Ίσως ποτέ άλλοτε να μην ήταν τόσο αναγκαίο ένα ταξίδι

Transcript

1 ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ... ΠΑΡΟΥΣΙΑΖOYN ΕΝΑ ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΓΕΓΟΝΟΣ Από τις απαρχές της ιστορίας έως τις ημέρες μας Κιβωτός αυτογνωσίας και ιστορικής μνήμης Ίσως ποτέ άλλοτε να μην ήταν τόσο αναγκαίο ένα ταξίδι στο χρόνο όσο σήμερα μας επιβάλλει η παρούσα συγκυρία, καθώς όλοι μας καλούμαστε σε μία νέα υπέρβαση, όπου θα απαιτηθούν θυσίες και αντοχές με ένα και μόνο εφόδιο, τη συλλογική και ιστορική μνήμη. Αυτήν ακριβώς την προσπάθεια αποτίμησης και τεκμηρίωσης του ιστορικού μας περελθόντος ακολουθεί μια ολοκαίνουργη έκδοση που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Αλέξανδρος» και τιτλοφορείται: «Επίτομη Εικονογραφημένη Ιστορία των Ελλήνων» Μέσα από τις σελίδες του ιστορικού αυτού λευκώματος, αναδύεται η πολυκύμαντη ιστορία μας, οροθετημένη από στιγμές λαμπρών υπερβάσεων, αλλά και χρόνων δίσεκτων και απύθμενων δοκιμασιών. Ενός μακραίωνου παρελθόντος που η χαραυγή του σ αυτόν εδώ τον τόπο ανιχνεύεται στα απώτερα βάθη της ανθρώπινης ύπαρξης. Το διάβα των Ελλήνων αναμφίβολα υπήρξε πρωτοπόρο, καθώς πορεύθηκε μέσα από ανεξερεύνητα για τον ανθρώπινο πολιτισμό πεδία. Κατάφερε, δε, να εδραιώσει παναθρώπινες αξίες και να δώσει σ όλη την ανθρωπότητα το στέρεο εκείνο κληροδότημα πάνω στο οποίο στηρίζεται μέχρι σήμερα ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός. Μία πορεία ενός λαού που πάνω από όλα αγαπά την ίδια τη ζωή και ξέρει να αγωνίζεται γι αυτήν. Άλλωστε ειναι κοινά αποδεκτό ότι οι Έλληνες έζησαν πάντα στα «ανήσυχα σπλάχνα της Ιστορίας» και διαμόφωσαν τη συλλογική τους συνείδηση και ταυτότητα με άξονα το αίτημα της ελευθερίας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στα Προλεγόμενα της έκδοσης, ο καθηγητής της Πολιτικής Ιστορίας της Νομικής Σχολής του Α.Π.Θ., Γιώργος Αναστασιάδης, πρόκειται για «Έργο που λειτουργεί ως κιβωτός ιστορικής αυτογνωσίας με παιδαγωγική αξία, η «Επίτομη Εικονογραφημένη Ιστορία των Ελλήνων» καλύπτει με ιστορικά τεκμήρια και επιλεγμένη εικονογραφία τις πιο σημαντικές πολεμικές, πολιτικές, πολιτειακές, κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές εξελίξεις και μεταβολές που συγκροτούν το «ιστορικό σώμα» του Ελληνισμού από την αρχαιότητα ως σήμερα. Αξιοποιώντας το μεγάλο απόθεμα γεγονότων, λόγου και εικόνων στην Ελληνική Ιστορία από τα προϊστορικά χρόνια και την αρχαιότητα, το Βυζάντιο, την Τουρκοκρατία, την Παλιγγενεσία του 1821 ως τη νεότερη και τη σύγχρονη Ελλάδα, πραγματοποιεί μια προσέγγιση ιδιαιτέρως χρήσιμη για τη γνώση, την τεκμηρίωση, την ερμηνεία και την κατανόηση της ιστορικής διαδρομής του Ελληνισμού. Η συγκεκριμένη επισκόπηση προσφέρει ένα όχημα που διασχίζει τους πιο χαρακτηριστικούς τόπους της Ιστορίας των Ελλήνων. Ταυτόχρονα, σμιλεύει με τέτοιον τρόπο το ιστορικό υλικό, ώστε η τελική σύνθεση πληροφοριών, στοιχείων, επισημάνσεων και φωτογραφιών, που διαθέτουν ιστορική αποδεικτική και συμβολική αξία, να λειτουργεί ως μηχανισμός υπέρβασης της λήθης, που όχι μόνο δεν επιτρέπει στην ελληνική πολιτεία να χάσει την ιστορική της μνήμη, και άρα τη δημοκρατική της αξιοπιστία, αλλά και συμβάλλει στην ανατροπή της «αποκοιμισμένης όρασης» και αδράνειας του νου. Επιβεβαιώνει, έτσι, τη διαπίστωση ότι η γνώση και η κατανόηση Η έκδοση είναι συλλεκτικού τύπου Σχήμα: 24x32 cm Σελίδες: 416 Eξώφυλλο: Έγχρωμο, σκληρό, με προστατευτική θήκη του ιστορικού μας υπόβαθρου είναι ο μόνος δρόμος που έχουμε για να αντιληφθούμε όχι μόνο την πολύπλοκη σχέση που συνδέει τα γεγονότα, τις ορατές και υπόγειες διαδρομές, τους θεσμούς, τα πρόσωπα, τις Τέχνες, τα Γράμματα, την παράδοση, τη λαϊκή πολιτιστική έκφραση και τη φωτογραφία, που έχει γίνει αναπόσπαστο μέρος της εικόνας του παρελθόντος (ένας καθρέπτης, στον οποίο κοιτάζουμε για να δούμε πώς ήμασταν άλλοτε ), αλλά επιπλέον και για να αναρωτηθούμε γιατί και πώς αλλάζει γύρω μας και εντός μας ο κόσμος. Το έργο δημιουργεί, τέλος, τις προϋποθέσεις για να καλυφθεί ένα μέρος από τη μαύρη τρύπα της ιστορικής μας παιδείας και για να πνεύσει ένα φρέσκο αεράκι στον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία μας θυμάται, διαβάζει και αναδεικνύει την ιστορία της, έτσι ώστε να διαμορφωθεί -ιδίως για τους νεότερους αναγνώστες- μια πιο εποικοδομητική σχέση με τα ουσιώδη, με τα καίρια της Ιστορίας μας, με όλα όσα καθόρισαν τη ζωή και τους ορίζοντες όλων μας σ αυτήν την «όμορφη και παράξενη πατρίδα». Η έκδοση προλογίζεται από τον Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο, καθώς και από τους Αρχιεπισκόπους Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ.κ. Ιερώνυμου Β, και της Κύπρου κ.κ. Χρυσοστόμου. ΚΑΝΕΤΕ ΤΩΡΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΑ ΣΑΣ! Φειδίου14-16, Τ.Κ Αθήνα, Τηλ.: , fax: ,

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κυπρο-αρχαϊκη ΠΕριοδοσ ( π.χ.). 83 Κυπρο-κλασικη ΠΕριοδοσ ( π.χ.). 87 Ελληνιστικη ΠΕριοδοσ ( π.χ.). 89 ρωμαϊκη ΠΕριοδοσ (30 π.χ. 330 μ.χ.). 91 ΒΥΖΑΝΤΙΟ σελ Ευχαριστίες. 13 Χαιρετισμός του Οικουμενικού Πατριάρχη, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως και Νέας Ρώμης. 15 Χαιρετισμός του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος. 17 Χαιρετισμός του Αρχιεπισκόπου Κύπρου. 19 Προλεγόμενα. 23 Εισαγωγή. 25 ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ σελ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ H Εποχή του Λίθου. 29 ΠαλαιοΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΣΗΜΕΡΑ). 29 ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΣΗΜΕΡΑ 6800 π.χ.). 29 ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( π.χ.). 30 Η Εποχή του Χαλκού. 33 ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ. 33 ΑΙΓΑΙΟ ΚΥΚΛΑΔΕΣ. 36 ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ. 41 ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΕΩΝ. 45 Η Κύπρος κατά τους προϊστορικούς χρόνους. 47 ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( π.χ.). 47 ΧαλκοΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( π.χ.). 48 Πρωιμη Εποχη του Χαλκου ( π.χ.). 48 Μεση Εποχη του Χαλκου ( π.χ.). 49 Υστερη Εποχη του Χαλκου ( π.χ.). 51 ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου ( π.χ.). 57 «ΣΚΟΤΕΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ». 57 ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( π.χ.). 57 Αρχαϊκή περίοδος ( π.χ.). 59 Κλασική περίοδος ( π.χ.). 65 ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ. 65 ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΑ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ. 67 ΑΠΟ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΕΩΣ ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ. 70 Ελληνιστική περίοδος ( π.χ.). 72 Ρωμαϊκή περίοδος (146 π.χ. 330 μ.χ.). 76 Η Κύπρος κατά τους ιστορικούς χρόνους. 83 Κυπρο-γεωμετρικη ΠΕριοδοσ ( π.χ.). 83 Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΣΤΟΝ ΗΡΑΚΛΕΙΟ ( ) Ο Μέγας Κωνσταντίνος αυτοκράτορας στο ανατολικό και δυτικό ρωμαϊκό κράτος. 95 ΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ. 95 Οι αυτοκράτορες μέχρι τον Θεοδόσιο Α. 97 Οι αυτοκράτορες μετά τον Θεοδόσιο Α μέχρι τον Ιουστινιανό. 97 Ο Ιουστινιανός και το έργο του. 99 ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ. 99 Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΑ ΚΤΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ: Η ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ. 101 Η ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ ΕΝΑΝΤΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ. 104 Οι διάδοχοι του Ιουστινιανού. 104 Ο Ηράκλειος. 105 Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ. 106 Η Εξαπλωση των Αραβων στισ Βυζαντινεσ Περιοχεσ. 106 Οι τέχνες και τα γράμματα από τον 4ο έως τον 7ο αιώνα. 107 Η ΜΕΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( ) Οι διάδοχοι του Ηρακλείου. 109 Η δυναστεία των Ισαύρων. 110 Οι διάδοχοι του Λέοντα Γ. 110 Η Εικονομαχία: πρώτη φάση. 111 Ο Νικηφόρος Α και η εξ Αμορίου δυναστεία. 111 Δεύτερη φάση της Εικονομαχίας ( ). 113 Ο εκχριστιανισμός των Σλάβων. 113 Η δυναστεία των Μακεδόνων. 114 Ο Κωνσταντίνος Ζ ο Πορφυρογέννητος και οι διάδοχοί του. 116 Οι τελευταίοι Μακεδόνες αυτοκράτορες και η παρακμή. 119 Η εμφάνιση των Σελτζούκων Τούρκων. 120 Η δυναστεία των Κομνηνών. 123 Η δυναστεία των Αγγέλων. 126 Οι τέχνες, οι επιστήμες και τα γράμματα από τον 6ο έως το 12ο αιώνα. 127 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ. 127 ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. 129 Βυζαντινή Κύπρος. 133 Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ ( ) Τα φραγκικά ή λατινικά κράτη

3 Τα ελληνικά κράτη επί Φραγκοκρατίας έως το τέλος της βυζαντινής περιόδου. 143 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΙΚΑΙΑΣ ( ). 143 Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ ( ). 143 ΤΟ ΔΕΣΠΟΤΑΤΟ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ( ). 144 Η Λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης ( ). 144 Η Φραγκοκρατία στην Κύπρο. 147 Ο ΡΙΧΑΡΔΟΣ Ο ΛΕΟΝΤΟΚΑΡΔΟΣ (1191) ΚΑΙ ΟΙ ΝΑΐΤΕΣ ΙΠΠΟΤΕΣ ( ). 147 ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΩΝ ΛΟΥΖΙΝΙΑΝ ( ). 147 ΒΕΝΕΤΟΙ ( ). 151 Η ΥΣΤΕΡΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( ) Η ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης (1261). 155 Η δυναστεία των Παλαιολόγων. 155 Η πολιορκία και η άλωση της Κωνσταντινούπολης. 159 Τα γράμματα και οι τέχνες κατά τους τελευταίους βυζαντινούς αιώνες. 161 Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΕΓΕΡΤΗ ΡΗΓΑ ΦΕΡΑΙΟΥ. 189 ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ. 189 Οι δυσκολίες του Αγώνα. 191 Οθωμανική Κύπρος. 192 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ σελ Η Επανάσταση στη Μολδοβλαχία. 201 Η ΕΝΑΡΞΗ ΤΟΥ AΓΩΝΑ. 201 Η ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΜΟΛΔΟΒΛΑΧΙΑ. 201 Ο ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ ΚΑΙ Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΟΥ ΣΟΥΛΙΟΥ. 203 Η έκρηξη της Επανάστασης στην Πελοπόννησο. 203 Η έκρηξη της Επανάστασης στη Στερεά Ελλάδα και τα νησιά. 204 Η κήρυξη της Επανάστασης στη Μακεδονία. 204 Τα αντίποινα των Οθωμανών. 204 Τα γεγονότα του πρώτου έτους της Επανάστασης. 205 Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ. 205 Oθωμανικη Περιοδοσ σελ O υπόδουλος Ελληνισμός και η αντίδραση στον κατακτητή. 167 Η συνέχεια των τουρκικών κατακτήσεων. 167 Η αρχή της παρακμής της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. 168 Η κατάληψη της Κρήτης. 169 Πολεμικά γεγονότα. 171 Η θέση του Ελληνισμού στο πλαίσιο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. 172 ΤΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ. 172 ΟΙ ΦΑΝΑΡΙΩΤΕΣ. 173 ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ. 174 Αρματολοί και κλέφτες. 174 ΟΙ ΚΛΕΦΤΕΣ. 174 ΟΙ ΑΡΜΑΤΟΛΟΙ. 174 Η πνευματική κίνηση του Ελληνισμού κατά τον 15ο και 16ο αιώνα. 178 Η ελληνική διασπορά. 178 ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ. 178 Πνευματική και καλλιτεχνική αναγέννηση και ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός. 181 Η ελληνική οικονομική αναγέννηση του 18ου αιώνα (βιοτεχνία, εμπόριο, ναυτιλία). 183 Τα Επτάνησα. 184 Οι επαναστατικοί αγώνες των Ελλήνων κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. 184 Η επανάσταση του και η ρωσική βοήθεια (τα Ορλωφικά). 184 Ο Λάμπρος Κατσώνης στο Αιγαίο. 185 Οι αγώνες των Σουλιωτών. 187 Η εξέγερση του Βλαχάβα. 189 Προετοιμασία για την Επανάσταση του Η Α ΕΘΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΔΑΥΡΟ. 206 ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ ΕΤΟΥΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ. 206 Η ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑΣ. 206 Τα γεγονότα του Ο ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΧΙΟΥ. 206 Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΟΥ ΔΡΑΜΑΛΗ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΙΚΗ ΣΤΑ ΔΕΡΒΕΝΑΚΙΑ. 207 Η ΗΤΤΑ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΠΕΤΑ. 208 Η ΠΡΩΤΗ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ. 208 Τα γεγονότα του ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ. 209 ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΤΟΥ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΡΕΥΜΑΤΟΣ. 209 Τα γεγονότα του Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΩΝ. 210 ΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΟΥ Τα γεγονότα του Ο ΙΜΠΡΑΗΜ ΑΠΟΒΙΒΑΖΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ. 211 Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΚΑΙ Η ΕΞΟΔΟΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ. 211 Τα γεγονότα του ΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ Τα γεγονότα του Η Γ ΕΘΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΤΡΟΙΖΗΝΑΣ. 214 Ο ΑΓΩΝΑΣ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΚΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗ. 214 Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΕ ΚΙΝΔΥΝΟ Η ΙΟΥΛΙΑΝΗ ΣΥΜΒΑΣΗ. 214 Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΙΝΟΥ. 215 Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η λήξη της Επανάστασης ( ). 218 ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟ Η ΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ. 218 Από το πρωτόκολλο του Λονδίνου στην άφιξη του Όθωνα ( ). 221 ΤΟ ΕΡΓΟ ΚΑΙ Η ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ. 221 ΤΟ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΤΟΥ ΛΟΝΔΙΝΟΥ ΚΑΙ Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΟΘΩΝΑ ΩΣ ΗΓΕΜΟΝΑ. 221 Η ελληνική Επανάσταση και η Κύπρος

4 Η συγκροτηση ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ τελη 19ου ΑΙΩΝΑ σελ Η περίοδος της ακυβερνησίας και η άφιξη του Όθωνα. 227 Η βασιλεία του Όθωνα έως το Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΛΥΤΗΣ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ ( ). 227 Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ 3ΗΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1843 ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ Η περίοδος της Συνταγματικής μοναρχίας ( ). 231 ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΙΣ ΚΑΙ Ο ΚΡΙΜΑΪΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ. 231 Η ΔΥΣΑΡΕΣΚΕΙΑ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΟΘΩΝΑ. 232 Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1862 ΚΑΙ Η ΕΞΩΣΗ ΤΟΥ ΟΘΩΝΑ. 232 Το ελληνικό κράτος από το 1862 έως το Η ΕΘΝΟΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΚΑΙ Η ΕΚΛΟΓΗ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Α ΩΣ ΒΑΣΙΛΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ. 233 Η ΕΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΠΤΑΝΗΣΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΥΟΜΕΝΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ. 233 Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ). 235 Η Κρητική εξέγερση και η πορεία του Ανατολικού Ζητήματος. 237 Η ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ( ). 237 Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΗΣ ΕΞΑΡΧΙΑΣ. 238 Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ. 238 Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΒΕΡΟΛΙΝΟΥ (1878) ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΑΡΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ-ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ. 240 Η περίοδος του δικομματισμού και ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος του ΟΙ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΧΑΡΙΛΑΟΥ ΤΡΙΚΟΥΠΗ ΚΑΙ Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΥ. 241 Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΡΩΜΥΛΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΒΟΥΛΓΑΡΟΥΣ. 244 Ο ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (1897) ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΤΤΑ. 244 Ο 20οσ ΑΙΩΝΑσ σελ Ο Μακεδονικός αγώνας. 249 Η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. 252 Το κίνημα των Νεοτούρκων. 256 Η πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα και το κίνημα στο Γουδί. 258 Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και οι νέοι πολιτικοί συσχετισμοί. 259 Οι Βαλκανικοί πόλεμοι. 261 Ο Α ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ( ) ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΡΡΕΟΥΣΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ. 261 Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΑΥΜΑΧΙΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΟΛΟΥ. 262 Ο Β ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (ΙΟΥΝΙΟΣ-ΙΟΥΛΙΟΣ 1913) ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ. 266 Ο εθνικός διχασμός και η εμπλοκή της Ελλάδας στον Α Παγκόσμιο πόλεμο. 267 Το όραμα της Μεγάλης Ελλάδας και η Μικρασιατική καταστροφή. 271 Η Ελλάδα του Μεσοπολέμου ( ). 277 Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. 281 Η αγγλική κυριαρχία στην Κύπρο. 282 Η ΑΝΑΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ. 282 ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ, ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. 283 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΜΕΧΡΙ ΤΟ Η Ελλάδα στη δίνη του Β Παγκοσμίου πολέμου. 289 Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ. 296 Η ΕΞΟΡΙΣΤΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ. 297 ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ. 298 ΤΑΓΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ. 305 ΤΟ ΣΥΜΦΩΝΟ ΤΟΥ ΛΙΒΑΝΟΥ. 305 Η Απελευθέρωση. 307 Η Κύπρος κατά το Β Παγκόσμιο πόλεμο. 307 Η Ελλάδα μετά την Απελευθέρωση: το προοίμιο της σύγκρουσης. 309 Η έναρξη των συγκρούσεων. 309 Η συμφωνία της Βάρκιζας. 311 Ο εμφύλιος πόλεμος. 312 Η ΤΕΛΙΚΗ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ. 317 ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ. 317 Η πνευματική κίνηση στην Ελλάδα κατά το Α μισό του 20ού αιώνα. 318 Η περίοδος της Ανασυγκρότησης ( ). 321 ΟΙ ΦΟΡΕΙΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ. 322 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ Κ.Κ.Ε. ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΟΔΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΓΟΥ ΕΩΣ ΤΗΝ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗ ( ). 326 ΟΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ. 329 ΤΑ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΑΝΑ ΤΟΥ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ Κύπρος: η πορεία προς την ανεξαρτησία ( ). 335 Η οκταετία Καραμανλή ( ). 337 Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗ. 337 Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗ. 339 Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΥΠΡΙΑΚΟ. 340 ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗ. 346 Από την άνοδο της Ένωσης Κέντρου έως το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου Το Κυπριακό και οι ελληνοτουρκικές σχέσεις ( ). 353 Το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967 και η επιβολή της δικτατορίας. 355 Το Κυπριακό και οι ελληνοτουρκικές σχέσεις από το 1967 έως το Από την επάνοδο της Δημοκρατίας στην Ελλάδα μέχρι την άνοδο του ΠΑ.ΣΟ.Κ. στην εξουσία ( ). 367 Η δεκαετία του Η δεκαετία του Κύπρος: από την ανεξαρτησία στη διχοτόμηση ( ). 383 οι Απαρχεσ του 21ου ΑΙΩΝΑ σελ Η τετραετία Χρονολόγιο ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ Ενδεικτική βιβλιογραφία

5 Τμήμα της ζωφόρου του Παρθενώνα (ανατολική πλευρά), όπου εικονίζονται (από αριστερά προς δεξιά) ο Ποσειδώνας, ο Απόλλωνας και η Άρτεμις, π.χ. (Μουσείο Ακρόπολης, Αθήνα). Άνω: Γενική άποψη του βράχου της Ακρόπολης. Κάτω: Μία από τις Καρυάτιδες της νότιας πρόστασης του Ερεχθείου, 416 π.χ. (Μουσείο Ακρόπολης, Αθήνα). Ο γλυπτός διάκοσμος του Παρθενώνα Τα γλυπτά που κοσμούσαν τον Παρθενώνα περιλάμβαναν δύο αετώματα (με το θέμα της έριδας μεταξύ Ποσειδώνα και Αθηνάς στο δυτικό αέτωμα και της γέννησης της Αθηνάς στο ανατολικό), ενενήντα δύο μετόπες (με μάχες μεταξύ Κενταύρων και Λαπιθών στη νότια πλευρά, σκηνές από τη Γιγαντομαχία στην ανατολική, την άλωση της Τροίας στη βόρεια και την Αμαζονομαχία στη δυτική) και μία ζωφόρο, που περιέτρεχε τον κυρίως ναό (πομπή Παναθηναίων). Ήταν κατασκευασμένα από πεντελικό μάρμαρο. Φιλοτεχνήθηκαν και τοποθετήθηκαν στο μνημείο κατά το τρίτο τέταρτο του 5ου π.χ. αιώνα. Στο τεράστιο έργο της φιλοτέχνησης των γλυπτών εργάστηκε πλήθος ταλαντούχων τεχνιτών υπό την επίβλεψη του εμπνευσμένου γλύπτη Φειδία και των μαθητών του, Αλκαμένη του Αθηναίου και Αγοράκριτου του Παρίου. Τόσο η τεχνική όσο και η τεχνοτροπία των γλυπτών του Παρθενώνα αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα του απογείου, στο οποίο είχε φτάσει η αθηναϊκή γλυπτική γύρω στα μέσα του 5ου αιώνα. Στο γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα αποτυπώνονται όλες οι κακουχίες, οι πυρκαγιές, οι βομβαρδισμοί, οι λεηλασίες και οι τροποποιήσεις που έχει υποστεί ο ναός αυτός καθαυτός. Κατά την αρχαιότητα ξέσπασε τουλάχιστον μία πυρκαγιά, πιθανότατα το 2ο αιώνα μ.χ., ενώ τον 6ο ή 7ο μ.χ. αιώνα τα κεντρικά γλυπτά του ανατολικού αετώματος αφαιρέθηκαν, προκειμένου να μετατραπεί ο Παρθενώνας σε χριστιανική εκκλησία. Μεγάλο μέρος των γλυπτών καταστράφηκε το 1687, όταν ο Βενετός Φραγκίσκος Μοροζίνι βομβάρδισε την Ακρόπολη των Αθηνών. Η μεγαλύτερη λεηλασία των γλυπτών συνέβη μεταξύ των ετών 1799 και 1812 από το λόρδο Έλγιν, ο οποίος απέσπασε και μετέφερε στη Μεγάλη Βρετανία τα περισσότερα από αυτά. Εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου και η επιστροφή τους στην Ελλάδα αποτελεί πάγιο αίτημα του ελληνικού κράτους κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. Λίγα γλυπτά μεταφέρθηκαν στη Γαλλία, όπου φυλάσσονται στο Λούβρο, ενώ ορισμένα παρέμειναν στην Ακρόπολη. Μία από τις μετόπες του Παρθενώνα (νότια πλευρά), όπου απεικονίζεται μάχη μεταξύ κενταύρου και Λαπίθη, 442 π.χ. (Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο). 68 ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ 69

6 Ο ναός του Ολυμπίου Διός στα νότια της Ακρόπολης των Αθηνών. Επί Αδριανού το ιερό ανακαινίσθηκε και συμπληρώθηκε με νέα κτίσματα. Η Αθήνα του Αδριανού Αδριανός (Puplius Aelius Traianus Hadrianus) διετέλεσε αυτοκράτορας από το 117 μ.χ. έως το 138. Αν και Ο ικανός στρατιωτικός και πολιτικός, έχει μείνει στην ιστορία ως προστάτης των τεχνών και των γραμμάτων, καθώς και χορηγός και εμπνευστής σημαντικών αρχιτεκτονικών έργων στη Ρώμη, αλλά και σε ολόκληρη την έκταση των ρωμαϊκών αποικιών. Το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το περίφημο τείχος, που ξεκίνησε να οικοδομείται το 122 μ.χ. στη Βρετανία, προκειμένου να προστατεύσει την επαρχία από επιδρομές και από την εισβολή των Καλυδωνίων. Στο πλαίσιο των πολυάριθμων ταξιδιών που πραγματοποίησε, προκειμένου να επιθεωρεί τη διοίκηση των ρωμαϊκών επαρχιών, ο φιλέλληνας Αδριανός επισκέφτηκε και την Ελλάδα. Το φθινόπωρο του 124 μ.χ. έφτασε στην Αττική και πήρε μέρος στα Ελευσίνια Μυστήρια του έτους, ενώ την άνοιξη της επόμενης χρονιάς πρωτοστάτησε στα Διονύσια. Επισκέφθηκε την Αθήνα δύο φορές ακόμη. Ο θαυμασμός του Ρωμαίου αυτοκράτορα για την πόλη είναι ιδιαίτερα εμφανής στα σημαντικά οικοδομήματα με τα οποία την κόσμησε, επαναφέροντας την παλιά της αίγλη. Επί Αδριανού η Αθήνα γνώρισε μία περίοδο έντονης οικοδομικής δραστηριότητας, καθώς και πνευματικής και καλλιτεχνικής ακμής. Οι Αθηναίοι, για να εκφράσουν την ευγνωμοσύνη τους, έστησαν περίπου εκατό βωμούς και δεκάδες αγάλματα προς τιμήν του, καθώς και την εντυπωσιακή θριαμβική αψίδα, γνωστή ως «Πύλη του Αδριανού». Κάποια από τα έργα του Αδριανού είναι η βιβλιοθήκη στην περιοχή της σημερινής Πλάκας (Μοναστηράκι), το περίφημο υδραγωγείο που έφερνε νερό από την Πεντέλη και, βέβαια, η ολοκλήρωση της ανοικοδόμησης του τεράστιου ναού του Ολυμπίου Διός, με τον οποίο ο αυτοκράτορας ταυτίστηκε, καθώς, σύμφωνα με πλήθος επιγραφών, λατρευόταν με την επωνυμία «Ολύμπιος». Η βιβλιοθήκη που έκτισε ο Αδριανός το 132 μ.χ. κοντά στο Μοναστηράκι. Η μνημειώδης πύλη που έκτισαν οι Αθηναίοι το μ.χ. έξω από τον περίβολο του Ολυμπιείου ως ένδειξη ευγνωμοσύνης προς το Ρωμαίο αυτοκράτορα Αδριανό για τα πολυάριθμα έργα του στην Αθήνα. 78 ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ 79

7 Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΣΤΟΝ ΗΡΑΚΛΕΙΟ ( ) Ο Μέγας Κωνσταντίνος αυτοκράτορας στο ανατολικό και δυτικό ρωμαϊκό κράτος O Κωνσταντίνος γεννήθηκε στη Ναϊσσό το 272. Γονείς του ήταν ο Ρωμαίος καίσαρας Κωνστάντιος ο Χλωρός, ο οποίος υπήρξε αυτοκράτορας της Δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας κατά την περίοδο , και η Ελένη (μετέπειτα Αγία Ελένη). Διαδέχθηκε τον πατέρα του το 306, ενώ επτά χρόνια αργότερα, το 313, υπέγραψε μαζί με τον Λικίνιο, αύγουστο της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ( ), το διάταγμα των Μεδιολάνων, σύμφωνα με το οποίο κατοχυρώθηκε η ανεξιθρησκία και η θρησκευτική ελευθερία. Με τ ά τ η ν ί κ η τ ο υ ε π ί τ ο υ λ ι κ ι ν ί ου το 324 στη μάχη της Χρυσούπολης, ο Κωνσταντίνος έγινε μονοκράτορας ολόκληρης της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Το έτος αυτό θεωρείται από πολλούς ιστορικούς ορόσημο, που ορίζει το πέρασμα από τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία στη Βυζαντινή. Ο Κωνσταντίνος αποφάσισε να μεταφέρει την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας από τη Ρώμη και επέλεξε την πόλη Βυζάντιο της Θράκης, αρχαία αποικία των Μεγαρέων. Η πόλη ήταν κτισμένη σε εξαιρετική από στρατηγική άποψη θέση και διέθετε τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του εμπορίου, καθώς και της γεωργίας και κτηνοτροφίας. Η οικοδόμηση άρχισε το 324 και ολοκληρώθηκε το 330. Η πόλη οχυρώθηκε με τείχη, ενώ οικοδομήθηκαν ανάκτορα, ναοί και δημόσια κτήρια. Η νέα πρωτεύουσα ονομάστηκε στην αρχή Νέα Ρώμη και αργότερα Κωνσταντινούπολη, προς τιμήν του ιδρυτή της. Το 325 ο Κωνσταντίνος συγκάλεσε την Α Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια, με σκοπό την καταδίκη του Αρείου, ο οποίος υποστήριζε ότι ο Χριστός ήταν κτίσμα του Θεού και όχι τέλειος Θεός. Στη Σύνοδο καταδικάστηκε ο Άρειος, αναγνωρίστηκε το «ομοούσιο» του Υιού με τον Πατέρα και συντάχθηκαν τα οκτώ πρώτα άρθρα του Συμβόλου της Πίστεως. Ελεφαντοστέινο δίπτυχο, στο αριστερό φύλλο του οποίου απεικονίζεται η (παλιά) Ρώμη και στο δεξί η Νέα Ρώμη (Κωνσταντινούπολη), 6ος αιώνας (Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης, Βιέννη). Οι διάδοχοι του Μεγάλου Κωνσταντίνου Δεξιά: Κεφαλή κολοσσιαίου ανδριάντα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, 4ος αιώνας (Μουσείο Καπιτωλίου, Ρώμη). μ ε γά λ ο ς κ ω ν σ τα ν τ ί ν ο ς π έ θ α ν ε το 337 και σύντομα Ο ξέσπασαν βίαια γεγονότα σχετικά με τη διαδοχή του, παρόλη τη φροντίδα που ο ίδιος επέδειξε σχετικά. Το ίδιο έτος ανακηρύχθηκαν αύγουστοι οι γιοι του, Κωνσταντίνος Β ( ), Κωνστάντιος και Κώνστας, που μοιράστηκαν την αυτοκρατορία. Ο Κωνστάντιος ανέλαβε την Ανατολή, ενώ ο Κωνσταντίνος Β και ο Κώνστας μοιράστηκαν τις επαρχίες της Δύσης. Ο Κωνστάντιος Β, μετά από πολυετείς διαμάχες με τους αδελφούς του, κυριάρχησε σε όλη την αυτοκρατορία, που έγινε με αυτόν τον τρόπο και πάλι ενιαία. Οι πολιτικές διαμάχες συνοδεύτηκαν από θρησκευτικές, καθώς ο Κωνστάντιος ακολούθησε τη διδασκαλία του Αρείου, ενώ ο αδελφός του, Κώνστας, παρέμεινε πιστός στις αποφάσεις της Συνόδου της Νίκαιας. Τις εσωτερικές ταραχές εκμεταλλεύθηκαν οι εχθροί του κράτους, το οποίο απειλούνταν άμεσα από τους Πέρσες στην Ανατολή και από βαρβαρικές φυλές στο Βορρά, ενώ 94 ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ 95

8 Τα επιτεύγματα της τέχνης του 6ου αιώνα: ο ναός της Tου Θεού Σοφίας Άνω: Ψηφιδωτό με τη μορφή του Χριστού από τη σκηνή της Δεήσεως στο υπερώο της Αγίας Σοφίας, β μισό 13ου αιώνα. Δεξιά: Άποψη του εσωτερικού της Αγίας Σοφίας. ο σημαντικότερο δημιούργημα της τέχνης της περιόδου του Ιουστινιανού Α Τ ( ) και σύμβολο της Ορθοδοξίας για πολλούς αιώνες, ο ναός της Αγίας Σοφίας δεσπόζει ακόμα και σήμερα στην Κωνσταντινούπολη. Ο τρίτος κατά σειρά ναός της Tου Θεού Σοφίας ανοικοδομήθηκε στη θέση βασιλικής, που καταστράφηκε κατά τη Στάση του Νίκα το 532. Οι εργασίες οικοδόμησης του νέου ναού διήρκεσαν μόλις πέντε έτη και το 537 o ναός εγκαινιάστηκε από τον ίδιο τον Ιουστινιανό, που ενθουσιασμένος αναφώνησε «Νενίκηκά σε, Σολομών». Οι δύο αρχιτέκτονες, Ανθέμιος και Ισίδωρος, εφάρμοσαν ένα πρωτοποριακό σχέδιο συνδυάζοντας δύο αρχιτεκτονικούς τύπους, της βασιλικής και του περίκεντρου κτίσματος, δημιουργώντας τον αρχιτεκτονικό τύπο της τρουλαίας βασιλικής. Ο τύπος αυτός θα επικρατήσει στη βυζαντινή ναοδομία και θα οδηγήσει αργότερα στη δημιουργία του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού. Κύριο χαρακτηριστικό του ναού της Αγίας Σοφίας είναι η τετράγωνη κάτοψη και ο τεράστιος τρούλος, που στηρίζεται σε τέσσερα τόξα. Ο ναός στη σημερινή του μορφή έχει υποστεί διάφορες μετατροπές λόγω φυσικών καταστροφών και ιστορικών γεγονότων. Το 1453 ο ναός μετατράπηκε από τον Μωάμεθ Β σε μουσουλμανικό τέμενος και παρέμεινε έτσι μέχρι το 1934, οπότε μετατράπηκε σε μουσείο από τον Κεμάλ Ατατούρκ. Στο εσωτερικό του σώζονται τμήματα ψηφιδωτής διακόσμησης διαφόρων εποχών, ενώ σπουδαίος είναι και ο γλυπτός διάκοσμος, που χρονολογείται κυρίως στον 6ο μ.χ. αιώνα. 102 ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ 103

9 Η ΜΕΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( ) M Οι διάδοχοι του Ηρακλείου ε τους διαδόχους του Ηρακλείου ξεκινά η Μέση Βυζαντινή περίοδος, που αρχίζει το 641 και λήγει το 1204 με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους. Μετά το θάνατο του Ηρακλείου στο θρόνο ανήλθε ο γιος του, Κωνσταντίνος Γ (641), ο οποίος παρέμεινε αυτοκράτορας για λίγους μήνες, καθώς πέθανε σε νεαρή ηλικία. Τον διαδέχθηκε ο Κώνστας Β ( ), εγγονός του Ηρακλείου, ο οποίος υπήρξε επιπόλαιος, πράγμα που επέτρεψε στους Άραβες να κατακτήσουν τη Συρία και την Παλαιστίνη, να αποκτήσουν στόλο και να καταλάβουν την Κύπρο (649) και τη Ρόδο (649), καθώς και να λεηλατήσουν την Κρήτη και τη Μικρά Ασία φτάνοντας μέχρι τη Χαλκηδόνα (668), αναγκάζοντας το βυζαντινό κράτος να υπογράψει ταπεινωτική Συνθήκη. Ο Κώνστας Β πολέμησε με επιτυχία τους Σλάβους της Βαλκανικής, αλλά επιχείρησε άσκοπες εκστρατείες στη Σικελία και την Αφρική. Το 663 εξεστράτευσε ανεπιτυχώς στην Ιταλία κατά των Λογγοβάρδων χάνοντας στρατιώτες, αλλά τελικά κατέλαβε την Καρχηδόνα. Ο Απόστολος Πέτρος με το Χριστό, τη Θεοτόκο και ανδρική μορφή εντός μεταλλίων. Κηρόχυτη εγκαυστική εικόνα, 6ος-7ος αιώνας (Μονή Αγίας Αικατερίνης, Όρος Σινά, Αίγυπτος). Σόλιδος με προτομή του Κωνσταντίνου Δ ( ) και του γιου του, Ιουστινιανού Β ( , ) στον εμπροσθότυπο. Με τ ά τ ο ν κ ώ ν σ τ α β ανέβηκε στο θρόνο ο γιος του, Κωνσταντίνος Δ ο Πωγωνάτος ( ), που αποδείχθηκε ικανός και θαρραλέος αυτοκράτορας. Το 673 πραγματοποιήθηκε μεγάλη επιδρομή των Αράβων στην Κωνσταντινούπολη. Η πρωτεύουσα πολιορκήθηκε για πέντε χρόνια. Τελικά ο Κωνσταντίνος με τη βοήθεια του υγρού πυρός, που εφεύρε ο μηχανικός Καλλίνικος, κατέκαψε πολλά πλοία των Αράβων, ενώ τους υποχρέωσε να συνάψουν ταπεινωτική ειρήνη και να πληρώσουν φόρο. Στη συνέχεια όμως, οι Άραβες κατέλαβαν όλη τη Βόρεια Αφρική φτάνοντας έως τον Ατλαντικό (681). Από το 675 έως το 681 οι Αβαροσλάβοι μαζί με τους Βουλγάρους πολιόρκησαν επανειλημμένως τη Θεσσαλονίκη, αλλά αποκρούστηκαν με ηρωισμό. Επί Κωνσταντίνου Δ οι Βούλγαροι εγκαταστάθηκαν στην Κάτω Μοισία (σημερινή Βουλγαρία), ανάμεσα στο Δούναβη και τον Αίμο. Από εκεί, με αρχηγό τον Ασπαρούχ, έκαναν επιδρομές προς νότο και λεηλατούσαν τις βυζαντινές επαρχίες, φτάνοντας μερικές φορές μέχρι την Κωνσταντινούπολη. Το 679 ο Κωνσταντίνος Δ εξεστράτευσε εναντίον τους, αλλά αρρώστησε και επέστρεψε, παραχωρώντας στον Ασπαρούχ όλη την Κάτω Μοισία, όπου ο Βούλγαρος ηγεμόνας ίδρυσε κράτος με πρωτεύουσα τη Βάρνα, υποτάσσοντας όλες τις σλαβικές φυλές που ζούσαν στην περιοχή. Ο γιος και διάδοχος του Κωνσταντίνου Δ, Ιουστινιανός Β ( , ), λόγω της πνευματικής αστάθειας και της σκληρότητας που επέδειξε, σε συνδυασμό με τη βίαιη καταστολή εξεγέρσεων, ξεσήκωσε το λαό, με αποτέλεσμα να εκθρονιστεί. Στο θρόνο ανήλθε ο Λεόντιος ( ) και στη συνέχεια ο Τιβέριος Β ( ). Ο Ιουστινιανός Β κατόρθωσε να ανακτήσει την εξουσία του, αλλά παρασυρμένος από αισθήματα εκδίκησης προέβη σε ενέργειες που εξόργισαν τους υπηκόους του και τελικά συνελήφθη και σκοτώθηκε. Έτσι, έληξε άδοξα η 108 ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ 109

10 Η μάχη της Δαμιέττας μεταξύ Σταυροφόρων και Μαμελούκων το 1167 σε μικρογραφία από γαλλικό χειρόγραφο (Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, Παρίσι). Ο Μανουήλ Ά Κομνηνός σε μικρογραφία από βυζαντινό χειρόγραφο, μέσα 12ου αιώνα (Βιβλιοθήκη Βατικανού, Ρώμη). Ο γιος του Αλεξίου Α, Ιωάννης Β ( ), φιλοδοξώντας να ανακτήσει όλα τα χαμένα εδάφη της αυτοκρατορίας, πραγματοποίησε διαρκείς πολέμους. Νίκησε τους Σελτζούκους ανακτώντας τη Λαοδίκεια, τη Σωζόπολη και την Κασταμονή (1133) και τους Πετσενέγους (1122) κοντά στη Βερόη της Βουλγαρίας (Στάρα Ζαγορά). Τέλος, νίκησε τους Σέρβους και τους Ούγγρους (1128) και ετοίμαζε εκστρατεία, για να απελευθερώσει την Ιερουσαλήμ από τους Σταυροφόρους, αλλά πληγώθηκε σε κυνήγι αγριόχοιρου και πέθανε σε ηλικία μόλις 55 ετών. Σφάλμα του Ιωάννη ήταν ότι δεν συγκρότησε ναυτικό και, όταν προσπάθησε να αφαιρέσει τα προνόμια από τους Βενετούς, αυτοί του κήρυξαν πόλεμο ( ), με αποτέλεσμα την ανανέωσή τους. Ο Ιωάννης είχε ορίσει διάδοχό του το μικρότερο γιο του, Μανουήλ Α ( ). Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του η αυτοκρατορία έφτασε στο απόγειο της κομνήνειας αναγέννησης. Σχεδόν ταυτόχρονα με την ανάρρησή του στο θρόνο, οι Νορμανδοί ξανάρχισαν τις επιθέσεις στην κυρίως Ελλάδα και τα νησιά (1147). Ο Μανουήλ, με τη βοήθεια των Βενετών, έφτασε έως την Ιταλία, με σκοπό να διαλύσει το κράτος των Νορμανδών. Τελικά πραγματοποίησε συμφωνία μαζί τους, αλλά ως αντάλλαγμα για τη βοήθεια των Βενετών παραχώρησε κι άλλα προνόμια, που επεκτάθηκαν και στους Γενουάτες και τους Πιζάνους ( ). Ο Μανουήλ Α ταλαιπωρήθηκε από τους Σταυροφόρους της Β Σταυροφορίας ( ), που λεηλατούσαν τις περιοχές που διέσχιζαν. Γι αυτό φρόντισε να τους διαπεραιώσει με πλοία στη Μικρά Ασία. Μετά τους Νορμανδούς στράφηκε κατά των Ούγγρων, που τους νίκησε στο Σίρμιο (1167) με τον ηρωικό στρατηγό Ανδρόνικο Κοντοστέφανο και τους υποχρέωσε να υπογράψουν ειρήνη και να παραδώσουν τη Δαλματία και μέρος της Κροατίας. Ύστερα στράφηκε κατά των Σέρβων, που είχαν βοηθήσει τους Ούγγρους, με αρχηγό τον Στέφανο Νεμάνια. Νίκησε τον τελευταίο το 1172 και έκανε τους Ούγγρους φόρου υποτελείς στο Βυζάντιο. Υποτίμησε όμως τη δύναμη των Σελτζούκων, που είχαν ιδρύσει ισχυρό κράτος στο Ικόνιο, και ηττήθηκε στο Μυριοκέφαλο (1176). Η ήττα αυτή, όπως και η προηγούμενη στο Ματζικέρτ (1071), είχε τραγικές συνέπειες για την τύχη του μικρασιατικού Ελληνισμού και όλης της αυτοκρατορίας: τότε ήταν που η Μικρά Ασία χάθηκε οριστικά. Ο Μανουήλ πέθανε το 1180 πολεμώντας τους Τούρκους. Τον Μανουήλ διαδέχθηκε ο ανήλικος γιος του, Αλέξιος Β ( ), που επιτροπευόταν από τη μητέρα του, Μαρία, Γαλλίδα πριγκίπισσα, η οποία προ- Χάρτης της Ιερουσαλήμ με τα κυριότερα μνημεία της (άνω) και σκηνή από μάχη μεταξύ Σταυροφόρων και Αράβων (κάτω) σε μικρογραφία από γαλλικό χειρόγραφο, 13ος αιώνας. 124 ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ 125

11 Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ ( ) M Τα φραγκικά ή λατινικά κράτη ετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης οι Λατίνοι μοιράστηκαν το βυζαντινό κράτος και άρχισαν να νέμονται τα εδάφη του ή να προβαίνουν στην κατάκτησή τους διά των όπλων. Έτσι, σύμφωνα με τη Συνθήκη της διανομής μεταξύ των νικητών, ο κόμης της Φλάνδρας, Βαλδουίνος, ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας της Λατινικής Αυτοκρατορίας και πήρε την Κωνσταντινούπολη και τη γύρω περιοχή της, τη Θράκη, τις μικρασιατικές περιοχές γύρω από το Βόσπορο και τον Ελλήσποντο και τα νησιά Λέσβο, Χίο και Σάμο. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους σε ελαιογραφία του Τιντορέττο (Παλάτι των Δόγηδων, Βενετία). Μαρμάρινο προσκυνητάρι με την ανάγλυφη μορφή του ένθρονου Χριστού, β μισό 14ου αιώνα (Αρχαιολογικό Μουσείο, Μυστράς). Oλ α τ α ά λ λ α λ α τ ι ν ι κ ά κ ρατ ί δ ι α ήταν φόρου υποτελή στον αυτοκράτορα Βαλδουίνο. Ο Βονιφάτιος Μομφερατικός έγινε βασιλιάς της Θεσσαλονίκης και πήρε όλες τις κτήσεις στην Ευρώπη. Οι Βενετοί έλαβαν τα παράλια της Μικράς Ασίας, τα νησιά του Αιγαίου, την Κρήτη, την Εύβοια, τη Μεθώνη και την Κορώνη στην Πελοπόννησο, το Δυρράχιο στην Ήπειρο κ.ά. Επίσης πήραν μία συνοικία της Κωνσταντινούπολης ως ανεξάρτητη παροικία και το δικαίωμα να εκλέγουν αυτοί τον πατριάρχη. Ως πρώτο Λατίνο Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως εξέλεξαν τον Θωμά Μοροζίνη. Η Πελοπόννησος δόθηκε στους Γάλλους ιππότες, Γουλιέλμο Σαμπλίτ και Γοδεφρείδο Βιλλεαρδουίνο, οι οποίοι κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος της μετά από διετή πόλεμο. Ο Ενετός Μάρκος Σανούδος ίδρυσε το Δουκάτο του Αιγαίου, στο οποίο ανήκαν τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου, με πρωτεύουσα τη Νάξο. Το Δουκάτο του Αιγαίου κατακτήθηκε από τους Τούρκους το Την Αθήνα και την Αττική είχε πάρει ο δούκας Όθων Ντελαρός, ο οποίος άρχισε να καταπατά τα θρησκευτικά δικαιώματα των ορθοδόξων, με αποτέλεσμα να αναγκαστεί ο αρχιεπίσκοπός της, Μιχαήλ Χωνιάτης, να την εγκαταλείψει. Το 1311 Καταλανοί νίκησαν το στρατό του Ντελαρός και ίδρυσαν καταλανικό κράτος, που επιβίωσε έως το Το φθινόπωρο του 1204 ο Βονιφάτιος προχώρησε νότια με στρατό, για να κατακτήσει και τις υπόλοιπες ελληνικές περιοχές. Στο μεταξύ ο άρχοντας της Βόρειας Πελοποννήσου, Λέων Σγουρός, προσπάθησε να αντεπιτεθεί στους Λατίνους και, αποτυγχάνοντας να κυριεύσει την Αθήνα, κατέλαβε τη Λάρισα (1205). Παρόλ αυτά, μπροστά στην επέλαση του Βονιφάτιου υποχώρησε στην έδρα του. Οι άλλες περιοχές της Ελλάδας δεν προέβαλαν αξιόλογη αντίσταση και υπέκυψαν στους Λατίνους κατακτητές. Το μεγαλύτερο λατινικό κράτος στην κυρίως Ελλάδα ήταν το Πριγκιπάτο της Αχαΐας με πρωτεύουσα την Ανδραβίδα, το οποίο διατηρήθηκε έως τα τέλη του 14ου αιώνα. Πρώτος ηγεμόνας του ήταν ο Γουλιέλμος Σαμπλίτ (1205). Ο ηγεμόνας Γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος ( ) και ο γιος του, Γοδεφρείδος Β ( ), οργάνωσαν το κράτος φεουδαρχικώς. Ο αδελφός του, Γουλιέλμος Βιλλεαρδουίνος ( ), πο- 138 ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ 139

12 Το δεσποτάτο του Μορέως στην πελοπόννησο Άνω: Άποψη του εσωτερικού του ναού του Αγίου Δημητρίου (Μητρόπολη) στο Μυστρά. Δεξιά: Η καστροπολιτεία του Μυστρά. Τ ο κάστρο του Μυστρά ή Μυζηθρά κτίστηκε σε ιδιαίτερα οχυρή τοποθεσία, στις βόρειες πλαγιές του Ταϋγέτου, σε μικρή απόσταση από την πόλη της αρχαίας Σπάρτης. Ο ιδρυτής του, Γουλιέλμος Β Βιλλεαρδουίνος, ηγεμόνας του πριγκιπάτου της Αχαΐας, έκτισε το κάστρο το Λίγα χρόνια αργότερα, το 1262, οι Έλληνες κατέκτησαν το Μυστρά, που σταδιακά μετατράπηκε σε πόλη και αργότερα έγινε πρωτεύουσα του Δεσποτάτου του Μορέως. Ήδη από τα τέλη του 13ου αιώνα οικοδομήθηκαν ναοί, παλάτια και ιδιωτικές οικίες, καθώς εγκαταστάθηκαν εκεί οι κάτοικοι της Λακεδαίμονος. Σημαντικότεροι ναοί στην καστροπολιτεία του Μυστρά είναι οι Άγιος Δημήτριος (Μητρόπολη), Παναγία Οδηγήτρια (Αφεντικό), Αγία Σοφία, Περίβλεπτος, Ευαγγελίστρια και Παντάνασσα. Σημαντικά μνημεία αποτελούν και τα κοσμικά κτήρια, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν η οικία του Λάσκαρη και το συγκρότημα κτηρίων, γνωστών ως «Παλάτια». Τα κτήρια αυτά κτίστηκαν σε διαφορετικές εποχές και προορίζονταν για κατοικίες ηγεμόνων και της αυλής τους. Προσφάτως ολόκληρο το συγκρότημα αναστηλώθηκε και επανήλθε στην αρχική του μορφή. Μετά την κατάλυση του Δεσποτάτου του Μορέως από τους Οθωμανούς, ο Μυστράς παρέμεινε διοικητικό κέντρο μικρότερης σημασίας. Με την ίδρυση του ελληνικού κράτους οι κάτοικοί του μετοίκησαν στη Σπάρτη και ο Μυστράς σταδιακά ερημώθηκε. Σήμερα αποτελεί έναν από τους πλέον επισκέψιμους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας. 140 ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ 141

13 Η ΥΣΤΕΡΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( ) OΗ ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης (1261) γιος του iωάννη bατάτζη, θεόδωρος βʹ λάσκαρης ( ), νίκησε τους Βουλγάρους στο Ρούπελ (1255). Το διάδοχό του, Ιωάννη Δ Λάσκαρη ( ), παραμέρισε ο επίτροπός του, ο στρατηγός Μιχαήλ Η Παλαιολόγος ( ), ιδρυτής της δυναστείας των Παλαιολόγων. Εξουδετέρωσε το δεσπότη της Ηπείρου, Μιχαήλ Β, που απειλούσε τη Θεσσαλονίκη με τους συμμάχους του από τη Δύση και με τους Αλβανούς και Σέρβους, στη μάχη της Πελαγονίας (σημερινό Μοναστήρι) το Αμέσως μετά ετοιμάστηκε για την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης συμμαχώντας με τους Γενουάτες, για να εξουδετερώσει τους Βενετούς. Όμως ένα τυχαίο γεγονός επιτάχυνε τα σχέδιά του. σ τ ρατ η γ ό ς τ ο υ, Αλέξιος Στρατηγόπουλος, προχωρώντας με μικρή δύναμη Ο στη Σηλυβρία για παρακολούθηση του εχθρού πληροφορήθηκε ότι η Πόλη ήταν απροστάτευτη, αφού η φρουρά της και ο ενετικός στόλος έλειπαν σε εκστρατεία. Τότε διέταξε πενήντα άνδρες του να μπουν κρυφά στην Πόλη από μια υπόγεια είσοδο των τειχών και να ανοίξουν τις πύλες. Έτσι, στις 25 Ιουλίου 1261 ο βυζαντινός στρατός απελευθέρωσε την Κωνσταντινούπολη από τη λατινική κατοχή εξουδετερώνοντας τη μικρή αντίσταση της υπόλοιπης λατινικής φρουράς. Ο Λατίνος αυτοκράτορας Βαλδουίνος Γ και ο Βενετός Πατριάρχης διέφυγαν με πλοία στην Ευρώπη, ενώ ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Η Παλαιολόγος μπήκε θριαμβευτικά στην Πόλη στις 15 Αυγούστου 1261 και ξαναστέφθηκε, στην Αγία Σοφία αυτή τη φορά, αυτοκράτορας του Βυζαντίου. 154 ΒΥΖΑΝΤΙΟ Ανάγλυφη φορητή εικόνα σταυροφορικής τεχνοτροπίας με τον Άγιο Γεώργιο δεόμενο, 13ος αιώνας (Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Αθήνα). Μαρμάρινος ανάγλυφος θυρεός των Παλαιολόγων (Αρχαιολογικό Μουσείο, Κωνσταντινούπολη). Η δυναστεία των Παλαιολόγων O μ ι χ α ή λ ηʹ π α λ α ι ο λ ό γ ο ς ( ) παρέλαβε ένα κράτος σε άθλια κατάσταση, το οποίο εξαπλωνόταν στη Θράκη και τη Μακεδονία μέχρι τη Θεσσαλονίκη, στα νησιά Ρόδο, Λέσβο, Σαμοθράκη και σε μερικές περιοχές της Μικράς Ασίας. Η οικονομία είχε καταρρεύσει, ενώ ο στρατός και ο στόλος ήταν ανίσχυροι. Οι Βενετοί και οι Γενουάτες κυριαρχούσαν απόλυτα στη θάλασσα, ενώ ο Πάπας απειλούσε με νέες Σταυροφορίες. Τούρκοι, Βούλγαροι και Σέρβοι καραδοκούσαν, προκειμένου να επιτεθούν, ενώ στο εσωτερικό επικρατούσαν έριδες και απειθαρχία. Παρόλ αυτά, ο Μιχαήλ με τις διπλωματικές και στρατηγικές του ικανότητες κατάφερε να δώσει νέα πνοή στην αυτοκρατορία. Παρά τις επιτυχίες του, ο Μιχαήλ έκανε αρκετά λάθη. Μετά το θάνατο του Μιχαήλ, που υπήρξε ο ικανότερος των Παλαιολόγων, ξεκίνησε με ραγδαίο ρυθμό η κατάρρευση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο γιος του Μιχαήλ, Ανδρόνικος Β Παλαιολόγος ( ), ήταν ικανός λόγιος, αλλά ακατάλληλος για ηγεμόνας. Στα χρόνια του οι Οθωμανοί Τούρκοι ίδρυσαν το οθωμανικό κράτος. Για να τους αντιμετωπίσει, ο Ανδρόνικος, όντας χωρίς στρατό και στόλο, προσέλαβε Καταλανούς μισθοφόρους. Αυτοί νίκησαν μεν τους Τούρκους, αλλά λεηλάτησαν την Ελλάδα και κατέλαβαν το Δουκάτο των Αθηνών, ενώ το ΒΥΖΑΝΤΙΟ 155

14 Άποψη από τα δυτικά του ναού της Αγίας Σοφίας στην Τραπεζούντα, 13ος αιώνας. Το Άγιον Όρος διέθετε μεγάλες συλλογές από σπάνια χειρόγραφα της αρχαιότητας, πολύτιμα εκκλησιαστικά σκεύη και άμφια, που το αναδεικνύουν σε ένα μουσείο βυζαντινής τέχνης. Μεγάλος αγιογράφος αναδείχθηκε ο Μανουήλ Πανσέληνος, ο οποίος αγιογράφησε το Πρωτάτο των Καρυών και άλλους ναούς. Το Άγιον Όρος διέσωσε στους ναούς του την τελευταία λάμψη της βυζαντινής τέχνης του 14ου αιώνα. Στην Τραπεζούντα ξεχωρίζουν η Αγία Σοφία και ο ναός της Παναγίας της Χρυσοκεφάλου, που επισκευάστηκε από τους Κομνηνούς. Στην Κωνσταντινούπολη ο ναός της Παμμακάριστου (Φετιχέ Τζαμί). Στη Θεσσαλονίκη οικοδομήθηκαν έξοχοι ναοί, όπως ο Άγιος Παντελεήμονας, ο Προφήτης Ηλίας, οι Άγιοι Απόστολοι κ.ά. Η βυζαντινή ναοδομία άσκησε μεγάλη επίδραση στις γειτονικές ορθόδοξες χώρες (Σερβία, Βουλγαρία, Ρωσία), αλλά και στην Ευρώπη (Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία, Γερμανία). Άποψη του ναού του Προφήτη Ηλία στη Θεσσαλονίκη, 14ος αιώνας. Άποψη του ναού του Αγίου Ιωάννη στη λίμνη Αχρίδα. Η Ανάσταση του Χριστού, τοιχογραφία από το καθολικό της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη. 162 ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ 163

15 Οθωμανικη περιοδοσ T O υπόδουλος Ελληνισμός και η αντίδραση στον κατακτητή o ετοσ 1453 σηματοδοτει την καταλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας με την άλωση της Κωνσταντινούπολης καταλύθηκε οριστικά μία ηγεμονία, που είχε αρχίσει να αυτοπροσδιορίζεται ως ελληνική και ήταν στενά συνδεδεμένη με το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα. Οι Έλληνες και οι άλλοι ορθόδοξοι λαοί των Βαλκανίων διακρίνονταν από τον κατακτητή με κριτήριο τη θρησκευτική ταυτότητά τους και εκ προοιμίου θεωρούνταν κατώτεροι. Εντούτοις, το οθωμανικό καθεστώς επέτρεψε τη διατήρηση των θρησκευτικών θεσμών, με αποτέλεσμα τη συσπείρωση των υπόδουλων Ελλήνων γύρω από αυτούς. Γενικά, οι Οθωμανοί κατακτητές επέβαλαν αυστηρά μέτρα, που κατ ουσίαν στερούσαν την ελευθερία των Ελλήνων. Με βάση το οθωμανικό σύστημα διοίκησης, οι υπήκοοι διαιρούνταν σε δύο ομάδες, τους στρατιωτικούς και τους ραγιάδες. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκαν χριστιανοί και μουσουλμάνοι, με τους πρώτους να βρίσκονται σε υποδεέστερη θέση. Σε αυτές τις αντίξοες συνθήκες ο Ελληνισμός αυτοοργανώθηκε μέσω τοπικών κοινοτήτων. Συνεκτικό στοιχείο, εκτός από την κοινή θρησκεία, αποτέλεσε και η εκπαίδευση, στην οποία μετείχε μικρό ποσοστό των νέων. Οι Έλληνες κατόρθωσαν να επιβιώσουν εκμεταλλευόμενοι τις δυνατότητες που τους προσέφεραν οι τοπικές οικονομίες, αλλά και τα οικονομικά συστήματα της Ευρώπης, καθώς το φαινόμενο της μετανάστευσης ήταν αρκετά συχνό. Επιπλέον, συχνό φαινόμενο ήταν η συμμετοχή των Ελλήνων στη διοίκηση του οθωμανικού κράτους, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την περίπτωση των Φαναριωτών. Ωστόσο η φλόγα της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας έκαιγε αμείωτη, πράγμα που επιβεβαιώνεται από το μεγάλο αριθμό των επαναστατικών κινημάτων που σημειώθηκαν κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Η συνέχεια των τουρκικών κατακτήσεων 166 Η είσοδος του Μωάμεθ Β στην Κωνσταντινούπολη, ελαιογραφία του Ζαν-Ζοζέφ Μπενζαμέν Κονστάντ, 1876 (Μουσείο Αυγουστίνων, Τουλούζη). ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Mε τ ά τ η ν a λ ω σ η ο Μωάμεθ Β ο Πορθητής ( ) συνέχισε με την ίδια ορμή την κατάκτηση εδαφών στον ελλαδικό χώρο, μεγάλο τμήμα των οποίων κατείχαν οι Δυτικοί. Ειδικότερα, οι Βενετοί κατείχαν την Κρήτη, πολλά νησιά των Κυκλάδων, την Εύβοια, το Ναύπλιο, την Κορώνη και τη Μεθώνη, οι Ιωαννίτες ιππότες τα Δωδεκάννησα, οι Λουζινιάν την Κύπρο και οι Γενουάτες τη Λέσβο, την Αίνο της Θράκης και άλλες πόλεις και νησιά. Το ο Μωάμεθ Β κατέλυσε το Δουκάτο των Αθηνών και το 1461 κατέκτησε το Δεσποτάτο του Μορέως και υπέταξε την Τραπεζούντα. Το 1462 κατέλαβε τη Λέσβο και μετέφερε τους κατοίκους της στην Κωνσταντινούπολη, για να ενισχύσει τον πληθυσμό της, που είχε μειωθεί πολύ μετά την Άλωση. Στη συνέχεια άρχισε πόλεμο με τους Βενετούς για την Πελοπόννησο, ο οποίος διήρκεσε δεκαέξι χρόνια ( ). Το 1470 πολιόρκησε και βομβάρδισε τη Χαλκίδα και, όταν αυτή παραδόθηκε μετά από συμφωνία, προέβη σε άγριες σφαγές, παρά τις αντίθετες υποσχέσεις του. Το 1475 πολιόρκησε ανεπιτυχώς το κάστρο της Λήμνου, ενώ πέντε χρόνια αργότερα τη Ρόδο (1480) και αυτή τη φορά χωρίς επιτυχία. Το 1479 κατέλαβε την Κεφαλληνία, που ανήκε στο βασιλιά της Νεάπολης, αλλά οι Βενετοί την ανακατέλαβαν το Οι κατακτήσεις του Μωάμεθ Β διακόπηκαν με το θάνατό του, το ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 167

16 Αναζητώντας το αρχαίο κάλλος στην υπόδουλη Ελλάδα Στην προεπαναστατική Ελλάδα το τοπίο, σε γενικές γραμμές, παραμένει αναλλοίωτο από την αρχαιότητα. Τα μνημεία σε πολλές περιπτώσεις έστεκαν, έστω και σε ερείπια, μαρτυρώντας το περασμένο μεγαλείο της Ελλάδας. Οι κλασικοί συγγραφείς, μεταφρασμένοι πλέον, γίνονται γνωστοί και ιδιαίτερα αγαπητοί στους λόγιους νέους της Ευρώπης. Μέσα τους ξυπνάει ο θαυμασμός για την αρχαία Ελλάδα και τον πολιτισμό της και η εσωτερική αυτή παρόρμηση οδηγεί συχνά στο ταξίδι στο χώρο και στο χρόνο. Το ταξίδι ήταν δύσκολο, καθώς τα μέσα της εποχής ήταν ελάχιστα, αλλά και τα κίνητρα των Ευρωπαίων περιηγητών δεν ήταν πάντα αγνά και η αρχαιοκαπηλία ήταν συχνό φαινόμενο. Πολλές συλλογές της Δυτικής Ευρώπης δημιουργήθηκαν ή εμπλουτίστηκαν από τις επισκέψεις αυτές. Ωστόσο, ως επί το πλείστον, σκοπός αυτών των ανθρώπων ήταν η εύρεση των λειψάνων της ένδοξης αρχαιότητας και η ανασύσταση του αρχαίου μεγαλείου. Τις εντυπώσεις τους τις κατέγραψαν σε ημερολόγια, τα περισσότερα από τα οποία εκδόθηκαν, προσφέροντας μία εικόνα της Ελλάδας εκείνη την περίοδο από τη σκοπιά των Ευρωπαίων. Επίσης λιθογραφίες, γκραβούρες και άλλες μορφές τέχνης αποτύπωσαν το τοπίο, που ουσιαστικά ήταν ανέγγιχτο ακόμα, έστω και αν αυτό συνέβαινε λόγω της δυσχερούς θέσης των υποταγμένων Ελλήνων. Οι φιλέλληνες της Επανάστασης εμπνεύσθηκαν από τους περιηγητές της προεπαναστατικής περιόδου. 176 ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Άνω: Η υποδοχή της γαλλικής αντιπροσωπείας από τον Τούρκο τοποτηρητή της Αθήνας στις παρυφές του Λυκαβηττού. Σε δεύτερο πλάνο διακρίνονται η Ακρόπολη και τα γύρω από αυτήν μνημεία. Ελαιογραφία του Ζακ Κάρεϊ (1674). Ο ζωγράφος αποτελούσε μέλος της πολυάριθμης συνοδείας του αρχαιόφιλου Σαρλ Φρανσουά Ολιέ, μαρκησίου του Νουαντέλ, ο οποίος είχε σταλεί στην Αθήνα ως πρεσβευτής του Λουδοβίκου ΙΔ (Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών, Αθήνα). Αριστερά: Η δυτική όψη του Παρθενώνα, χαλκογραφία του Έντουαρντ Ντόντγουελ (1821). ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 177

17 182 ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Το εξώφυλλο της Χάρτας του Ρήγα με την ιδιόχειρη υπογραφή του. Η ελληνική οικονομική αναγέννηση του 18ου αιώνα (βιοτεχνία, εμπόριο, ναυτιλία) H ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή α ν α γ έ ν ν η σ η του Ελληνισμού κατά το 18ο αιώνα βασιζόταν στην ανάπτυξη των βασικών πλουτοπαραγωγικών πηγών, δηλαδή της γεωργίας, της βιοτεχνίας, του εμπορίου και της ναυτιλίας. Σε μερικές κοινότητες αναπτύχθηκε η βιοτεχνία σε συνεταιριστική βάση. Στα Αμπελάκια της Θεσσαλίας οργανώθηκε πρότυπος συνεργατικός συνεταιρισμός με είκοσι τέσσερα εργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας και βαφής νημάτων και υφασμάτων, όπου συμμετείχαν πάνω από τέσσερις χιλιάδες κάτοικοι. Στα Μαδεμοχώρια της Χαλκιδικής ιδρύθηκε συνεταιριστική εταιρεία εκμετάλλευσης μεταλλευμάτων, στην Καστοριά οι ντόπιοι συνεταιρισμοί κατεργάζονταν γουναρικά και στα Γιάννενα τα πολύτιμα μέταλλα. Το εμπόριο γνώρισε μεγάλη ακμή στο Αιγαίο, με κυριότερα κέντρα τη Σμύρνη και τη Θεσσαλονίκη. Ενώ έως τα μέσα του 18ου αιώνα το εμπόριο της Ανατολικής Μεσογείου βρισκόταν στα χέρια των Γάλλων εξαιτίας των διομολογήσεων που είχαν συνάψει με τους Τούρκους, μετά τη Γαλλική Επανάσταση το γαλλικό εμπόριο παρήκμασε. Την παρακμή του γαλλικού εμπορίου εκμεταλλεύθηκαν οι έμποροι στον ελλαδικό χώρο και κυρίως στις ελληνικές παροικίες, για να αναπτύξουν τις επιχειρηματικές δραστηριότητές τους. Πλήθος ελληνικών εμπορικών οίκων λειτουργούσαν στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη, στη Θεσσαλονίκη, στα Γιάννενα, στη Σιάτιστα, στην Καστοριά, στις Σέρρες, στα Αμπελάκια, στο Πήλιο κ.ά. Μαζί με το εμπόριο οι Έλληνες ανέπτυξαν και τη ναυτιλία εξαιτίας της μεγάλης εμπειρίας που διέθεταν. Οι πλοιοκτήτες στα νησιά και στο εξωτερικό δημιούργησαν σταδιακά τη μεγάλη ναυτιλιακή παράδοση, που επιβιώνει έως σήμερα. Η ανάπτυξη της ελληνικής ναυτιλίας ξεκίνησε το 17ο αιώνα με κέντρο τα ελληνικά νησιά και κορυφώθηκε τον επόμενο αιώνα με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (1774), σύμφωνα με την οποία τα ελληνικά πλοία αποκτούσαν το δικαίωμα να φέρουν ρωσική σημαία και να διεξάγουν διαμετακομιστικό εμπόριο από τα ρωσικά λιμάνια. Κατά τους ναπολεόντειους πολέμους οι Έλληνες έμποροι απέκτησαν μεγάλα κέρδη από το λαθρεμπόριο σε αποκλεισμένα λιμάνια. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες πολλά νησιά και λιμάνια, όπως η Ύδρα, οι Σπέτσες, τα Ψαρά, η Άνδρος, η Χίος, η Μύκονος, το Γαλαξείδι, η Κάσος και άλλα μετατράπηκαν σε σπουδαία ναυτικά κέντρα. Ελληνική ναβέττα υπό ρωσική σημαία σε επιχρωματισμένη λιθογραφία των αρχών του 19ου αιώνα (Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Οδησσού). Έλληνας Αιγαιοπελαγίτης ναυτικός. ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 183

18 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ O Η Επανάσταση στη Μολδοβλαχία ταν η φιλική εταιρεία αποφάσισε να κηρύξει την Ελληνική Επανάσταση, είχε ήδη επεκτείνει την οργάνωσή της σε όλες τις χώρες της Βαλκανικής και της υπόλοιπης Ευρώπης, όπου υπήρχε έντονο ελληνικό στοιχείο. Η κεντρική ιδέα του Αλέξανδρου Υψηλάντη και των Φιλικών ήταν η Επανάσταση να ξεκινήσει από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες (Μολδοβλαχία, σημερινή Ρουμανία) και στη συνέχεια να επεκταθεί στην κυρίως Ελλάδα. Η απόφαση αυτή επιβεβαιώθηκε τον Οκτώβριο του 1820 στο Συνέδριο της Φιλικής Εταιρείας, που πραγματοποιήθηκε στο Ισμαήλι Βεσσαραβίας. Ταυτόχρονα, για τον ελληνικό χώρο το σχέδιο προέβλεπε την έναρξη στρατιωτικών συγκρούσεων στην Πελοπόννησο. Η έναρξη του Aγώνα Σφραγίδα μέλους της Φιλικής Εταιρείας. Οι λ ό γ ο ι π ο υ υ π α γ ό ρ ε υ σ α ν την απόφαση να αρχίσει ο Αγώνας από τις Ηγεμονίες ήταν ότι οι χώρες αυτές διοικούνταν από Έλληνες ηγεμόνες (Φαναριώτες) και οι κάτοικοί τους ήταν ομόδοξοι. Σε αυτές τις περιοχές δεν υπήρχε οργανωμένος τουρκικός στρατός, γιατί βάσει Συνθήκης ήταν ημιανεξάρτητες αντίθετα, υπήρχε οργανωμένος χριστιανικός στρατός από μισθοφόρους, τους λεγόμενους «Αρβανίτες». Επιπλέον, ένα κίνημα στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες θα δημιουργούσε αντιπερισπασμό, οι Τούρκοι θα απασχολούνταν στη Βόρεια Βαλκανική, οπότε οι επαναστάτες της Ελλάδας θα κινούνταν με μεγαλύτερη άνεση. Η γειτνίαση της Μολδοβλαχίας με τη Ρωσία θεωρήθηκε ευνοϊκός παράγοντας για τη συνδρομή των Ρώσων στον Αγώνα, ενώ υπήρχε και η πιθανότητα να συνδράμει και ο ντόπιος πληθυσμός, ώστε η Επανάσταση να γενικευθεί οδηγώντας σε εξέγερση ενάντια στους Οθωμανούς τους Βουλγάρους και τους Σέρβους. Έτσι, στις 22 Φεβρουαρίου 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης πέρασε τον ποταμό Προύθο με μικρή δύναμη και μπήκε στο Ιάσιο, όπου τον υποδέχθηκαν οι ντόπιοι και ο Έλληνας ηγεμόνας της Μολδαβίας, Μιχαήλ Σούτσος. Ενισχυμένος με τους εκεί μισθοφόρους, αλλά χωρίς τη συμμετοχή των ντόπιων, προχώρησε στη Βλαχία, όπου συγκρότησε στη Φωξάνη τον Ιερό Λόχο από 500 εθελοντές σπουδαστές και στις 28 Μαρτίου μπήκε στο Βουκουρέστι. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης διαβαίνει τον ποταμό Προύθο, ελαιογραφία του Πέτερ φον Ες (Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα). 200 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Η αποτυχία του κινήματος στη Μολδοβλαχία ε ξ έ λ ι ξ η ω σ τ ό σ ο τ ω ν ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν στη Μολδοβλαχία πήρε άσχημη τροπή. Η Η Ρωσία όχι μόνο δεν υποστήριξε τους επαναστάτες, αλλά και για λόγους πολιτικής ταύτισης με τη γραμμή της Ιεράς Συμ μαχίας αποκήρυξε την Επανάσταση, διέγραψε τον Υψηλάντη από το στρατό της και έδωσε άδεια στις τουρκικές στρατιές να μπουν στις Ηγεμονίες (που τελούσαν υπό την προστασία της βάσει Συνθήκης), για να την καταπνίξουν. Έτσι, ο πασάς του Βιδινίου επιτέθηκε κατά των επαναστατών στο Δραγατσάνι στις 7 Ιουνίου και τους κατανίκησε, κατασφάζοντας τους ενθουσιώδεις, αλλά άπειρους στη μάχη ηρωικούς σπουδαστές του Ιερού Λόχου. Ο Υψηλάντης, χωρίς να μπορέσει να δώσει μάχη, διέφυγε στην Αυστρία, αλλά συνελήφθη από τους ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 201

19 Διπλωματικές και πολεμικές εξελίξεις κατά το Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η λήξη της Επανάστασης ( ) Σε ε φ α ρ μ ο γ ή τ η ς α π ό φ α σ η ς της Γ Εθνοσυνέλευσης της Τροιζήνας, ο κόμης Ιωάννης Καποδίστριας αφίχθη στην Αίγινα στις 11 Ιανουαρίου 1828, προκειμένου να αναλάβει τα καθήκοντα του κυβερνήτη της επαναστατημένης Ελλάδας. Ο Καποδίστριας από την πρώτη στιγμή της ανάληψης της εξουσίας προέβη σε ανασύνταξη των δυνάμεων του στρατού και σε αλλαγές στη διοίκηση. Ταυτόχρονα, με το κύρος, την πείρα, τις γνώσεις και τις ικανότητές του ανέλαβε τις διαπραγματεύσεις με τις Μεγάλες Δυνάμεις στον πολύ κρίσιμο τομέα της διπλωματίας. Την περίοδο της διακυβέρνησής του τελειώνουν οι ένοπλες συγκρούσεις της Επανάστασης, ολοκληρώνονται οι διαπραγματεύσεις για την ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους και τίθενται τα θεμέλια της νεότερης Ελλάδας. Τον Απρίλιο του 1828 η Ρωσία κήρυξε πόλεμο στο σουλτάνο και έτσι ο Καποδίστριας βρήκε την ευκαιρία να ολοκληρώσει την κατάκτηση της Στερεάς. Η Γαλλία ανέλαβε την ειρήνευση της Πελοποννήσου στέλνοντας τον Μαιζόν με στρατό (Αύγουστος 1828), ενώ η Βρετανία κατάφερε να ανακληθεί ο Ιμπραήμ από την Πελοπόννησο. Έτσι, η Επανάσταση επεκτάθηκε στη Σάμο και την Κρήτη, ώστε να ενταχθούν και αυτές οι περιοχές στο νέο κράτος. Παράλληλα, ο Καποδίστριας, έχοντας θέσει επικεφαλής του ελληνικού στρατού τον Κίτσο Τζαβέλλα, διέταξε να συνεχιστούν οι πολεμικές επιχειρήσεις στη Στερεά Ελλάδα απελευθερώνοντας κατά το διάστημα από το Μάρτιο έως το Μάιο του 1829 το Αντίρριο, τη Ναύπακτο, το Μεσολόγγι και το Αιτωλικό. Με την τελευταία μάχη του Αγώνα στην Πέτρα της Βοιωτίας, ο Δημήτριος Υψηλάντης ανάγκασε τους Τούρκους να φύγουν από τη Στερεά, εκτός της Λαμίας και της Ακρόπολης των Αθηνών. Στις 10 Μαρτίου 1829 υπογράφηκε από τους πληρεξούσιους των Μεγάλων Δυνάμεων το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, με το οποίο προβλεπόταν η ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, που θα περιλάμβανε την Πελοπόννησο, τις Κυκλάδες, την Εύβοια και τη Στερεά Ελλάδα (από τον Παγασητικό Κόλπο έως το Σπερχειό) υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου και με χριστιανό μονάρχη, που δεν θα προερχόταν από κάποια βασιλική δυναστεία των τριών Δυνάμεων. Η Κρήτη και η Σάμος δεν συμπεριλήφθηκαν στην επικράτεια του ελληνικού κράτους. Η κήρυξη της ανεξαρτησίας του ελληνικού κράτους ρ ω σ ι κ ή π ρ ο έ λ α σ η στον Καύκασο και την Αδριανούπολη κατά το νέο ρωσοτουρκικό πόλεμο ανάγκασε το σουλτάνο να δεχτεί την υπογραφή της Η Συνθήκης της Αδριανούπολης (Σεπτέμβριος 1829), με την οποία αναγνώριζε το Πρωτόκολλο του Λονδίνου. Ο Καποδίστριας για λόγους σκοπιμότητας δέχτηκε την ανεξαρτησία μόνο της νότιας Ελλάδας, αφενός, για να αποφύγει τυχόν αντιδράσεις της Βρετανίας, που κατείχε τότε τα Επτάνησα και, αφετέρου, για να μην εξασθενήσει πολύ το οθωμανικό κράτος, ώστε να αποτελεί φραγμό στην επεκτατική πολιτική της Ρωσίας, στα βόρεια σύνορα του νέου ελληνικού κράτους. Έτσι, με νέο Πρωτόκολλο του Λονδίνου (3 Φεβρουαρίου 1830) ιδρύθηκε ανεξάρτητο ελληνικό κράτος με κληρονομικό βασιλιά, που δεν θα προερχόταν από τις τρεις προστάτιδες Δυνάμεις. Τα όριά του από βορρά ορίζονταν από το Σπερχειό και τον Αχελώο. Η Κρήτη, η Σάμος, τα Ψαρά και η Χίος παρέμεναν εκτός του νέου κράτους. Χάρτης του Βασιλείου της Ελλάδος (1843). Άνω: Η δολοφονία του Καποδίστρια, ελαιογραφία του Χαράλαμπου Παχή (Δημοτική Πινακοθήκη Κέρκυρας). Δεξιά: Προτομή του Καποδίστρια στην Αίγινα. Δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια 27 Σεπτεμβρίου 1831, Ναύπλιο ύμφωνα με την επικρατούσα εκδοχή, προσερχόμενος στην εκκλησία στις 6.35 το πρωί της Κυριακής 27 Σεπτεμβρίου 1831 (με Σ το παλαιό ημερολόγιο) ο κυβερνήτης έπεσε θύμα δολοφονικής ενέδρας, που του είχαν στήσει οι Κωνσταντίνος και Γεώργιος Μαυρομιχάλης (αδελφός και γιος, αντίστοιχα, του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, ηγέτη της Μάνης κατά την Ελληνική Επανάσταση, τον οποίο ο κυβερνήτης είχε συλλάβει και φυλακίσει στο Ναύπλιο για πολιτικούς λόγους). Κατά την επίθεση ο Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης τραυματίστηκε και στη συνέχεια λιντσαρίστηκε από τους μάρτυρες της δολοφονίας. Ο Γεώργιος δραπέτευσε και κατέφυγε στο σπίτι του Γάλλου προξένου, όπου και συνελήφθη. Αργότερα δικάστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο. Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες του δικηγόρου Δ. Κοκκινάκη, ο κυβερνήτης είναι πιθανόν να έπεσε θύμα συνωμοσίας, στην οποία συμμετείχαν και άτομα της σωματοφυλακής του. Η θεωρία αυτή στηρίζεται στη φορά των πυροβολισμών εναντίον του Καποδίστρια και θεωρεί τους Μαυρομιχαλαίους (που στέκονταν κοντά στην είσοδο του ναού κατά την άφιξή του) «βολικά» εξιλαστήρια θύματα. Γεγονός είναι ότι σε κάθε περίπτωση η δικαστική έρευνα υπήρξε εσπευσμένη και ελλιπής, ενώ σημαντικές μαρτυρίες δεν ελήφθησαν υπόψη. 218 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 219

20 Το πλήρωμα του θωρηκτού «Σπέτσαι» με επικεφαλής το συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο αμέσως μετά την αποβίβασή του στην Κρήτη (φωτ. Στέφανου Φιωτάκη, Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα). Η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα Oι ν α ύα ρ χ ο ι τ ω ν e υ ρ ω π α ϊ κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν που βρίσκονταν στα κρητικά ύδατα γνωστοποίησαν στους Κρήτες στις 6 Μαρτίου 1897 ότι οι κυβερνήσεις τους αποφάσισαν να εξασφαλίσουν την πλήρη αυτονομία της Κρήτης από το σουλτάνο. Έτσι, το νησί τέθηκε υπό διεθνή προστασία και χωρίστηκε σε ζώνες επιτήρησης από τις Ευρωπαϊκές Δυνάμεις. Ακολούθησαν διαβουλεύσεις εκ μέρους των Μεγάλων Δυνάμεων για το ποιος θα ήταν ο πλέον κατάλληλος διοικητής για το νησί, με την υποψηφιότητα του πρίγκιπα Γεωργίου, δευτερότοκου γιου του βασιλιά των Ελλήνων, να προκρίνεται ως η πλέον κατάλληλη. Ο Γεώργιος ορίστηκε τελικά Ύπατος Αρμοστής της Κρήτης με τριετή θητεία και στόχο την ειρήνευση στο νησί και την εγκατάσταση τακτικής διοίκησης. Στις 24 Ιανουαρίου 1899 διεξήχθησαν γενικές εκλογές και η νέα Γενική Συνέλευση περιλάμβανε 138 χριστιανούς και 50 μουσουλμάνους πληρεξουσίους. Δύο μήνες αργότερα είχε ολοκληρωθεί η επεξεργασία και η ψήφιση του Συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας. Το Σύνταγμα αυτό προέβλεπε τη λειτουργία ενός υποτυπώδους κοινοβουλευτισμού σε συνδυασμό με την ύπαρξη ενός πανίσχυρου ηγεμόνα με ευρύτατες εξουσίες, τις οποίες θα ασκούσε επί του παρόντος ο Ύπατος Αρμοστής. Αμέσως μετά ο Γεώργιος διόρισε την πρώτη πενταμελή κυβέρνηση, που περιλάμβανε τέσσερις χριστιανούς και ένα μουσουλμάνο. Η αυτονομία της Κρητικής Πολιτείας έναντι της οθωμανικής κυβέρνησης στα εσωτερικά ζητήματα ήταν πλήρης, συμπεριλαμβανομένης της χωριστής ιθαγένειας, της οργάνωσης τελωνειακού συστήματος και δημόσιας διοίκησης, της συγκρότησης τοπικής χωροφυλακής, της κυκλοφορίας νομίσματος και γραμματοσήμων και της ύπαρξης σημαίας. Αντίθετα, η εξωτερική και αμυντική πολιτική υπάγονταν σε περιορισμούς υπό την κηδεμονία των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες διατηρούσαν στρατεύματα στο νησί. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, έχοντας ενεργή ανάμειξη στα πολιτικά πράγματα του νησιού, θεωρούσε ότι, εφόσον η ένωση δεν φαινόταν άμεσα πραγματοποιήσιμη, η ολοκλήρωση της αυτονομίας αποτελούσε προς το παρόν τη μόνη ρεαλιστική λύση. Η παράταση του καθεστώτος της αρμοστείας, κατά την οποία το νησί τελούσε υπό την εξουσία του εντολοδόχου των Μεγάλων Δυνάμεων με τη συνδρομή διεθνών στρατευμάτων, συντηρούσε μια ερμαφρόδιτη κατάσταση, που ενέτεινε το Λιθογραφία αφιερωμένη στην επανάσταση του Θερίσσου, που ξέσπασε το Μάρτιο του 1905 ως αποτέλεσμα της αδιάλλακτης στάσης του Ύπατου Αρμοστή. Πρωτεργάτης ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος και βασικοί της στόχοι η μεσοπρόθεσμη ένωση με την Ελλάδα και ο άμεσος εκδημοκρατισμός του Συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα)