Η ΚΑΘΗΜΕΡ ΙΝΗ ΖΩΗ ΤΩΝΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ

Transcript

1

2 Ι.Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗ Η ΚΑΘΗΜΕΡ ΙΝΗ ΖΩΗ ΤΩΝΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ Με 21 εικόνες εκτός κειμένου ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΗΜ. ΠΑΠΑΔΗΜΑ ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ 8, ΑΘΗΝΑ 2002

3 Αφιερώνεται στη μνήμη του ιστορικού του Νέου Ελληνισμού καθηγητή Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου

4 «Η αυτογνωσία εm6άλλει να γνωρίζωμε τας κατα60λάς μας, το παρελθόν μας, αλλά και τας αναλλοιώτους συστατικάς και ψυχολογικάς κατα60λάς και μεθόδους των μεθ' ων συνεκρούσθημεν ή συνεζήσαμεν κατά το παρελθόν λαών... Γνωρίζομεν ότι τα «δοκουμέντα» (επίσημα και ανεπίσημα έγγραφα) δεν λέγουν πάσαν την αλήθειαν, δεν αποκαλύπτουν τας προθέσεις, δεν είναι πάντοτε ειλικρινή (καθώς αι νεκρολογίαι των «δικαιωθέντων» δια του θανάτου προσώπων της δράσεως και του πνεύματος), και εάν τις δεν αναγνώση υπό τας γραμμάς, εάν δεν ασκήση την διεισδυτικήν ικανότητα του πνεύματός του, ώστε να μαντεύη και να συνδυάζη, ουδέν αληθές ή πιθανολογικώς ασφαλές θα εννοήση... Εξ άλλου την ιστορικήν εικόνα διαφθείρουν εκάστοτε οι απειράριθμοι «πανηγυρικοί» (και σκοπιμότητος ένεκεν «εθνικής χροιάς» χάριν των παιδαγωγουμένων νέων ή των μαζών) εκφωνούμενοι λόγοι (και κατά τας ημέρας μας διαλέξεις, εκπομπαί δια των τηλεοπτικών μέσων, θεατρική παραγωγή κ. τ.ο.), έργα σκοπιμότητος ή και ενθουσιασμού, πολλάκις δε παχυλής αγνοίας, η οποία άγει τους συγγραφείς των εις το να αντιγράφουν το πρώτον προστυχόν 60ήθημα άνευ ελέγχου και κρίσεως». Καθηγητής Ν.Β. Τωμαδάκης ( ) [«Ιστορία της Εκκλησίας Κρήτης επί Τουρκοκρατίας ( ), τόμος α', Αθήναι 1974]

5 ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗΣ Γεννάδειος Βι6λιοθήκη (Αθήνα). Μπενάκειος Βι6λιοθήκη (Αθήνα). Εθνική Βι6λιοθήκη της Ελλάδας (Αθήνα). Εθνικό Ιστορικό Μουοείο (Αθήνα). Εθνική Βι6λιοθήκη της Γαλλίας (Παρίοι). Αρχείο Ι. Μ. Χατζηφώτη (Αθήνα). Ιστορίες Σπ. Β. Μαρκεζίνη (εκδ. «Πάπυρος») και Διον. Κόκκινου, (εκδ. «Μέλιοσα» ). Τόπος και Εικόνα. Χαρακτικά ξένων περιηγητών για την Ελλάδα, τόμος 8, 190ς αι. (εκδ. <<Ολκός», Αθήνα 1982). Piri Reis, Bahriye. Κατακτητική ναυσιπλοια στο Αιγαίο, 1521 (εκδ. «Τελέθριον» ). Christian East. Egypt and Sinai. Views sketches plans (1857). Αρχιμ. Πλάτωνος Κρικρή: Τα μετόχια της Μονής Πάτμου (Αθήνα 2000).

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ.... σελ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ σελ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΓΕΝΟΣ ΥΠΟ ΤΟΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΖΥΓΟ.... Από το Βυζάντιο οτο Νέο Ελληνισμό, οελ Οι Οθωμανοί κατακτητές καταστρέφουν τις 6ι6λιοθήκες της Πόλης, σελ Η τουρκική κατάκτηση - Βενετοκρατία, σελ Το «Ρένιο» της Κρήτης, σελ Τα Επτάνησα, σελ Η Κύπρος, σελ σελ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΤΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΚΑ- ΘΕΣΤΩΣ.... Η διοικητική οργάνωση, οελ Ρωμαίοι - Ρω-μιοΤ, Έλληνες, σελ Χαρατσώματα, σελ.49 5 ϊ - Το «νέφος» των Ν εομαρτύρων, σελ σελ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΒΑΣΑΝΑ ΚΑΙ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ.... Κρυφοί παπάδες, σελ Χριστιανική επίc δραση στονς Τούρκους, σελ Και κρυφοί ναοί, σε λ:- E) 60 - Τα θανατικά, σελ

7 12 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ -- - σελ Σεισμοί, πλημμύρες, πυρκαγιές, σελ Η τυραννία των πασάδων, σελ. 67. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ; ΠΕΙΡΑΤΕΣ, ΛΗΣΤΕΣ ΚΑΙ ΙΕΡΟΣΥΛΟΙ.... Πειρατικές επιδρομές, σελ Ληστοσυμμορίες, σελ Αρπαγές αρχαίων και χειρογράφων, σελ σελ ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ θεσμοι ΚΑΙ ΦΟΡΕΙΣ.... σελ ΚΕΦΑΛΑΟ ΠΕ Μ ΠΤΟ: ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ Μ ΟΝΑχΙΣΜΟΣ.... Η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία από την Αγιά Σοφιά στο Φανάρι, σελ Γεώργιος Σχολάριος κ.ά. πατριάρχες του Γένους, σελ Η παιδεία των υποδούλων, σελ Τα μονα:στήρια καταφύγια, σελ Τα τυπογραφεία, σελ Μετα6υζαντινή παράδοση και Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σελ σελ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ; ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΑΡΟΙ ΚΙΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΗ... Ο αλεξανδρινός Ελληνισμός, σελ Η παροικία του Καίρου, σελ Οι Ελληνες στο Λονδίνο, σελ Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ, σελ Στη γαλλική πρωτεύουσα, σελ. 102-Ι 03 - Στη Βιέννη της Αουστρίας, σελ Η Βενετία των Ελλήνων, σελ Ρώμη κ.ά. ιταλικές πόλεις, σελ. σελ

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ _ Ανατολική Ευρώπη, σελ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ: ΟΙ ΤΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝ- ΤΕχΝΙΕΣ... σελ Τα σημαντικότερα εσνάφια, σελ Οι συνεταιρισμοί των Αμπελακίων, σελ Έμποροι - Ευεργέτες, σελ Συνήθειες και έθιμα μαστόρων, συντεχνιών κ.λπ., σελ Ασχολίες γυναικών - Μπαρουτόμυλοι, σελ Εκκλησιαστικά αξιώματα, σελ Οι Φαναριώτες, σελ ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Η ΖΩΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ... σελ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ: ΚΑΡΑΒΑΝΙΑ, ΤΑΡΣΑΝΑ- ΔΕΣ, ΚΑΡΑΒΙΑ ΚΑΙ ΠΟΡΤΟΛΑΝΟΙ... σελ ΚαραΌάνια και καραόανσεράγια, σελ Η ποταμοπλοια στο ΔούναΌη, σελ Καρά6ια και ταρσανάδες, σελ Πορτολάνοι, σελ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ: ΟΙ ΟΡΕΙΝΟΙ ΠΛΗΘΥΣΜΟΙ σελ Αρματολοί και κλέφτες, σελ Τα λημέρια των κλεφτών, σελ Οι Σαρακατσάνοι και οι Βλάχοι, οελ Επιφανείς Βλάχοι, σελ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ: ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ ΓΙΑ- ΤΡΟΙ ΚΑΙ ΚΟΜΠΟΓΙΑΝΝΙΤΕΣ... σελ Οι ούντροφοι του Ρήγα - Ο ΠερραιΌός, σελ. 169-

9 14 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Οι Φαναριώτες - Ο Αλ. Μαυροκορδάτος, σελ Άλλοι επιοτήμονες γιατροί, σελ Ιατρική και μοναχισμός, σελ Πρακτικοί γιατροί και κομπογιαννίτες, σελ ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ ω τροπω ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ... σελ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ: ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ, ΠΥΡΓΟΙ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ... σελ Πέτρινα κτίσματα, σελ Νεοκλασικοί οικισμοί, σελ Ο κίνδυνος των πειρατών, σελ Θέρμανση- φωτισμός, σελ Οι επιπλώσεις, σελ Οι ενδυμασίες, σελ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ: ΤΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΠΟΤΑ σελ Κρεατικά και νηστείες, σελ Κυνήγια, σελ Ψάρεμα, σελ Τοπικά προ"ίόντα, σελ Λάδι και ελιές, σελ Είδη ψωμιών, σελ Γλυκίσματα και φρούτα, σελ Αμπέλια και κρασιά, σελ Μπεζεστένια και παζάρια, σελ.218. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ: ΧΟΡΟΙ ΚΑΙ ΤΡΑ- ΓΟΥΔΙΑ, ΜΟΥΣΙΚΟΙ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΑ... σελ Τα δημοτικά τραγούδια, σελ Οι χοροί, σελ Οργανοπαίκτες, σελ Λα'ίκά όργανα, σελ

10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: Η ΕΡΩΤΙΚΗ ΖΩΗ... σελ Η σιγανή <<μεταμόρφωση», σελ Τολμηρές τοιχογραφίες, σελ Οι «πολιτικές», σελ Η φαντασία των περιηγητών, σελ «Να μην πάρει σ γέρσς κορίτσι», σελ ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ ΤΑ ΗΘΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΘΙΜΑ... σελ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΠΕΜΠΤΟ: ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ, ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ... σελ Ο εκκλησιαστικός εσρτσλογικός κύκλος, σελ Μεταμφιέσεις - Άλλα έθιμα, σελ Τα «χσιρσσφάγιω>, σελ Το άναμμα της φωτιάς, σελ Η σημασία των φαγητών, σελ Καλλικάντζαρσι, αερικά και άλλα πνεύματα, σελ Χελιδονίσματα, σελ Τ' απσκρηάτικα, σελ Αναοτάσιμα, σελ Το κάψιμσ του 06ρηού της Λαμπρής, σελ Οι λιτανείες τσυ Πάσχα, σελ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ: ΠΡΟΛΗΨΕΙΣ ΚΑΙ ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΕΣ, ΜΑΓΙΚΑ ΚΑΙ ΜΑ- ΝΤΙΚΗ σελ Κακοπσισί στη Σμύρνη, σελ Πρσλήψεις και δεισιδαιμσνίες, σελ Ονειροκριτική, σελ Μαγεία και μάγισσες, σελ

11 Ι6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ ΕΚΤΟ Ο ΠΝΕΥΜΑτικΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ... σελ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ: ΓΛΩΣΣ!ΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑ! ΣΥΝΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΓΛΩΣ- ΣΕΣ σελ Τα ιδιώματα, σελ Ο αρχα'ίσμός και ο κορα'ίσμός, σελ Συνθηματικές κ.ά. γλώσσες, σελ Η αρωμουνική, σελ Τα αροανίτικα, σελ Τα καραμανλίδικα, σελ Τα φραγκοχιώτικα, σελ Νοτιο'ίταλικά, σελ Τα «γραικο6ενετικά» «<GreghescQ}», σελ Τα τσακώνικα, σελ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΟΓΔΟΟ: Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ σελ Η πνευματική αντίσταση, σελ Λόγιοι, διδάχοι και Δάσκαλοι του Γένους, σελ Υμ νσγράφσι και μελουργοί, σελ Εφημερίδες και περιοδικά, σελ Γεωγραφικά έργα και χάρτες, σελ Χαρακτικά και χαλκογραφίες, σελ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΝΑΤΟ: ΑΓΙΟΓΡΑΦΟΙ ΚΑ! ΛΑΪΚΟΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ σελ Η αγιογραφική τέχνη, σελ Η κρητική σχολή, σελ Η σχολή της οσρεισδυτικής Ελλάδας, σελ Λα'ίκοί ζωγράφοι, σελ Οι Χιονιαδίτες, σελ Κεντητική και υφαντική, σελ Αργυροχο ία - Μεταλλοτεχνία,

12 Π_E_PI_E O ENA _ 17 σελ Ξυλογλυπτική - Μαρμαρογλυπτική, οελ Η κεραμική, σελ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΚΟΣΤΟ: ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΛΟΓΙΟ ΚΑΙ ΛΑϊΚο... σελ Υπήρχε θέατρο; σελ Η τελετή του «Νιπτήρα», σελ Θρησκευτικά δράματα, σελ Επτάνηοα, σελ Ο Καραγκιόζης, σελ Η παλαιότερη μαρτυρία, σελ Τσ νεότερο λόγιο θέατρο, σελ ΕΠΙΛΟΓΟΣ: Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕ- ΡΙΑ... σελ Διονύσιος σ Φιλόσοφος, σελ Τα Ορλωφικά, σελ Ο Λάμπρος Κατσώνης, σελ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ

13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το 6ι6λίο αυτό είναι καρπός αγάπης προς τον Ελληνισμό και την Ορθοδοξία, που κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ουγκλίνουν όοο ποτέ άλλοτε με αποτέλεσμα το Γένος, μετά από τη μακρόχρονη δουλεία στον Οθωμανό κατακτητ 1 να σταθεί καλά στα πόδια του, να αποτινάξει τον ξένο ζυγό και να απελευθερωθεί. Καρπός της πνευματικής αναγέννησης και οικονομικής ανάπτυξης, η εθνική ανεξαρτηοία, φέρνει τη σφραγίδα μιας διαρκούς αντίστασης, που όπως έχει πει ο αείμνηστος Ακαδημα ίκός-καθηγητής και διδάσκαλός μου Ι.Ν. Θεοδωρακόπουλος ξεκίνησε την επομένη κιόλας της Άλωσης (1453) ως πνευματική για να γίνει με τον καιρό ένοπλη και να πάρει τελικά τη μορφή του Ιερού Αγώνα. 'Ως τότε δεν έλειψαν τα μικροκινήματα και οι θυσίες Ελλήνων, που με το αίμα τους πότισαν το δέντρο της λευτεριάς μας. Μορφές σαν του Διονυσίου Λαρίσης του Φιλοσόφου ή του θρυλικού Κοσμά του Αιτωλού είναι χαρακτηριστικές. Αλλά και των λα ίκών διδάχων και των μεγάλων διδασκάλων του Γένους, που φώτιοαν τον Ελληνισμό και τον οδήγησαν στο μεγάλο Εικοσιένα. Τόσο για τα χρόνια της τουρκικής κατοχής όοο και της Επανάοτασης έχουν γραφτεί αξιόλογα γενικά και ειδικά έργα, όμως περιορίζονται στα σημαντικά ιστορικά γεγονότα κι όταν αναφέρονται, όπως η «Ιστορία του Νέου Ελληνισμού» του αείμνηστου καθηγητή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Απ. Ε. Βακαλόπουλου ή οι «Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα» του αγαπητού φίλου Κυριάκου Σιμόπουλου, δεν παρακολουθούν

14 20 ΠΡΟΛΟΓΟΣ συοτηματικά την καθημερινότητα, παρά τις πλούσιες πληραρορίες που περιέχουν. Η καθημερινή ζωή, όπως ξετυλίγεται στις σελίδες του έργου αυτού, 60ηθάει νομίζουμε τον αναγνώστη να αντιληφθεί τις διεργασίες που οδήγησαν στα συμ6άντα και να τα εξηγήσει. Επειδή ο χώρσς της διασποράς διαδραμάτισε σπουδαίσ ρόλο και στο οικονομικό και στο πνευματικό ξετίναγμα παρουσιάζονται λεπτομερώς όλες οι ελληνικές παρσικίες της Ευρώπης. Δεν είναι διόλου τυχαίσ ότι η Φιλική Εταιρεία είχε ως έδρα της την Οδησσό, αλλά και στο Παρίοι και στη Βιέννη οργανώθηκαν επαναστατικοί πυρήνες. Μετά από μια γενική Εισαγωγή στις συνθήκες που είχαν διαμορφωθεί, όταν το ελληνικό γένος 6ρισκόταν υπό τον Οθωμανικό ζυγό, παρουσιάζεται το Οθωμανικό καθεστώς, στις διάφορες παραμέτρους του, αλλά και τα 6άσανα και μαρτύρια που υφίσταντο οι υπόδουλοι (θανατικά, σεισμοί, πλημμύρες, πυρκαγιές, τυραννία των πασάδων, εξισλαμισμοί, κρυπτοχριστιανοί κ.λπ.) τις επιδρομές πειρατών, ληστοσυμμοριών, ιεροσύλων. Στο δεύτερο μέρος το 6ι6λίο καταγίνεται με τους θεσμούς και τους φορείς, την Εκκλησία και το μοναχισμό, τις κοινότητες των Ελλήνων στην Αίγυπτο (Αλεξάνδρεια, Κάιρο κ.λπ.) και στην Ευρώπη (Λονδίνο, Άμστερνταμ, Παρίσι, Βιέννη, Βενετία, Ρώμη Κ.α ιταλικές πόλεις, άλλες ευρωπα'ίκές χώρες, Ρωσία, Βαλκάνια), τις τάξεις και τις συντεχνίες (εσνάφια, συνεταιρισμοί, έμποροι, ευεργέτες, συνήθειες, εκκλησιαστικά αξιώματα, Φαναριώτες κ.λπ.). Το τρίτο μέρος αναφέρεται στη ζωή των Ελλήνων (καρα6άνια, καρα6ανσεράγια, ποταμοπλοία στο Δούνα6η, καρά6ια, ταρσανάδες, πορτσλάνοι), τους ορεινούς πληθυσμούς (αρματσλσί και κλέφτες, Σαρακατσάνοι, Βλάχοι, έθιμα των τσελιγγάδων), τους επιστήμονες γιατρούς και τσυς κομπογιαννίτες (Σύντροφοι του Ρήγα, Περραι6ός, Μαυροκορδάτος, ιατρική και μοναχισμός, πρακτικσί γιατρσί, κ.λπ.). Ένα ολόκληρο μέρσς, το τέταρτο καταγίνεται με τσυς τρόπους δια6ίωσης: κατοικίες, πύργους, και τσπικές φορεσιές (πέ-

15 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 21 τρινα κτίσματα, νεοκλασικοί οικιομοί, θέρμανση - φωτισμός, επιπλώσεις, ενδυμασίες), τροφές και ποτά (κρεατικά και νηστείες, κυνήγια, Ψάρεμα, τοπικά προ'ίόντα, λάδι και ελιές, είδη ψωμιών, γλυκίσματα και φρούτα, αμπέλια και κρασιά, μπεζεστένια και παζάρια), χορούς και τραγούδια, οργανοπαίχτες και λα'ίκά όργανα, ως και με την ερωτική ζωή (τολμηρές τοιχογραφίες, πολιτικές, ελευθεριότητες, δημοτικά στιχουργήματα). Στο πέμπτο μέρος μας απασχολούν τα ήθη και έθιμα. Ο εκκλησιαοτικός εορτολογικός κύκλος, οι μεταμφιέσεις, τα «χοιροσφάγιω>, το άναμμα της φωτιάς, η σημασία των φαγητών, οι Καλικάτζαροι, τα αερικά και άλλα πνεύματα του Δωδεκαημέρου, τα χελιδονίσματα, τ' αποκριάτικα, τα αναστάσιμα και άλλα θέματα και παραδόσεις, ο ιδιωτικός οίος (προικοσύμφωνα, γαμήλια έθιμα, πένθιμα, μοιρολόγια κ.λπ.). Αλλά και προλήψεις και δειοιδαιμονίες, μαγικά, ονειροκριτική, κακοποιοί στη Σμύρνη Κ,λπ. Το έκτο μέρος είναι αφιερωμένο στον πολιτιομό και περιλαμοάνει γ,εφάλαια για τη γλώοσα (καθαρεύουσα - δημοτική, αρχα'ίσμός και κορα'ίσμός, συνθηματικές γλώσσες, αρωμουνική, αροανίτικα, καραμανλίδικα, φραγκοχιώτικα, γκρεκάνικα), την πνευματική ζωή (λόγιοι, διδάχοι και δάσκαλοι του Γένους, υμνογράφοι και μελουργοί, πρωτοψάλτες και λαμπαδάριοι, εφημερίδες και περιοδικά, γεωγραφικά έργα και χάρτες, χαρακτικά και χαλκογραφίες), τους αγιογράφους και λα'ίκούς ζωγράφους (κρητική σχολή, σχολή οορειοδυτικής Ελλάδας, Χιονιαδίτες) και άλλους τεχνίτες (ξυλογλύπτες, χρυσικούς και αργυροχόους, κεντήστρες κ.ά.), καθώς και το θέατρο λόγιο και λαϊκό (κρητικό θέατρο, τελετή του Νιπτήρα, άλλα θρησκευτικά δράματα, Καραγκιόζης, το νεότερο θέατρο Κ,λπ.). ΤΟ έργο ολοκληρώνεται με οιολιογραφία, πίνακα και πηγές εικόνων. Θεωρούμε δεδομένη τη γνώση των ιοτορικών γεγονότων και σ' αυτήν εντάσσονται και τα επαναοτατικά κινήματα ως το Εικοσιένα, εντούτοις νομίσαμε χρήσιμο επιλογικά να δώσου-

16 22 ΠΡΟΛΟΓΟΣ με για τον μη ενημερωμένο επαρκώς αναγνώστη μια συνοπτική αναφορά. Με τον τίτλο «Σκηνές από την Καθημερινή ζωή στην Τουρκοκρατία» ο Λύσανδρος Π. Παπανικολάου εξέδωσε το 1995 (Βιολιοπωλείο των Βιολιοφίλων) ένα πολύ ενδιαφέρον και γλαφυρό οιολίο με εντελώς διαφορετική θεματική. Θα λέγαμε εκτός του εντοπισμού του κυρίως στην Πελοπόννησο και τα νησιά (Κυκλάδες και Αργοσαρωνικός), έχει σαφώς ιστορικό χαρακτήρα, εξετάζοντας πάλι ιστορικά τους θεσμούς (αρματσλίκια, τσπική αυτοδιοίκηση, Φαναριώτες κ.λπ.) και περισσότερσ κατά την προεπαναστατική περίοδο. Και από τη θέση αυτή θέλω θερμά να ευχαριστήσω τον φιλόκαλο εκδότη και καλό φίλο Δημήτρη Παπαδήμα για τη φιλοξενία του έργου στη λαμπρή σειρά του «Λαοί και Πολιτισμοί» και να ευχηθώ στον αναγνώστη ευχάριστο περίπλου σε μια από τις γοητευτικότερες περιόδους του εθνικού μας οίου. Αθήνα, Μάιος 2001 Ι.Μ.χ.

17 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΓΕΝΟΣ ΥΠΟ ΤΟΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΖΥΓΟ Από το Βυζάντιο στο Νέο Ελληνισμό Παλαιότερα ήταν μια συνηθισμένη φράση των κάθε μσρφής σμιλητών κατά την εθνική επέτεισ της 25ης Μαρτίσυ: <<στα σκστεινά χρόνια της Τσυρκοκρατίας», που 6έ6αια δεν ήταν διόλου σκοτεινά, αφού σημειώθηκε σ' αυτά ανελικτική πορεία του Ελληνισμού που τον οδήγησε στην Εθνεγεροία του 1821, το <<μεγάλο σηκωμό», αφού προηγήθηκε η περίοδος των Φώτων (ή του Ελληνικού Διαφωτισμού). Βε6αίως υπήρξαν προ- 6λήματα οε πολλούς τομείς. Τα πρώτα χρόνια μετά την Άλωση (1453) ήταν πολύ δύσκολα. Εξισλαμισμοί, παιδομαζώματα είχαν φέρει την απόγνωση σε μεγάλη μερίδα του ελληνικού πληθυσμού. Το επίπεδο της παιδείας είχε πέοει σε χαμηλό επίπεδσ. Σταδιακά όμως, ιδίως εκεί όπου διατηρήθηκε ένα προνομιακό καθεστώς τοπικής αυτοδισίκησης (στις νησιώτικες περιοχές) ξεπεράστηκαν και η «Πονεμένη Ρωμιοσύνη», όπως την είχε χαρακτηρίσει σ Κόντογλου, ανέκαμψε. Η ναυτοσύνη, το ξάνοιγμα σε ανοι χτούς ορίζοντες, έδωοε τη δυνατότητα στον νέο Ελληνισμό να οταθεί γερά στα πόδια του και να αποτινάξει τον οθωμανικό ζυγό. Ορισμένοι έχουν την αφελή αντίληψη ότι ο νέος Ελληνισμός γεννήθηκε την επομένη της Άλωσης, ενώ οι διεργασίες στην πορεία του Γένους σημειώθηκαν πολύ νωρίτερα, μετά την πρώ-

19 26 οι ΣΥΝΘΗΚΕΣ...._. _. ---=-=-=c=:= τη Άλωση (1204) της Κωνσταντινόπολης από τους Φράγκους Σταυροφόρους που πήγαιναν για να απελευθερώσουν τους Αγίους Τόπους. Συνήθως λέγεται ότι τότε τσ Βυζάντιο δέχθηκε «θανάσιμο πλήγμα>} που το σδήγησε, μετά από δυόμιση αιώνες στην τελική πτώση. Κι είναι αλήθεια, ότι ακόμη κ' η Αγία Σοφία υπέστη καταστροφές από τσυς χριστιανούς εισ60λείς που ήλθαν από τη Δύση. Αυτοκράτορας και πατριάρχης, οι δυο αυτσί πόλσι της κσσμικής και πνευματικής εξουσίας του Βυζαντινού κράτους, κατέφυγαν στη Νίκαια. Ήταν τα χρόνια που με 6άση ένα σχέδιο των Χετταίων πρ06λήθηκε ο δικέφαλος αετός ως σύμ6σλο των διεκδικήσεων της Αυτοκρατσρίας σε Ευρώπη και την Ασία, των εδαφών της, δηλ. πσυ είχαν κατακτηθεί σε Δύση και Ανατολή. Με την ανακατάληψη της Πόλης από τσν Μιχαήλ Η' Παλαισλόγο το 1261, μετά από μισό αιώνα, και περισσότερο, ορισμένα προ6λήματα ξεπεράστηκαν, αλλά όμως παρέμειναν ιδίως η συρρίκνωση της Αυτοκρατορίας και η προ'ίούσα απομόνωση από τον δυτικό κόσμο που ωφελήθηγ.ε πολιτιστικά και πνευματικά από το Βυζάντιο, εξαιτίας κυρίως του σχίσματος που ολοένα 6άθαινε. Ο χώρος της παιδείας ήταν εκείνος που επούλωσε γρήγορα τις πληγές, ενώ η τέχνη με την εμφάνιση της περίφημης Μακεδονικής σχολής ( ) σημείωσε λαμπρά επιτεύγματα στον σημερινό ελλαδικό χώρο και τη νότια Σερ6ία, χάρη στον κράλη Μιλούτιν που συνέ6αλε σημαντικά στη διάδοσή της (Ι.Μ. Χατζηφώτη: Μακεδονική Σχολή, η σχολή του Πανσέληνου, Αθήνα 1995). Τα κράτη που δημιουργήθηκαν τότε στη Νίκαια, αλλά και στην Ήπειρο, τον Μοριά και την Τραπεζούντα, ήταν καθαρά ελληνικά με διαμορφωμένη εθνικι; συνείδηση. «Μέσα από τα ερείπια και το χάος που άφησε η θύελλα η αποχαλινωμένη της τέταρτης σταυροφορίας, παρατηρεί ο καθηγητής Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, ξεπηδά σφριγηλός ο νέος Ελληνισμός. Τα ελλ ηνικά κράτη του ξεπρό6αλαν από την κατακερματισμένη Αυτοκρατορία, η Νίκαια, η Τραπεζούντα, τα Ιωάννινα και

20 ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΓΕΝΟΣ ΥΠΟ ΤΟΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΖΥΓΟ '-=--C αργότερα το δεσποτάτο του Μορέως, τριγυρισμένα από πλήθος εχθρών, είναι εξωκεντρικά, αρίσκονται δηλαδή έξω από την επίδραση της Κωνσταντινόπολης με την παλιά, επίσημη ρωμα'ίκή παράδοση. Οι νέοι Έλληνες ηγεμόνες δρουν μέσα σε μικρές επαρχιακές πρωτεύουσες, όπου η ελληνική παράδοση είναι αδέσμευτη από τις ρωμα'ίκές επιδράσεις της Κωνσταντινόπολης. Η λα'ίκή παράδοση και ζωή των επαρχιών Όρίσκει την ευκαιρία να αναπτύξει τις λανθάνουσες δυνάμεις της, να προόάλει τις αποκεντρωτικές της τάσεις και να τονίσει τον ελληνισμό της» (Η πορεία του Γένους, Αθήνα 1966, σελ 22). Σε ανάλογες διαπιστώσεις έχει προόεί και ο αείμνηστος καθηγητής της Βυζαντινής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Νικόλαος Β. Τωμαδάκης: «Είναι αληθές ότι κατά τους τρεις τελευταίους αιώνες το Βυζάντιο ησοάνθη εαυτόν περισσότερον ελληνικόν από οποτεδήποτε άλλοτε, αφού μάλιστα περιωρίσθη γεωγραφικώς εις τον Βαλκανικόν χώρον και τας νήσους» (Οι Λόγιοι του Δεσποτάτου της Ηπείρου και του Όασιλείου της Νικαίας, «Πουρναράς», Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 8). Μπορεί στη Νίκαια να μην υπ11ρξε οργανωμένη δημόσια σχολή (Όλ. Στήοεν Ράνσιμαν: Βυζαντινός Πολιτισμός, μτφρ. Δέσποινας Δετζώρτζη, Αθήνα 1969, σελ 258), όμως το λυχνάρι της ελληνορθόδοξης παιδείας δεν έσόησε. Ο γνωστός λόγιος Νικηφόρος Βλεμμίδης, γεννημένος λίγα χρόνια πριν την πρώτη Άλωση, στην Κωνσταντι νόπολ η, που έγινε στη Νίκαια κλ η ρικός και περιοδεύοντας «τον παλιό Όυζαντινό κόσμσ συγκέντρωσε χειρόγραφα, εφοδιασμένος με συστατικά γράμματα από τον Αυτοκράτορα της Νικαίας», (ωτό χάος που επακολούθησε μετά την καταστροφή, δυσκολεύτηκε να Όρει δασκάλους και τελικά τα περισσότερα τα έμαθε από έναν ερημίτη στα Όουνά της Βιθυνίας που τον έλεγαν Πρόδρομο, που τον δίδαξε αριθμητική, γεωμετρία και αστρονομία» (Ράνσιμαν, όπ. παρ., οελ 257). Με την επάνοδο στη Βασιλεύουσα, όλοι οι θεσμοί επανήλ- 27

21 28 ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ, -- θαν και επαναλειτούργηοαν οι σχολές Πολιτείας και Εκκλησίας. Η πνευματική στάθμη λα'ίκών και κληρικών αποτελεί την πιο αψευδή μαρτυρία για το εξαίρετο επίπεδο της παρεχομένης εκπαίδευσης από το κράτος των Παλαιολόγων. Με την επιστροφή του Πατριαρχείου στην αρχαία θέση του, επαναλειτούργησε η Πατριαρχική ΒιΟλιοθήκη. Ο καθηγητής Κωνσταντίνος Μανάφης, που έχει ασχοληθεί συστηματικά με το θέμα των οιολιοθηκών της Πόλης, υποστηρίζει ότι «η σύνθεσις της πατριαρχικής ΌιΌλιοθήκης, εξηκολούθει να παραμέvη αμετάόλητος ανά τους αιώνας. Θεολογικά έργα, έργα αιρετικών ουγγραφέων, κείμενα της κλασικής αρχαιότητας και πρακτικά των Συνόδων απετέλουν το περιεχόμενο αυτής. ΒεΌαίως, εθησαυρίζσντο και τα έργα της συγχρόνου ιστοριογραφίας» (Αι εν Κωνσταντινουπόλει ΒιΟλιοθήκαι. Αυτοκρατορικαί και Πατριαρχική και περί των εν αυταίς χειρογράφων μέχρι της Αλώσεως (1453), Αθήναι 1972, σελ. 139). Στην Πατριαρχική σχολή εξακολουθούσε να διδάσκεται και ο Όμηρος, ο Αριστοτέλης και ο Κλαύδιος Π τολεμαίος Κ.ά. αρχαίοι συγγραφείς, που τα έργα τους άφησε με διαθήκη του ο περίφημος διδάσκαλος της Πατριαρχικής Σχολής Ιωσήφ Βρυέννιος, στην Πατριαρχική ΒιΟλιοθήκη. Οι Οθωμανοί κατακτητές καταστρέφουν τις ΌιΌλιοθήκες της Πόλης Οι καταστροφές που επέφεραν οι Οθωμανοί κατακτητές με την Άλωση της Κωνσταντινόπολης (1453) ήταν φοοερές, όπως και η διαρπαγή των οιολιοθηκών, μεταξύ των οποίων η πατριαρχική, την οποία χρησιμοποιούσαν διδάσκοντες και διδασκόμενοι στην Πατριαρχική Ακαδημία. Ένας από τους σημαντικότερους ιστοριογράφους της Άλωσης, ο Δούκας, περιγράφει με τα παρακάτω λόγια την καταστροφή, το κάψιμο μαζί με τα εικονίοματα στην πυρά, όπου έψηναν κρέατα και τα έτρωγαν και τις άλλες περιπέτειες των πολύτιμων χειρογράφων με τους

22 ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΓΕΝΟΣ ΥΠΟ ΤΟΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΖΥΓΟ 29 προγονικούς πνευματικούς θηοαυρούς, τα θεολογικά και λειτουργικά κείμενα και τα χρυσσπσίκιλτα Ευαγγέλια (Ν.Β. Τωμαδάκη: Οι συγγραφείς της Αλώσεως (1453), Αθήναι 1953, σελ. 78). Η μαρτυρία τσυ Δσύκα επι6ε6αιώνεται πλήρως από τσν Κριτό60υλσ τον Ιμ6ριο, σύγχρονο της Άλωσης συγγραφέα ιστορίας του Πορθητή, τον οπσίο απσκαλεί Μεχεμέτη. Το Πατριαρχείο απώλεσε την Αγία Σσφία, αλλά τσυ παραχωρήθηκε σ περικαλλής ναός των Αγίων Απσστόλων, ενώ μετά από δυο χρόνια εγκαταστάθηκε στη μονή Παμμακαρίοτου, ώς τσ 1587, που μετατράπηκε σε τζαμί (Όλ. Γερμανού Μητροπολίτου Σάρδεων: «ο Πατριαρχικός Οίκος και Ναός από του 1453 και ΦΊς», περ. Ορθοδοξία, 14 (1939), σελ. 110 κεξ.). Εχουν γίνει διάφσρες υποθέσεις για τη λειτουργία και της πατριαρχικής σχολής αμέσως μετά την Άλωση επί Γενναδίου Σχολαρίσυ από τον Τ. Αθ. Γριτσόπουλο (Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή, τόμος α, Αθήναι 1966, σσ ), ο οποίσς σημειώνει ότι «δια της λογικής σκέψεως συλλαμ6άνομεν την ίδρυσιν της νέας Σχολιίς Κωνσταντινουπόλεως>>. Ο ίδιος καθορίζει τη στάθμη της ως <<μη ανωτέρου επιπέδου» δεχόμενος ως πρώτο δάοκαλό της τον Ματθαίο Καμαριώτη και ως διαδόχους του τον Δημήτριο Καστρηνό, τον Ιωάννη Δοκιανό και τον Μανουήλ Κορίνθιο. Ασφαλέστερες μνείες προερχόμενες από μαθητές τους υπάρχουν για τον 160 αι. σχετικές με τους Μεγάλους Ρήτορες και Οικουμενικούς κήρυκες, όπως λέγονταν οι δάσκαλοι της Πατριαρχικής Σχολής και στο Βυζάντιο, Αντώνιο Καρμαλίκη (περί το 1531) και Μανουήλ Γαλησιώτη (περί το 1543 ή 1544), δεν είναι όμως απόλυτα 6έ6αιο αν δίδασκαν σε δική τους προσωπική σχολή ή σε συγκροτημένη Πατριαρχική Σχολ1Ί. Κατόπιν αναφέρεται ο γνωστός λόγιος Ιωάννης Ζυγομαλάς που το είχε 15 μαθητές, ο γιος του Θεοδόσιος συνδιδάσκαλος με τον πατέρα του, ο Συμεών ΚαΌάσιλας, που τοποθετείται στην Πατριαρχική Σχολή μεταξύ προερχόμενος από τη μονή ΙΌήρων του Αγίου "Ορους και ο Μανουήλ Μαλαξός πριν γίνει «οικοδιδάσκαλος», για να φθά-

23 30 ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ σουμε στον περιώνυμο πατριάρχη Κωνσταντινόπολης Ιερεμία Β' τον Τρανό, η πατριαρχεία του οποίου αποτελεί σταθμό για τα εκπαιδευτικά πράγματα του Γένους, Με απόφαση τοπικής Συνόδου στο Βλαχ-Σεράι της Κωνσταντινουπόλεως της 12ης Φε6ρουαρίου 1593 η Εκκλησία ανέλα6ε την παιδεία του ελληνικού έθνους, Όπως αναφέρεται στον 70 κανόνα της Συνόδου αυτής: «'Ωριαεν η Αγία Σύνοδος, έκαστον επίσκοπον εν τη εαυτού παροικία, φροντίδα και δαπάνην την δυναμένην ποιείν, ώστε τα θεία και τα ιερά γράμματα δύνασθαι διδάσκεσθαι, 60ηθείν δε κατά δύναμιν τοις εθέλουσι διδάσκειν και τοις μαθείν προαιρουμένοις, εάν των επιτηδείων χρείαν έχωσιν>λ Οι ιστορικοί (Απ Βακαλόπουλος κλπ,) θεωρούν «ορόσημο» την απόφαση να έχουν οι Ορθόδοξοι Επίσκοποι τη φροντίδα της ίδρυσης σχολείων στις επαρχίες τους, αν και αυτή δεν υλοποιήθηκε παντού και αμέσως, Είναι όμως γεγονός ότι και στον υπόδουλο ελληνικό χώρο, πέραν της Κωνσταντινόπολης, όπου οι συνθήκες ήταν ευνοϊκές, δημιουργήθηκαν νέα σχολεία, γιατί η παιδευτική στάθμη είχε προηγουμένως σημειώσει πτώση, Έτσι στα τέλη του 160υ αι, σημειώνεται στη Μακεδονία, την Ήπειρο, τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου αξιόλογη ανάπτυξη εκπαιδευτικών κέντρων, Όπου οι συνθήκες δεν ήταν πρόσφορες λειτούργησαν τα λεγόμενα «κρυφά σχολειά», όπως μαρτυρείται από την υπάρχουσα πλούσια τοπική παράδοση (6λ σχετικά στο 50 κεφάλαιο: Η παιδεία των υποδούλων), ΚΕντρα πνευματικά απέ6ησαν οι μεγάλες μοναστικές κοινότητες του Αγίου Όρους και των Μετεώρων και γενικά τα μοναστήρια, στα οποία αναπτύχθηκε η αγιογραφία, λειτούργησαν οιολιογραφικά εργαστήρια, φανερά και «κρυφά σχολειά» και πλήθος κοινωφελών ιδρυμάτων, Οι μοναχοί ήταν περίφημοι οοτανολόγοι, Το «Γεωπονικόν» του Αγαπίου Λάνδου είναι έργο χαρακτηριστικό για τις επιδόσεις στη γεωργία, αλλά και την ιατρική. Ο καθηγητής Ν,Γ, Σ60ρώνος στο έργο του «Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας» παρατηρεί:

24 ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΓΕΝΟΣ ΥΠΟ ΤΟΝ OΘ _ Ω _ M _ A II ()..Ξ.YΓ.:: 0 --,-,31 «Η Εκκλησία όταν πέρασε το πρώτο χτύπημα της κατάκτησης, θα συνεχίσει τσ έργο της ανασυγκρότησης της πνευματικτίς ζωής των Ελλήνων. Σ' όλη την περίοδο από τον αι. υπήρξε η κατευθυντήρια δύναμη του Έθνους. Επικεφαλής της εθνικής αντίστασης σε όλες τις μορφές της, εργαζομένη για το σταμάτημα των εξισλαμισμών, συμμετέχοντας σ' όλες τις εξεγέρσεις, ακόμη και διευθύνοντάς τες (έχει να δείξει μεγάλο αριθμό νεομαρτύρων, που είναι σύγχρονα και ήρωες της χριστιανικής πίστης και της εθνικής αντίστασης), ρυθμίζει επίσης την πνευματική ζωή>>. Όπου δεν υπήρχε συγκροτημένο σχολείο, όταν επιθυμούσε κάποιος να μορφώσει το παιδί του, το έστελνε κοντά σ' ένα παπά ή μοναχό, για να διδαχθεί το αλφααητάρι και τα πρώτα γράμματα (αυτά που αποκαλούσαν περιφρονητικά οι λόγιοι «κολυαογράμματα», αλλά παρείχαν τις πρώτες αάσεις για την ανάγνωση και γραφή). Η Τουρκική κατάκτηση - Βενετοκρατία Ο αείμνηστος καθηγητής Δ.Α. Ζακυθηνός αναφερόμενος στο 1453, ως έτος που αρχίζει η Τουρκοκρατία επισημαίνει ότι είναι συμαατικό, γιατί πριν την πτώση της Κωνσταντινόπολης είχαν αλωθεί περιοχές και νησιά, ενώ άλλες περιήλθαν στην τουρκική κατοχή λίγο μετά από αυτήν. Όπως σημειώνει: «Οι Οθωμανοί Τούρκοι εμφανίζονται κατά το τελευταίο τέταρτο του δεκάτου τρίτου αιώνος εις την περιοχήν την κειμένην νοτίως του Σαγγαρίου, παρά το Δορύλαιον. Εκείθεν ορμώμενοι κατώρθωσαν εντός 6ραχυτάτου χρονικού διαστήματος να καταλά60υν τας μεγάλας πόλεις της Βιθυνίας, την Προύσαν, την Νίκαιαν, την Νικομήδειαν. Περί τα τέλη του δεκάτου τετάρτου αιώνος η Μικρά Ασία, διαμελισθείσα εις διάφορα τουρκικά εμιράτα, είχεν οριστικώς απολεσθεί. Μόνη η Φιλαδέλφεια παρέμεινε εις χείρας των Ελλήνων μέχρι του 1390/1391. Η κατάκτησις των

25 12.. _ --_.-- _ --=. 01 ΣΥΝΘΗΚΕΣ _ ευρωπαϊκών επαρχιών άρχεται δια της καταλήψεως της Καλλιπόλεως το Εν συνεχεία μεγάλαι θρακικαί περισχαί και πόλεις, η Αδριανούπολις, η Φιλιππούπολις, το Διδυμότειχον περιήλθον εις την κυριαρχίαν των σουλτάνων. Περαιτέρω ήρχισεν η κατάκτησις της Μακεδονίας. Η Θεσσαλονίκη, καταληφθείοα και ανακαταληφθείσα εξεχωρήθη το 1423 εις τους Βενετούς και το 1430 υπετάχθη εις τους Τούρκους. Το 1393/ 1394 κατεκτήθη η Θεσσαλία. Κατά το 1430 παρεδόθησαν και τα Ιωάννινα» (Η Τουρκοκρατία, Αθήναι 1957, σελ. 6). Το 1458/1459 έπεσε το Δουκάτο της Αθήνας, το 1460/ 1451 καταλήφθηκε και η Πελοπόννησος και τον επόμενο χρόνσ (1461) η Βυζαντινή Αυτσκρατσρία της Τραπεζσύντας. Ακσλούθησε η κατάκτηση της Λέσοσυ (1462), της Εύοοιας (1470) και της Σάμου (1475). Το 1499 περνάει η Ναύπακτσς από τα χέρια των Βενετών στους Τούρκσυς και τον επόμενο χρόνο (1500) η Κορώνη και η Μεθώνη. Στσν επόμενο 160 αιώνα, όπως και στσν 17σ αιώνα, ολοκληρώθηκε η τουρκική κατάκτηση με την άλωση της Ρόδου, πσυ την κατείχαν οι Ιωαννίτες Ιππότες (1522). Στη συνέχεια έπεσαν η Χίσς (1566), η Κύπρσς (1570/ 1571), σι Κυκλάδες και το Δουκάτο της Νάξου (1579), η Κρήτη (1669). Η Κρrιτη είχε περάσει μετά την πρώτη Άλωση του 1204 στην κυριαρχία των Βενετών, «ποv εδραιώθηκαν οριστικά στο νηοί αυτό από το 1211 και το κράτησαν στην κυριαρχία τους περισσότερο από 450 χρόνια, ώς το 1669, οπότε τους το πήραν οι Τούρκοι. Η Κρήτη εξαιτίας της προνομιακής γεωγραφικής της θέσης, έγινε το ισχυρότερο έρεισμα του Όενετικού αποικιακού κράτους της Ανατολής και γνώρισε με τον καιρό αξιόλογη εμπορική και οικονομικιί ανάπτυξη» (Μ.Ι Μανούσακα: Η Κρητική Λογοτεχνία κατά την εποχή της Βενετοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1965, σελ.5). Την ώρα ακριοώς που η «οασιλίδα των πόλεων» έπεφτε στα χέρια του Πορθητή, ο ανώνυμος ποιητής του κυπριακού θρήνου «Ανακάλημα της Κωνσταντινόπολης» έοαζε στο στόμα του

26 ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΓΕΝΟΣ ΥΠΟ ΤΟΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΖΥΓΟ τελευταίου Αυτοκράτορα του Βυζαντίου, του ηρωικού Κωνοταντίνου Παλαιολόγου - Δραγάτση, τούτα τα λόγια: «.. κόψετε το κεφάλι μου, Χριστιανοί Ρωμαίοι' επάρετέ το Κρητικοί, υαστάτε το στην Κρήτη, να το ιδούν οι Κρητικοί να καρδιοπονέσουν...» (Εμμ. Γ. Κριαρά: Ανακάλημα της Κωνσταντινόπολης, Θεσσαλονίκη 1965', σελ. 32, οτίχοι 37-39). Υπό το καθεστώς της Βενετοκρατίας, η Κρήτη μπόρεσε να συνεχίσει τη 6υζαντι νή παράδοση. 'Εδωσε στη νεοελληνική λογοτεχνία, το κρητικό θέατρο και γενικά μια σημαντική πνευματική καταόσλή. Από την Κρήτη ξεμάκρυνε πλήθσς λογίων, που σκορπίσθηκε στην Ιταλία και τις άλλες ευρωπα'ίκές χώρες, όπου πρωτσστάτησε στην ανάπτυξη των κλασικών σπουδών. Στην Κρήτη κατά τον 150 αιώνα είχαν δημιουργηθεί στα μσναστ11ρια, ιδίως, πολλά 6ι6λιογραφικά εργαστήρια «<οκριπτόρια»), ενώ οι Κρητικοί αντιγραφείς χειρογράφων (κωδικογράφοι) έγιναν περίφημοι και περιζήτητοι στην Ευρώπη (Όλ. Κ. Ι. Γιαννακόπουλσυ: 'Ελληνες λόγιοι εις την Βενετίαν, μτφρ. χ.γ. Πατρινέλη, Αθήναι 1965, σσ ). "Οπως έχει ειπωθεί σωστά, «δεν μπορεί να γίνεται λόγος για μια, αλλά για πολλές Τουρκοκρατίες», δεδομένου ότι το καθεστώς που είχε διαμορφωθεί στις διάφορες περιοχές δεν ήταν ομοιόμορφο (Ζακυθηνός), όπως δεν μπορούμε να αγνοούμε την παράλληλη την ίδια χρονική περίοδο Βενετοκρατία. «Η Βενετία, παρατηρεί Ο Ν. Σ60ρώνος, υπήρξε ο αληθινός κυρίαρχος στην Ανατολή και η παρουσία της επιυλήθηκε για αιώνες, παράλληλα με την παρουσία των Τούρκων. Η Βενετία κυρίαρχη άμεσα ή έμμεσα στα νησιά του Αιγαίου και στις περισσότερες ελληνικές ακτές. Η Εύυοια, οι Κυκλάδες, τα Ιόνια νησιά, η ΚΡιίτη, η Κύπρος απ' το 1489, αποτελούσαν λίγο ή πολύ υενετικές κτιίσεις. Εκτός απ' τις μεγάλες αυτές περιοχές μια σειρά ναυτικών υάσεων, η Μεθώνη, η Κορώνη, η Θεσσαλονίκη, αρ-