Πτυχιακή Εργασία : «Τουριστική ανάπτυξη και περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Η περίπτωση της Χίου.» Συγγραφείς: Κωσταρής Παναγιώτης -Τσόφλιας Νικόλαος

Transcript

1 ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ Πτυχιακή Εργασία : «Τουριστική ανάπτυξη και περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Η περίπτωση της Χίου.» Συγγραφείς: Κωσταρής Παναγιώτης -Τσόφλιας Νικόλαος Καβάλα,, Ιούνιος 2005 Εποπτεύων καθηγητής: Δρ. Μανδύλας Αθανάσιος 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ. 6 Σελ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 8 Εισαγωγή Η Σημασία Του Τουρισμού Σε Παγκόσμιο Επίπεδο Η Σημασία Του Τουρισμού Για Την Ελλάδα Ο Τουρισμός Ως Πεδίο Έρευνας Και Μελέτης Επιπτώσεις Στην Οικονομία Επιπτώσεις Στην Κοινωνία Και Τον Πολιτισμό Επιπτώσεις Στο Περιβάλλον. 23 Συμπεράσματα. 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΑΞΙΔΙΩΤΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ 27 Εισαγωγή Γενικά Στοιχεία Πολιτιστικά Στοιχεία Φυσικά Χαρακτηριστικά Διοικητική Διαίρεση Χαρακτηριστικά Τουρισμού Χώροι Επίσκεψης Και Αξιοθέατα Περιφερειακή Ανάπτυξη Της Ελλάδος Και Τουρισμός Κορεσμένες Τουριστικά Περιοχές Στατιστικά Στοιχεία Τουριστικής Κίνησης Ελλάδος 43 Συμπεράσματα. 44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΠΟΥ ΕΠΙΦΕΡΕΙ Ο 45 ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ - ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Εισαγωγή Τουρισμός Και Περιβάλλον Επιπτώσεις Του Τουρισμού Στο Φυσικό Περιβάλλον Επιπτώσεις Του Τουρισμού Στους Φυσικούς Πόρους Επιπτώσεις Του Τουρισμού Στα Φυσικά Οικοσυστήματα Επιπτώσεις Του Τουρισμού Σε Διαφόρους Τύπους Περιοχών Επιπτώσεις Του Τουρισμού Στο Δομημένο Περιβάλλον

3 3.3.1 Επιπτώσεις Του Τουρισμού Στις Περιοχές Με Ιδιαίτερη Ιστορική Και 58 Πολιτισμική Αξία Επιπτώσεις Του Τουρισμού Στην Τεχνική Υποδομή Επιπτώσεις Του Τουρισμού Στην Οικιστική Ανάπτυξη Και Στην Αστικοποίηση Επιπτώσεις Των Μεγάλων Διοργανώσεων.. 66 Συμπεράσματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Η ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΧΙΟΥ 73 Εισαγωγή Θέση Της Χίου Σύνδεση Της Χίου Με Άλλα Μέρη Το Κλίμα Της Χίου Λόγοι Επίσκεψης Στη Χίο Η Πόλη Της Χίου Βόρεια Χίος Η κωμόπολη των Καρδαμύλων Το Χωριό Βολισσός Άλλες Ενδιαφέρουσες Τοποθεσίες Η Περιοχή Του Κάμπου Στη Χίο Μεσαιωνικά χωριά Μεστά Ανάβατος Πυργί Άλλα μεσαιωνικά χωριά Εκκλησιαστικά Μνημεία Νέα Μονή (Βυζαντινό Μοναστήρι Του 11 ου Αιώνα) Παναγία Κρήνα (Βυζαντινή Εκκλησία Του 12 ου -13 ου Αιώνα) Άλλα Εκκλησιαστικά Μνημεία Οι Πανέμορφες Παραλίες Της Χίου Η Αμμουδιά Του Καρφά Η Παραλία Της Δασκαλόπετρας Οι Νοτιοανατολικές Παραλίες Η Παραλία Του Εμπορειού Οι Νοτιοδυτικές Παραλίες Οι Παραλίες Της Δυτικής Ακτής Οι Βόρειες Παραλίες Δραστηριότητες Και Σπορ Στη Χίο Παραλίες

4 Στεριά Αγροτουρισμός Στη Χίο Μαστίχα, Ένα Μοναδικό Προϊόν Χίος, Προϊόντα Της Χίου Χίος, Τα Νησιά Ψαρά Και Οινούσσες Ψαρά Οινούσσες 96 Συμπεράσματα. 97 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΟΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ 98 ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΧΙΟΥ Εισαγωγή Τουριστική Κίνηση Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις Βολισσός Καρφάς Άλλες περιοχές Συμπεράσματα. 114 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ 116 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΧΙΟΥ Εισαγωγή Κοινές ομάδες προβλημάτων Ενδεικτικά προβλήματα Τοπικής Κοινωνίας & Τουριστών 132 Συμπεράσματα. 145 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ 146 ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΧΙΟΥ Εισαγωγή Έννοιες Σχέση Τουρισμού Και Βιώσιμης Ανάπτυξης Αρχές Για Τη Βιώσιμη Ανάπτυξη Του Τουρισμού Η Σημασία Του Σχεδιασμού Για Τον Τουρισμό Και Την Βιώσιμη 152 Ανάπτυξη. 7.5 Στόχοι Και Προτάσεις Αειφόρου Ανάπτυξης Νησιών Περιφέρειας Βορείου 153 Αιγαίου 7.6 Προτάσεις Τουριστικής Ανάπτυξης Για Τη Χίο Βολισσός Καρφάς Άλλες Περιοχές. 159 Συμπεράσματα

5 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 163 5

6 ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Στόχος αυτής της εργασίας είναι η μελέτη των επιπτώσεων που είναι δυνατόν να επιφέρει η ανάπτυξη του τουρισμού στο φυσικό και δομημένο περιβάλλον. Το θέμα αυτό προσεγγίζεται θεωρητικά, αλλά και πρακτικά. Η επιλογή του συγκεκριμένου θέματος έγινε αφενός, λόγω του ότι ο τουρισμός είναι μία από τις μεγαλύτερες βιομηχανίες του κόσμου σήμερα και η σπουδαιότητά του συνεχίζει να αυξάνεται, και αφετέρου λόγω της μεγάλης του επίδρασής σε όλα τα επίπεδα (οικονομικό, κοινωνικό, πολιτιστικό και περιβαλλοντικό). Στο πρώτο κεφάλαιο αναλύεται η σημασία του τουρισμού τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο, όσο και για την Ελλάδα. Παρουσιάζονται αριθμητικά στοιχεία που αφορούν τις μετακινήσεις τουριστών, τις εισπράξεις σε συνάλλαγμα, τον αριθμό απασχολουμένων στον τομέα του τουρισμού κ.α., αναπτύσσεται η σημασία του τουρισμού από εκπολιτιστική, ψυχαγωγική και μορφωτική άποψη και παραθέτονται συνοπτικά οι επιπτώσεις του στην οικονομία, στην κοινωνία, στον πολιτισμό και στο περιβάλλον. Στο επόμενο κεφάλαιο γίνεται μια περιγραφή της χώρας μας από άποψη τουριστική. Περιγράφονται οι κυριότερες πόλεις και τα σημαντικότερα τουριστικά αξιοθέατα, δίνονται τα χαρακτηριστικά του τουρισμού στην χώρα μας, γίνεται μια περιφερειακή κατανομή της τουριστικής ζήτησης και αναφέρονται οι κορεσμένες τουριστικά περιοχές. Στο τρίτο κεφάλαιο αναπτύσσεται το θεωρητικό πλαίσιο των περιβαλλοντικών επιπτώσεων του τουρισμού. Παρατηρούνται επιδράσεις στα φυσικά οικοσυστήματα, στους φυσικούς πόρους, σε διάφορες περιοχές λόγω της αλόγιστης χρήσης νερού, της ανεξέλεγκτης ρίψης σκουπιδιών, της εκτεταμένης χρήσης μεταφορικών μέσων, της αυξημένης κατανάλωσης ενέργειας κλπ. Επιπλέον, και στο δομημένο περιβάλλον συναντώνται μεγάλες μεταβολές. Υπάρχουν όμως και οι θετικές συνέπειες του τουρισμού στο περιβάλλον, όπως η προστασία και ανάδειξη παραδοσιακών οικισμών και χώρων. Στη συνέχεια, αναλύονται τα φυσικά, κοινωνικά, πολιτισμικά και ιστορικά κάλλη της Χίου. Αναφέρονται όλα αυτά τα στοιχεία που θα έπρεπε να περιλαμβάνονται σε ένα τουριστικό πλάνο για το νησί. Όλα τα αξιοθέατα που 6

7 μπορεί να δει κανείς στη Χίο, τις μαγευτικές παραλίες που μπορεί να επισκεφτεί, τις δραστηριότητες στις οποίες μπορεί να προβεί κάποιος και γενικά όλοι εκείνοι οι λόγοι που κάνουν την Χίο ιδιαίτερα ελκυστική για επίσκεψη και διακοπές. Έπειτα αναπτύσσονται τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Χίος από την ανάπτυξη του τουρισμού σε συγκεκριμένες περιοχές. Στο τελευταίο κεφάλαιο, παραθέτονται στοιχεία της τουριστικής κίνησης της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, και εξάγονται συμπεράσματα για την θέση της Χίου σε σχέση με την Λέσβο και την Σάμο ως προς τον τουρισμό και την ανάπτυξή του σε αυτές τις περιοχές, τονίζεται η αξία της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης και του κατάλληλου σχεδιασμού ώστε να συνδυάζεται η αύξηση του τουρισμού με την προστασία του περιβάλλοντος. Προτείνονται λύσεις για τον αειφόρο τουρισμό τόσο στην ευρύτερη περιοχή της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου όσο και ειδικότερα για το νησί της Χίου. 7

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 8

9 Εισαγωγή Τουρισμός είναι η προσωρινή μετακίνηση ατόμων σε προορισμούς εκτός του κανονικού τόπου εργασίας και κατοικίας τους, οι δραστηριότητες που πραγματοποιούν κατά τη διάρκεια της διαμονής τους, και οι εγκαταστάσεις που δημιουργούνται για να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες τους. Η μελέτη του τουρισμού είναι η μελέτη ανθρώπων που βρίσκονται μακριά από την συνήθη τους κατοικία, είναι η μελέτη των υπηρεσιών και εγκαταστάσεων που ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις των ταξιδιωτών, και τέλος είναι η μελέτη των επιπτώσεων σε οικονομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό επίπεδο του φιλοξενών τόπου. Τεράστια είναι η σημασία του τουρισμού από εκπολιτιστική, ψυχαγωγική, μορφωτική και οικονομική άποψη. Ο τουρισμός διασκεδάζει την πλήξη και τη μελαγχολία, ιδιαίτερα των κατοίκων των σύγχρονων μεγαλουπόλεων, και αναζωογονεί τον άνθρωπο ψυχικά και σωματικά. Η ανάπτυξη του τουρισμού καταπολεμά την ανεργία, με τα σύγχρονα τουριστικά συγκροτήματα που γίνονται, στα οποία εργάζεται πλήθος ατόμων, αναζωογονούνται οικονομικά απομονωμένα επαρχιακά κέντρα και εξοικονομείται πολύτιμο συνάλλαγμα. Η άμεση γνωριμία νέων χωρών και των φυσικών ή τεχνητών καλλονών τους, πλουτίζει και ανοίγει νέους ορίζοντες στη σκέψη του ανθρώπου. Η επαφή με τους άλλους ανθρώπους και η παρακολούθηση από κοντά του τρόπου ζωής τους με τις διάφορες εκδηλώσεις τους (ήθη, έθιμα, τον πολιτισμό τους γενικά) φέρνουν τους ανθρώπους σε ψυχική επαφή 1. Η σημασία του τουρισμού αναγνωρίζεται τόσο από τις αναπτυγμένες χώρες όσο και από τις αναπτυσσόμενες. Αυτή φαίνεται από την ίδρυση κυβερνητικών οργανισμών τουρισμού, από την εκτεταμένη ενθάρρυνση και χορηγία των τουριστικών εξελίξεων, και από την εξάπλωση των μικρών επιχειρήσεων και πολυεθνικών εταιριών που συνεισφέρουν αλλά και αντλούν οφέλη προς και από την τουριστική βιομηχανία. Θεωρείται ότι ο τουρισμός αποτελεί αξιόλογη πηγή πλούτου και οικονομικής ανάπτυξης μιας χώρας, αλλά και σημαντικός πολιτιστικός παράγοντας. Πραγματικά, ο τουρισμός έχει 1 Χατζηθωμάς Φωτ. και Αλέφαντος Παντ., «Λεξικό Αναπτυγμένων Εννοιών», 3 ος τόμος, Εκδόσεις Φίλιππος, Θεσσαλονίκη 1995, σελ

10 ενισχύσει την απασχόληση και τις επενδύσεις, έχει τροποποιήσει την χρήση της γης και την οικονομική δομή και έχει συνεισφέρει θετικά στο ισοζύγιο πληρωμών πολλών χωρών σε όλο τον κόσμο Η Σημασία Του Τουρισμού Σε Παγκόσμιο Επίπεδο Σύμφωνα με όλες τις προβλέψεις, στις αρχές του 21ου αιώνα οι μεγάλες και συνεχώς αναπτυσσόμενες βιομηχανίες και παραγωγικές διαδικασίες, σε παγκόσμιο επίπεδο, θα είναι ο τουρισμός, οι μεταφορές, η πληροφορική και η βιοτεχνολογία. Όπως διαφαίνεται, λοιπόν, ο τουρισμός θα παίξει σημαντικό ρόλο στην περαιτέρω ανάπτυξη των οικονομιών πολλών περιοχών του κόσμου που τα συγκριτικά τους πλεονεκτήματα τις βοηθούν προς την κατεύθυνση αυτή. Οι προβλέψεις για τη διακίνηση τουριστών σε όλο τον κόσμο για τα πρώτα 10 χρόνια του 21ου αιώνα, θα φθάσουν περίπου τα 2 δισεκατομμύρια. Γίνεται, λοιπόν, αντιληπτό το κατά πόσο ο τουρισμός θα δώσει αναπτυξιακή ώθηση στις περιοχές που αποτελούν τους τουριστικούς προορισμούς μέσα από τη διαδικασία της απασχόλησης και της παραγωγής τουριστικών αγαθών και υπηρεσιών σ ένα παγκόσμιο ανταγωνιστικό περιβάλλον με όλες τις συνέπειες που απορρέουν από τη διαδικασία ισχυροποίησης και επέκτασης των τουριστικών αγορών. 3 Ο τουρισμός στην μεταπολεμική περίοδο, ειδικά μετά το 1970, αποτελεί έναν από τους δυναμικότερους και ταχύτερα αναπτυσσόμενους τομείς της παγκόσμιας οικονομίας. Η δυναμική της πορείας ανάπτυξης του τουρισμού προκύπτει από τα ακόλουθα στοιχεία: Τη σταθερή αύξηση των ρυθμών ανάπτυξης των κυριότερων δεικτών του (αφίξεις, εισπράξεις) στην περίοδο , παρά τις σημαντικές κοινωνικές ανακατατάξεις σε παγκόσμιο επίπεδο και την οικονομική κρίση. (Βλ. Πίνακα 1). 2 Mathieson Alister & Wall Geofrey, «Tourism, economic, physical and social impacts», Longman, 1982, σελ. 1 3 Κολτσιδόπουλος Γεώργιος Δ., «Τουρισμός, θεωρητική προσέγγιση», Εκδόσεις Έλλην, 2001, σελ. 1 10

11 ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Διεθνείς αφίξεις και εισπράξεις Διεθνείς αφίξεις (σε εκατομμύρια) 25,3 69,3 165,8 287,8 455,6 567,4 Διεθνείς εισπράξεις (σε δισεκατομμύρια) 2,1 11,6 17, ,1 372,6 Τις προβλέψεις του WTO ότι οι ίδιοι ρυθμοί (3% μέχρι 4,5% σε ετήσια βάση) θα συνεχιστούν έως και το 2010, με αποτέλεσμα οι αφίξεις να φθάσουν και τα εκατομμύρια το 2010, ενώ οι εισπράξεις και τα δισεκατομμύρια το Την πρόσφατη εκτίμηση ότι ο τουρισμός είναι η μεγαλύτερη παγκόσμια «βιομηχανία», τόσο σε αριθμό απασχολουμένων όσο και σε δαπάνη, γεγονός που επισημαίνει τη σημασία του στην ανάπτυξη σε περιφερειακό, τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο. Τη μετατροπή του τουριστικού ταξιδιού σε «κλασικό» κοινωνικό αγαθό για τις αναπτυγμένες χώρες, αλλά και σε μια μορφή δαπάνης με σταθερή παρουσία στον οικογενειακό προϋπολογισμό ευρύτατων κοινωνικών στρωμάτων. Τον κυρίαρχο ρόλο που έχει ο τουρισμός στην οικονομία πολλών αναπτυσσόμενων αλλά και αναπτυγμένων κρατών, γεγονός που υπογραμμίζει την ανάγκη προγραμματισμού και διαχείρισης της τουριστικής ανάπτυξης. Το γεγονός ότι εκτός από την αλματώδη ανάπτυξη του διεθνούς τουρισμού και ο εγχώριος τουρισμός εμφανίζει εντυπωσιακούς ρυθμούς ανάπτυξης, συμβάλλοντας άμεσα στην περιφερειακή και τοπική ανάπτυξη χωρών και περιοχών που διαθέτουν τουριστικούς πόρους. Τις εξελίξεις στα δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού των αναπτυγμένων χωρών, που αναμένεται να ενισχύσουν περισσότερο την κατανάλωση τουριστικών προϊόντων τα επόμενα χρόνια: αύξηση του μέσου όρου ζωής, δυναμικότερη παρουσία των ατόμων τρίτης ηλικίας στον τουρισμό, περισσότερες εργαζόμενες 11

12 γυναίκες, καλύτερη πληροφόρηση και εκπαίδευση, μείωση των ωρών εργασίας, αύξηση του αριθμού των εβδομάδων άδειας με αποδοχές. Την ιδιαίτερη «ευρωπαϊκή διάσταση» της τουριστικής ανάπτυξης, εφόσον υπολογίζεται ότι το 64% του παγκόσμιου τουρισμού και το 75% της παγκόσμιας τουριστικής δαπάνης ενεργοποιείται στην Ε.Ε. Τη δυνατότητα που εμφανίζει ο τουριστικός τομέας να παράγει «νέους» προορισμούς, αλλά και να κατασκευάζει ειδικά «τουριστικά προϊόντα», με αποτέλεσμα, αφενός να προσελκύει όλο και περισσότερες ομάδες καταναλωτών τουριστών, και αφετέρου να επιτρέπει την εμπλοκή όλο και μεγαλύτερου αριθμού χωρών και περιφερειών του κόσμου στις διαδικασίες της τουριστικής ανάπτυξης Η Σημασία Του Τουρισμού Για Την Ελλάδα Ο τουρισμός αποτελεί και για τη χώρα μας έναν από τους βασικότερους κλάδους της εθνικής οικονομίας. Ήδη στη χώρα μας, ο τουρισμός στο σύνολο της οικονομικής δραστηριότητας συμβάλλει κατά ορισμένες εκτιμήσεις σε ποσοστό μεγαλύτερο του 10% στη διαμόρφωση του εθνικού εισοδήματος και απασχολεί το 7% του ενεργητικού δυναμικού της. Η χώρα μας διαθέτει ένα μοναδικό τουριστικό προϊόν που στηρίζεται στα αναμφισβήτητα συγκριτικά μας πλεονεκτήματα διαθέτοντας μία μοναδική αρχαιολογική, πολιτιστική και καλλιτεχνική κληρονομιά, αξιόλογες φυσικές ομορφιές και έναν τρόπο ζωής ιδιαίτερα επιθυμητό στους επισκέπτες μας. 5 Το εύκρατο και ήπιο κλίμα, οι αρχαιολογικοί χώροι, οι φυσικές ομορφιές, τα αρχαιολογικά μνημεία, τα αξιοθέατα, οι ιστορικοί τόποι, οι λαογραφικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, τα φεστιβάλ και η πατροπαράδοτη ελληνική φιλοξενία είναι στοιχεία που προσελκύουν, κάθε χρόνο, πολλούς τουρίστες απ όλα σχεδόν τα μέρη του κόσμου. 6 4 Κοκκώσης Χ., Τσάρτας Π., «Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον», Εκδόσεις Κριτική, 2001, σελ. 21, 22, 23 5 Κολτσιδόπουλος Γεώργιος Δ., «Τουρισμός, θεωρητική προσέγγιση», Εκδόσεις Έλλην, 2001, σελ. 1 6 Χατζηθωμάς Φωτ. και Αλέφαντος Παντ., «Λεξικό Αναπτυγμένων Εννοιών», 3 ος τόμος, Εκδόσεις Φίλιππος, Θεσσαλονίκη 1995, σελ

13 Η σπουδαιότητα του τουρισμού στην Ελλάδα φαίνεται επίσης από το γεγονός ότι όταν το 1986 ο αριθμός των επισκεπτών μειώθηκε σημαντικά μετά από μία σειρά τρομοκρατικών ενεργειών στην Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένης της αεροπειρατείας σε αεροπλάνο της TWA που προσγειωνόταν στην Αθήνα, η Ελληνική κυβέρνηση άρχισε μία έντονη προβολή για να αναστρέψει το αρνητικό κλίμα από το υπόλοιπο μισό του 1986 και κατά το 1987, οπότε ο τουρισμός αυξήθηκε και πάλι. 7 Η τουριστική εξέλιξη σε εθνικό επίπεδο φανερώνει ότι ο τουρισμός αποτελεί μια συναλλαγματοφόρο, πολύ σημαντική πηγή. Καλύπτει ένα μέρος σημαντικό του παθητικού εμπορικού μας ισοζυγίου. Το έλλειμμα που προκύπτει από τις εμπορικές συναλλαγές (εισαγωγές-εξαγωγές) είναι αρκετά σημαντικό και η συμμετοχή του τουρισμού στην κάλυψή του ουσιαστική. Στη συνέχεια δίνονται αντιπροσωπευτικά ορισμένα στοιχεία που δείχνουν την πορεία εξέλιξης του τουρισμού σε εθνικό επίπεδο. Το 1950, που συστάθηκε ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού, ο αριθμός των ξένων επισκεπτών που έφθασε στη χώρα μας με κάθε μέσο, ήταν , ενώ το συνάλλαγμα που εισπράχθηκε από την όλη δραστηριότητα του τουρισμού στην ίδια περίοδο έφθασε τα $ ΗΠΑ. Το ξενοδοχειακό δυναμικό της χώρας αποτελείτο από μονάδες με κλίνες, κάθε λειτουργικής μορφής και κατηγορίας. Ο αριθμός των τουριστών που ήλθε στην Ελλάδα το 1970 με όλα τα συγκοινωνιακά μέσα, εκτός από κρουαζιερόπλοια, ήταν Το 1998 η χώρα μας υποδέχτηκε ξένους τουρίστες. Οι συναλλαγματικές εισπράξεις από την δραστηριότητα του τουριστικού κλάδου από $ ΗΠΑ το 1950 έφθασε τα 5,2 δις. δολάρια το Στη χώρα μας οι απασχολούμενοι στον ευρύτερο τουριστικό τομέα υπολογίζονται από 8% ως 10% του συνόλου των απασχολουμένων. 8 Η σημασία του Τουρισμού για την Ελλάδα υποδηλώνεται και από το γεγονός ότι η Ελλάδα κατατάσσεται πέμπτη ανάμεσα στις 20 χώρες με τα υψηλότερα ποσοστά συμμετοχής του Τουριστικού ΑΕΠ και της τουριστικής απασχολήσεως στα αντίστοιχα συνολικά μεγέθη. (Βλ. Πίνακα 2) 7 Hudman Lloyd & Jackson Richard, «Τουριστική και ταξιδιωτική Γεωγραφία», Εκδόσεις Έλλην, 2000, σελ Αλεξανδράκη-Κριτσωτάκη Ροδάνθη, «Τουριστική Οικονομία», Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2000, σελ. 15,16 13

14 ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Οι 20 χώρες με τα Υψηλότερα Ποσοστά Συμμετοχής του Τουριστικού ΑΕΠ και της Τουριστικής Απασχολήσεως στα αντίστοιχα Συνολικά Μεγέθη ΑΕΠ(Τ)/ΑΕΠ Ε(Τ)/Ε 1. Ισπανία 22,7 24,3 2. Ιορδανία 22,5 18,7 3. Ισλανδία 21,8 21,6 4. Πορτογαλία 19,4 19,5 5. Ελλάδα 18,3 16,3 6. Αυστρία 17,3 17,2 7. Ν. Ζηλανδία 16,9 18,5 8. Κόστα Ρίκα 16,7 14,2 9. Ιρλανδία 16,5 18,8 10. Τουρκία 16,4 15,8 11. Ιταλία 16,1 18,4 12. Ελβετία 16,1 16,3 13. Φινλανδία 15,5 15,2 14. Γκάνα 15,4 15,1 15. Δανία 15,1 15,3 16. Γαλλία 14,8 14,7 17. Παραγουάη 14,7 13,9 18. Ταϊλάνδη 14,5 11,4 19. Τυνησία 13,9 12,2 20. Βέλγιο 13,8 14,2 Αστάθμητος Μ.Ο. 17,0 16,6 Πηγή: ΙΤΕΠ Το Ινστιτούτο Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων (ΙΤΕΠ) ιδρύθηκε το 1996 με πρωτοβουλία των επιχειρηματικών φορέων, που δραστηριοποιούνται στον τομέα του τουρισμού, και με συμπαράσταση προσωπικοτήτων της οικονομικής ζωής και του πνευματικού κόσμου της χώρας. Το ΙΤΕΠ εκπονεί επιστημονικά θεμελιωμένες μελέτες, που αναφέρονται 14

15 στα προβλήματα της τουριστικής οικονομίας και γενικότερα της Ελληνικής οικονομίας. Πρόκειται ουσιαστικά για μελέτες εφαρμοσμένης έρευνας που έχουν επιδίωξη την διατύπωση προτάσεων, δυνητικώς χρησίμων, για την διαμόρφωση πολιτικών προαγωγικών του τουρισμού και της οικονομίας. Τα ακόλουθα ποσοτικά αποτελέσματα είναι άκρως αποκαλυπτικά και επιτρέπουν όχι απλώς απόκτηση ασφαλούς γνώσεως για την συγκριτική ποσοτική σπουδαιότητα του τουριστικού τομέα στην Ελλάδα, αλλά, και το σημαντικότερο, συνειδητοποίηση των ευθυνών πολιτείας και αμέσως εμπλεκόμενων στη σχετική παραγωγική διαδικασία. Η τουριστική οικονομία, δηλαδή το σύνολο της προστιθέμενης αξίας που προσδιορίζεται αμέσως και εμμέσως από την τουριστική ζήτηση, κυμαίνεται (2001) στο επίπεδο 18-20% του ΑΕΠ. Η αντίστοιχη απασχόληση ανέρχεται σε άτομα, Το συνάλλαγμα που αποκτάται είναι της τάξεως των 9 δις. δολαρίων, Έχει αποδειχθεί σε άλλη μελέτη ότι ο τουρισμός έχει προκαλέσει σχεδόν το σύνολο της βελτίωσης της κατανομής του περιφερειακού εισοδήματος που συντελέσθηκε κατά τα τελευταία έτη. Το τουριστικό συνάλλαγμα είναι 2,5 φορές μεγαλύτερο από το συνάλλαγμα από τις βιομηχανικές εξαγωγές και 1,8 φορές μεγαλύτερο από το σύνολο των εξαγωγών. Το 1960 το τουριστικό ακαθάριστο προϊόν ήταν ίσο με το 3% του ΑΕΠ, σήμερα είναι κοντά στο 20%. Στην περίοδο ο τουρισμός συνεισέφερε κατά 53% στην αύξηση του ΑΕΠ, έναντι μόνον 4,6% της βιομηχανίας. Στην περίοδο η αύξηση της απασχολήσεως στην τουριστική οικονομία ήταν 87% έναντι 9,2% της συνολικής απασχολήσεως και έναντι μειώσεως 15% στην μεταποίηση. Ο τουρισμός έχει πάρει οριστικά τη σκυτάλη ως πρωταγωνιστής στην αναπτυξιακή διαδικασία, ως πρωταθλητής χωρίς ορατό αντίπαλο. 15

16 1.3 Ο Τουρισμός Ως Πεδίο Έρευνας Και Μελέτης Η τεράστια ανάπτυξη του τουρισμού κατά τη μεταπολεμική περίοδο, οφειλόμενη, κατά κύριο λόγο, στην αύξηση του ελεύθερου χρόνου και των εισοδημάτων στις αναπτυγμένες χώρες αλλά και στη σημαντική βελτίωση των συγκοινωνιών, οδήγησαν και σε αύξηση του ενδιαφέροντος διαφόρων επιστημονικών κλάδων να αναλύσουν τα χαρακτηριστικά αυτού του φαινομένου και τις επιπτώσεις της ανάπτυξής του. Από το 1980 και μετά ο αριθμός των μελετών που αφορούν τον τουρισμό μεγαλώνει συνεχώς. Από πλευράς θεματικής, η μεγάλη πλειοψηφία των μελετών και ερευνών περιστρέφεται γύρω από το ζήτημα των κοινωνικών επιπτώσεων της τουριστικής ανάπτυξης στον τόπο υποδοχής των τουριστών, και η επιστήμη που κυρίως ασχολείται με αυτά είναι η κοινωνιολογία του τουρισμού. Με την έννοια «κοινωνικές επιπτώσεις» περιγράφονται οι ποικίλες και συχνά αλληλοσυγκρουόμενες κοινωνικές αλλαγές που επιφέρει ο τουρισμός στην κοινωνική, οικονομική, πολιτισμική και περιβαλλοντική δομή του τόπου υποδοχής. Επίσης, λόγω του ότι ο τουρισμός θεωρείται ένα κοινωνικό φαινόμενο με ιδιαίτερα και σύνθετα χαρακτηριστικά, επιβάλλεται η συνεργασία πολλών επιστημονικών κλάδων όπως: Κοινωνιολογίας, Οικονομίας, Πολιτικής Επιστήμης, Χωροταξίας, Οικολογίας κλπ. 9 Ο τουρισμός, λοιπόν, σύμφωνα και με την κριτική που έχει ασκηθεί είναι δυνατόν να συνεισφέρει θετικά σε κοινωνικό, πολιτισμικό, οικονομικό και περιβαλλοντικό επίπεδο αλλά δυστυχώς, είναι δυνατόν να επηρεάσει και αρνητικά τους παραπάνω τομείς και μάλιστα σε μεγάλο βαθμό, αν η ανάπτυξή του γίνεται χωρίς έλεγχο και προγραμματισμό. Στην συνέχεια εξετάζεται η διττή επίδραση που μπορεί να έχει ο τουρισμός στον τόπο υποδοχής για τον κάθε τομέα ξεχωριστά. 9 Τσάρτας Π. κ.ά., «Οι κοινωνικές επιπτώσεις του τουρισμού στους νομούς Κερκύρας και Λασιθίου», ΕΚΚΕ-ΕΟΤ, Αθήνα 1995, σελ. 11,12. 16

17 1.4 Επιπτώσεις Στην Οικονομία Οι διαστάσεις που πήρε το τουριστικό φαινόμενο μεταπολεμικά και κυρίως η συνειδητοποίηση των ευεργετικών επιδράσεων του στις οικονομίες, οδήγησε πολλά κράτη όχι μόνο στη λήψη μέτρων για την ανάπτυξη ή μεγέθυνση του τουρισμού, αλλά και στην αντιμετώπισή του σαν ιδιαίτερου κλάδου οικονομικής δραστηριότητας. Το γεγονός αυτό είχε σαν συνέπεια να διαμορφωθεί βαθμιαία η τουριστική οικονομία. 10 Ο τουρισμός κάτω από προϋποθέσεις αναμφίβολα αποτελεί παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης και προόδου, που μπορεί να συμβάλλει αποφασιστικά στην ευόδωση της προσπάθειας των λαών των αναπτυσσόμενων χωρών να διακόψουν μια ώρα αρχύτερα το φαύλο κύκλο της φτώχειας και της μιζέριας που τους μαστίζει, δημιουργώντας έτσι τη βασικότερη προϋπόθεση για περισσότερη ευημερία στο μέλλον και κυρίως για πιο ανθρώπινη ζωή. Παρ όλα αυτά όμως θα πρέπει να ειπωθεί ότι ο ρόλος του τουρισμού στην οικονομική ανάπτυξη και πρόοδο αποτέλεσε, σχεδόν πάντα, αντικείμενο αντιπαράθεσης απόψεων και ποικίλης κριτικής. Υποστηρίχθηκαν στο παρελθόν και εξακολουθούν σήμερα ακόμα να υποστηρίζονται διαφορετικές απόψεις σχετικά με τη συμβολή του στην προσπάθεια των αναπτυσσόμενων χωρών να σπάσουν όσο πιο γρήγορα γίνεται το φράγμα της υπανάπτυξης, πλην όμως οι απόψεις αυτές δεν μεταβάλλονται ποτέ σε ακραίες θέσεις. Οι «υπέρμαχοι» του τουρισμού υποστηρίζουν την άποψη ότι ο τουρισμός συμβάλλει στην αύξηση του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος, δημιουργεί ευκαιρίες απασχόλησης, περιορίζει το άνοιγμα του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, ενισχύει οικονομικά την περιφέρεια, αναπτύσσει την επιχειρηματικότητα όλων εκείνων που παράγουν αγαθά και υπηρεσίες που ικανοποιούν άμεσα ή έμμεσα τις τουριστικές ανάγκες ή επιθυμίες των ανθρώπων κλπ. Αντίθετα οι «πολέμιοι» του τουρισμού υποστηρίζουν την άποψη ότι ο τουρισμός αποπροσανατολίζει την επενδυτική δραστηριότητα με αποτέλεσμα να δημιουργούνται προβλήματα σε άλλους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας, ευαισθητοποιεί επικίνδυνα την οικονομία εξαιτίας μιας 10 Ηγουμενάκης Νίκος, «Τουριστική πολιτική», Interbooks 1999, 2 η έκδοση, σελ

18 υπέρμετρης έμφασης που δίνεται στην ανάπτυξη του, προκαλεί πληθωριστικές πιέσεις στην οικονομία κλπ. Εξαιτίας της μεγάλης συμβολής του τουρισμού στο σχηματισμό του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος, στη μείωση της ανεργίας και της υποαπασχόλησης έστω και εποχιακά και κυρίως στην εξισορρόπηση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, θα πρέπει παντού όπου υπάρχουν οι απαραίτητες προϋποθέσεις για να αναπτυχθεί να παίρνει θέση στα προγράμματα οικονομικής ανάπτυξης αμέσως μετά τη γεωργία και τη βιομηχανία, υποδηλώνοντας έτσι το ρόλο του σαν παράγοντας, που εκτός των άλλων βοηθά ουσιαστικά τους βασικούς κλάδους οικονομικής δραστηριότητας, δηλαδή τη γεωργία με την ευρύτερη έννοια του όρου, και τη βιομηχανία, στην κοινή προσπάθεια για την προώθηση και επίτευξη της οικονομικής ανάπτυξης και προόδου. Επειδή ο τουρισμός από τη φύση του ανήκει στην κατηγορία των οικονομικών εκείνων δραστηριοτήτων που δύσκολα μπορούν να προγραμματιστούν μακροχρόνια, θα πρέπει οι δογματισμοί να θυσιάζονται στις νέες συνθήκες που διαμορφώνονται κάθε φορά όχι μόνο στον τουρισμό αλλά και στους άλλους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας και να αναζητείται η χρυσή τομή εξισορρόπησης. Αυτή μπορεί εύκολα να βρεθεί αν επανεξεταστούν ορισμένα προωθητικά στοιχεία της τουριστικής ανάπτυξης και κυρίως αν συνεκτιμηθούν αυτά στο πλαίσιο της γενικής οικονομικοκοινωνικής ανάπτυξης, που επιδιώκεται από τις πολιτικές εξουσίες σε ορισμένο τουριστικό προορισμό και χρόνο. Τέτοια στοιχεία είναι για παράδειγμα η πραγματοποίηση τουριστικών επενδύσεων τόσο από ποσοτικής όσο και από ποιοτικής άποψης, ο βαθμός επηρεασμού του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών από τα συναλλαγματικά έσοδα του τουρισμού, τα προβλήματα που δημιουργούνται στους άλλους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας, εξαιτίας των αυξανόμενων αναγκών απασχόλησης στον τουρισμό κλπ. 11 Ας δούμε, όμως, λίγο πιο αναλυτικά τις θετικές και αρνητικές επιπτώσεις του τουρισμού στην οικονομία και οι οποίες αφορούν στα εξής ζητήματα: 11 Ηγουμενάκης Ν., «Τουριστική Οικονομία», τόμος Α, Interbooks, 2 η έκδοση 1997, σελ

19 Α) Απασχόληση Ο τουρισμός είναι τομέας έντασης εργασίας και δημιουργεί συχνά πολλές θέσεις εργασίας. Βέβαια, ο εποχικός χαρακτήρας της λειτουργίας του συνήθως επηρεάζει και τα χαρακτηριστικά αυτής της απασχόλησης, η οποία είναι σε μεγάλο ποσοστό εποχική, ανειδίκευτη και περιστασιακή. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η συμβολή του στην ενίσχυση της αυτοαπασχόλησης (τουριστικές επιχειρήσεις, εμπορικά καταστήματα κλπ). Πολλές φορές η απασχόληση στον τουρισμό συνδυάζεται και με παράλληλη απασχόληση σε κάποιον άλλο κλάδο της οικονομίας (π.χ. γεωργία, βιομηχανία), με αποτέλεσμα τη γενικότερη αύξηση των οικογενειακών εισοδημάτων. Ιδιαίτερα στις τουριστικές περιοχές που λειτουργούν εποχικά, η πολλαπλή απασχόληση με επίκεντρο τον τουρισμό αποτελεί τον κανόνα για υψηλό ποσοστό του πληθυσμού. Β) Περιφερειακή ανάπτυξη Πολλές είναι οι περιπτώσεις όπου ο τουρισμός έχει συμβάλλει στην ενίσχυση της ανάπτυξης περιφερειών αποβιομηχανοποιημένων, γεωγραφικά απομονωμένων, ορεινών και μειονεκτικών ή με υποβαθμισμένο αγροτικό τομέα. Η ανάπτυξη του τουρισμού αύξησε τα εισοδήματα, την απασχόληση, τις επενδύσεις και διεύρυνε την παραγωγική βάση της τοπικής οικονομίας με αποτέλεσμα να σταματήσει η μετανάστευση και να βελτιωθεί το επίπεδο και η ποιότητα ζωής. Ειδικότερα δε στις περιοχές που διαθέτουν πλούσιους τουριστικούς πόρους, η ανάπτυξη είναι εξαιρετικά δυναμική σε ετήσιους ρυθμούς. Γ) Πολλαπλασιαστικές επιδράσεις στην τοπική οικονομία Έχουν γίνει προσπάθειες να εκτιμηθούν οι πολλαπλασιαστικές επιδράσεις της τουριστικής ανάπτυξης στους υπόλοιπους κλάδους της εθνικής ή τοπικής οικονομίας. Παρά τις διαφορετικές τελικές εκτιμήσεις, από τη 19

20 λειτουργία ενός κοινού «πολλαπλασιαστή του τουρισμού», κοινή είναι η εκτίμηση ότι υπάρχουν θετικές επιδράσεις σε πολλούς κλάδους, οι δραστηριότητες των οποίων σχετίζονται με τον τουρισμό, όπως βιομηχανία, βιοτεχνία, κατασκευές, γεωργοκτηνοτροφία, υπηρεσίες, μεταφορές, εμπόριο κλπ. Οι θετικές δε αυτές επιδράσεις καταγράφηκαν σε περιοχές και χώρες με πολύ διαφορετικά χαρακτηριστικά ανάπτυξης. Δ) Ισοζύγιο πληρωμών Δυο ζητήματα κυρίως έχουν αναλυθεί: α) Η επιβάρυνση του ισοζυγίου πληρωμών των τουριστικών χωρών από την ανάγκη να εισαγάγουν είδη και προϊόντα αναγκαία για τη λειτουργία του τουριστικού τομέα. β) Η θετική επίδραση των συναλλαγματικών εισροών από τον τουρισμό στο ισοζύγιο. Στις περισσότερες χώρες με τουριστική ανάπτυξη, και ιδιαίτερα στις αναπτυσσόμενες, διαπιστώνουμε και τις δύο παραπάνω επιδράσεις και το τελικό, θετικό ή μη, αποτέλεσμα εξαρτάται από τη δυνατότητα των χωρών αυτών να σχεδιάζουν και να προγραμματίζουν τη γενικότερη λειτουργία του τουρισμού. Ε) Φορολογικά έσοδα για το κράτος Οι επενδύσεις στον ευρύτερο τουριστικό τομέα αλλά και η ιδιότητα του τουρισμού να ενισχύει δυναμικά τη δημιουργία πολλών μικρών επιχειρήσεων στις περιοχές όπου αναπτύσσεται, οδηγούν στην αύξηση των φορολογικών εσόδων. Ένας άλλος παράγοντας που συμβάλλει σε αυτήν την αύξηση είναι και ο μεγάλος αριθμός των απασχολουμένων στον τομέα, η πλειοψηφία των οποίων έχει υψηλά εισοδήματα και αντίστοιχη καταναλωτική δαπάνη. ΣΤ) Πληθωρισμός και αύξηση των τιμών της γης σε τοπικό επίπεδο Έχει παρατηρηθεί ότι ο τουρισμός συχνά δημιουργεί πληθωριστικές πιέσεις, με αποτέλεσμα να αυξάνεται το κόστος ζωής σε τοπικό επίπεδο, ιδιαίτερα σε περιοχές όπου η ανάπτυξη του είναι μαζική και οργανωμένη. Συχνά επίσης, εξαιτίας και της ταχύτατης οικοπεδοποίησης, υπάρχει υπερβολική αύξηση στις τιμές της γης, γεγονός που σχετίζεται και με τη 20

21 γενικότερη τάση για χωρική επέκταση των δραστηριοτήτων του, ιδιαίτερα στις περιοχές με μαζικό οργανωμένο τουρισμό, όπου υπάρχει και η μεγαλύτερη ζήτηση Επιπτώσεις Στην Κοινωνία Και Τον Πολιτισμό 13 Οι κυριότερες από τις επιπτώσεις του τουρισμού στην κοινωνία και τον πολιτισμό αφορούν τα ζητήματα της κοινωνικής δομής, της επαγγελματικής και κοινωνικής κινητικότητας, του πλαισίου και τα αποτελέσματα της επικοινωνίας των ντόπιων με τους τουρίστες, των αλλαγών στις κοινωνικές σχέσεις, στα ήθη και τα έθιμα και της εμπορευματοποίησης δραστηριοτήτων και προϊόντων του τοπικού πολιτισμού και της παράδοσης. Α) Κοινωνική δομή Αλλάζουν τόσο τα χαρακτηριστικά όσο και οι λειτουργίες της τοπικής κοινωνίας. Οι αλλαγές είναι περισσότερο εμφανείς σε περιοχές της υπαίθρου, σε γεωγραφικά απομονωμένες περιοχές (π.χ. ορεινές κοινότητες ή νησιά), σε περιοχές αγροτικές. Οι περισσότερες αλλαγές σε αυτές τις περιοχές σχετίζονται με την επικράτηση παραγωγικών δομών που συνδέονται με τον τουρισμό και άμεσα ή έμμεσα οδηγούν στη διαμόρφωση μιας νέου τύπου «αστικοποιημένης» κοινωνικής δομής, όπου ο τουρισμός κυριαρχεί σε όλα τα επίπεδα (δραστηριότητες, παραγωγική δομή, απασχόληση, λειτουργίες κλπ.). Β) Επαγγελματική και κοινωνική κινητικότητα Τα υψηλά εισοδήματα και η μεγαλύτερη κοινωνική αποδοχή των τουριστικών επαγγελμάτων οδηγεί σε έντονη επαγγελματική και κοινωνική κινητικότητα, με τελικό στόχο την απασχόληση στον τουρισμό ή σε επαγγέλματα σχετιζόμενα με αυτόν (εμπόριο, κατασκευές). Η πρώτη επίπτωση 12 Κοκκώσης Χ., Τσάρτας Π., «Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον», Εκδόσεις Κριτική, 2001, σελ. 29, 30, Κοκκώσης Χ., Τσάρτας Π., «Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον», Εκδόσεις Κριτική, 2001, σελ. 31, 32, 33 21

22 αυτής της τάσης είναι η διάχυση των εισοδημάτων του τουρισμού σε ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού, ενώ η δεύτερη είναι η σταδιακή άμεση ή έμμεση εγκατάλειψη κλάδων όπως η γεωργο-κτηνοτροφία, η βιομηχανία ή οι υπηρεσίες, με παράλληλη στροφή στον τουρισμό. Η κινητικότητα αυτή είναι ιδιαίτερα εμφανής στους νέους και τις γυναίκες, αλλά σταδιακά τείνει να αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό της κοινωνικής δομής των τουριστικών περιοχών, ιδιαίτερα στα πρώτα στάδια ανάπτυξής τους. Γ) Το πλαίσιο και τα αποτελέσματα της επικοινωνίας των ντόπιων με τους τουρίστες. Η επικοινωνία των ντόπιων με τους τουρίστες συγκέντρωσε το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών του τουριστικού φαινομένου ως ένα σημαντικό παράδειγμα των επιπτώσεων του τουρισμού στην κοινωνική συμπεριφορά και τις αντιλήψεις και αξίες των ντόπιων. Αρχικά έχει επισημανθεί ότι το πλαίσιο στο οποίο πραγματοποιείται αυτή η επικοινωνία επηρεάζεται από τον τύπο ανάπτυξης του τουρισμού, τις «εμπορικές» διαστάσεις αυτής της συνάντησης, τις διαφορές των πολιτισμικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών τουριστών και ντόπιων κλπ. Σε ό,τι αφορά στα αποτελέσματα, αυτά συνδέονται άμεσα με το στάδιο ανάπτυξης και άρα μαζικοποίησης του τουρισμού, π.χ. στο υψηλότερο στάδιο, όπου ο τουρισμός είναι οργανωμένος και μαζικός, αυτή η επικοινωνία «εμπορευματοποιείται», με αποτέλεσμα τόσο οι ντόπιοι όσο και οι τουρίστες να καταλήγουν απλώς σε μια σχέση εμπορικής συναλλαγής όπου ο ένας πουλάει και ο άλλος αγοράζει. Δ) Αλλαγές στις κοινωνικές σχέσεις, τα ήθη και τα έθιμα Η συνολικότερη στροφή των κοινωνιών όπου αναπτύσσεται ο τουρισμός σε παραγωγικές δομές και τρόπο ζωής με χαρακτηριστικά αστικοποίησης και εκσυγχρονισμού, επιφέρει τελικά σημαντικές αλλαγές στις κοινωνικές σχέσεις, τα ήθη και τα έθιμα. Τέτοιες αλλαγές έχουν παρατηρηθεί στις σχέσεις των δύο φύλων, στον τρόπο ζωής και συμπεριφοράς, στην εκτίμηση της τοπικής παράδοσης, στα έθιμα, στις σχέσεις ανάμεσα σε άτομα της ίδιας κοινότητας κλπ. Οι αλλαγές αυτές προκαλούνται άμεσα ή έμμεσα από τις νέες 22

23 παραγωγικές και κοινωνικές δομές οι οποίες εγκαθιδρύονται στις τουριστικές περιοχές της υπαίθρου και έχουν «αστικά» χαρακτηριστικά. Ε) Εμπορευματοποίηση δραστηριοτήτων και προϊόντων του τοπικού πολιτισμού και της παράδοσης Η ανάπτυξη οργανωμένων υποδομών και υπηρεσιών τουρισμού οδηγεί σε συστηματικά προώθηση των εμπορικών χαρακτηριστικών του τομέα, με στόχο την εξυπηρέτηση του τουρίστα καταναλωτή, ιδιαίτερα αυτού που επιλέγει τα οργανωμένα «πακέτα» ταξιδιών. Στα πλαίσια αυτά, μορφές του τοπικού πολιτισμού: πολιτιστικές εκδηλώσεις, βιοτεχνικά προϊόντα, χειροτεχνήματα κλπ μετατρέπονται σε τουριστικά προϊόντα και πωλούνται στους τουρίστες ως δείγμα της τοπικής πολιτιστικής παράδοσης ή ως αναμνηστικό του ταξιδιού. Πολύ συχνά τα προϊόντα αυτά είναι χαμηλής ποιότητας και δεν αποδίδουν πιστά τα πραγματικά χαρακτηριστικά της τοπικής παράδοσης ή του πολιτισμού. 1.6 Επιπτώσεις Στο Περιβάλλον 14 Οι κυριότερες από τις επιπτώσεις του τουρισμού στο περιβάλλον αφορούν στα παρακάτω ζητήματα: Α) Φυσικό Περιβάλλον Η τουριστική ανάπτυξη είτε με την επέκτασή της στο χώρο της υπαίθρου είτε με την ανάπτυξή μεγάλης έκτασης και όγκου υποδομών, καταλήγει να επηρεάζει την ισορροπία του φυσικού περιβάλλοντος. Οι επιπτώσεις αυτές είναι πολύ πιο δραστικές σε περιοχές που θεωρούνται οικολογικά «ευαίσθητες», όπως: παραθαλάσσιες περιοχές, ορεινές, υγροβιότοποι κλπ. Οι επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον αποτέλεσαν, εδώ και αρκετά χρόνια, 14 Κοκκώσης Χ., Τσάρτας Π., «Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον», Εκδόσεις Κριτική, 2001, σελ. 33, 34, 35 23

24 αντικείμενο ειδικών μελετών που επισήμαναν την ανάγκη σχεδιασμού, προγραμματισμού και διαχείρισης της τουριστικής ανάπτυξης. Β) Συγκρούσεις στις χρήσεις γης Ο τουρισμός επεκτείνεται όλο και περισσότερο στο χώρο, με αποτέλεσμα να προκαλεί συχνά συγκρούσεις για τη χρήση γης, που παρατηρούνται σε περιοχές με αγροτικές εκμεταλλεύσεις ή σε παραθαλάσσιες περιοχές. Και στις δυο περιπτώσεις παρατηρούνται συχνά φαινόμενα οικοπεδοποίησης, με αποτέλεσμα ο τουρισμός να απορροφά εκτός από τη γη, το νερό αλλά και τις επενδύσεις που είναι αναγκαίες για την παραγωγική ανάπτυξη του αγροτικού τομέα. Σε ευρύτερα πλαίσια, μπορεί να επισημανθεί ότι στις τουριστικές περιοχές αναπτύσσονται παρόμοιες «ανταγωνιστικές» σχέσεις και με χρήσεις σχετικές με τη βιοτεχνία, τη βιομηχανία και τις υπηρεσίες. Γενικότερα, ο τουρισμός λειτουργεί «ολιστικά» στις τουριστικές περιοχές, διεκδικώντας διαρκώς και περισσότερο χώρο για τις δραστηριότητες και τις υποδομές. Γ) Μετατροπή οικιστικών συνόλων ή χωρικών ενοτήτων σε τουριστικούς πόρους Το ζήτημα αυτό συνδέεται κυρίως με τους παραδοσιακούς οικισμούς και τις περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους (χωρικές ενότητες με λίμνες, ποτάμια, φαράγγια, υγροβιότοπους, εθνικούς δρυμούς κλπ). Στις δύο αυτές περιπτώσεις, το δομημένο και το φυσικό περιβάλλον διαμορφώνουν έναν ιδιότυπο τουριστικό πόρο που γίνεται πόλος έλξης τουριστών. Πρόκειται για εξέλιξη που επιβάλλει την αναζήτηση νέων τρόπων σχεδιασμού και διαχείρισης παρόμοιων περιοχών, οι οποίες άλλωστε αποτελούν περιβαλλοντικά και πολιτισμικά «ευαίσθητους» τουριστικούς πόρους. 24

25 Δ) Η φέρουσα ικανότητα τουριστικών περιοχών Με τον όρο «φέρουσα ικανότητα» κάποιας τουριστικής περιοχής αναφερόμαστε στις δυνατότητες της κοινωνικοοικονομικής δομής και του περιβάλλοντος της συγκεκριμένης περιοχής να απορροφήσουν συγκεκριμένο όγκο υποδομών και αριθμό τουριστών. Ενδιαφέρουσες προσπάθειες έχουν γίνει για να μετρηθεί ο δείκτης αυτός με διάφορους τρόπους, ώστε να εκτιμηθούν οι καταλληλότεροι τύποι τουριστικής ανάπτυξης, αυτοί δηλαδή που ανταποκρίνονται στη φέρουσα ικανότητα της κάθε περιοχής. Ε) Προβλήματα ανάπτυξης, λειτουργίας και διαχείρισης τουριστικών περιοχών Η αύξηση του αριθμού και των τύπων των τουριστικών θερέτρων στην μεταπολεμική περίοδο έθεσε ζητήματα λειτουργίας και διαχείρισης τους σε σχέση με το περιβάλλον, τη χωροταξία και την πολεοδομία. Τα περισσότερα από αυτά τα ζητήματα αφορούν και στην ευρύτερη περιοχή όπου είχαν αναπτυχθεί αυτά τα θέρετρα, με αποτέλεσμα να διαμορφωθούν κανόνες και πρότυπα διαχείρισης, προστασίας και ελέγχου του σύνθετου περιβάλλοντος (δομημένου και φυσικού) των περιοχών αυτών. Κοινή παράμετρος σε αυτές τις προσπάθειες υπήρξε η αναζήτηση προτύπων που συνδέονται με την έννοια της «βιώσιμης» τουριστικής ανάπτυξης. Η έννοια, οι αρχές και τα χαρακτηριστικά της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης είναι ταυτόσημα με αυτά της αειφορικής τουριστικής ανάπτυξης (όρος ο οποίος συχνά χρησιμοποιείται στην επιστημονική βιβλιογραφία). Συμπεράσματα Η γενική επίδραση του τουρισμού φαίνεται να είναι θετική μόνο όταν η προσέλευση δεν είναι υπερβολική. Η αναγνώριση της ανάγκης για κατάλληλο προγραμματισμό ώστε να διατηρηθεί το περιβάλλον και για τις μελλοντικές γενιές αποκτά όλο και μεγαλύτερη αποδοχή. Η κοινωνική και οικονομική επίδραση για τις πιο φτωχές χώρες μπορεί να είναι ευεργετική και η βαθύτερη γνώση της ζωής σε άλλους τόπους μπορεί να οδηγήσει σε ένα καλύτερο 25

26 κόσμο. Η εξέταση του τουρισμού σε μεμονωμένες περιοχές του κόσμου βοηθά στην ερμηνεία της επίδρασης του αναπτυσσόμενου τουρισμού σε αυτές τις χώρες. Σε πολλές χώρες ο τουρισμός εξελίχθηκε σε καθαρή βιομηχανία και τα κράτη τον θεωρούν σαν μια από τις κυριότερες πηγές πλουτισμού και οικονομικής κίνησης. Από όλα αυτά συμπεραίνουμε λοιπόν, πόσο καταλυτικό ρόλο μπορεί να διαδραματίσει ο τουρισμός στην ευημερία και την ανάπτυξη μιας περιοχής. 26

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΑΞΙΔΙΩΤΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ 27

28 Εισαγωγή Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται προσπάθεια να παρουσιαστεί μία εικόνα της Ελλάδος και η σχέση της με τον τουρισμό. Παραθέτονται αρχικά ορισμένα γενικά, πολιτιστικά και φυσικά στοιχεία της χώρας ώστε να αποκομισθεί μία σφαιρική εντύπωση γι αυτήν και το τι έχει να προσφέρει στους τουρίστες που θέλουν να την επισκεφθούν. Επισημαίνονται οι λόγοι για τους οποίους οι τουρίστες επισκέπτονται την Ελλάδα και περιγράφονται τα χαρακτηριστικά αυτής της τουριστικής κίνησης. Στη συνέχεια γίνεται μία περιγραφή των ισχυρότερων πόλων έλξης της χώρας σύμφωνα με τις περιοχές στις οποίες ανήκουν και παρουσιάζονται στοιχεία που δείχνουν ποιες περιοχές συγκεντρώνουν την μεγαλύτερη προτίμηση από τους τουρίστες. 2.1 Γενικά Στοιχεία 15 Η Ελλάδα είναι μία χώρα της νότιας Ευρώπης που έχει έκταση τετραγωνικά χιλιόμετρα και έχει τουριστική κίνηση όλο το χρόνο αλλά η τουριστική αιχμή παρατηρείται τους μήνες Μάιο έως Σεπτέμβριο. Για τους κατοίκους εκτός χωρών Ε.Ε χρειάζεται διαβατήριο προκειμένου να εισέλθουν στην Ελλάδα. Θεώρηση χρειάζεται για παραμονή άνω των τριών μηνών. Όσον αφορά τη μετάβαση στην χώρα μας, υπάρχει απευθείας διεθνής αεροπορική σύνδεση μεταξύ Αθήνας και των σημαντικότερων πόλεων του κόσμου. Επίσης, τρένα συνδέουν την Αθήνα και Θεσσαλονίκη απευθείας με τις Βαλκανικές και Ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Οχηματαγωγά πλοία συνδέουν την Πάτρα και την Ηγουμενίτσα με την Ιταλία. Το σύστημα Eurail λειτουργεί όπως, επίσης, υπάρχουν και οχηματαγωγά πλοία μεταξύ Πάτρας και Bridisi. Τα τρένα εξυπηρετούν πολλές πόλεις. Οι δρόμοι και οι εθνικές οδοί έχουν καλές επιφάνειες. Οι επισκέπτες πρέπει να έχουν διεθνές δίπλωμα οδήγησης για να ενοικιάσουν αυτοκίνητο. Η κίνηση με τον υπόγειο σιδηρόδρομο στην Αθήνα, τα λεωφορεία, τα ταξί είναι καλή και σχετικά οικονομική. Τα ταξί είναι δύσκολο να 15 Hudman Lloyd & Jackson Richard, «Τουριστική και ταξιδιωτική Γεωγραφία», Εκδόσεις Έλλην, 2000, σελ

29 βρεθούν σε ώρες αιχμής και σε μερικές περιοχές. Πολλά από τα ταξί σε ξενοδοχεία εξυπηρετούν μόνο πελάτες των ξενοδοχείων εκτός αν η κίνηση είναι μικρή. Οι παρακάτω πίνακες, από την ιστοσελίδα του ΕΟΤ 16, δίνουν συνοπτικά ορισμένα γενικά στοιχεία για τον πληθυσμό και την γεωγραφία της Ελλάδας. ΠΙΝΑΚΑΣ 3 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ (δημογραφία - θρησκεία - γλώσσα) Πληθυσμός: ( απογραφή) Περισσότεροι από 4 εκατομμύρια Έλληνες εκτιμάται ότι ζουν στο εξωτερικό, από τους οποίους πάνω από 2 εκ. Στην Αμερική. Κατανομή φύλων: Ανδρες 49,49%, γυναίκες 50,51% (2001). Πληθυσμός ανά περιοχές: Αστικές: 58,8%, Ημιαστικές: 12,8% Αγροτικές: 28,4%. Επιφάνεια (τ.χλμ): Πυκνότητα: 82,9 κάτοικοι ανά τ.χλμ (2001) Ποσοστό γεννήσεων: 9,6 ανά 1000 κατοίκους (1999) Προσδοκώμενη ζωή: άρρενες 74,6 έτη (1990), θήλεις 79,40 έτη (1990) Πρωτεύουσα: Αθήνα ( κάτοικοι ) Πληθυσμός κυριότερων πόλεων Έτος Αθήνα Θεσσαλονίκη Πάτρα Ηράκλειο Λάρισα Βόλος Χανιά

30 Ιωάννινα Καβάλα Χαλκίδα Αγρίνιο (Πηγή: ΕΣΥΕ 2001, Προσωρινά αποτελέσματα απογραφής πληθυσμού έτους 2001, Αθήνα 2001) 2.2 Πολιτιστικά Στοιχεία 17 Περίπου το 99% του πληθυσμού είναι ελληνικής εθνικότητας με μικρές ομάδες Αρμενίων, Εβραίων και Πομάκων. Περίπου 98% ανήκουν στην Ανατολική (Ελληνική) Ορθόδοξη Εκκλησία που υποστηρίζεται από το κράτος. Κατά τα χρόνια υποδούλωσης από την Οθωμανική Τουρκία, η Εκκλησία διατήρησε την ελληνική γλώσσα, τις αξίες και την εθνική ταυτότητα και ήταν πυρήνας για την απελευθέρωση. Η Ελληνική Γλώσσα χρονολογείται περισσότερο από χρόνια. Στην Ελλάδα η Αγγλική και η Γαλλική είναι καταληπτές. Υπάρχει μια θρησκευτική μειονότητα Μουσουλμάνων περίπου 1,3%. 2.3 Φυσικά Χαρακτηριστικά 18 Η χώρα αποτελείται σε μεγάλο ποσοστό από βουνά και λόφους που αποτελούν το 80% της επιφάνειας της. Η Πελοπόννησος βρίσκεται σε επαφή με την Στερεά Ελλάδα μέσω του ισθμού της Κορίνθου. Περισσότερα από μεγάλα νησιά ανήκουν στην Ελλάδα όπως Κρήτη, Ρόδος, Κέρκυρα, Κως, Σάμος, Λέσβος, Χίος, Λήμνος, Πάρος, Σύρος, Νάξος, Πάτμος κ.λ.π.. Το κλίμα είναι μεσογειακό με ήπιους χειμώνες και ξηρά, θερμά καλοκαίρια. 17 Hudman Lloyd & Jackson Richard, «Τουριστική και ταξιδιωτική Γεωγραφία», Εκδόσεις Έλλην, 2000, σελ Hudman Lloyd & Jackson Richard, «Τουριστική και ταξιδιωτική Γεωγραφία», Εκδόσεις Έλλην, 2000, σελ

31 2.4 Διοικητική Διαίρεση 19 Η Ελλάδα χωρίζεται σε 13 διοικητικές περιφέρειες οι οποίες και αναγράφονται στη συνέχεια, στη λίστα που ακολουθεί. Στον ελλαδικό χώρο υπάρχουν αυτή τη στιγμή 51 Νομοί, 900 Δήμοι και 133 κοινότητες. 13 Περιφέρειες και 1 Διοικητική Περιοχή (Αγίου Ορους) Αττικής Στερεάς Ελλάδας Θεσσαλίας Κεντρικής Μακεδονίας Δυτικής Μακεδονίας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Ηπείρου Δυτικής Ελλάδας Ιονίων νήσων Πελοποννήσου Βορείου Αιγαίου Νοτίου Αιγαίου Κρήτης 2.5 Χαρακτηριστικά Τουρισμού 20 Η παραμονή στην Ελλάδα είναι οικονομική για τον επισκέπτη, σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ευρώπη. Η Ελλάδα αποτελεί σταυροδρόμι για τη Μέση Ανατολή και τα Βαλκάνια οπότε ο επισκέπτης μπορεί να ταξιδέψει και σε άλλα κράτη. Άλλες φορές αποτελεί απλώς σταθμό σε οργανωμένες κρουαζιέρες στη Μεσόγειο που έχουν περιορισμένα χρονικά όρια Hudman Lloyd & Jackson Richard, «Τουριστική και ταξιδιωτική Γεωγραφία», Εκδόσεις Έλλην, 2000, σελ

32 Η Ευρώπη είναι η αγορά που υπερκαλύπτει την Ελλάδα διότι άνω του 93% των επισκεπτών προέρχονται από την Ευρώπη, με την Γερμανία και Αγγλία στο 44% των Ευρωπαίων επισκεπτών. Αυτή η ανάπτυξη έκανε την Ελλάδα να είναι προορισμός «ναυλωμένων πτήσεων» μεγάλων αεροπορικών εταιριών της Αγγλίας και της Γερμανίας. Η Αγγλία και η Γερμανία οδηγούν την περιοχή σε ανάπτυξη ομαδικού τουρισμού. Οι περισσότερες ευρωπαϊκές αγορές θέλουν διακοπές για αναψυχή όπου υπάρχει ήλιος, θάλασσα και ωραίες αμμουδιές, στοιχεία πολύ σπουδαία που υπάρχουν στην Ελλάδα. Οι Η.Π.Α. φθάνουν το 3,3% των επισκεπτών στην Ελλάδα. Οι επισκέπτες αυτοί φθάνουν στην Ελλάδα για τρεις λόγους: 1) Για τις αρχαιότητες της Ελλάδος. 2) Υπάρχει πολιτιστική σχέση μεταξύ Η.Π.Α. και Ελλάδος που αναπτύχθηκε με τη μετανάστευση πολλών Ελλήνων στις Η.Π.Α.. Στα νησιά αλλά και στους Δελφούς, στην Ολυμπία, στην Κνωσό και την Αθήνα έχουν αναπτυχθεί ξενοδοχειακά συγκροτήματα. 3) Η Ελλάδα είναι πύλη για την Μέση Ανατολή καθώς βρίσκεται σε καίρια θέση στο σταυροδρόμι των δύο ηπείρων διευκολύνοντας τον τουρισμό και σ αυτές τις περιοχές. Η Ελλάδα είναι η Μέκκα του τουρισμού για την νεολαία που ταξιδεύει και ζητά οικονομική διαμονή σε σκηνές, ξενοδοχεία και σε δωμάτια που δεν είναι δηλωμένα. Η κυβέρνηση δεν ενθαρρύνει ή δεν εκμεταλλεύεται την αγορά αυτού του είδους τουρισμού που φθάνει τις εκατοντάδες χιλιάδες νέων που επισκέπτονται την Ελλάδα. Μολονότι το κλίμα της Ελλάδος είναι ήπιο όλο τον χρόνο, η εποχή της αιχμής τουρισμού είναι από το Μάιο μέχρι το Σεπτέμβριο. Αυτή η εποχική αιχμή οφείλεται στις σχολικές διακοπές κυρίως της Ευρώπης και Αμερικής. 2.6 Χώροι Επίσκεψης Και Αξιοθέατα 21 Οι ισχυρότεροι πόλοι έλξης των τουριστών στην Ελλάδα είναι τα κλασσικά και ιστορικά μνημεία, τα τοπία των νησιών, τα γραφικά λιμάνια και οι ήσυχοι όρμοι. Ο Ελληνικός πολιτισμός εκφράζεται σε ποικίλες μορφές στα χωριά, τις αγορές, τα φαγητά, τις εορτές και τη φιλοξενία. Όλα είναι σπουδαίοι 21 Hudman Lloyd & Jackson Richard, «Τουριστική και ταξιδιωτική Γεωγραφία», Εκδόσεις Έλλην, 2000, σελ

33 παράγοντες για το μέλλον του τουρισμού στην Ελλάδα. Ο προορισμός των τουριστών επικεντρώνεται σε τέσσερις περιοχές της Ελλάδος. Α)Αθήνα και περίχωρα Ο κύριος προορισμός των τουριστών στην περιοχή είναι η Αθήνα. Η Αθήνα είναι η μεγαλύτερη πόλη στη Βαλκανική χερσόνησο με πάνω από τρία εκατομμύρια κατοίκους. Η πόλη περιτριγυρίζεται αμφιθεατρικά από βουνά. Ο πόλος έλξης είναι η Ακρόπολη που δεσπόζει στην πόλη. Το πιο σπουδαίο αξιοθέατο στην Ακρόπολη είναι ο Παρθενώνας, ένας ναός της Αθηνάς χτισμένος μεταξύ του 448 και 438 π.χ. και το Ερεχθείο με τις Καρυάτιδες. Άλλα αρχαία μνημεία είναι ο ναός του Δία και το Θησείο. Γύρω από το βράχο της Ακρόπολης, στη βάση του, υπάρχουν άλλα κλασσικά ερείπια όπως είναι ο Ναός της Απτέρου Νίκης. Άλλα μνημεία στην Αθήνα είναι η Πύλη του Αδριανού, το μνημείο του Λυσικράτη, το Θέατρο του Διονύσου, το Ωδείο του Ηρώδη του Αττικού και η αρχαία αγορά που ήταν κέντρο συγκέντρωσης των αρχαίων Αθηναίων. Η ιστορία του Χριστιανισμού και των Μουσουλμάνων στην Ελλάδα φαίνεται στο Βυζαντινό Μουσείο και στο Μουσείο Μπενάκη. Η Πλάκα είναι η πιο παλαιά και πιο γραφική συνοικία της Αθήνας. Εκτείνεται γύρω από την Ακρόπολη με στριφτά, στενά δρομάκια, μικρές ταβέρνες, νυχτερινά κέντρα και καταστήματα. Η αγορά προσφέρει ποικιλία χειροτεχνημάτων όπως πλεχτών υφασμάτων, λινών, μάλλινων, ταπήτων, δερμάτων, χειροποίητων ασημικών, κεραμικών και χρυσών εικόνων και κοσμημάτων. Η Βουλή έχει φρουρά από Εύζωνες ντυμένους με παραδοσιακές στολές. Η αλλαγή της φρουράς είναι θεαματική. Η Βουλή των Ελλήνων είναι ένα νεοκλασικό κτίριο επάνω από το μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη. Ιερό Ποσειδώνος και Σούνιο Παλαιά ήταν Βασιλικό 33

34 Ανάκτορο του Πρώτου Βασιλιά των Ελλήνων, του Όθωνα ( ) και είναι τώρα Κοινοβούλιο από το Κοντά στην Αθήνα υπάρχουν μέρη ενδιαφέροντα για ημερήσιες εκδρομές, προς νότο είναι ο Ναός του Ποσειδώνα στις ακτές του Σουνίου. Δυτικά είναι οι Δελφοί με πολλά ερείπια συμπεριλαμβανομένου του Ναού του Απόλλωνα, του θησαυροφυλακίου στην Ιερά Οδό, του Θεάτρου, του Σταδίου, του Ναού της Αθηνάς και της πηγής Κασταλίας όπου οι πιστοί έπιναν νερό πηγαίνοντας προς το μαντείο των Δελφών. Θεωρείται από πολλούς ότι είναι το πιο θεαματικό και ωραίο μέρος της Ελλάδας, που φανερώνει το κλασσικό της παρελθόν. Οι Δελφοί είναι στους Πρόποδες του όρους Παρνασσός και έχουν θέα σε όλη τη γύρω περιοχή. Μεταξύ Δελφών και Αθήνας είναι το Μοναστήρι του Οσίου Λουκά. Είναι χτισμένο πάνω σε ένα λόφο με θέα το βουνό Ελικώνα και τη γύρω περιοχή. Το μοναστήρι είναι αφιερωμένο στον Όσιο Λουκά, τον ερημίτη που η οικογένεια του έφυγε από την Αίγινα κατά την επιδρομή Σαρακηνών πειρατών. Η μονή έχει ωραία μωσαϊκά που συνδυάζονται με το περιβάλλον. Η εκκλησία του μοναστηριού είναι πιστό αντίγραφο της Αγια-Σοφιάς της Κωνσταντινούπολης. Ακόμη, κοντά στην Αθήνα είναι ο Μαραθώνας όπου οι αρχαίοι Αθηναίοι σταμάτησαν την εισβολή των Περσών. Ο δρόμος των 42 χιλιομέτρων, ο Μαραθώνιος, αρχικά έγινε από το δρομέα στρατιώτη που μετέφερε το μήνυμα της νίκης στην Αθήνα. Νότια της Αθήνας είναι ο Πειραιάς, το λιμάνι όπου φθάνουν πλοία από το εξωτερικό και φεύγουν πλοία για τα νησιά του Αιγαίου και της Μεσογείου. Ο Πειραιάς είναι το μεγαλύτερο επιβατικό λιμάνι της Ευρώπης. 2) Η Πελοπόννησος Το Ναύπλιο που ήταν η πρώτη πρωτεύουσα της σύγχρονης Ελλάδας έχει μεσαιωνικό φρούριο. Η Επίδαυρος ήταν το κέντρο της λατρείας του Ασκληπιού, του θεού της υγείας. Η περιοχή βρίσκεται μέσα σε αμπελώνες και γέρικα ελαιόδεντρα σε μεγάλη έκταση. Στην πλαγιά ενός λόφου 34 Επίδαυρος

35 υπάρχει το θέατρο της Επιδαύρου (τρίτου αιώνα π.χ.). Είναι το πιο φημισμένο και καλύτερα διατηρημένο από όλα τα αρχαία θέατρα στην Ελλάδα. Είναι χτισμένο με ασβεστόλιθο με δώδεκα χιλιάδες θέσεις θεατών. Κάθε καλοκαίρι παίζεται εκεί αρχαίο Δράμα. Η ακουστική του είναι τόσο καλή που και ο πιο αδύνατος ψίθυρος μπορεί να ακουστεί στο τελευταίο διάζωμα. Η Ολυμπία ήταν ο χώρος των πρώτων ομώνυμων Αγώνων που άρχισαν το 776 π.χ. και συνεχίζονταν κάθε τετραετία επί χίλια χρόνια. Οι Ολυμπιακοί αγώνες ξανάρχισαν το 1896 με διεθνή πρωτοβουλία του Γάλλου ιστορικού Pier de Coubertin. Από τότε κάθε τέσσερα χρόνια ένας δρομέας λαμπαδηφόρος, όπως οι αρχαίοι κήρυκες, ξεκινά από την Ολυμπία φέρνοντας την ιερή φλόγα στον τόπο που γίνονται οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Κοντά στον τόπο αυτό, το νέο χωριό Ολυμπία έχει μουσείο για τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Μυστράς, Πελλοπόννησος 3)Η Θεσσαλονίκη και ο Βορράς Η Θεσσαλονίκη είναι η δεύτερη μεγάλη πόλη της Ελλάδας και ιστορικό σταυροδρόμι διεθνούς εμπορίου. Τα Βυζαντινά τείχη της παλαιάς πόλης δεσπόζουν ακόμη σε μερικά σημεία της. Η Θεσσαλονίκη έχει πολλούς Βυζαντινούς ναούς που μερικοί έχουν σπουδαία ψηφιδωτά. Η περιοχή δείχνει επίσης σημάδια και άλλων κατακτητών όπως Ρωμαίων και Οθωμανών. Λευκός Πύργος, Θεσσαλονίκη 35

36 Η περιοχή της Βορείου Ελλάδας, η Μακεδονία έχει πολλές ακτές, ωραία χωριά, (μερικά με παραλίες) και ορεινή ενδοχώρα. Ο Άθως (Χαλκιδική) νοτιοανατολικά της Θεσσαλονίκης είναι ένα από τα πιο ωραία μέρη της Ελλάδος. Το μεγαλύτερο μέρος της χερσονήσου του Άθω καταλαμβάνει το Άγιο Όρος. Στο Άγιο Όρος επιτρέπεται η πρόσβαση μόνο σε άνδρες επισκέπτες. Είναι τόπος πολλών μοναστηριών σπαρμένων μεταξύ βράχων και δασών του ομώνυμου βουνού. Βορειοανατολικά της Θεσσαλονίκης είναι η Καβάλα με το γραφικό λιμάνι της και πανέμορφες ακτές. Ακρόπολη Καβάλας 4)Η Νησιωτική Ελλάδα Τα ελληνικά νησιά έχουν γίνει τόπος αναψυχής πλουσίων και διασήμων. Ονόματα όπως Κέρκυρα, Ρόδος, Κρήτη, Μύκονος, Νάξος, Σαντορίνη, Πάρος, Ιθάκη, Σκιάθος και Σάμος έχουν αναγνωριστεί σαν ξεχωριστής ομορφιάς νησιά της Μεσογείου. Αυτά είναι μέρη των τεσσάρων νησιωτικών συμπλεγμάτων που είναι οι: Σποράδες, Κυκλάδες, Δωδεκάνησα και Ιόνια νησιά. Η Κρήτη είναι το μεγαλύτερο και το πιο συχνά επισκεπτόμενο νησί. Χαρακτηρίζεται από τα ερείπια του Μινωικού πολιτισμού. Είναι το τέταρτο νησί 36

37 σε Κνωσός, Κρήτη μέγεθος στη Μεσόγειο μετά την Σικελία, Σαρδηνία και Κύπρο. Λόγω του μεγέθους του παρουσιάζει ποικιλίες τόπων διαμονής, από χιονισμένα βουνά μέχρι παραλίες με φοίνικες, σπηλιές και όρμους. Στην Κνωσό υπάρχουν τα εξαίσια και εντυπωσιακά ερείπια των ανακτόρων του Μίνωα. Παλαιό Φρούριο Κέρκυρας Η Κέρκυρα βρίσκεται στα δυτικά της Ελλάδος, στο Ιόνιο πέλαγος, με άλλα νησιά και είναι πιθανόν το πιο δημοφιλές νησί από αυτά. Η Κέρκυρα έχει πυκνή βλάστηση, ξενοδοχεία και ωραίες παραλίες. Άλλα νησιά εκεί είναι οι Παξοί, η Ιθάκη (ένα εντυπωσιακό ορεινό νησί με λιμάνια, όρμους και σπήλαια), η Κεφαλονιά και η Ζάκυνθος («η Βενετία» του Ιονίου Πελάγους). Νοτιοανατολικά είναι οι Κυκλάδες, μεταξύ των οποίων η Μύκονος με τα φωτεινά λευκά κτίρια που σε θαμπώνουν, η Σαντορίνη με τα σημάδια του ηφαιστείου, η Σύρος το κέντρο των καθολικών στην Ελλάδα και η Πάρος με τα κατάλευκα σπίτια και τις μπουκαμβίλιες που κρέμονται από τα μπαλκόνια και τις σκάλες. Η Σάμος βρίσκεται ανατολικά στο Αιγαίο πέλαγος και χαρακτηρίζεται από τρία θαυμαστά από τον αρχαίο κόσμο έργα:το λιμάνι, το κανάλι μήκους ενός χιλιομέτρου κατασκευασμένο από τον μηχανικό Ευπαλίνο τον έκτο π.χ. αιώνα για ύδρευση της Σάμου, και το Ναό της Ήρας. Άλλα νησιά στο ανατολικό και βόρειο Αιγαίο είναι η Ικαρία όπου έπεσε ο μυθικός Ίκαρος, η Χίος που λέγεται ότι είναι η πατρίδα του Ομήρου, η Λέσβος, η Λήμνος, η Σαμοθράκη και η Θάσος. 37

38 Πλωμάρι Μυτιλήνης Κάμπος Χίου Τα Δωδεκάνησα είναι κοντά στις ακτές της Τουρκίας και περιλαμβάνουν τη Ρόδο με τα τείχη γύρω από την πόλη που τα έκτισαν οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννου τον Μεσαίωνα. Άλλα ελκυστικά νησιά είναι η Κως το νησί του Ιπποκράτη, η Λέρος, η Κάλυμνος και η Πάτμος όπου ο Ευαγγελιστής Ιωάννης έγραψε την Αποκάλυψη και το νησί θεωρείται από τους χριστιανούς Ιερό. Λίνδος Ρόδου 2.7 Περιφερειακή Ανάπτυξη Της Ελλάδος Και Τουρισμός Στη συνέχεια παραθέτονται ποσοτικά δεδομένα και στοιχεία που δείχνουν πώς κατανέμεται η τουριστική κίνηση της Ελλάδας ανά περιφέρεια κατά τις δεκαετίες του 1970, 1980,

39 ΠΙΝΑΚΑΣ 4 ΔΙΑΝΥΚΤΕΡΕΥΣΕΙΣ ΤΟΥΡΙΣΤΩΝ Περιφέρειες Διανυκτερεύσεις 1975 Διανυκτερεύσεις 1981 Αλλοδαποί Ημεδαποί Σύνολο Αλλοδαποί Ημεδαποί Σύνολο 1. Αν. Μακεδονία/ Θράκη 2. Κεντρ. Μακεδονία Δυτ. Μακεδονία Ήπειρος θεσσαλία Ιόνια νησιά Δυτ. Ελλάδα Στερ. Ελλάδα Αττική Πελοπόννησος Β. Αιγαίο Ν. Αιγαίο Κρήτη Σύνολο χώρας Περιφέρειες Διανυκτερεύσεις 1990 Αλλοδαποί Ημεδαποί Σύνολο 1. Αν. Μακεδονία/ Θράκη 2. Κεντρ. Μακεδονία Δυτ. Μακεδονία Ήπειρος θεσσαλία Ιόνια νησιά Δυτ. Ελλάδα

40 8. Στερ. Ελλάδα Αττική Πελοπόννησος Β. Αιγαίο Ν. Αιγαίο Κρήτη Σύνολο χώρας Πηγή: ΙΤΕΠ, 1998 ΠΙΝΑΚΑΣ 5 ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ (ποσοστιαία σύνθεση διανυκτερεύσεων) Περιφέρειες Αλλοδαποί Ημεδαποί Αλλοδαποί Ημεδαποί Αλλοδαποί Ημεδαποί 1. Αν. Μακεδονία/Θράκη 1,2 5,2 1,3 7,1 1,0 7,7 2. Κεντρ. Μακεδονία 8,6 15,7 7,2 16,3 6,4 13,7 3. Δυτ. Μακεδονία 0,1 2,2 0,1 2,5 0,1 2,4 4. Ήπειρος 0,6 4,0 0,7 4,2 0,8 4,6 5. θεσσαλία 1,9 8,3 1,3 7,4 1,5 7,4 6. Ιόνια νησιά 10,9 3,5 11,9 3,9 9,7 5,3 7. Δυτ. Ελλάδα 3,1 6,0 2,5 6,7 2,1 6,6 8. Στερ. Ελλάδα 2,8 8,7 2,9 10,3 2,1 7,6 9. Αττική 32,8 27,4 23,9 23,2 16,0 22,0 10. Πελοπόννησος 5,0 8,9 4,7 7,1 4,1 8,4 11. Β. Αιγαίο 0,5 1,6 1,2 1,9 1,9 1,9 12. Ν. Αιγαίο 22,1 4,2 24,1 4,7 29,6 7,4 13. Κρήτη 10,4 4,3 18,1 4,7 24,7 5,0 Σύνολο χώρας 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Πηγή: ΙΤΕΠ,

41 Από τους παραπάνω πίνακες διαπιστώνουμε ότι η τουριστική κίνηση μετρούμενη σε διανυκτερεύσεις αλλοδαπών τουριστών κατά την υπό εξέταση χρονική περίοδο ενεφάνισε αλματώδη ανάπτυξη. Οι διανυκτερεύσεις κατά το 1975, ανήλθαν σε κατά το 1981 και σε κατά το Κατά το πρώτο διάστημα επετεύχθη αύξηση της τάξεως του 106,7%, ενώ κατά το δεύτερο μόλις 20,6%. Συνολικώς, η μέση ετήσια αύξηση ήταν 6,3%. Από την πλευρά τους οι διανυκτερεύσεις των ημεδαπών τουριστών παρέμειναν στάσιμες (από το 1975, έγιναν το 1981 και το 1990). Αποτέλεσμα αυτών ήταν η δραστική αύξηση της συμμετοχής των διανυκτερεύσεων αλλοδαπών τουριστών στο σύνολο των διανυκτερεύσεων. Έτσι, από το 59,2% το 1975 η συμμετοχή τους ανήλθε σε 74,6% κατά το 1981 και σε 75,5% κατά το Οι αλλοδαποί όμως τουρίστες προτιμούν συγκεκριμένες περιοχές και δεν κατανέμονται ομοιόμορφα ανά την επικράτεια. Κατά το 1990 οι γεωγραφικές περιοχές που προτιμούσαν οι αλλοδαποί ήταν η Κρήτη, οι νήσοι του Ν. Αιγαίου και οι νήσοι του Ιονίου, αφού τα ποσοστά των διανυκτερεύσεων ήταν 24,7%, 29,6% και 9,7% αντιστοίχως, στο σύνολο των διανυκτερεύσεων των εν λόγω περιοχών. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η Αττική έχει πάψει να είναι πόλος έλξης των αλλοδαπών τουριστών. Πράγματι, ενώ το 1975 προσέλκυσε το 32,8%των διανυκτερεύσεών τους, το 1981 είχε μόνο το 23,9% και το 1990 το 16,0%. Αλλά και στους ημεδαπούς τα ποσοστά της βαίνουν μειούμενα. Φαίνεται ότι τα καταναλωτικά πρότυπα των τουριστών άλλαξαν. Προφανώς οι αλλοδαποί τουρίστες πλέον επιλέγουν διακοπές αναψυχής και όχι αρχαιολατρίας, για τούτο προτιμούν την Κρήτη, τα Δωδεκάνησα, τις Κυκλάδες και την Κέρκυρα. Ένας ακόμη, βέβαια, λόγος πρέπει να είναι η υποβάθμιση του περιβάλλοντος του λεκανοπεδίου της Αττικής, ίσως όμως και η προσφορά τουριστικών υπηρεσιών σε άλλες περιοχές Σύμφωνα με ενδείξεις από έρευνες και εκτιμήσεις που έχουν γίνει, ο αριθμός αυτός είναι βάναυσα υπερεκτιμημένος. 23 Παυλόπουλος Παναγιώτης, Κουζέλης Ανδρέας, «Περιφερειακή Ανάπτυξη της Ελλάδος και Τουρισμός», ΙΤΕΠ, Αθήνα 1998, σελ. 37, 38 41

42 2.8 Κορεσμένες Τουριστικά Περιοχές 24 Ενδιαφέρον έχει να δούμε ποιες περιοχές της Ελλάδος συγκεντρώνουν τους μεγαλύτερους αριθμούς τουριστών γιατί αυτές οι περιοχές είναι που εμφανίζουν τις περισσότερες αλλαγές τόσο σε οικονομικό, κοινωνικό αλλά και περιβαλλοντικό επίπεδο. Σύμφωνα με την υπ αριθμ. 2647/ΥΠΕΘΟ /ΕΙΔ.135/ΕΟΤ Υ.Α., όπως τροποποιήθηκε και ισχύει με τις μεταγενέστερες υπ αριθμ. Τ/4535/ , Τ/3746/ , Τ/7959/2001 & Τ/1511/2002 Υ.Α., οι κορεσμένες τουριστικά περιοχές της Ελλάδας έχουν ως εξής: Ν. Αττικής: Κοινότητα Αγκιστρίου, Δήμος Πόρου (εγκ. σχέδιο), Δήμος Σπετσών (εγκεκ. Σχέδιο), Δήμος Ύδρας (όρια οικ.). Ν.Δωδεκανήσου:1) Ο Δήμος Ρόδου (εντός των ορίων του Γεν. Πολεοδ. Σχεδ.), 2) Το Δημοτ. Διαμ/μα Λίνδου του Δήμου Λινδίων, 3) ο Δήμος Κω (εντός των ορίων του ΓΠΣ εκτός του οικισμού Πλατάνι), 4) Το Δημοτ. Διαμ/μα Καρδάμαινας (εντός των ορίων του εγκεκριμένου σχεδίου) του Δήμου Ηρακλειδών. Ν. Κυκλάδων:1) Το Δημοτ. Διαμ/μα Μυκονίων (εντός των ορίων του ΓΠΣ) του Δήμου Μυκόνου, 2) Το Δημοτικό Διαμ/μα Πάρου (ευρύτερη περιοχή οικισμού Παροικιάς) του Δήμου Πάρου, 3) Η περιοχή του κόλπου της Καλντέρας στις κοινότητες της νήσου Θήρας και στο σύνολο της τ. κοιν. Οίας. Ν. Πρεβέζης: Το Δημοτικό Διαμ/μα Πάργας (νότιο τμήμα ΟΤΑ) του Δήμου Πάργας. Κέρκυρα: 1) Τα Δημοτ. Διαμ/τα Λακώνων (παραλιακό τμήμα) και Λιαπάδων (παραλιακό τμήμα) του Δήμου Παλαιοκαστριτών, 2) Τα Δημοτ. Διαμ/τα Κερκυραίων (παραλιακά τμήματα, ένα Β και ένα Ν της πόλης) και Καναλίου (παραλιακό τμήμα) του Δήμου Κερκυραίων, 3) Τα Δημοτ. Διαμερίσματα Αχιλλείων (Γαστουρίου), (Β. παραλιακό τμήμα-πέραμα ), Βιρού (παραλιακό τμήμα), Κυνοπιαστών (παραλιακό τμήμα) και Μπενιτσών του Δήμου Αχιλλείων. 24 Ηλεκτρονική επικοινωνία με Υπουργείο Τουρισμού. Πληροφορίες από κ. Μαρία Παπαγιάννη. 42

43 Ν. Αργολίδας: 1) Τα Δημοτ. Διαμ/τα Κρανιδίου (Νότιο και Ανατολικό παραλιακό τμήμα) και Πορτοχελίου του Δήμου Κρανιδίου, 2) Το Δημοτ. Διαμ/μα Τολού του Δήμου Ασίνης. 2.9 Στατιστικά Στοιχεία Τουριστικής Κίνησης Ελλάδος Σύμφωνα με τα πρόσφατα στοιχεία της ΕΣΥΕ και τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού, το 2002 η Ελλάδα με αφίξεις αλλοδαπών ταξιδιωτών στα σύνορα καταλαμβάνει την 15η θέση στην παγκόσμια κατάταξη των χωρών υποδοχής, σημειώνοντας αύξηση +0,87% έναντι του Οι αεροπορικές αφίξεις αλλοδαπών το 2002 ήταν μειωμένες κατά - 3,72% έναντι του 2001 και αποτέλεσαν το 73,61% του συνόλου των αφίξεων. Επίσης μειωμένες εμφανίστηκαν οι αφίξεις θαλασσίως κατά -1,38%, ενώ οι αφίξεις οδικώς παρουσίασαν αύξηση κατά +16,52%, οφειλόμενη σε μεγάλο βαθμό στους ταξιδιώτες προερχόμενους από την Αλβανία. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία της ΕΣΥΕ για τις διανυκτερεύσεις στις ξενοδοχειακές μονάδες, το 2001 πραγματοποιήθηκαν συνολικά διανυκτερεύσεις αλλοδαπών και ημεδαπών τουριστών (αύξηση 0,43% έναντι του 2000). Οι έλληνες εξακολουθούν να αποτελούν σημαντικό μέγεθος της ζήτησης, δεδομένου ότι πραγματοποίησαν διανυκτερεύσεις, ενώ οι αλλοδαποί Οι εισπράξεις από τουριστικές υπηρεσίες κατά το 2002 έφθασαν τα εκ. ευρώ, παρουσιάζοντας ελαφρά μείωση κατά -2,8% έναντι του 2001, σύμφωνα με τα στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος. Με βάση τον σχετικό πίνακα του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού, η Ελλάδα κατατάσσεται έτσι στην 10η θέση από άποψη τουριστικών εισπράξεων. Το ενεργό ξενοδοχειακό δυναμικό της χώρας το 2003 είναι κλίνες σε δωμάτια που ανήκουν συνολικά σε ξενοδοχειακές μονάδες. Υπάρχουν ακόμη θέσεις κατασκήνωσης και οικίσκοι σε 352 κάμπιγκς, που μπορούν να φιλοξενήσουν άλλα άτομα. 43

44 Η απασχόληση στον τουριστικό τομέα εκτιμάται ότι ανέρχεται περίπου στο 10% της συνολικής απασχόλησης (6,1% άμεση - 3,9 έμμεση) 25. Συμπεράσματα Η Ελλάδα λοιπόν, σύμφωνα με όλα τα παραπάνω έχει ένα πολύ πλούσιο φυσικό, πολιτιστικό και ιστορικό υπόβαθρο που την καθιστά ιδιαίτερα ελκυστική για τους τουρίστες. Οι αριθμοί (τουριστική κίνηση, εισπράξεις, απασχόληση, δυναμικότητα ξενοδοχείων) δείχνουν ότι ο τουρισμός αποτελεί πολύ σημαντικό παράγοντα για την ανάπτυξη της Ελλάδος και αναμένεται να διαδραματίσει ακόμα σημαντικότερο ρόλο τα επόμενα χρόνια σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις. Υπάρχουν περιοχές που συγκεντρώνουν μεγαλύτερους αριθμούς τουριστών σε σχέση με την υπόλοιπη χώρα π.χ. Κρήτη, Κέρκυρα, Ρόδος, Μύκονος και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι τουρίστες πλέον αναζητούν το ταξίδι της αναψυχής. Οι περιοχές αυτές γνωρίζουν μεγάλη ανάπτυξη λόγω του τουρισμού αλλά αν δεν υπάρχει η κατάλληλη υποδομή και ο κατάλληλος προγραμματισμός για να δεχτούν τις αλλαγές αυτές τότε οι αρνητικές συνέπειες μπορεί να είναι πολλές. Στο επόμενο κεφάλαιο αναλύονται τα αρνητικά αποτελέσματα που μπορεί να έχει ο τουρισμός στο φυσικό περιβάλλον των διάφορων περιοχών

45 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΟΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΠΟΥ ΕΠΙΦΕΡΕΙ Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ - ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 45

46 Εισαγωγή Στο πολύ σημαντικό αυτό κεφάλαιο αναλύονται οι επιπτώσεις που επιφέρει ο τουρισμός στο περιβάλλον. Με τον όρο περιβάλλον αναφερόμαστε τόσο στο φυσικό περιβάλλον (κάθε είδους πόροι που υπάρχουν στην φύση από την αρχή της δημιουργίας του κόσμου) όσο και στο δομημένο (υποδομές και ανωδομές που έχει δημιουργήσει ο άνθρωπος για την εξυπηρέτησή του). Οι επιπτώσεις αυτές σε μεγάλο βαθμό είναι αρνητικές ιδιαίτερα όταν η τουριστική ανάπτυξη γίνεται ανεξέλεγκτα και χωρίς σχεδιασμό. Ο τουρισμός όμως, όπως θα δούμε παρακάτω, μπορεί να συμβάλλει και θετικά στην προστασία του περιβάλλοντος. Σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον παρουσιάζεται ενδιαφέρον να δούμε με ποιους τρόπους απειλούνται οι φυσικοί πόροι (νερό, έδαφος, αέρας), τα φυσικά οικοσυστήματα (καταστροφή χλωρίδας και πανίδας, διάσπαση της τροφικής αλυσίδας, κίνδυνος εξαφανισμού ειδών) και πως επηρεάζονται διάφοροι τύποι περιοχών (αγροτικές, ορεινές, παράκτιες) σε συνάρτηση πάντα με την τουριστική ανάπτυξη. Όσον αφορά το δομημένο περιβάλλον, οι κυριότερες αρνητικές επιδράσεις παρατηρούνται λόγω της υπέρμετρης οικιστικής ανάπτυξης, της καταπάτησης περιοχών με ιδιαίτερη ιστορική και πολιτισμική αξία, της τεράστιας πίεσης που ασκείται στα υφιστάμενα δίκτυα (υδρευτικά, αποχετευτικά, οδικά) και τεχνική υποδομή, η αυθαίρετη δόμηση κλπ. Από την άλλη πλευρά, ο τουρισμός βοηθάει και στην προστασία και ανάδειξη περιοχών με παραδοσιακό, ιστορικό και πολιτιστικό χαρακτήρα προκειμένου να προσελκύονται περισσότεροι τουρίστες. 3.1 Τουρισμός Και Περιβάλλον Το φαινόμενο του τουρισμού εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τους φυσικούς πόρους και τις δράσεις των ανθρώπων, οι οποίοι είναι και οι κύριοι αποδέκτες των θετικών ή αρνητικών επιρροών που αυτός συνεπάγεται. Καθώς ο τουρισμός βασίζεται στην «αξιοποίηση» των φυσικών και πολιτιστικών πόρων δημιουργεί πιέσεις χρήσεις- στους πόρους αυτούς με αρνητικές επιπτώσεις και πιθανώς κινδύνους απώλειας, σημαντικής αλλοίωσής τους ή υποβάθμισής τους. 46

47 Ο τουρισμός, όμως, μπορεί να έχει και θετικές επιπτώσεις στο περιβάλλον, όπως: Συμβολή στην προστασία και αναβάθμιση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων μιας περιοχής λόγω της τουριστικής ανάπτυξης είτε άμεσα λόγω των έργων και πολιτικής ανάδειξης των πόρων της περιοχής είτε έμμεσα, όπως, για παράδειγμα οι ιδιωτικές πρωτοβουλίες αναστήλωσης ή αναβάθμισης παραδοσιακών κατοικιών ή η δημιουργία πιέσεων προστασίας των περιβαλλοντικών πόρων λόγω μεγαλύτερης ευαισθησίας στα θέματα προστασίας του περιβάλλοντος. Βελτίωση της ποιότητας ζωής και του περιβάλλοντος γενικότερα λόγω έργων υποδομής που δεν θα κατασκευάζονταν ή θα αργούσαν να κατασκευαστούν ελλείψει τουρισμού. Συμβολή στην τοπική ανάπτυξη, ιδιαίτερα μάλιστα για ορισμένες περιοχές με ιδιαίτερα δυσμενή χαρακτηριστικά εξέλιξης, όπως πολλά νησιά ή ορεινά χωριά. Ο τουρισμός για αυτές τις περιοχές αποτελεί σημαντική ευκαιρία για ανάπτυξη της τοπικής οικονομικής δραστηριότητας και συγκράτησης του πληθυσμού. Η θετική ή αρνητική επίδραση είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων όπως το είδος του τουρισμού, οι τοπικές κοινωνικές και οικονομικές δομές, η σχέση τους με την τουριστική δραστηριότητα κλπ. Η σχέση τουρισμού και περιβάλλοντος έχει αποκτήσει ιδιαίτερη σημασία τα τελευταία χρόνια, λόγω: Αύξησης του διεθνούς ανταγωνισμού στον τουρισμό καθώς νέες χώρες και προορισμοί εισέρχονται στην αγορά, προσφέροντας νέο και σχετικά ανέπαφο «περιβάλλον» ως «τουριστικό προϊόν» στον τουρίστα επισκέπτη. Γενικότερης αναζήτησης του ανθρώπου για βελτίωση της ποιότητας ζωής και καλύτερο περιβάλλον, όχι μόνο στον τόπο διαμονής του αλλά ιδίως στον τόπο προορισμού του για αναψυχή και διακοπές. Η σχέση τουρισμού και περιβάλλοντος αποτελεί ένα κεντρικό θέμα πολιτικής, τόσο από την πλευρά της τουριστικής ανάπτυξης όσο και από την πλευρά της προστασίας των πολιτιστικών και φυσικών πόρων μιας περιοχής. Η αυξανόμενη συνειδητοποίηση της ανάγκης για ποιότητα του περιβάλλοντος και έναν τουριστικό προορισμό επιβάλλει την ανάγκη για σχεδιασμό σε μίκρο (τοπικό επίπεδο) και μάκρο (περιφερειακό εθνικό) 47

48 κλίμακα, με γνώμονα την αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων και την ποικιλία των τοπικών πόρων, και προσφέροντας υψηλότερα πρότυπα για υποδομές (δίκτυα εξυπηρέτησης κλπ.) και ανωδομή (καταλύματα κλπ.). Οι τουρίστες, ο τοπικός πληθυσμός και οι σχετικοί με τον κλάδο φορείς, συνειδητοποιούν όλο και περισσότερο ότι ο τουρισμός βασίζεται για την επιτυχία του στην ποιότητα του περιβάλλοντος υποδοχής. Οι επιπτώσεις του τουρισμού μπορεί να είναι άμεσες ή έμμεσες. Επιπλέον μπορεί να είναι: διακριτές σε διάφορες κλίμακες του χώρου: Σε τοπικό επίπεδο δημιουργείται ανταγωνισμός ανάμεσα στις δραστηριότητες που αφορούν στη χρήση της γης και των άλλων πόρων (π.χ. νερό). Επίσης η ρύπανση του νερού και της θάλασσας ή συχνά τα υψηλά επίπεδα θορύβου αλλά και φυσικοί κίνδυνοι όπως χιονοστιβάδες, κατολισθήσεις, πλημμύρες είναι μερικές από τις συνέπειες που έχουν ανθρώπινες παρεμβάσεις που γίνονται χάριν του τουρισμού. Σε περιφερειακό επίπεδο, οι συνέπειες που έχουν σημασία περιλαμβάνουν καταστροφή ή υποβάθμιση βιοτόπων, απώλεια «βιολογικής ποικιλότητας», ρύπανση επιφανειακών και υπόγειων υδάτων κλπ. Σε παγκόσμιο επίπεδο δημιουργείται ρύπανση από τις μεταφορές / κυκλοφορία και την παραγωγή ενέργειας που μπορεί να συμβάλλουν στην εκτεταμένη καταστροφή μεγάλων δασικών εκτάσεων (ως συνέπεια της ατμοσφαιρικής ρύπανσης) και σε συνολική αλλαγή του κλίματος (φαινόμενο θερμοκηπίου) Επιπτώσεις Του Τουρισμού Στο Φυσικό Περιβάλλον Επιπτώσεις Του Τουρισμού Στους Φυσικούς Πόρους Οι φυσικοί πόροι που επηρεάζονται άμεσα και έμμεσα από τις τουριστικές δραστηριότητες είναι το νερό, το έδαφος και ο αέρας. Το νερό είναι ένας από τους σημαντικότερους φυσικούς πόρους αν όχι ο σημαντικότερος- που λόγω της τουριστικής ανάπτυξης χρησιμοποιείται σε 26 Κοκκώσης Χ., Τσάρτας Π., «Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον», Εκδόσεις Κριτική, 2001, σελ. 139, 143, 144, 145,

49 ανεξέλεγκτο και αλόγιστο βαθμό πολλές φορές, ιδιαίτερα στις περιόδους αιχμής της τουριστικής κίνησης. Η χρήση νερού κατά μέσο όρο είναι 450 λίτρα ανά τουρίστα στα ξενοδοχεία πολυτελείας και περί τα 280 στα περισσότερα από τα άλλα. Η ζήτηση για νερό περιλαμβάνει τόσο τις ποσότητες για καθαριότητα και για πόση όσο και για τη συντήρηση κήπων και άλλες εξυπηρετήσεις (π.χ. κολυμβητικές δεξαμενές, πισίνες). Οι σύγχρονες ανάγκες αλλά συχνά και οι επικρατούσες αντιλήψεις (μόδα) για τουριστικές εξυπηρετήσεις απαιτούν σημαντικές ποσότητες νερού. Για παράδειγμα, το γκαζόν ή και άλλα είδη κηποτεχνίας (ιτιές, λεύκες κλπ.) έχουν αυξημένες απαιτήσεις για νερό (απαιτούν συχνό πότισμα) ιδιαίτερα σε ξηροθερμικές περιοχές όπως είναι οι περισσότεροι τουριστικοί προορισμοί στη Μεσόγειο. Η φύτευση δαπανηρών σε νερό ειδών, συχνά ξένων προς το φυσικό περιβάλλον της περιοχής, σε κήπους ξενοδοχείων συχνά δημιουργεί προβλήματα καθώς αυτά τα είδη στερούνται μηχανισμών προσαρμογής ικανών να τα προστατέψουν από την ξηρασία κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, με αποτέλεσμα να απαιτούν συνεχές πότισμα. Το ίδιο συμβαίνει και με τις εγκαταστάσεις γκολφ που επιβάλλουν την εξασφάλιση σημαντικής ποσότητας νερού. Οι χρήσεις αυτές του νερού έρχονται συχνά σε σύγκρουση με τις ανάγκες για άλλες χρήσεις, π.χ. τα φυσικά οικοσυστήματα με φυσική βλάστηση (π.χ. υγρότοποι), τη γεωργία, κτηνοτροφία κλπ. Συχνά για τις ανάγκες αναζητούνται οι υπόγειοι υδάτινοι πόροι με γεωτρήσεις. Αυτές οι πρακτικές μειώνουν το φόρτο του δικτύου ύδρευσης αλλά παράλληλα αποδυναμώνουν τον υδροφόρο ορίζοντα, κάτι που τελικά επηρεάζει συνολικά την ανάπτυξη της περιοχής. Οι υψηλές απαιτήσεις σε ποσότητες νερού, κατά τους μήνες αιχμής, αποτελούν σημαντικό πρόβλημα, ιδιαίτερα για πολλά νησιά και τις παράκτιες περιοχές. Αυτό απορρέει όχι τόσο από την αύξηση της κατά κεφαλήν κατανάλωσης, αλλά από την εποχιακή αύξηση της ζήτησης λόγω αύξησης των καταναλωτών, καθώς η παράκτια ζώνη φιλοξενεί το μεγαλύτερο μέρος των τουριστών. Τα περισσότερα νησιά έχουν περιορισμένη φέρουσα ικανότητα αφού στερούνται υδατικών αποθεμάτων, ικανών να ικανοποιήσουν τη μεγάλη ζήτηση των θερινών μηνών. Οι παράκτιοι υδροφορείς, που συνήθως έχουν μικρή δυναμικότητα, δέχονται μεγάλη πίεση σε μικρή χρονική περίοδο. Η υπεράντληση των παράκτιων υδροφορέων προκαλεί συχνά φαινόμενα υφαλμύρωσης, επίπτωση μη αντιστρεπτή. Ιδιαίτερα ευαίσθητες στον κίνδυνου 49

50 υφαλμύρωσης θεωρούνται κυρίως οι ομαλές περιοχές γύρω από αμμώδη περιβάλλοντα αλλουβιακών αποθέσεων. Οι κυριότερες επιπτώσεις που παρατηρούνται στο έδαφος λόγω της τουριστικής ανάπτυξης σχετίζονται με την διάβρωση των ακτών, την ανεξέλεγκτη οικιστική ανάπτυξη, την χρησιμοποίηση μεγάλων όγκων δομικών πόρων (π.χ. άμμος, χαλίκι κλπ) και γενικά την μόλυνση του εδάφους από διάφορες δραστηριότητες (π.χ. ρίψη σκουπιδιών). Σε πολλές περιπτώσεις εφαρμόζονται διορθωτικά τεχνικά έργα, τα οποία μπορούν να επιλύουν τοπικά το πρόβλημα, αλλά έχει αποδειχτεί επανειλημμένα ότι δημιουργούν προβλήματα στη γειτονική περιοχή. Ο σημαντικός κίνδυνος από τέτοιου είδους παρεμβάσεις είναι η διαφοροποίηση ή ακόμα και ανατροπή κρίσιμων φυσικών κύκλων. Η διάβρωση αποτελεί την κυριότερη περιβαλλοντική επίπτωση αυτών των έργων. Συχνά παρατηρούνται φαινόμενα ολικής γεωμορφολογικής μεταβολής και διάβρωσης της ακτής ως αποτέλεσμα της έλλειψης του ορθολογικού σχεδιασμού εγκαταστάσεων και υποδομών. Ο κακός σχεδιασμός και η χωροθέτηση στα λιμενικά και άλλα παρεμφερή έργα στην παράκτια ζώνη επηρεάζει τις διαδικασίες μορφοποίησης της ακτής, οδηγώντας στην διάβρωση ή την εναπόθεση, με επιπτώσεις στην αποτελεσματικότητα των έργων και πρόσθετο κόστος. Άλλες επιπτώσεις παρατηρούνται από οικοδομικές ή άλλες δραστηριότητες που οδηγούν σε εκτεταμένες αμμοληψίες, από έργα υποστήριξης των ακτών, από έργα υποδομής (λιμάνια, προβλήτες, οχετοί) καθώς και από τουριστικές ανθρωπογενείς δραστηριότητες και ψυχαγωγία στην ακτή (τροχοφόρα στην ακτή, αθλοπαιδιές). Η ανεξέλεγκτη απόρριψη των σκουπιδιών είναι ένα σύνηθες φαινόμενο σε πολυπληθείς τουριστικές περιοχές, γεγονός που πέρα από την οπτική ρύπανση αποτελεί και εστία μόλυνσης. Σε πολλές τουριστικές περιοχές, η διαχείριση των στερεών αποβλήτων είναι υποτυπώδης, με αποτέλεσμα να μην λαμβάνεται κανένα μέτρο για την πιθανότητα παραγωγής εκχυλισμάτων και στραγγισμάτων στους χώρους διάθεσης που παρουσιάζουν το έδαφος και ο υπόγειος υδάτινος ορίζοντας. Τέλος, η επιχωμάτωση δεν είναι επαρκής, ενώ πολύ συχνά η μέθοδος διάθεσης είναι η ανεξέλεγκτη ρίψη και καύση. Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της εποχής μας είναι και η ατμοσφαιρική ρύπανση. Δυστυχώς, ο τουρισμός είναι ένας από τους 50

51 παράγοντες που επιβαρύνει την κατάσταση της ατμόσφαιρας. Η εκτεταμένη χρήση οχημάτων εσωτερικής καύσης για τη μετακίνηση των τουριστών αλλά και η αύξηση της καύσης ορυκτών καυσίμων για την παραγωγή ενέργειας ικανής να αντιμετωπίσει την αυξημένη ζήτηση, συμβάλλουν στην αύξηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, αλλά και στο μικροκλίμα της περιοχής, ενώ επηρεάζει και το κλίμα γενικότερα. (π.χ. συμβάλλοντας στο φαινόμενο του θερμοκηπίου). Αν και η ενέργεια δεν αποτελεί φυσικό πόρο, περιλαμβάνεται σε αυτήν την κατηγορία για το λόγο ότι η παραγωγή ενέργειας τις περισσότερες φορές απαιτεί την κατανάλωση κάποιου μη ανανεώσιμου φυσικού πόρου όπως οι υδρογονάνθρακες. Η τουριστική ανάπτυξη μιας περιοχής έχει ως άμεσο επακόλουθο την αύξηση κατανάλωσης ενέργειας, η οποία με τη σειρά της απαιτεί την αύξηση παραγωγής ενέργειας. Η παραγωγή ενέργειας γίνεται στον τόπο κατανάλωσης ή εκτός, με τις γνωστές αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Δεν είναι μόνον η αύξηση του τουρισμού αλλά και οι αλλαγές στις κατά κεφαλήν απαιτήσεις για ενέργεια, ως συνέπεια των νέων καταναλωτικών προτύπων (π.χ. η χρήση air conditioning) Επιπτώσεις Του Τουρισμού Στα Φυσικά Οικοσυστήματα Οι άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης στα φυσικά οικοσυστήματα διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες διαταραχών που αφορούν: στη λειτουργία των οικοσυστημάτων, στη δομή των οικοσυστημάτων των βιοκοινοτήτων ή/και στη μείωση της βιολογικής ποικιλότητας και, τέλος, αυτές που αφορούν συγκεκριμένους πληθυσμούς σπανίων ειδών. Είναι αυτονόητο ότι οι διαταραχές δεν οφείλονται αποκλειστικά στον τουρισμό. Η συγκεκριμένη δραστηριότητα, όμως, σε πολλές περιπτώσεις προκαλεί, επιταχύνει ή επιτείνει, π.χ. λόγω της εποχιακής υπερφόρτωσης ή/και της περαιτέρω επέκτασης των υποδομών και των οικισμών, τις διαταραχές που περιγράφονται. 27 Κοκκώσης Χ., Τσάρτας Π., «Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον», Εκδόσεις Κριτική, 2001, σελ

52 Η κατασκευή τουριστικών μονάδων και σχετικών εγκαταστάσεων και προσβάσεων, εκτός του ότι καταλαμβάνει χώρο συνήθως σε εξωαστικές περιοχές όπου αναπτύσσονται τα φυσικά οικοσυστήματα, έχει επιπτώσεις και στη λειτουργία παρεμβαίνοντας στον υδρολογικό κύκλο, το μικροκλίμα, τη διακίνηση και επικοινωνία των ειδών, περιορίζοντας το ζωτικό τους χώρο τόσο με φυσική διακοπή (λόγω δόμησης), όσο και με λειτουργικές διαταραχές λόγω θορύβου, παρουσία ανθρώπων, διακίνησης οχημάτων κλπ. Η κατασκευή, επέκταση και συντήρηση του οδικού δικτύου έχει άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις στην ευρύτερη λειτουργία των φυσικών οικοσυστημάτων. Η χάραξη οδικού δικτύου συνεπάγεται, σε ορισμένες περιπτώσεις, την αποψίλωση μεγάλων δασικών εκτάσεων και τον κατακερματισμό του φυσικού χώρου. Η κοπή των δέντρων έχει ως συνέπεια τη διάβρωση και την αλλαγή του μικροκλίματος της περιοχής. Ο θόρυβος τόσο κατά την κατασκευή όσο και κατά τη λειτουργία του οδικού δικτύου δρα αρνητικά στη πανίδα, ενώ τα καυσαέρια των αυτοκινητούμενων οχημάτων επηρεάζουν τη χλωρίδα. Στη μεσογειακή ζώνη, η χάραξη οδικού δικτύου σε περιοχές που καλύπτονται από πεύκα, μακία ή φρυγανική βλάστηση συνδέεται με κινδύνους πυρκαγιάς, που σε πολλές περιπτώσεις οφείλεται σε αμέλεια. Επιπροσθέτως, προβλήματα δημιουργούνται από τις χωροθετήσεις των έργων αυτών (δρόμοι παράλληλοι και σε μικρή απόσταση από την ακτή παρεμποδίζουν τον ιζηματογενή κύκλο, προκαλώντας σε ορισμένες περιπτώσεις διάβρωση της ακτής). Συχνά τα έργα υποδομής καταλαμβάνουν μεγάλες επιφάνειες γης, συνήθως παραγωγικής, καταστρέφουν τα παράκτια οικοσυστήματα και συμβάλλουν στην οικιστική επέκταση. Οι οικοδομικές ή άλλες δραστηριότητες που σχετίζονται με την κατασκευή και λειτουργία λιμανιών, μαρίνων κλπ. οδηγούν σε εκτεταμένες αλλαγές στη φυσική κυκλοφορία του νερού. Τα πρωταρχικά προβλήματα που έχουν σχέση με την κατασκευή λιμανιών είναι η εκβάθυνση και η απόρριψη των αδρανών υλικών. Κατά τη λειτουργία των εν λόγω εγκαταστάσεων διαταράσσεται η φυσική λειτουργία εξαιτίας της ανατάραξης του ιζήματος από τις κινήσεις των διαφόρων σκαφών και ρύπανσης που οφείλεται στη συγκέντρωση σκαφών. Άλλες εγκαταστάσεις μεταφορών, όπως π.χ. αεροδρόμια, έχουν επίσης συχνά επιπτώσεις καθώς απαιτούνται συνήθως μεγάλες εκτάσεις για εγκαταστάσεις αλλά και μια μεγάλη περιμετρική ζώνη ασφαλείας. Το ευρύτερο 52

53 περιβάλλον επηρεάζεται από τους διαδρόμους, υπόστεγα, γραφεία, κτίρια διακίνησης επιβατών και εμπορευμάτων, εγκαταστάσεις στάθμευσης αυτοκινήτων κλπ. ο θόρυβος αλλά και η διακίνηση προσώπων και οχημάτων είναι σημαντικό πρόβλημα λόγω των επιπτώσεών του σε οικολογικές διεργασίες (αναπαραγωγή, επώαση πουλιών κλπ). Η λειτουργία ενός αεροδρομίου δημιουργεί υγρά συσσωρευτικά και αέρια απόβλητα αλλά και προσελκύει άλλες δραστηριότητες στην περιοχή που επιβαρύνουν το περιβάλλον. Η μείωση της έκτασης του φυσικού περιβάλλοντος για την επέκταση της δόμησης που επιβάλλει η εξυπηρέτηση των τουριστικών αναγκών, επιδρά αρνητικά στη δομή και λειτουργία των οικοσυστημάτων της περιοχής και τη βιολογική ποικιλότητα των ειδών. Ο απαραίτητος για την επιβίωση ζωτικός χώρος των φυσικών πληθυσμών διακόπτεται ή μειώνεται από τη χωρική επιβολή της τουριστικής ανάπτυξης, με αποτέλεσμα τη δημιουργία αποκομμένων υποσυνόλων του αρχικού πληθυσμού (μεταπληθυσμοί). Στη συνέχεια, λόγω ανυπαρξίας φυσικών διαδρομών επικοινωνίας (corridors), επέρχεται αδυναμία επικοινωνίας, με τελικό αποτέλεσμα τη μείωση της ποικιλότητας σε επίπεδο γονιδίων (πτώχευση της τράπεζας γονιδίων genes pool). Η αύξηση των υγρών αποβλήτων έχει ως άμεση συνέπεια τη δημιουργία ευτροφισμού. Η τουριστική ανάπτυξη δεν είναι πάντα η μοναδική αιτία, παρόλα αυτά, η βιωσιμότητα του τουρισμού συχνά απειλείται από υποβάθμιση στους υγρούς αποδέκτες όταν ξεπερνάται η αφομοιωτική ικανότητα αυτών. Ο ευτροφισμός, ένα από τα σημαντικότερα παραδείγματα μεταβολής της σύνθεσης της βιοκοινότητας, είναι το αποτέλεσμα διάθεσης αποβλήτων από αγωγούς αστικών λυμάτων πόλεων, αγωγούς λυμάτων ξενοδοχείων καθώς και από χερσαίες απορροές που προκαλούνται από τις βροχές, εφόσον στην παράκτια ζώνη υπάρχουν και καλλιεργούμενες εκτάσεις όπου γίνεται χρήση λιπασμάτων. Οι ευτροφικές συνθήκες συνεπάγονται μείωση της διαφάνειας του θαλασσινού νερού, αποτέλεσμα υπερβολικής ανάπτυξης φυτοπλαγκτού και παρουσίας οργανικών αιωρουμένων. Η παρουσία οργανικού φορτίου από οργανικά λύματα συμβάλει στην επιβίωση ετερότροφων βακτηρίων, πολλά από τα οποία είναι παθογόνα. Αλλαγές στη σύνθεση της χλωρίδας και της πανίδας παρατηρούνται και στα χερσαία οικοσυστήματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αλλαγή 53

54 της δομής των φυτοκοινοτήτων στις αμμοθίνες, που οφείλεται στην πίεση που ασκούν οι λουόμενοι, η στάθμευση και διακίνηση οχημάτων κλπ. Σε αρκετές περιπτώσεις, δραστηριότητες που σχετίζονται με τον τουρισμό και με την ανάπτυξή που συνεπάγεται μπορούν να παρεμποδίσουν ευαίσθητες βιολογικές διαδικασίες που αφορούν σπάνια είδη. Για παράδειγμα, η τουριστική ανάπτυξη σε αμμώδεις ακτές δρα αρνητικά στις αναπαραγωγικές διαδικασίες ζώων που χρησιμοποιούν την άμμο για εκκόλαψη των αυγών τους (χελώνα Caretta caretta), που συχνά συμπίπτει με την περίοδο διακοπών των ανθρώπων. Σε άλλες περιπτώσεις, δραστηριότητες όπως τα θαλάσσια μηχανοκίνητα σπορ μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά σπάνια θηλαστικά, όπως έχει ήδη συμβεί στην περίπτωση της φώκιας Monachus monachus. Είδη της ερπετοπανίδας που έχουν περιορισμένη δυνατότητα μετακίνησης όπως η Vipera lebetina στη Μήλο και στην Κίμωλο κινδυνεύουν άμεσα από τη συνδεδεμένη με τον τουρισμό οικιστική ανάπτυξη και ανάπτυξη των υποδομών. Αναφορικά με τα ενδημικά φυτά, ο κίνδυνος από την τουριστική ανάπτυξη και τα όσα αυτή συνεπάγεται είναι υπαρκτός στο βαθμό που δεν εφαρμόζονται κάποια μέτρα προστασίας Επιπτώσεις Του Τουρισμού Σε Διαφόρους Τύπους Περιοχών Οι επιπτώσεις του τουρισμού όμως είναι συνάρτηση και των χαρακτηριστικών του κάθε τόπου ή τύπου περιοχής. Για διευκόλυνσή μας μπορούμε να διακρίνουμε τα φυσικά πάρκα και τις προστατευόμενες περιοχές, τις αγροτικές, ορεινές και παράκτιες περιοχές. Τα φυσικά πάρκα και οι προστατευόμενες περιοχές δέχονται συχνά τρομερές πιέσεις από τους τουρίστες οι οποίοι αποζητούν πρόσβαση σε περιοχές που βρίσκονται σε «σχεδόν» φυσική κατάσταση. Αυτή η μορφή τουρισμού, ενώ αρχικά φαινόταν «ήπια» και συμβατή με την προστασία, στη συνέχεια συχνά, λόγω αριθμού επισκεπτών, άρχισαν να δημιουργούνται σοβαρά προβλήματα και κίνδυνοι για τα οικοσυστήματα. 28 Κοκκώσης Χ., Τσάρτας Π., «Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον», Εκδόσεις Κριτική, 2001, σελ

55 Για παράδειγμα, το εθνικό πάρκο «Lake District» στην Αγγλία, με έκταση εκτάρια, δέχεται επισκέπτες το χρόνο. Η υπερσυγκέντρωση ατόμων και αυτοκινήτων σε περιόδους αιχμής δημιουργεί προβλήματα λόγω ανάγκης δημιουργίας υποδομών στάθμευσης, κυκλοφοριακών προβλημάτων και ρύπανσης τόσο στους ευαίσθητους χώρους όσο και στην ευρύτερη περιφέρεια. Η «άγρια φύση» προσελκύει επισκέπτες οι οποίοι δημιουργούν δυσλειτουργίες στον αναπαραγωγικό κύκλο, με αποτέλεσμα οι αριθμοί των σπάνιων ατόμων που ήδη υπάρχουν να μειώνονται. Το παραπάνω δημιουργεί το παράδοξο της αύξησης των τουριστών, μια και η ιδέα του να δεις κάτι το οποίο αύριο μπορεί και να μην υπάρχει είναι ελκυστικότερη. Είναι ευνόητο ότι αν ο παραπάνω κύκλος δεν διακοπεί από κάποια πολιτική ουσιαστικής προστασίας και διατήρησης, τότε η υποτιθέμενη περιοχή προστασίας μεταβάλλεται σε τόπο εξαφάνισης. Μονοπάτια (όπως το «Penine Way» στη Μεγάλη Βρετανία) έχουν καταστραφεί από τη συνεχή χρήση ενώ παράλληλα καταστροφές στη βλάστηση υπάρχουν σε κάθε διαδρομή τουριστών. Η εισαγωγή «εξωτικών-ξενικών» ειδών στο χώρο του πάρκου, με φορέα τα ρούχα των επισκεπτών, τα λάστιχα των αυτοκινήτων, τις σκηνές κλπ., δημιουργούν αλλαγές στη δυναμική των πληθυσμών και προβλήματα των οποίων οι συνέπειες αποτελούν αντικείμενο μελέτης της οικολογίας. Στις περιοχές αυτές, η ανάπτυξη του τουρισμού έρχεται συχνά σε σύγκρουση και με την άσκηση των παραδοσιακών δραστηριοτήτων των μονίμων κατοίκων όπως η γεωργία και το κυνήγι. Με την ανάπτυξη των ειδικών μορφών τουρισμού και οι αγροτικές περιοχές δέχονται τουρίστες σε αναζήτηση των παραδοσιακών μορφών φιλοξενίας και εμπειριών. Οι περισσότερες αγροτικές ζώνες είναι εύκολα προσβάσιμες και την τελευταία περίοδο (ιδίως στην κεντρική Ευρώπη) υπάρχει ένα αυξημένο ενδιαφέρον αλλά και μια υποστήριξη αυτής της μορφής τουρισμού. Η κάμψη των τιμών των γεωργικών προϊόντων οδήγησε πολλούς αγρότες να στραφούν σε τουριστικές δραστηριότητες και να μεταβάλλουν τα αγροκτήματά τους σε αγροτοτουριστικές επιχειρήσεις. Αυτή η μορφή τουριστικής ανάπτυξης εξασφαλίζει ένα επιπλέον εισόδημα στους αγρότες, και προς το παρόν (λόγω μικρού μεγέθους) δεν προκαλεί, στη σημερινή της μορφή, σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον. 55

56 Οι ορεινοί όγκοι αποτελούν τις τελευταίες περιοχές (ιδίως στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη) που είναι σχεδόν ανέπαφες από τις δραστηριότητες του ανθρώπου, παράλληλα όμως έχουν αρχίσει να αποτελούν δημοφιλείς προορισμούς για τους τουρίστες, ιδίως για χειμερινό τουρισμό. Τα φυσικά οικοσυστήματα που υπάρχουν σε αυτές τις περιοχές δέχονται γενικά πιέσεις όπως υλοτομία, διάβρωση του εδάφους και όχληση που προκαλεί ακόμα και η απλή ανθρώπινη παρουσία, επιπτώσεις που επιδεινώνονται λόγω της ανάπτυξης του τουρισμού. Ειδικότερα αναγνωρίζονται επιπτώσεις όπως: Η εκτεταμένη αποψίλωση δασών, που οδηγεί συχνά σε διάβρωση του εδάφους και πρόκληση χιονοστιβάδων από έργα υποδομής, π.χ. χιονοδρομικά κέντρα, διανοίξεις οδικών προσβάσεων κλπ. Η υποβάθμιση του ορεινού τοπίου από κατασκευές, που είναι ένα πρόβλημα το οποίο έχει παρατηρηθεί σε όλους τους τουριστικούς προορισμούς ανά τον κόσμο. Ειδικότερα για περιοχές χειμερινού τουρισμού, οι επιπτώσεις είναι ιδιαίτερα σοβαρές από τη μη ελεγχόμενη ανάπτυξη χιονοδρομικών κέντρων, ορεινών κατασκηνώσεων και άλλων εγκαταστάσεων (π.χ. για rafting κλπ.) αλλά κυρίως η εκτεταμένη διάσπαρτη οικοπεδοποίηση και κατασκευή καταλυμάτων για παραθερισμό και άλλες επιχειρήσεις (π.χ. ταβέρνες κλπ.) ως αποτέλεσμα απρογραμμάτιστης τουριστικής ανάπτυξης. Η χρησιμοποίηση των οχημάτων εκτός δρόμου, τα σύρματα των ανυψωτήρων, η συμπίεση των στρωμάτων χιονιού αποτελούν παράγοντες καταστροφής της χλωρίδας και αναγκαστικής μετακίνησης, μετανάστευσης ή θανάτου της πανίδας. Η διάθεση των υγρών αποβλήτων στα ποτάμια, χείμαρρους και ρυάκια έχει ως συνέπεια την υποβάθμιση της ποιότητας των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων. Οι αέριοι ρύποι από τα αυτοκίνητα οδηγούν σε καταστροφή χλωρίδας και σε μη αντιστρεπτές βλάβες στην «άγρια ζωή». Σε περιπτώσεις που χρησιμοποιούνται «χιονοκανόνια» (συσκευές που παράγουν τεχνητό χιόνι) δημιουργείται ανταγωνισμός για τη χρήση φυσικών πόρων με άλλες δραστηριότητες όπως η γεωργία, κτηνοτροφία κλπ. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι για την παραγωγή τεχνητού χιονιού απαιτούνται τεράστιες ποσότητες νερού (28 εκατομμύρια λίτρα νερού για κάθε χιλιόμετρο πίστας). Επιπλέον 56

57 δημιουργούνται επιπτώσεις στο μικροκλίμα και στους φυσικούς κύκλους, καθώς το τεχνητό χιόνι λιώνει αργότερα, με αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση της μικρής περιόδου «ανάκτησης» πολλών φυτικών αλπικών ειδών. Τέλος, επηρεάζεται η απορρόφηση νερού από το έδαφος, με αποτέλεσμα τη μερική αλλαγή του κύκλου του νερού, με άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις στο περιβάλλον σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο. Οι παράκτιες περιοχές είναι «δημοφιλείς» τουριστικοί προορισμοί και δέχονται όλο το φάσμα των επιπτώσεων του τουρισμού. Συχνά είναι εξαιρετικά δύσκολο να αναγνωριστούν οι συνέπειες του τουρισμού στην παράκτια ζώνη καθώς στην ίδια περιοχή αναπτύσσονται και άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες. Η τουριστική ανάπτυξη που συνοδεύεται από τη μη σχεδιασμένη δημιουργία και επέκταση ξενοδοχειακών και άλλων τουριστικών εγκαταστάσεων, χωρίς μέριμνα για την αισθητική ή την τοπική αρχιτεκτονική, οδηγεί σε αισθητική υποβάθμιση των παράκτιων περιοχών. Μεγάλες εκτάσεις γης χρησιμοποιούνται για την κατασκευή εγκαταστάσεων αναψυχής, ενώ δρόμοι και αεροδρόμια δημιουργούνται συχνά σε ευαίσθητες περιοχές (π.χ. υγροβιότοποι, αμμοθίνες κλπ). Ο τουρισμός επιφέρει συχνά την απώλεια σημαντικών βιοτόπων και τη μείωση της βιολογικής ποικιλότητας. Το 75% των θινών από το Γιβραλτάρ ως τη Σικελία έχουν χαθεί από το 1960, γεγονός που συνεπάγεται την απώλεια τόπων αναπαραγωγής. Περισσότερα από 500 μεσογειακά είδη απειλούνται με εξαφάνιση, ενώ μόνο στη Γαλλία 145 είδη βρίσκονται στα πρόθυρα της εξαφάνισης ή έχουν ήδη εκλείψει. Η τουριστική πίεση επέφερε σημαντικές καταστροφές στους τόπους φωλιάσματος της χελώνας Caretta caretta και της πράσινης χελώνας Chelonia mydas. Οι ενέργειες για την προστασία των παραπάνω ειδών και η δημοσιότητα που έλαβε το όλο θέμα, δημιούργησε μερικές φορές επιβαρύνσεις από ένα νέο κύμα «συνειδητοποιημένων τουριστών» που με τη σειρά του επέφερε περιβαλλοντικές πιέσεις (αύξηση αποβλήτων και κατανάλωσης ενέργειας, απόβλητα κλπ.) Μέρος της περιβαλλοντικής υποβάθμισης, κύρια σε ό,τι αφορά στην ποιότητα του θαλάσσιου περιβάλλοντος, οφείλεται στο γεγονός ότι μόνο το 30% των υγρών αποβλήτων των μεσογειακών παράκτιων πόλεων υφίστανται 57

58 επεξεργασία. Ως αποτέλεσμα αυτού, ορισμένες μεσογειακές παραλίες απέτυχαν στον έλεγχο ποιότητας των νερών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το συνολικό κόστος για την ανάπτυξη του απαραίτητου επιπέδου επεξεργασίας αποβλήτων υπολογίζεται ότι ξεπερνά τα 10 δις. δολάρια. Τα σκάφη αναψυχής συνιστούν επίσης σημαντική πηγή ρύπανσης. Ο τουρισμός συνεργεί στη μη βιώσιμη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων που περιλαμβάνει την αλόγιστη άντληση πόσιμου νερού και την εκμετάλλευση των αποθεμάτων αλιείας. Η υπερκατανάλωση νερού για ύδρευση και χρήση αναψυχής (πισίνες και πάρκα νερού) προκαλεί ανταγωνισμό με άλλες δραστηριότητες και έχει ως τελικό αποτέλεσμα την εξάντληση των αποθεμάτων πόσιμου νερού. Η ανάπτυξη του τουρισμού προκαλεί ή συνεργεί στην εμφάνιση μιας σειράς προβλημάτων. Ο αυξημένος αριθμός τροχοφόρων, για παράδειγμα, ιδιαίτερα τους θερινούς μήνες, προκαλεί κυκλοφοριακή συμφόρηση σε παράκτιους οικισμούς και προσβάσεις και πίεση για την κατασκευή νέων συγκοινωνιακών δικτύων ακόμη και σε προστατευόμενες ή ανέπαφες περιοχές. Σε περιοχές όπου ο αριθμός των τουριστών υπερβαίνει σημαντικά το αριθμό του τοπικού πληθυσμού, επέρχονται σημαντικές αλλαγές στην κοινωνική δομή και στον παραδοσιακό τρόπο ζωής. Συχνά παραδοσιακές τεχνικές απόλυτα συμβατές με το περιβάλλον της συγκεκριμένης περιοχής εγκαταλείπονται και νέα, μη συμβατά, πρότυπα εισβάλλουν Επιπτώσεις Του Τουρισμού Στο Δομημένο Περιβάλλον Επιπτώσεις Του Τουρισμού Στις Περιοχές Με Ιδιαίτερη Ιστορική Και Πολιτισμική Αξία Τα μνημεία όλων των εποχών (προϊστορικά, κλασικής αρχαιότητας, μεσαιωνικά, βυζαντινά και νεότερα), τα παραδοσιακά κτίσματα και οι οικισμοί αλλά και σύγχρονα κτίσματα ή τόποι θεωρούνται τουριστικοί πόροι. Ο τουρισμός θεωρείται συχνά ως η κύρια αιτία υποβάθμισης του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και κύρια εκείνου του τμήματος που είναι ταυτόχρονα και φορέας ιστορικής μνήμης (μνημεία, παραδοσιακοί οικισμοί, 29 Κοκκώσης Χ., Τσάρτας Π., «Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον», Εκδόσεις Κριτική, 2001, σελ

59 ιστορικοί χώροι). Η αναγνώριση όμως του τουρισμού ως το κύριο αίτιο για τις διάφορες αλλαγές του δομημένου περιβάλλοντος είναι συχνά εσφαλμένη καθώς ανάλογα προβλήματα συμβαίνουν συχνά και εκεί που καμία τουριστική δραστηριότητα δεν αναπτύσσεται. Το δομημένο περιβάλλον με ιστορική, πολιτιστική αξία, λόγω του ενδιαφέροντος που παρουσιάζει, δέχεται συχνά σημαντικές πιέσεις από τον τουρισμό. Πολλοί ιστορικοί οικισμοί μικροί ή μεγάλοι και μνημεία κάθε εποχής απειλούνται από τις χιλιάδες επισκεπτών κάθε χρόνο. Η φυσική φθορά των μαρμάρων, η χημική και φυσική αλλοίωση των τοιχογραφιών από την παραμονή και διακίνηση μεγάλου αριθμού επισκεπτών, είναι μερικά μόνον από τα προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν. Στις άμεσες επιπτώσεις θα πρέπει να προστεθούν και οι έμμεσες που προκύπτουν από τις ανάγκες εξυπηρέτησης των επισκεπτών, όπως π.χ. από έργα πρόσβασης, χώρους στάθμευσης, χώρους και υποδομές υγιεινής κλπ. Το τοπίο έχει ιδιαίτερη αξία ως αναπόσπαστο τμήμα της ταυτότητας μιας περιοχής που μαζί με πολλά άλλα στοιχεία, όπως οι αξίες, οι συμπεριφορές, τα ήθη και τα έθιμα, οι ιστορικές αναμνήσεις, η γλώσσα, η λογοτεχνία, η τέχνη, η αρχιτεκτονική κ.α., διαμορφώνουν την ταυτότητα μιας περιοχής και προσδιορίζουν τη μοναδικότητά της. Σημαντικό μέρος αυτής της κληρονομιάς αποτελεί γενικά το δομημένο περιβάλλον, αλλά ειδικότερα οι οικισμοί, ιδιαίτερα αυτοί με ιστορικό και παραδοσιακό χαρακτήρα. Αρχικά, η έμφαση στην προστασία της πολιτισμικής κληρονομιάς ήταν εντοπισμένη στα μοναδικά μνημεία με ιδιαίτερη ιστορική αξία και αργότερα στην προσπάθεια των οικιστικών συνόλων. Όμως όλο και περισσότερο αποκτά ιδιαίτερη σημασία και η διαφύλαξη του τοπίου από την αυθαίρετη και διάσπαρτη δόμηση, την αστικοποίηση, τη χωροθέτηση και κατασκευή τουριστικών μονάδων και υποδομών εκτός κλίμακας, που δεν λαμβάνουν υπόψη τις τοπικές φυσικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες. Εκτός από τους ιστορικούς τόπους, τα μνημεία κ.α., τα οποί αποτελούν πόλους έλξης πολλών επισκεπτών, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι πιέσεις που δέχονται μικρά και μεγαλύτερα οικιστικά σύνολα και αστικά κέντρα με αξιόλογη ιστορική και αρχιτεκτονική κληρονομιά. Η επίσκεψη στα αστικά αυτά κέντρα δεν περιορίζεται στην ξενάγηση στα ιστορικά μνημεία και στη γνωριμία με την πολιτιστική γενικότερα κληρονομιά μιας περιοχής, αλλά επιδιώκει και την επαφή με την σύγχρονη καλλιτεχνική 59

60 δημιουργία (θέατρο, ζωγραφική κ.α.) και τον πολιτισμό. Η επαφή με την ιστορία ενός τόπου αλλά και με τη σύγχρονη δημιουργία βοηθά στην κατανόηση και βαθύτερη γνώση των συνηθειών, τάσεων, τρόπων σκέψης των άλλων ανθρώπων, συμβάλλει στην πνευματική ανάταση, στη συνειδητοποίηση τελικά ότι ο κόσμος δεν περιορίζεται στον προσωπικό μας μόνο χώρο δράσης. Εξαιτίας της ελκυστικότητας αυτών των περιοχών, ο αριθμός των επισκεπτών είναι ιδιαίτερα μεγάλος, με αποτέλεσμα οι πιέσεις που ασκούνται και κατ επέκταση οι κίνδυνοι για περιβαλλοντική υποβάθμιση να είναι ιδιαίτερα αυξημένοι. Τα περισσότερα από αυτά τα προβλήματα δεν προκύπτουν κατ ανάγκη από την έλλειψη περιβαλλοντικής ευαισθησίας των επισκεπτών, αλλά κύρια από τον υπερβολικά μεγάλο αριθμό των επισκεπτών σε ένα δεδομένο χώρο, κάποιες συγκεκριμένες χρονικές στιγμές. Η υπερσυγκέντρωση επισκεπτών συνιστά απειλή για τους πολιτισμικούς πόρους (μνημεία και κτίρια), τόσο λόγω της φθοράς και χρήσης των χώρων όσο και από τη ρύπανση που προκαλείται. Άλλα σημαντικά προβλήματα που συνήθως αντιμετωπίζουν περιοχές με πολιτισμική αξία είναι η κυκλοφοριακή συμφόρηση, ο θόρυβος, το πρόβλημα της στάθμευσης, το πρόβλημα της αυξημένης παραγωγής απορριμμάτων κ.α. Προβλήματα δημιουργούνται όχι μόνον από την ανεπάρκεια των υποδομών αλλά και από την ανάγκη δημιουργίας νέων για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών, για παράδειγμα χώρων στάθμευσης κοντά σε σημαντικούς ιστορικούς, αρχαιολογικούς χώρους, μουσεία κ.α. Από τα πλέον σύνθετα προβλήματα είναι οι αλλαγές στις χρήσεις και στην αστικοποίηση γύρω από την περιοχή προκειμένου να ικανοποιηθεί η ζήτηση σε ξενοδοχειακά καταλύματα, χώρους αναψυχής, εστιατόρια κ.α. Εκτός από τους οικισμούς, το αγροτικό περιβάλλον, είτε ως τοπίο είτε ως περιβάλλων χώρος, αποτελεί επίσης τουριστικό πόρο, μέρος της ταυτότητας της κάθε περιοχής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ιδιαίτερου τοπίου συναντά κανείς στα περισσότερα νησιά με τις αναβαθμίδες, τις πέτρινες μάντρες, τα δρομάκια, τα ξωκλήσια, τις αγροικίες, τους ανεμόμυλους, τους περιστεριώνες. Το αγροτικό τοπίο αποτελεί τμήμα του «δομημένου» περιβάλλοντος, καθώς έχει προκύψει ως αποτέλεσμα ανθρώπινων παρεμβάσεων που αποσκοπούσαν στην καλλιέργεια μίας περιοχής και γενικότερα στην αξιοποίηση των φυσικών πόρων για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. 60

61 Ο τουρισμός δεν έχει μόνο αρνητικές επιπτώσεις, αλλά μπορεί να συμβάλλει και θετικά στην ανάδειξη και προστασία ορισμένων ιστορικών και αρχαιολογικών χώρων, δημιουργώντας πιέσεις για την ανάληψη δράσης σε κεντρικό και τοπικό επίπεδο από δημόσιους φορείς και ιδιώτες. Πολλές φορές η ανάπτυξη του τουρισμού και το ενδιαφέρον για την ιστορία και την αξία των παραδοσιακών οικισμών ενθάρρυνε τους κατοίκους να προχωρήσουν στην ανακαίνιση κτιρίων, τα οποία στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκαν είτε από τους ίδιους ως (πρώτη ή δεύτερη) κατοικία είτε ως τουριστικοί ξενώνες, καταστήματα κ.α. Βέβαια, οι επιπτώσεις είναι σύνθετες και μικτές, με την έννοια ότι αφορούν και οικονομικές-κοινωνικές διαστάσεις αλλά εμπεριέχουν τόσο θετικές όσο και αρνητικές πλευρές. Για παράδειγμα, σε πολλές περιοχές στην Ελλάδα όπως στην Οία (Σαντορίνη), το Γαλαξίδι κ.α., η αναγνώριση της αξίας των περιοχών αυτών συνοδεύτηκε από μια υπέρογκη αύξηση της τιμής των ακινήτων και συνεπακόλουθης εμφάνισης φαινομένων κερδοσκοπίας. Αποτέλεσμα αυτού ήταν ότι πολλές ιδιοκτησίες σε παραδοσιακούς οικισμούς αγοράστηκαν είτε από αλλοδαπούς είτε γενικότερα από ανθρώπους που δεν κατάγονταν ή δεν είχαν κάποια προηγούμενη σχέση με τον τόπο (π.χ. Μονεμβασιά). Είναι προφανές ότι η αλλαγή αυτή συνέβαλε μεν στη διατήρηση και κυρίως αναβάθμιση του χώρου μέσω εκτεταμένων ανακαινίσεων, ταυτόχρονα όμως αλλοίωσε ή άλλαξε ριζικά την κοινωνική σύνθεση του οικισμού με ό,τι θετικές ή αρνητικές επιπτώσεις μπορεί αυτό να σημαίνει στο μέλλον. Μια άλλη διάσταση ως προς τις επιπτώσεις στην τοπική κοινωνία είναι το αυξημένο κόστος διαβίωσης, ως αποτέλεσμα της αυξημένης ελκυστικότητας της περιοχής. Επιπλέον, σε αρκετές περιπτώσεις παρατηρείται ότι οι διάφορες περιπτώσεις προσανατολίζονται κύρια στην εξυπηρέτηση των επισκεπτών και τουριστών και όχι τόσο των μόνιμων κατοίκων. Τα τελευταία χρόνια αναγνωρίστηκε ευρύτατα η αναγκαιότητα διαφύλαξης της πολιτιστικής κληρονομιάς ως μέρος της ταυτότητας ενός λαού αλλά και των ατόμων μεμονωμένα, που τους εξασφαλίζει το αίσθημα της συνέχειας στο χώρο και το χρόνο. Αποτέλεσμα αυτού ήταν η ανάπτυξη πρωτοβουλιών για την προστασία των πολιτισμικών πόρων από τις πιέσεις της τουριστικής ανάπτυξης. Στο πλαίσιο αυτό, σε αρκετές περιπτώσεις υιοθετούνται και ακραίοι περιορισμοί: όπως π.χ. η απαγόρευση ή ο περιορισμός εισόδου στα διάφορα μνημεία και ο αποκλεισμός κατ επέκταση 61

62 της δυνατότητας ο επισκέπτης να έχει μια αυθεντική βιωματική εμπειρία. Σε αντιπαράθεση αξιοποιούνται οι δυνατότητες που προσφέρει η σύγχρονη τεχνολογία, μέσω των διάφορων οπτικοακουστικών μέσων, της εικονικής πραγματικότητας κ.α., προκειμένου να υποκατασταθεί η αμεσότητα στην επαφή και εμπειρία στους χώρους αυτούς. Ακόμα και όταν επιτρέπεται η είσοδος, η ξενάγηση γίνεται σε ικανή απόσταση από τα μνημεία, η οποία συνήθως ανέρχεται σε μερικές δεκάδες μέτρα Επιπτώσεις Του Τουρισμού Στην Τεχνική Υποδομή Οι επιπτώσεις του τουρισμού στην υποδομή διακρίνονται σε αυτές που συνδέονται με τη: 1. Χρήση της υφιστάμενης υποδομής, όπου λόγω τουρισμού προκαλείται επιβάρυνση των δικτύων (π.χ. ύδρευση και αποχέτευση), αλλά και των αποδεκτών (π.χ. υδάτινοι αποδέκτες), ιδιαίτερα δε κατά την περίοδο τουριστικής αιχμής (συνήθως τους θερινούς μήνες). Ανάλογα με τη σχετική κλίμακα του τουρισμού ως προς τον τόπο προορισμού, η υφιστάμενη υποδομή ίσως αποδειχτεί ανεπαρκής για την κάλυψη των πρόσθετων αναγκών που προκύπτουν, δημιουργώντας και πρόσθετα προβλήματα όπως οσμές, ρύπανση, αισθητική ρύπανση κ.α. 2. Ανάγκη δημιουργίας νέας ή επέκταση της υφιστάμενης υποδομής. Τα κυριότερα προβλήματα απορρέουν συνήθως από την έλλειψη κατάλληλου σχεδιασμού, κακής χωροθέτησης, επιλογής λανθασμένης κλίμακας έργων και γενικότερα προβλήματα που συνδέονται με τη λειτουργία των δικτύων. Πολλά από τα προβλήματα στην περίπτωση αυτή συνδέονται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της υποδομής και τις δυσκολίες που έχουν αυτά να προσαρμοστούν στις φυσικές και πολιτιστικές τοπικές ιδιαιτερότητες. Ένα άλλο πρόβλημα στις περιοχές με έντονη τουριστική ανάπτυξη, που συνδέεται με τις υποδομές, είναι το αυξημένο κόστος κατασκευής και λειτουργίας. Στις περισσότερες φορές απαιτείται μια σημαντική αρχική επένδυση (γενικά με κόστος) για την κατασκευή υποδομών (που καλούνται να 30 Κοκκώσης Χ., Τσάρτας Π., «Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον», Εκδόσεις Κριτική, 2001, σελ

63 ικανοποιήσουν την επιπλέον ζήτηση), επιβαρύνοντας τις τοπικές κοινωνίες συχνά δυσανάλογα με τα οικονομικά οφέλη που απολαμβάνουν, ιδιαίτερα δε στο δημόσιο τομέα που αναλαμβάνει τις δαπάνες για τις υποδομές. Επιπλέον, η τεχνική υποδομή στις τουριστικές περιοχές συνεπάγεται αυξημένο λειτουργικό κόστος, διότι τα δίκτυα άλλοτε υπερφορτώνονται λόγω αυξημένης εποχικής ζήτησης και άλλοτε υπολειτουργούν για ένα σημαντικά μεγάλο διάστημα διότι καλούνται να καλύψουν μικρότερες ανάγκες από αυτές για τις οποίες έχουν σχεδιαστεί. Ο τουρισμός πέρα από τις πιέσεις που ασκεί στα υφιστάμενα δίκτυα και στην τεχνική υποδομή που υπάρχει σε έναν τόπο, απαιτεί συχνά και εξειδικευμένη τουριστική υποδομή όπως γκολφ, μαρίνες, προβλήτες, συνεδριακά κέντρα, μικρούς ξενοδονειακούς λιμένες, εγκαταστάσεις για θαλάσσια σπορ κ.α. Αυτά δημιουργούν προβλήματα που σε ένα βαθμό οφείλονται στη μετάβαση από τη συνήθως μικρή ανθρώπινη κλίμακα που χαρακτηρίζει πολλούς μικρούς ιστορικά οικισμούς σε μια μεγαλύτερη, η οποία όμως είναι έξω από τα χαρακτηριστικά της περιοχής. Επιπλέον, οι υποδομές αυτές αξιοποιούνται σχεδόν αποκλειστικά από τους τουρίστες για μια περιορισμένη χρονική περίοδο, με δεδομένη την εποχικότητα που διακρίνει τον τουρισμό στη χώρα μας. Αυτό απαιτεί επενδύσεις και χρήσεις / δεσμεύσεις για μια χρονικά περιορισμένη χρήση Επιπτώσεις Του Τουρισμού Στην Οικιστική Ανάπτυξη Και Στην Αστικοποίηση Από τις πιο βαθιές αρνητικές επιπτώσεις στο δομημένο περιβάλλον (ιδίως στην Ελλάδα) που οφείλονται στη χωρίς έλεγχο και σχεδιασμό τουριστική ανάπτυξη είναι: Η αυθαίρετη δόμηση, που αποτελεί ίσως το πιο σημαντικό πρόβλημα για τις περισσότερες παράκτιες αλλά και πολλές ορεινές και αγροτικές περιοχές. Σημαντικό μέρος της αυθαίρετης δόμησης συνδέεται με την ανέγερση τουριστικών καταλυμάτων και παραθεριστικών κατοικιών αλλά και εξυπηρετήσεων σχετικά με τον τουρισμό (π.χ. ταβέρνες, καταστήματα κλπ.) Η τουριστική ανάπτυξη δεν είναι μοναδικό αίτιο αυτής της κατάστασης, αλλά 31 Κοκκώσης Χ., Τσάρτας Π., «Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον», Εκδόσεις Κριτική, 2001, σελ

64 κυρίως η απουσία πολιτικής για τη χρήση γης, η αδυναμία ελέγχου, εφαρμογής διατάξεων σχετικά με τη δόμηση κλπ. η αυθαίρετη δόμηση συνεπάγεται σημαντικές ελλείψεις και αδυναμίες στην οργάνωση και εξυπηρέτηση της περιοχής σε υποδομή (ύδρευση, αποχέτευση κλπ.), οδικές προσβάσεις και κυκλοφορία, μη συμβατές χρήσεις που δημιουργούν προβλήματα η μία στη λειτουργία της άλλης κλπ., με αποτέλεσμα τη γενικότερη υποβάθμιση της περιοχής που επιδρά και στον τουρισμό. Η «αστικοποίηση» του αγροτικού χώρου. Το φαινόμενο εμφανίζεται ιδιαίτερα έντονο στις παράκτιες περιοχές, καθώς η παράκτια ζώνη στη χώρα μας συγκεντρώνει το μεγαλύτερο μέρος (>90%) των δραστηριοτήτων που συνδέονται με τον τουρισμό και την αναψυχή γενικότερα. Η αστικοποίηση αυτή εμφανίζει και ένα ακόμα ιδιαίτερο γνώρισμα, καθώς πρόκειται για γραμμικού τύπου ανάπτυξη σε μικρή συνήθως απόσταση από την ακτή και παράλληλα με αυτή. Οι κύριοι μηχανισμοί της αστικοποίησης λόγω τουρισμού-παραθερισμού είναι: Ο ανταγωνισμός χρήσεων γης. Η απρογραμμάτιστη και συχνά αυθαίρετη επέκταση οικισμών προκαλεί συχνά συγκρούσεις μεταξύ δραστηριοτήτων και χρήσεων οι οποίες δεν είναι συμβατές μεταξύ τους, πέρα από τα προβλήματα που δημιουργούν στους φυσικούς πόρους. Σε πολλές περιοχές της χώρας παρατηρείται διείσδυση παραθεριστικής κατοικίας και τουριστικών καταλυμάτων σε περιοχές με ιχθυοκαλλιέργειες για παράδειγμα, με αποτέλεσμα αρνητικές επιπτώσεις τόσο στην πρωτογενή παραγωγή όσο και στον τουρισμό. Στο πλαίσιο αυτό δημιουργούνται μια σειρά από δευτερογενείς ανεπιθύμητες επιπτώσεις όπως η κατακόρυφη άνοδος των τιμών της γεωργικής γης, πιέσεις κατάτμησης της ιδιοκτησίας, μετατροπή σε οικιστικές χρήσεις, απώλεια ή εγκατάλειψη παραγωγικών δραστηριοτήτων κλπ. Αλλαγή χρήσεων γης ή αλλαγή δραστηριοτήτων, με αποτέλεσμα τη μεταβολή του αγροτικού περιβάλλοντος και την αστικοποίηση της γης. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η αλλαγή αυτή δεν αφορά στην ανάγκη δημιουργίας πρώτης κατοικίας, αλλά στοχεύει στην ανέγερση τουριστικών καταλυμάτων ή δεύτερης κατοικίας. Τα ισχυρά οικονομικά πλεονεκτήματα από την αλλαγή της χρήσης του χώρου 64

65 σε τουριστική έχουν οδηγήσει στη μετατροπή πολλών αγροτικών περιοχών σε οικιστικές. Υποβάθμιση του τοπίου. Η εγκατάλειψη των γαιών και η αυθαίρετη δόμηση αποτελούν ίσως από τους πιο σημαντικούς παράγοντες υποβάθμισης του αγροτικού τοπίου, που συνιστά ένα από τους πιο σημαντικούς πόρους για πολλές τουριστικές περιοχές της χώρας. Επιπροσθέτως είναι δυνατό να αναγνωριστούν και επιπτώσεις όπως: Οικιστική διασπορά και γραμμική οικιστική ανάπτυξη (συνεχιζόμενη, διάσπαρτη δόμηση). Αλλοίωση χαρακτήρα και κλίμακας οικισμών. Αλλοίωση τοπίου και πολιτισμικής παράδοσης με την υιοθεσία στοιχείων συχνά ξένων προς τις τοπικές αρχιτεκτονικές ιδιαιτερότητες αλλά και την τοπική φύση (π.χ. φοίνικες). Η αστικοποίηση συνδέεται με την ανάπτυξη και επέκταση του οικιστικού ιστού στον αγροτικό χώρο, δημιουργώντας μια δυναμική μετασχηματισμού του αγροτικού χώρου σε αστικό. Μια τέτοια μετατροπή απαιτεί σημαντικές παρεμβάσεις οργανωτικού χαρακτήρα, ώστε να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για τη σωστή ανάπτυξη των υποδομών και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, συμπεριλαμβανομένου του τουρισμού. Συχνά όμως, ιδίως στη χώρα μας, οι παρεμβάσεις αυτές υστερούν και έρχονται εκ των υστέρων να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα που έχουν δημιουργηθεί, χωρίς μεγάλες πιθανότητες επιτυχίας. Αυτός ο μετασχηματισμός σε πολλές τουριστικές περιοχές γίνεται με έντονους ρυθμούς και συχνά «αυθαίρετο» τρόπο. Γι αυτό στη χώρα μας συχνά η αστικοποίηση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την αυθαίρετη δόμηση. Η γεωργική γη αποτελούσε ανέκαθεν αναγκαίο πόρο για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη μιας περιοχής ενώ συγχρόνως έχει σημαντικό ρόλο στη διατήρηση και προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Αυτό είναι ιδιαίτερα προφανές στην περίπτωση πολλών μικρών νησιών. Η ανάγκη για αύξηση της γεωργικής γης οδήγησε στην εκτεταμένη κατασκευή αναβαθμίδων σε περιοχές με ιδιαίτερα έντονες κλίσεις, οι οποίες επέτρεψαν τη συγκράτηση του εδάφους αλλά και των υδάτινων πόρων, καθιστώντας εφικτή την καλλιέργεια ορισμένων 65

66 ειδών στις ιδιαίτερα δυσπρόσιτες αυτές περιοχές. Η προστασία του εδάφους από τη διάβρωση, η συγκράτηση και ο εμπλουτισμός των υπόγειων υδροφόρων, η διατήρηση του τοπίου είναι άμεσα συνδεδεμένα με την ίδια την προστασία της γεωργικής γης. Ο σημαντικός και μη ανανεώσιμος αυτός φυσικός πόρος υφίσταται σημαντικές πιέσεις, κυρίως από την τουριστική ανάπτυξη. Οι πιέσεις αυτές είναι εντονότερες στα πιο παραγωγικά εδάφη που είναι και προσβάσιμα - και όχι στις δυσπρόσιτες περιοχές. Στα μεγαλύτερα νησιά, η καλύτερη γεωργική γη, δηλαδή άμεσης και απόλυτης προστασίας, υφίσταται συνεχή μείωση καθώς είναι επίπεδη και πεδινή, και προσφέρεται εύκολα για τη δημιουργία οικιστικής ανάπτυξης, τουριστικής υποδομής, έργων υποδομής κλπ. Το μικρό κόστος ανάπτυξης υποδομής και εγκαταστάσεων έναντι άλλων οριακών εδαφών και η έλλειψη ουσιαστικού νομικού πλαισίου προστασίας της συμβάλλουν στη συνεχή μείωση της γεωργικής γης. Δυστυχώς, επειδή η τρέχουσα αξία της είναι πολύ μικρότερη από την αξία των άλλων χρήσεων, η γεωργική γη δεν μπορεί να προστατευτεί αποτελεσματικά μέσα από τους μηχανισμούς της ελεύθερης αγοράς και γι αυτό επικρατεί η τάση μετατροπής της σε άλλες χρήσεις. ΜΕ τη μετατροπή της δημιουργούνται σημαντικές επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον Επιπτώσεις Των Μεγάλων Διοργανώσεων Ως προς την επίδραση του τουρισμού στο δομημένο περιβάλλον ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν οι επιπτώσεις από τη διοργάνωση μεγάλης κλίμακας εκδηλώσεων στην πόλη. Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται από ευκαιριακές εκδηλώσεις (όπως το μουσικό φεστιβάλ στο Woodstock) ή μεμονωμένες διοργανώσεις (π.χ. Ολυμπιακοί Αγώνες) μέχρι και επαναλαμβανόμενες όπως π.χ., εκθέσεις (π.χ. το σαλόνι αυτοκινήτου στην Γενεύη, η ΙΤΒ για τον τουρισμό στο Βερολίνο), φεστιβάλ (π.χ. του κινηματογράφου στη Βενετία ή στις Κάννες, το Καρναβάλι στο Ρίο), διεθνείς συναντήσεις (π.χ. το Grand Prix στο Μονακό) κλπ. που προσελκύουν μεγάλο αριθμό επισκεπτών. Τα τελευταία είκοσι χρόνια παρατηρείται μια ταχύτατη ανάπτυξη αυτού του είδους των εκδηλώσεων που οφείλεται τόσο στην 32 Κοκκώσης Χ., Τσάρτας Π., «Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον», Εκδόσεις Κριτική, 2001, σελ

67 διεθνοποίηση στο εμπόριο αλλά και σε άλλους τομείς όπως ο πολιτισμός κλπ., όσο και σε αυξανόμενη εξειδίκευση της τουριστικής ζήτησης και ανάπτυξη ειδικών μορφών τουρισμού (συνεδριακός κλπ). Οι εκδηλώσεις μεγάλης κλίμακας έχουν ενδιαφέρον διότι αφορούν ειδικές μορφές τουρισμού αλλά και διότι συχνά επηρεάζουν μόνιμα τις πόλεις όπου διοργανώνονται, ασχέτως αν πρόκειται για μικρής διάρκειας και όχι πάντοτε επαναλαμβανόμενες εκδηλώσεις. Η διακίνηση και η παραμονή ενός μεγάλου αριθμού ατόμων για ένα σχετικά μικρό διάστημα σε μια πόλη, απαιτεί ειδικές εγκαταστάσεις (όπως αθλητικούς ή εκθεσιακούς χώρους, συνεδριακά κέντρα) για την εκδήλωση αυτή καθεαυτή αλλά και τεχνική υποδομή (π.χ. αεροδρόμια, οδικές προσβάσεις κλπ) και εξυπηρετήσεις για τη διαμονή (π.χ. καταλύματα, τηλεφωνικές επικοινωνίες κλπ) αλλά και τη διακίνηση (π.χ. χώροι στάθμευσης, μαζικά μέσα μεταφοράς) και τις γενικότερες ανάγκες της ομαλής διεξαγωγής της (π.χ. κυκλοφοριακές ρυθμίσεις). Οι μεγάλης κλίμακας εκδηλώσεις απαιτούν και μεγάλης κλίμακας παρεμβάσεις στην ανάπτυξη και λειτουργία της πόλης, επομένως είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τον στρατηγικού χαρακτήρα πολεοδομικό σχεδιασμό. Γι αυτό οι επιπτώσεις από τη διοργάνωση θα πρέπει να αναζητηθούν σε σχέση με τα προβλήματα της πόλης, τον πολεοδομικό σχεδιασμό, σε μια μακροχρόνια βάση και σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων που έχουν να κάνουν με την κατοικία, το εμπόριο, τις υπηρεσίες, τις εξυπηρετήσεις, τον πολιτισμό, την αναψυχή κλπ. Λόγω της κλίμακας των απαιτούμενων παρεμβάσεων, ιδιαίτερο θέμα αποτελεί η διασπορά και διάχυση των ωφελειών σε κατά το δυνατόν- όλες τις κοινωνικές ομάδες, ώστε να αμβλυνθούν οι οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες που αποτελούν ένα από τα προβλήματα της σύγχρονης πόλης. Οι επιπτώσεις από τη διοργάνωση μεγάλης κλίμακας εκδηλώσεων θα πρέπει να αναζητηθούν ως προς: 1. Την κατασκευή της απαιτούμενης υποδομής και εγκαταστάσεων, οπότε εντάσσονται σε μια λογική εκτίμησης επιπτώσεων από μεγάλα έργα. 2. Τη συγκέντρωση (διαμονή, μετακινήσεις και άλλες εξυπηρετήσεις) μεγάλου αριθμού ατόμων για σχετικά μικρό χρονικό διάστημα σε έναν τόπο. 3. Τις μακροχρόνιες ενδεχόμενες επιπτώσεις λόγω της αναμενόμενης αύξησης της μόνιμης ζήτησης εξαιτίας της ανάπτυξης της υποδομής-εξυπηρετήσεων. 67

68 Το κύριο ενδιαφέρον, βεβαίως, αφορά στο δομημένο περιβάλλον όπου συχνά οι επιπτώσεις είναι μόνιμες και μακροχρόνιες. Συνήθως οι παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας έχουν σοβαρές επιπτώσεις στις χρήσεις γης, στην κυκλοφορία και στην αναδιάρθρωση των λειτουργιών στην πόλη. Οι ειδικές εγκαταστάσεις που απαιτούνται, λόγω μεγέθους αλλά και λόγω του ειδικού τους χαρακτήρα, και οι απαραίτητες συνοδευτικές παρεμβάσεις όπως π.χ. στην κυκλοφορία, στάθμευση, εξυπηρέτηση της περιοχής (π.χ. δίκτυα κοινής ωφέλειας) κλπ., δημιουργούν συνθήκες έλξης άλλων δραστηριοτήτων και επηρεάζουν την ανάπτυξη στην άμεση περιοχή και την δυναμική εξέλιξη του οικιστικού ιστού γενικότερα. Η δημιουργία πολλών δραστηριοτήτων δημιουργεί και μετακινήσεις και φορτίσεις στο κυκλοφοριακό δίκτυο που ενδεχομένως απαιτήσουν και παρεμβάσεις στην οδική υποδομή (π.χ. κατασκευές για προσβάσεις, διανοίξεις οδών, χώρους στάθμευσης κλπ.). Ένα ιδιαίτερο θέμα στην περίπτωση των εκδηλώσεων ενός γεγονότος που θα γίνει μόνο μια φορά, αποτελεί η χρήση των ειδικών εγκαταστάσεων μετά τη διοργάνωση και ένταξή τους στον οικιστικό ιστό. Για τους λόγους αυτούς, η διοργάνωση μεγάλης κλίμακας εκδηλώσεων πρέπει να οργανωθεί σωστά εκ των προτέρων και να ενταχθεί στο γενικότερο σχεδιασμό της πόλης. Οι απαιτούμενες μαζικές μετακινήσεις και η συγκέντρωση μεγάλου αριθμού ατόμων σε έναν τόπο επιβαρύνει το κυκλοφοριακό (π.χ. συμφορήσεις, θόρυβος), τον αέρα (π.χ. καυσαέρια), τα δίκτυα κοινής ωφέλειας (π.χ. αποχετεύσεις, ύδρευση) κλπ., αλλά και δημιουργεί επιβαρύνσεις συνολικά στο σύστημα περιβαλλοντικής διαχείρισης της πόλης (π.χ. σκουπίδια). Οι επιπτώσεις στο περιβάλλον μπορεί να είναι αρνητικές ή και θετικές, αλλά και στις δύο περιπτώσεις εκείνο που ενδιαφέρει είναι αν είναι σημαντικές ή όχι. Δεν είναι μόνο οι επιπτώσεις από την κατασκευή των έργων που έχουν ενδιαφέρον αλλά και από τη λειτουργία των εγκαταστάσεων κατά τη διάρκεια της διοργάνωσης. Ως προς το περιβάλλον με τη στενή έννοια του όρου- ειδικότερα, οι επιπτώσεις μπορεί να αφορούν: Στα φυσικά οικοσυστήματα, ιδιαίτερα από την κατασκευή έργων. Στην αναζήτηση χώρων για τη χωροθέτηση των απαιτούμενων ειδικών εγκαταστάσεων οι ελεύθερο χώροι και χώροι πρασίνου συνήθως στον περιαστικό χώρο- αποτελούν στόχους πρώτης προτεραιότητας. Οι χώροι αυτοί από πλευράς φυσικών οικοσυστημάτων αποτελούν και 68

69 χώρους ιδιαίτερης σημασίας, ακριβώς επειδή σε σύγκριση με τους δομημένους χώρους δεν είναι και πάρα πολλοί. Η απώλεια ή συρρίκνωση των χώρων αυτών έχει ενδεχομένως σημασία όχι μόνο σε τοπικό επίπεδο (π.χ. μείωση φυτοκάλυψης και ζωτικού χώρου για την αστική πανίδα κλπ.) αλλά και σε ευρύτερο περιφερειακό. Στους φυσικούς πόρους, ιδιαίτερα στο νερό (και στο έδαφος). Η εξυπηρέτηση των επισκεπτών, για παράδειγμα απαιτεί σημαντικές ποσότητες νερού (μεγαλύτερες ανάγκες στα καταλύματα για πόση, υγιεινή κλπ) και αντίστοιχες επιβαρύνσεις λόγω υγρών αποβλήτων στον τελικό αποδέκτη. Αυτό μπορεί να συνεπάγεται και συγκρούσεις με άλλες χρήσεις (π.χ. γεωργικές, βιομηχανικές κλπ) για την εξοικονόμηση των απαραίτητων ποσοτήτων νερού ή πρόσθετες εγκαταστάσεις (π.χ. επεξεργασίας, νέες παροχές κλπ) και έργα που επίσης έχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον. Η αξιολόγηση των επιπτώσεων θα πρέπει να λάβει σοβαρά υπόψη τη μικρή χρονική διάρκεια σε σχέση με τα μεγέθη των επιβαρύνσεων και την «αντοχή» (φέρουσα ικανότητα ή χωρητικότητα) των φυσικών οικοσυστημάτων (αποδέκτης, ελάχιστες απαιτήσεις για φυσικές διεργασίες κλπ.) και των σχετικών υποδομών περιβαλλοντικής διαχείρισης. Επιπλέον θα πρέπει να συνεκτιμηθούν στην αξιολόγηση των επιπτώσεων και οι ειδικές συνθήκες (π.χ. ξηρασία, υφιστάμενη επιβάρυνση κλπ.) σε σχέση με την επάρκεια και ποιότητα των πόρων. Στην ποιότητα της ατμόσφαιρας λόγω των αυξημένων εκπομπών είτε λόγω μετακινήσεων είτε υποστήριξης γενικότερα (π.χ. θέρμανση ή ψύξη χώρων κλπ) αν και στην περίπτωση των μεγάλης κλίμακας εκδηλώσεων οι επιδράσεις είναι βραχυχρόνιες. Πάντως, η αέρια ρύπανση είναι ιδιαίτερο πρόβλημα καθώς σε πολλές πόλεις η ποιότητα του αέρα είναι ήδη επιβαρημένη. Στην αναζήτηση των επιπτώσεων δεν θα πρέπει όμως να αγνοηθούν και οι θετικές, δηλαδή η ενδεχόμενη συμβολή των μεγάλης κλίμακας εκδηλώσεων στη βελτίωση του περιβάλλοντος, όπως στη βελτίωση της περιβαλλοντικής διαχείρισης από τη δημιουργία τεχνικής υποδομής (π.χ. 69

70 μονάδες επεξεργασίας αποβλήτων, οργάνωση διάθεσης απορριμμάτων κλπ) ή ρυθμίσεις-οργανωτικά μέτρα (π.χ. πεζοδρομήσεις κλπ) 33. Συμπεράσματα Έπειτα από αυτήν την μακροσκελή ανάλυση θεωρούμε χρήσιμο να συνοψίσουμε τις κυριότερες θετικές και αρνητικές επιπτώσεις που προκαλούνται στο περιβάλλον από την ανάπτυξη του τουρισμού, ώστε να κρατήσουμε στο μυαλό μας τα κυριότερα και σημαντικότερα σημεία που μας αφορούν. Ο παρακάτω πίνακας 34 δίνει συνοπτικά τις θετικές και αρνητικές επιπτώσεις που επιφέρει ο τουρισμός στο φυσικό και δομημένο περιβάλλον. ΠΙΝΑΚΑΣ 6 Επίδραση Αρνητικές επιπτώσεις Θετικές επιπτώσεις Βιοποικιλία Διάβρωση και φυσική καταστροφή Διάσπαση της τροφικής αλυσίδας Δολοφονία ζώων για ψυχαγωγία ή για προμήθεια σουβενίρ Απώλεια οργανισμών και αλλαγή της συγκρότησης των ειδών Καταστροφή της βλάστησης Διάβρωση εδάφους Καταστροφή στα αξιοθέατα λόγω καταπάτησης Υπερφόρτωση Ενθάρρυνση να διατηρηθούν τα ζώα σαν πόλοι έλξης Το τουριστικό εισόδημα χρηματοδοτεί την αποκατάσταση του εδάφους και των αξιοθέατων Βελτίωση των υποδομών που 33 Κοκκώσης Χ., Τσάρτας Π., «Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον», Εκδόσεις Κριτική, 2001, σελ Stephen Williams, Tourism Geography, Routledge, 1998, σελ

71 Μόλυνση Υποβάθμιση των πόρων Οπτική / δομική αλλαγή υποδομών (π.χ. δίκτυα παροχής νερού) Μόλυνση του νερού από την ρίψη αποβλήτων και καυσίμων από σκάφη αναψυχής Ατμοσφαιρική ρύπανση (π.χ. εκπομπές καυσίμων οχημάτων) Ηχορύπανση (π.χ. από οχήματα ή μπαρ, κλαμπ κ.λ.π.) Σκουπίδια Εξάντληση του υπόγειου και επιφανειακού νερού Διαφοροποίηση της παροχής νερού για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες των τουριστών (γήπεδα γκολφ ή πισίνες) Εξάντληση των τοπικών αποθεμάτων καυσίμων Εξάντληση των τοπικών δομικών πόρων Η γη μεταφέρεται στον τουρισμό (π.χ. από την γεωργία) Ανεπανόρθωτη οπτική καταστροφή στα φυσικά και μη φυσικά τοπία λόγω της τουριστικής ανάπτυξης Εισαγωγή νέων αρχιτεκτονικών στυλ υποκινείται από την τουριστική ζήτηση Προγράμματα καθαριότητας για να προστατέψουν την ελκυστικότητας της τοποθεσίας για τους τουρίστες Ανάπτυξη νέων / βελτιωμένων προμηθευτικών πόρων Νέες χρήσεις για περιθωριοποιημένες ή μη παραγωγικές περιοχές Βελτίωση τοπίων Αναγέννηση και/η εκσυγχρονισμός του δομημένου περιβάλλοντος Επαναχρησιμοποίηση των κτιρίων σε αχρηστία 71

72 Αλλαγές σε (αστικούς) τομείς Φυσική εξάπλωση των οικοδομημένων περιοχών 72

73 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Η ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΧΙΟΥ 73

74 Εισαγωγή Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται όλα αυτά τα στοιχεία που μπορούν να προκαλέσουν το ενδιαφέρον ενός τουρίστα για να επισκεφτεί το όμορφο νησί της Χίου. Θεωρήθηκε χρήσιμο πριν αναπτυχθούν οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις που έχει υποστεί η Χίος λόγω του τουρισμού να γίνει μία αναφορά στο πολιτισμικό, ιστορικό και φυσικό περιβάλλον του νησιού. Οι φυσικοί πόροι και η ομορφιά ενός τόπου είναι αυτοί που κυρίως συντελούν στην ανάπτυξη του τουρισμού και η προστασία τους είναι βασική για την συνέχιση του τουριστικού φαινομένου. 4.1 Θέση Της Χίου 35 Η Χίος είναι ένα από τα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου. Βρίσκεται σε ελάχιστη απόσταση από τις ακτές της Μικράς Ασίας, περίπου στο μέσον μεταξύ των νησιών Σάμου και Λέσβου. Η απόσταση από το λιμάνι του Πειραιά είναι περίπου 165 μίλια, αν και μπορεί να φτάσει κανείς στη Χίο αεροπορικώς σε λιγότερο από 40 λεπτά. Το νησί έχει περίπου έκταση 840 τετραγωνικά χιλιόμετρα και είναι το πέμπτο σε μέγεθος ελληνικό νησί μετά τα νησιά Κρήτη, Εύβοια, Ρόδο και Λέσβο. Το μήκος των ακτογραμμών ξεπερνάει τα 200 χιλιόμετρα. Στο Νομό Χίου (905 τ.χλμ.) ανήκουν και τα μικρότερα κατοικημένα νησιά Ψαρά και Οινούσσες

75 4.2 Σύνδεση Της Χίου Με Άλλα Μέρη 36 Η Χίος συνδέεται με αρκετούς προορισμούς, τόσο αεροπορικώς όσο και ακτοπλοϊκώς. Οι κύριες συνδέσεις είναι με την Αθήνα και τον Πειραιά και τα νησιά Σάμο και Λέσβο. Υπάρχουν επίσης τακτικά δρομολόγια με μερικές από τις μεγαλύτερες ελληνικές πόλεις, όπως η Θεσσαλονίκη, η Καβάλα, η Αλεξανδρούπολη και τα νησιά Κως, Ρόδος, Πάτμος, Λήμνος κλπ. Οι περισσότερες συνδέσεις πραγματοποιούνται τόσο από αέρα όσο και δια θαλάσσης. Η Χίος είναι επίσης ένα από τα σημεία της Ελλάδας από τα οποία μπορεί κανείς να επισκεφτεί την Τουρκία. Υπάρχει καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου ακτοπλοϊκή επικοινωνία με την πόλη του Τσεσμέ στα παράλια της Μικράς Ασίας, αν και η σύνδεση είναι πιο τακτική κατά τους θερινούς μήνες