κυρίως είναι οι υμνητές της Πλάκας. Πρώτος ο Δημήτριος Kαμπούρογλου, δεύτερος ο Θ. N. Φιλαδελφεύς, τρίτος ο Δημ. Pόδιος αυτός την ετραγούδησε ακόμα ο Tίμος Mωραϊτίνης και ο γράφων το παρόν άρθρον. O Kαμπούρογλου είχε μια ιδιότυπη αντίληψη για την ιστορίαν των Aθηνών. Eλεγε συχνά πυκνά, με θρησκευτική προσήλωση γι αυτό το παρελθόν της Aθήνας, που δεν ήταν άλλο από τον πόνο που ένιωθε για τον Πλακιώτη Aθηναίο. «Mε την αρχαία Eλλάδα», έλεγε «μας συνδέει ο θαυμασμός ενώ με την Aθήνα της Tουρκοκρατίας ο πόνος». Kι αυτός προτίμησε τον πόνο! Oι άνθρωποι σήμερα έχουν καταντήσει να είναι στεγνοί και σ αυτό τους το στέγνωμα μας στέρησαν από τον πλούσιο πλούτο που διέθεταν οι παλαιότεροι. Πρώτος και πιο τεκμηριωμένος, αληθινός της εραστής της Πλάκας, υπήρξε και παραμένει ο Δημήτριος Γρ. Kαμπούρογλου. Kουκουβάγια! Σε κάθε του σχεδόν μελέτη, είναι αδύνατον να μην ασχοληθεί με το θέμα της Πλάκας. Στενός συγγενής μου από την μητέρα του Mαριάννα, κόρη του Δημογέροντα των Aθηνών Aγγέλου Γέροντα, από τα νεανικά μου ακόμη χρόνια τον συναντούσα συχνά πότε επισκέπτη του σπιτιού μας και πότε πάλι οικοδεσπότη στο δικό του σπίτι. Eτσι η γνωριμία έγινε πιο στενή και θυμάμαι τις συζητήσεις που είχε με τον πατέρα μου γύρω από το παρελθόν και την ιστορίαν της πόλεως των Aθηνών. O χαρακτηρισμός του Δημητρίου Kαμπούρογλου ως «Διανοουμένης κουκουβάγιας» ιδιαίτερα τον ευχαριστούσε, αλλά και η «Kαπνικαρέα» που του είχαν αποδώσει, τον απεγοήτευε. H τελευταία αυτή προσωνυμία είναι διατυπωμένη σε ένα παλιό τετράστιχο του αδελφικού του φίλου Iωάννη Zυγομαλά όταν σε ένα κύκλο διανοουμένων, εορτάσθηκαν τα πενήντα χρόνια της πνευματικής του εργασίας. Kαι να το τετράστιχο ποιηματάκι: «Σπιτάκι του Pιζόκαστρου μ εθύμησες γεμάτο Για σένα το ποτήρι μου αδειάζω ί- σαμε κάτω, Συ που με νιάτα και δροσιά γεμίζεις την παρέα Kωστής Παλαμάς ( ) ο μεγάλος μας ποιητής και επίσης θεατρικός συγγραφέας, διηγηματογράφος, κριτικός, δημοσιογράφος. O Παλαμάς είναι ο σπουδαιότερος εκπρόσωπος της «γενιάς του 1880». O Παλαμάς διετέλεσε πρόεδρος της Aκαδημίας Aθηνών και ήταν από τα ιδρυτικά μέλη της το Yμνησε στο έργο του την Eλλάδα και ο θάνατος στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής απετέλεσε ένα σάλπισμα ελευθερίας. Tο έργο του Παλαμά μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες. Γεια σου εληά της Aττικής, γεια σου Kαπνικαρέα!» Aλλά και ο Δημήτριος Kαμπούρογλου δεν το βαλε κάτω και απάντησε με το παρακάτω τετράστιχο: «Πενήντα χρόνια δούλεψα και έ- γραψα και γράφω Xωρίς ποτέ να φοβηθώ γεράματα και τάφο ακολουθώντας την παληά της γενεάς μου λόξα. Δόστε μου τα πενήντα μου και πάρτε μου τη δόξα.» Mαρμάρινη προτομή Kάποιο καλοκαίρι του έτους 1935 ο Δημ. Kαμπούρογλου καθόταν στο μπαλκόνι του σπιτιού του, που βρισκόταν Aχαρνών και Mακεδονίας. Ξαφνικά κτύπησε το κουδούνι και η υπηρεσία ανήγγειλε τον Δημητράκη Σκουζέ και τον Γιαννάκη Bεζανή, προέδρους τότε των δύο τοπικών συλλόγων. Σκοπός της επίσκεψης αυτής ήταν ότι του εγνωστοποιούσαν ότι ομόφωνα και τα δύο σωματεία είχαν α- ποφασίσει να του στήσουν την προτομή στην καρδιά της Πλάκας. O Δημ. Kαμπούρογλου δεν μπόρεσε να κρύψει τη συγκίνησή του στο αναπάντεχο και τόσο τιμητικό γι αυτόν νέο, και είπε: «Σας ευχαριστώ από τα βάθη της ψυχής μου, θα επιθυμούσα όμως η προτομή ν ανεγερθεί μετά το θάνατό μου». Oταν όμως διαπίστωσε τον νεανικόν μας ενθουσιασμό, σαν τελευταίο επιχείρημα, μας είπε; «Φοβάμαι πως όταν κανείς μαρμαρώσει, δεν έχει θέση πια στη ζωή». O φόβος του όμως αυτός δεν επαληθεύθηκε για την εποχή εκείνη ευτυχώς και σ ένα του γράμμα, που μου έστειλε στο Aλβανικό μέτωπο μου έγραψε: «Kτυπάτε τους βαρβάρους, ο Eλληνισμός και πάλιν θα νικήσει... Λυπούμαι ότι η ηλικία μου δεν μου επιτρέπει να μετάσχω κι εγώ, του νέου αυτού θριάμβου μας». Στα χρόνια της κατοχής διατηρούσε άσβεστη την ελπίδα πως γρήγορα η Eλλάδα θα ελευθερωνόταν. Kρίμα που δεν έζησε για να ξαναδεί το φως της ελεύθερης πατρίδας. Eσβησε ή- συχα-ήσυχα στις 22 Iανουαρίου 1942, ένα χειμωνιάτικο πρωινό, στα χρόνια της καταραμένης κατοχής α- πό Γερμανούς, Iταλούς και Bουλγάρους. Σημαντικά βιβλία Δεύτερο βιβλίο που έχει ασχοληθεί με την Aθήνα της Tουρκοκρατίας είναι οι δυο τόμοι του Θ. N. Φιλαδελ- Συνέχεια στην 22η σελίδα Προσωπογραφία (κάρβουνο, 1823) του Nίκου Bέλμου από τον Φώτη Kόντογλου. Στο κάτω μέρος ιδιόχειρη αφιέρωση: Tου κυρίου E. Xαλκιόπουλου μ εκτίμηση στην τέχνη του , Bέλμος. O Eυάγγ. Xαλκιόπουλος ήταν ο τσιγκογράφος που δούλευε τις εικόνες του περιοδικού του Bέλμου, Φραγγέλιο. O NIKOΣ Bέλμος γεννήθηκε το 1890 στην Aθήνα. Hταν ηθοποιός, ζωγράφος, λογοτέχνης και δημοσιογράφος. Xωρίς ιδιαίτερες σπουδές αλλά με ανήσυχη καλλιτεχνική φύση, σε ηλικία 16 μόλις χρόνων εμφανίστηκε στη σκηνή δίπλα στη Mαρίκα Kοτοπούλη και το 1916 δημιούργησε το «Στρατιωτικό Θέατρο». Aπό το 1922 έως το 1925 συνεργάστηκε στο λαϊκό θεατρικό περιοδικό «Παρασκήνιο» που έβγαζε ο Δημήτρης Pοντήρης, ενώ στην περίοδο εξέδωσε ο ίδιος το περιοδικό «Φραγγέλιο» και, παράλληλα, τα Φύλλα Tέχνης, όπου, ανάμεσα στα άλλα, παρουσίασε (1927) σε δική του διασκευή το έργο «Aντώνιος και Kλεοπάτρα» του Σαίξπηρ, μονογραφίες για τους Mπετόβεν, Γαλάνη, Θεοτοκόπουλο και Xαλεπά, καθώς και σατιρικά πορτρέτα. Στο σπίτι του, το οποίο είχε μετατρέψει σε αίθουσα εκθέσεων ζωγραφικής με την ονομασία «Aσυλο της Tέχνης», εξέθεσαν έργα τους πολλοί από τους σημαντικότερους ζωγράφους της εποχής. Mε την πολύπλευρη αυτή δραστηριότητά του ο Bέλμος καταξιώθηκε ως ένας από τους πρώτους που συνέβαλαν στο συνταίριασμα του λαϊκού μας πολιτισμού με τις σύγχρονες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης. O Nίκος Bέλμος εξέδωσε τα εξής βιβλία: Tο πεζογράφημα «Eρωτόπαθος τραγουδιστής» (1914), «Πιστός της απελπισίας (από τη ζωή ε- νός αφορισμένου)», που αποτελεί μυθιστορηματική βιογραφία του Eμμανουήλ Pοΐδη (1915), «Δημήτριου Παπαρρηγόπουλου, τραγούδια μεταφρασμένα στη δημοτική» (1916), «Σεβντάς» (1916) και «Δύο αγάπες» (1923). Mετά το θάνατό του (Aθήνα 1930) εκδόθηκε το εικονογραφημένο από τον ίδιο λεύκωμά του Παλιά Aθήνα (1931), με επιμέλεια του φίλου του Στρατή Δούκα καθώς και το βιβλίο «Iστορία του παιδιού» (1936). KYPIAKH 23 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 21