Aνάλυση της µητρικής γλώσσας και σ γκριση 23

Transcript

1

2 Aνάλυση της µητρικής γλώσσας και σ γκριση 23 Kαµιά θεωρία δέν έχει αξία, άν δέ λειτουργεί στην πράξη. έν υπάρχει καθαρή επιστήµη και εφαρµοσµένη επιστήµη: υπάρχει µ νον επιστήµη και εφαρµογή της επιστήµης. Louis Pasteur EIΣAΓΩΓH Σκοπ ς και περιεχ µενο του βιβλίου Σε το το το βιβλίο επιχειρείται γενική εισαγωγή στη γλωσσική ανάλυση µε συσχετισµ των προβληµάτων προς τα δεδοµένα της νέας ελληνικής, συστηµατική παρουσίαση της φωνητικής της Kοινής νεοελληνικής, ένταξη της νέας ελληνικής στο ευρ τερο φωνητικ σ στηµα των ανθρώπινων γλωσσών, και σ γκριση µε τις τέσσερις γλώσσες που ενδιαφέρουν περισσ τερο στην Eλλάδα: τα αγγλικά, τα γερµανικά, τα γαλλικά και τα ιταλικά. Eπίσης εξετάζονται ο τ νος και επιτονισµ ς. Yπάρχει εισαγωγή στη φωνολογία, καθώς και συστηµατική αντιπαράθεση γραφής και προφοράς. Σάν προέκταση αυτής της ανάλυσης γίνεται κριτική παρουσίαση των διάφορων συστηµάτων συµβολισµο του τ νου στα νέα ελληνικά. Tέλος γίνεται ανάλυση της νεοελληνικής αρθρογραφίας µε βάση τις αρχές της υπολογιστικής γλωσσολογίας (computational liguistics), τέτοια που να µπορεί να χρησιµοποιηθεί για προγραµµατισµ ηλεκτρονικών υπολογιστών. Σε παραρτήµατα των διαφ ρων κεφαλαίων αντιπαραθέτονται το φωνητικ, το φωνολογικ, και το γραφικ σ στηµα των αρχαίων, των µεσαιωνικών και των νέων ελληνικών. Tέλος κατα τη σ γκριση µε άλλες γλώσσες, τ σο κατα τη βασική παρουσίαση σο και σε ιδιαίτερα παραρτήµατα, παρουσιάζονται αρχές της γλωσσοδιδαχτικής (της µεθοδολογίας της διδασκαλίας των ξένων γλωσσών), εντοπίζονται προβλήµατα εκµάθησης, είτε ξένων που µαθαίνουν ελληνικά είτε Eλλήνων που µαθαίνουν τις παραπάνω ξένες γλώσσες, και δίνονται οδηγίες για αποτελεσµατική διδασκαλία. Παράλληλα µε τα παραπάνω, η εργασία αυτή έχει ακ µα έναν ίσως πι δυσπρ σιτο, αλλά απαραίτητο στ χο: να βοηθήσει να διορθωθο ν οι προκαταλήψεις που έχει ο µέσος αναγνώστης, και µάλιστα ο µορφωµένος Έλληνας, σχετικά µε τη γλώσσα. Στο βιβλίο εξετάζεται βασικά η διάλεκτος που ονοµάζεται Kοινή νεοελληνική (συντο- µογραφία: KNE), που σήµερα τείνει να υποκαταστήσει λες τις άλλες γεωγραφικές διαλέκτους (δές σχετικά σσ ). Eποµένως που δέν αναφέρεται ρητά οτι παρουσιάζονται δεδοµένα απο κάποιαν άλλη γεωγραφική διάλεκτο, εξυπακο εται οτι η αναφορά είναι στην Kοινή. T ση ακρίβεια µως δέ µπορο σε να επιτευχθεί σχετικά µε τις κοινωνικές διαλέκτους (τα κοινωνικ λεχτα, δές σσ , 121), γιατι για την ώρα ελάχιστη

3 24 Eισαγωγή κοινωνιογλωσσική έρευνα έχει γίνει στην Eλλάδα. Σάν εγχειρίδιο το βιβλίο προορίζεται για σους ενδιαφέρονται για την επιστηµονική ανάλυση της νέας ελληνικής και τη σ γκρισή-της µε άλλες γλώσσες, για νεοελληνιστές και κλασικο ς φιλολ γους, για δασκάλους των νέων ελληνικών σε ξένους και ξένων γλωσσών σε Έλληνες. Παρ λο που συγκρίνει τα νέα ελληνικά µε άλλες γλώσσες και επισηµαίνει προβλήµατα εκµάθησης, δέν πρ κειται για εγχειρίδιο διδασκαλίας ξένων γλωσσών. M νο προχωρηµένοι σπουδαστές µιάς απο τις πέντε γλώσσες θα ήτανε σε θέση να το χρησιµοποιήσουν, ενώ φυσικά θα ήτανε χρήσιµο στο δάσκαλο. Tο βιβλίο έχει δ ο µέρη, το πρώτο είναι το θεωρητικ και το δε τερο οι ασκήσεις. Aποτελεί µέρος ευρ τερου έργου, που θα συνεχιστεί µε ένα δε τερο τ µο, οπου θα γίνεται φωνολογική ανάλυση και σ γκριση των ελληνικών µε άλλες γλώσσες, και θα υπάρχει εισαγωγή στη µορφολογική ανάλυση. O τ µος αυτ ς αποτελεί αναθεωρηµένη έκδοση εγχειριδίου που πρωτοκυκλοφ ρησε σε φωτοτυπηµένη µορφή απο το Στην προκαταρκτική-του µορφή το εγχειρίδιο χρησιµοποιήθηκε σε µαθήµατα στο Γερµανικ και στο Iταλικ τµήµα του Πανεπιστη- µίου της Θεσσαλονίκης. Στην αναθεωρηµένη µορφή έχουν ενσωµατωθεί συµπεράσµατα απο τη συζήτηση στην τάξη και την αξιολ γηση των εξετάσεων. Aυτ σηµαίνει οτι οι φοιτητές που πέρασαν τα προηγο µενα χρ νια απο τα δ ο τµήµατα συµβάλανε στην οριστική διαµ ρφωση του βιβλίου. Iδιαίτερη χάρη οφείλεται σε κείνους τους φοιτητές και δέν ήταν λίγοι που έκαναν χρήσιµες παρατηρήσεις και εποικοδοµητική κριτική τ σο στο περιεχ µενο και στην παρουσίαση της θεωρίας, σο και στα κρυµµένα προβλή- µατα που παρουσιάζουν πάντα οι ασκήσεις. O δε τερος τ µος, που χρησιµοποιείται για διδασκαλία σε πι προχωρηµένο επίπεδο, κυκλοφορεί σε φωτοτυπηµένη µορφή απο τον ίδιο εκδ τη απο το 1982, και προχωρεί προς την οριστική-του διαµ ρφωση µε τη βοήθεια της κριτικής πολλών φοιτητών. Aνάλυση της µητρικής γλώσσας και σ γκριση Tο σηµαντικ τερο κέρδος απο την επιστηµονική εργασία είναι να καταλάβει ο σπουδαστής πως οι φυσικές γλώσσες αποτελο ν οργανωµένα συστήµατα (δές σσ. 62, 159, 163, 213), και σ αυτή την ιδέα πρέπει να συνηθίσει απο την αρχή της ενασχ λησής-του µε γλωσσικά θέµατα. H προσπάθεια να συλλάβει ο σπουδαστής τις συστηµατικές αρχές που καθορίζουν τα επιµέρους γλωσσικά φαιν µενα οδηγεί στο να γίνουν αυτά κατανοητά και να εντυπωθο ν στη µνήµη-του, ενώ αντίθετα η προσπάθεια για αποµνηµ νευση λεπτοµερειών, ο τε στην καταν ηση των φαινοµένων οδηγεί, ο τε και βοηθάει να συγκρατηθο ν αυτές οι λεπτοµέρειες. ο είναι οι βασικές αρχές που πρέπει να ακολουθηθο ν γιανα εξοικειωθεί ο επιστή- µονας µε τη γλωσσική ανάλυση: πρώτο, να αρχίσει την εξάσκηση µε αντιµετώπιση της µητρικής-του γλώσσας, και δε τερο, να συγκρίνει τη µητρική-του γλώσσα µε άλλες. Oι δ ο αυτές αρχές έχουνε σήµερα επικρατήσει στις επιστηµονικά αναπτυγµένες χώρες, χι µως οπωσδήποτε και στην Eλλάδα. Πρώτος στ χος της γλωσσικής ανάλυσης είναι να συνειδητοποιήσει ο σπουδαστής τα γλωσσικά φαιν µενα που τα ξέρει υποσυνείδητα. Προφανώς κάτι τέτοιο µπορεί να γίνει µ νο στη µητρική γλώσσα, ή σε δε τερη γλώσσα που την ξέρει κανείς πολ καλά, σχεδ ν σά µητρική. Ξεκίνηµα της γλωσσικής ανάλυσης µε γλώσσα λίγο γνωστή, ακ µη χειρ τερα µε παλιές µορφές κάποιας γλώσσας ή µε νεκρή γλώσσα, που γι αυτές δέν είναι

4 Aνάλυση της µητρικής γλώσσας και σ γκριση 25 πιά δυνατ ν αποχτηθεί άµεση εµπειρία, χι µ νον είναι µαταιοπονία, αλλά πολ χειρ τερα περιορίζει σε επιφανειακή απασχ ληση, οδηγεί σε παραν ηση της δοµής και της λειτουργίας των γλωσσών, και γενικά καταστρέφει στην αντίληψη του σπουδαστή την ιδέα του συστήµατος (δές και σσ. 160 σχετικά µε το σφαλερ τρ πο που συνήθως γίνεται στη χώρα-µας η ιστορική γλωσσική ανάλυση). M νο µε σταθερ υπ βαθρο την ανάλυση της µητρικής ή µιάς σχεδ ν µητρικής γλώσσας, οπου έχει αναπτυχτεί το γλωσσικ αισθητήριο και επιπλέον µπορο ν να γίνουν παρατηρήσεις και πειράµατα, µπορεί κανείς να επεκταθεί είτε χρονικά προς τις παλι τερες µορφές της γλώσσας, είτε τοπικά προς άλλες γλώσσες. υστυχώς σε πολλά πανεπιστηµιακά τµήµατα η µ νη γλωσσική εξάσκηση που προσφέρεται είναι, ανάλογα µε το αντικείµενο σπουδών, η ανάλυση των αρχαίων ελληνικών και λατινικών ή µιάς νε τερης ξένης γλώσσας, χωρίς ο τε κάν σ γκριση να γίνεται µε τη µητρική. µως η ανάλυση της µητρικής είναι δ σκολο εγχείρηµα, και αυτ οφείλεται στο γεγον ς οτι παρ λο που για τα πρώτα χρ νια της ζωής η ανάπτυξη της γλωσσικής ικαν τητας µε ταυτ χρονη εσωτερίκευση πρώτης γλώσσας είναι η κυρι τερη απασχ ληση του ανθρώπου, η γλώσσα εσωτερικε εται και πρέπει να εσωτερικευτεί υποσυνείδητα, έτσι ώστε αργ τερα δέν είναι δυνατ να θυµάται κανείς τα προβλήµατα που αντιµετώπισε και τις στρατηγικές εκµάθησης που ακολο θησε. Άλλωστε και η εκµάθηση ξένης γλώσσας συνήθως αντίστοιχο στ χο πρέπει να έχει. H υποσυνείδητη γνώση οδηγεί σε ψυχολογική τα τιση, έτσι ώστε λα στη µητρική γλώσσα µας φαίνονται αυτον ητα, και δέ σταµατάµε να ρωτήσουµε «γιατί», ή άν µας δηµιουργηθεί κάποιο ερώτηµα, συχνά καταλήγουµε σε αστήριχτες υποθέσεις. O τυχαίος οµιλητής της γλώσσας βρίσκεται σε δ σκολη θέση, άν κάποιος, για παράδειγµα ένας ξένος, του ζητήσει εξήγηση για ένα γραµµατικ φαιν µενο. Συνήθως απαντάει µε αοριστίες, λέει οτι «έτσι είναι πι φυσικ», οτι «αλλιώς δέν πάει στο στ µα», και διάφορα παρ µοια, ή κατεφε γει σε φανταστικές υποθέσεις. Aσφαλώς αυτ που λέµε είναι «πι φυσικ», το ερώτηµα µως είναι ποιοί γλωσσικοί καν νες ενεργο ν ώστε να το κάνουν να φαίνεται έτσι σε µάς. Άν µάλιστα ο ξένος επιµείνει σε σαφή διατ πωση καν να, ο κοιν ς οµιλητής συχνά ενοχλείται, ή θεωρεί τον ξένο κουτ που δέ µπορεί να καταλάβει τέτοια «αυτον ητα» πράγµατα. Στην καλ τερη περίπτωση καταφε γει σε κάποια απο τις γραµµατικές που κυκλοφορο ν, και προσπαθεί να επαναλάβει µιάν απάντηση που νοµίζει οτι βρήκε εκεί µέσα. ( ές γενικά σσ. 137, 145, 148.) Eπειδή στη µητρική γλώσσα τα πάντα τα θεωρο µε αυτον ητα, είναι ανάγκη να προχωρήσουµε σε σ γκριση µε άλλες γλώσσες. H σ γκριση βοηθάει να σπάσει η αντίληψη του αυτον ητου, ανοίγει καινο ριες προοπτικές, έτσι ώστε πι ανεπηρέαστα και πι ουδέτερα µπορο µε να εντοπίσουµε και να αντιµετωπίσουµε προβλήµατα της δικής-µας. Eπιπλέον η σ γκριση κάνει κατανοητά τρία πράγµατα: οτι υπάρχουν γενικές αρχές κοινές σε λες τις γλώσσες ( γλωσσικά καθολικά ), οτι πέρα απο τις γενικές αρχές υπάρχουν επιµέρους κοινά στοιχεία που διακρίνουν οµάδες γλωσσών µε παρ µοια χαρακτηριστικά, οπ τε είναι δυνατ να ερευνηθεί σε ποιές οµάδες ταιριάζει η δική-µας, και τέλος οτι κάθε γλώσσα έχει και τα δικά-της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τη διακρίνουν απο λες τις άλλες. Aκριβώς επειδή οι γλώσσες υπακο ν σε κοινές αρχές, µιά υπ θεση που κάνουµε σχετικά µε τη δική-µας γλώσσα πρέπει να επαληθευτεί απο τη σ γκριση µε άλλες, ή τουλάχιστο να φανεί πως δέν έρχεται σε αντίθεση προς τις γενικές αρχές των ανθρώπινων γλωσσών. ηλαδή η εξάσκηση στη σ γκριση βοηθάει να αποχτήσουµε το αίσθηµα για το

5 26 Eισαγωγή τί είναι πιθαν και τί είναι απίθανο σε κάθε γλώσσα, και να υποψιαστο µε άν τυχ ν ένας καν νας που υποθέτουµε είναι αφ σικος. Eπιπλέον, η σ γκριση έχει το πραχτικ φελος οτι βοηθάει στην εκµάθηση και διδασκαλία ξένων γλωσσών. ( ές και σσ , 144, , ) Στον τίτλο του βιβλίου αναφέρεται οτι πρ κειται για συγκριτική ανάλυση, ακριβώς επειδή γίνεται σ γκριση µε άλλες γλώσσες. έ θα πρέπει να γίνει σ γχυση µε τον παλι τερο ρο ιστορικοσυγκριτική γραµµατική, που αναφέρεται κυρίως στην εξέταση της ιστορίας των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών (δές σσ ). Eπίσης στον τίτλο αναφέρεται οτι πρ κειται για αντιπαραθετική ανάλυση, επειδή η σ γκριση αποβλέπει συγχρ νως στον πραχτικ σκοπ της αποτελεσµατικ τερης διδασκαλίας (µ αυτή την έννοια χρησι- µοποιείται ο αγγλικ ς ρος contrastive analysis, στα γερµανικά Kontrastivanalyse, που στα ελληνικά µπορεί να αποδοθεί σάν αντιθετική ή αντιπαραθετική ανάλυση ). Eκµάθηση ξένης γλώσσας γλωσσική διδασκαλία O ενήλικος σπουδαστής κατα την εκµάθηση ξένης γλώσσας υποσυνείδητα µεταφέρει καν νες της δικής-του στην ξένη. Ώστε είναι ωφέλιµο να συνειδητοποιήσουν τ σο ο δάσκαλος σο και ο συγγραφέας διδαχτικών βιβλίων, και γενικ τερα διδαχτικο υλικο, άν χι και ο σπουδαστής, ποιές είναι οι διαφορές και ποιές οι οµοι τητες της ξένης γλώσσας µε τη µητρική, καθώς και σε ποιές περιοχές οι οµοι τητες των δ ο γλωσσών είναι παραπλανητικές. Έτσι µπορο ν να προβλεφτο ν γλωσσικές περιοχές που θα παρουσιάσουν ιδιαίτερα προβλήµατα εκµάθησης, και προπαντ ς θα είναι δυνατ να ερµηνευτο ν πολλά λάθη, και να βρεθεί τρ πος για τη δι ρθωσή-τους. ( ές σσ. 94-5, 102-7, , ). Συχνά µως παρατηρείται το φαιν µενο να ζητάνε απο έναν τυχαίο οµιλητή µιάς γλώσσας να τη διδάξει σε ξένους, µε το σκεπτικ πως αφο πρ κειται για τη µητρικήτου γλώσσα, θα µπορεί να γίνει δάσκαλος σ αυτή. Ένας τέτοιος συλλογισµ ς µοιάζει µε την άποψη οτι λοι οι άνθρωποι µπορο ν να διδάξουν ψυχολογία, αφο λοι έχουν συναισθήµατα. Στην καλ τερη περίπτωση τα αποτελέσµατα είναι φτωχικά, και ζηµιωµένος βγαίνει ο σπουδαστής. Xωρίς εξάσκηση στη γραµµατική ανάλυση, και γενικ τερα στη µεθοδολογία της διδασκαλίας ξένων γλωσσών, δέν είναι δυνατ να διδάξει κανείς µιά γλώσσα µε αποτελεσµατικ τητα, σο καλά κι άν την ξέρει. Aσφαλώς και για τη διδασκαλία της γραµµατικής σε οµ γλωσσους κάτι που προβλέπεται απο τα σχολικά προγράµµατα των περισσ τερων χωρών θα έπρεπε οι µελλοντικοί δάσκαλοι να έχουν παρακολουθήσει στα πανεπιστήµια συστηµατικά µαθήµατα γραµµατικής ανάλυσης της γλώσσας-τους. Tουλάχιστον µως στην Eλλάδα η διδασκαλία της νεοελληνικής γραµµατικής σε πανεπιστηµιακ επίπεδο δέν είναι συνηθισµένο φαιν µενο. Συνήθως διδάσκεται µ νον «ιστορία» της γλώσσας, µε τα βλαβερά αποτελέσµατα που επισηµάνθηκαν πι πάνω. Πάντως τα τελευταία χρ νια έχει σηµειωθεί πρ οδος σ αυτ ν τον τοµέα. Tέλος µιά τρίτη αρχή πρέπει να γίνει κατανοητή. πως θα φανεί απο την παρουσίαση των επιµέρους θεµάτων µέσα στο βιβλίο, ενώ η γραµµατική ανάλυση είναι καταρχήν ενιαία, η εφαρµογή της γραµµατικής ανάλυσης στη διδασκαλία είναι τελείως διαφορετική, ανάλογα µε το σε ποιους απευθ νεται: άλλη προσέγγιση χρειάζεται για οµ γλωσσους, και άλλη για ξένους, προπαντ ς για αρχάριους. O ξένος σπουδαστής δέν ξέρει τη

6 Γλωσσικές προκαταλήψεις 27 γλώσσα, τώρα τη µαθαίνει για πρώτη φορά, και εποµένως δέν είναι σε θέση να κάνει γραµµατική ανάλυση αλλά ο τε και στ χος-του είναι συνήθως η συστηµατική γραµµατική ανάλυση. Aπ την άλλη µεριά, ο ενήλικος ξένος έχει αναπτ ξει την ικαν τητα της λογικής παρουσίασης των ιδεών-του. H θέση εν ς µαθητή, είτε της µέσης είτε της κατώτερης εκπαίδευσης, είναι ακριβώς αντίθετη: αυτ ς δέ χρειάζεται να µάθει τη γλώσσατου, την ξέρει εκτ ς άν θέλουµε να του διδάξουµε κάποια διαφορετική διάλεχτο, ή ίσως λ γιας προέλευσης εξαιρέσεις. Xρειάζεται µως να συνηθίσει στη λογική παρουσίαση των ιδεών-του, σε ευρ τερο γλωσσικ ρεπερτ ριο, και ίσως στην επιστηµονική ανάλυση της γλώσσας, άν το τελευταίο προβλέπεται απο το σχολικ πρ γραµµα (δές σσ ). Γλωσσικές προκαταλήψεις Aναφέρθηκε πι πάνω πως ο µέσος άνθρωπος, ιδιαίτερα ο µορφωµένος, έχει πολλές προκαταλήψεις σχετικά µε τη γλώσσα. Oι προκαταλήψεις αφορο ν κάθε άποψη της γλώσσας. Παρουσιάζονται µέσα απο τον τρ πο που συνήθως ρωτάµε τί είναι «καλή»και τί είναι «κακή» γλώσσα, στο συνηθισµένο φαιν µενο να εκτιµάµε µιά γλώσσα και να υποτιµάµε µιάν άλλη, στο πώς βλέπουµε την αναφορά της γλώσσας προς τον εξωτερικ κ σµο, στο συµβολισµ της γλώσσας µε τη γραφή. Aκ µη και σε επιστηµονικά αναπτυγ- µένες χώρες υπάρχουν άνθρωποι που πιστε ουν οτι γλώσσα και ορθογραφία είναι το ίδιο πράγµα. Συνηθισµένος παραλογισµ ς είναι επίσης πως ενώ σε άλλες επιστήµες, πως η φυσική, η ιατρική, ή η κοινωνιολογία, δέν επιµένουµε πως είµαστε ειδικοί, άν δέν έχουµε ειδική προπαίδεια, σε θέµατα γραµµατικής ανάλυσης πιστε ουµε πως µπορο - µε να έχουµε γνώµη και να αποφασίζουµε χωρίς να διαθέτουµε αυτή την ειδική προπαίδεια. Mε µιά τέτοια αξίσωση βέβαια αρνιο µαστε στη γραµµατική ανάλυση το δικαίωµα να είναι επιστήµη. Mάλιστα µας ενοχλεί άν µας υποδειχτεί οτι για τη γλωσσική ανάλυση χρειάζεται η εφαρµογή αυστηρών επιστηµονικών αρχών, ενώ δέ θα µας πείραζε άν π.χ. ένας βιοχηµικ ς µας έλεγε οτι άν δέν έχουµε ειδικές γνώσεις βιοχηµείας, καλ τερα να µήν επιµένουµε σε δικές-µας πρ χειρες ερµηνείες. Σε τέτοιες αξιώσεις σχετικά µε τη γλωσσική ανάλυση οδηγο µαστε και απο το γεγον ς οτι λοι χρησιµοποιο µε τη γλώσσα σάν εργαλείο, ενώ σπάνια χρησιµοποιο µε τα αντικείµενα των άλλων επιστηµών µ αυτ τον τρ πο. Oι προκαταλήψεις σε γλωσσικά θέµατα είναι πι δ σκολο να διορθωθο ν απο τι σε άλλες επιστήµες. Ίσως αυτ οφείλεται στο γεγον ς οτι στους άλλους τοµείς της ανθρώπινης δραστηρι τητας χρησιµοποιο µε γλώσσα γιανα αναφερθο µε σε κάτι διαφορετικ, ενώ στη γλωσσολογία χρησιµοποιο µε γλώσσα γιανα αναφερθο µε στην ίδια τη γλώσσα δηλαδή µέσο και αντικείµενο της έρευνας δέν είναι ε κολο να διακριθο ν. Eπίσης πολλές προκαταλήψεις µας εντυπώνονται απο σφαλερή σχολική διδασκαλία, καθώς και απο τις λογής λογής παραδοξ τητες που κάθε τ σο διακηρ σσουν διάφοροι αυτ κλητοι γλωσσονοµοθέτες. Tο κακ είναι οτι πολ σπάνια επιστήµονες γλωσσολ γοι ενδιαφέρονται να διαφωτίσουν το κοιν σχετικά µε τις διάφορες προκαταλήψεις. Για τους παραπάνω λ γους οι πλάνες σχετικά µε το αντικείµενο της γραµµατικής ανάλυσης είναι περισσ τερες και πι βαθειά ριζωµένες απ τι οι πλάνες σχετικά µε το αντικείµενο άλλων επιστηµών. Mε µιά γλωσσική προκατάληψη δεσµευ µαστε ψυχολογικά πολ περισσ τερα απο τι θα δεσµευ µαστε µε µιά σφαλερή αστρονοµική αντίληψη,

7 28 Eισαγωγή ή µε µιά σφαλερή ερµηνεία εν ς ν µου. Eποµένως χρειάζεται πι αποφασιστική και πι συστηµατική προσπάθεια, άν θέλει κανείς να απαλλαγεί απο γλωσσικές προκαταλήψεις, και µάλιστα να απαλλαγεί χι µ νο λογικά, αλλά και ψυχολογικά. Ένας βασικ ς σκοπ ς είναι να θεραπευτεί κανείς απο τη βασικ τερη προκατάληψη των µορφωµένων: να πιστε ουν πως οι ίδιοι ξέρουν τους γλωσσικο ς καν νες, και πως οι λιγ τερο µορφωµένοι δέν τους ξέρουν, «επειδή είναι αγράµµατοι». H προκατάληψη αυτή ξεκινάει απο έλλειψη σεβασµο προς τον απλ άνθρωπο. Aλλά µε τέτοια προκατάληψη αξ λογη γλωσσική έρευνα δέ µπορεί να γίνει. Eιδικά ισχυρές είναι οι γλωσσικές προκαταλήψεις στην Eλλάδα. H χώρα-µας δέν έχει ακ µη να παρουσιάσει αρκετή επιστηµονική ανάπτυξη, και επιπλέον τη βάρυνε για πολλές δεκαετίες και τη βαραίνει ακ µα η καθαρευουσιάνικη νοοτροπία. Aσφαλώς οι δ ο καταστάσεις δέν είναι άσχετες µεταξ -τους, αντίθετα η µία ενισχ ει την άλλη (δές σσ. 178, , 228). Aποτέλεσµα είναι οτι η επιστηµονική ανάλυση της νέας ελληνικής έχει παραµεληθεί σε σ γκριση µε την επιστηµονική ανάλυση άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών, και συχνά, ταν γίνεται, στηρίζεται σε σφαλερές βάσεις. Eίναι χαρακτηριστικ οτι πολλές απο τις αξιολογ τερες µελέτες για τα νέα ελληνικά έχουν γίνει απο ξένους, ή απο Έλληνες που σπο δασαν και ίσως παραµένουν και εργάζονται στο εξωτερικ. Έτσι και το µάθηµα της γραµµατικής της νέας ελληνικής διδάσκεται στην κατώτερη και στη µέση εκπαίδευση µ νο εµπειρικά, στην ανώτερη εκπαίδευση σπάνια. Eπιστηµονική εξάσκηση O µ νος τρ πος γιανα εξοικειωθεί κανείς µε οποιαδήποτε επιστήµη, πως και µε κάθε τέχνη, είναι να δουλέψει µέσα στα προβλήµατά-της. Ένα επιστηµονικ εγχειρίδιο πρέπει να παρουσιάζει τις σχετικά πρ σφατες επιστηµονικές αρχές που γίνονται γενικά δεχτές. Πρέπει επίσης να παρουσιάζει τα προβλήµατα στην αρχή τεχνητά απλουστευ- µένα, και στη συνέχεια πι περίπλοκα, µε τρ πο ώστε η λ ση εν ς προβλήµατος να οδηγεί σε καινο ριες διαπιστώσεις και σε καινο ρια ερωτήµατα. Πάνω σ αυτή τη διαδικασία πρέπει να στηρίζεται η παρουσίαση της σ γχρονης θεωρίας. Σε χώρες µως µε µικρή επιστηµονική παράδοση συχνά συµβαίνει να διδάσκεται η θεωρία, ή και η ιστορία των θεωριών, οι σπουδαστές αποδέχονται το υλικ παθητικά, ίσως προσπαθο ν να το αποµνηµονε σουν, ενώ η εξάσκηση και η ενεργητική αντιµετώπιση των προβληµάτων αφήνεται για αργ τερα και συνήθως δέ γίνεται ποτέ. O χρήστης το του του βιβλίου θα πρέπει να συνηθίσει απο την αρχή παράλληλα µε κάθε θεωρητικ κεφάλαιο να εργάζεται µε τις ασκήσεις απο το δε τερο µέρος. H παρουσίαση της λης προϋποθέτει την ενεργή συµµετοχή του αναγνώστη. Xωρίς αυτή την ενεργή συµµετοχή ο τε θα µπορέσει να καταλάβει για τί πράγµα γίνεται λ γος, ο τε φυσικά θα είναι δυνατ να µάθει και να θυµάται τα ποικίλα δεδοµένα που δίνονται στο θεωρητικ µέρος. Oι ασκήσεις συµπληρώνουν, εµβαθ νουν και επεξεργάζονται τη θεωρία και ορισµένες απ ψεις παρουσιάζονται µ νον έµµεσα στις ασκήσεις. Στις λίγες περιπτώσεις οπου η απάντηση σε µιά άσκηση δέ µπορεί να είναι µονοσήµαντη, έχει δοθεί η λ ση, µε υπ δειξη οτι και άλλες απαντήσεις είναι δυνατές, ανάλογα µε τους σκοπο ς της ανάλυσης. O σπουδαστής, οργανώνοντας τις γνώσεις και τη φαντασία-του, θα πρέπει να µπορέσει σ ντοµα να κατασκευάζει και ο ίδιος παρ µοιες ασκήσεις. Aσφαλώς το βάρος βρίσκεται στην αντιµετώπιση της νέας ελληνικής. Eφ σον µως

8 Eπιστηµονική ορολογία 29 για πετυχηµένη αντιµετώπιση και καταν ηση των γλωσσικών προβληµάτων χρειάζεται εµπειρία και µε άλλες γλώσσες, δίνονται αρκετά προβλήµατα απο γλώσσες σχετικά γνωστές, και µερικά απο γλώσσες µάλλον άγνωστες στους περισσ τερους αναγνώστες. Kαι οι τρείς διαφορετικές προσβάσεις χρειάζονται, γιατι η κάθε µία επιτρέπει την αντιµετώπιση του αντικείµενου απο διαφορετική προοπτική. Φυσικά σο λιγ τερο γνωστή προϋποθέτεται µιά γλώσσα, τ σο απλο στερα διατυπωµένο είναι το πρ βληµα. Σε σες περιπτώσεις η άσκηση προϋποθέτει πραγµατική γνώση της συγκεκριµένης γλώσσας, έχει σηµειωθεί αυτ στο περιθώριο. H παρουσίαση περισσ τερων προβληµάτων απο τις τέσσερις σχετικά γνωστές γλώσσες έχει τον επιπλέον πραχτικ σκοπ της συστηµατικ τερης αντιµετώπισης των ξένων γλωσσών που ενδιαφέρουν περισσ τερο στην Eλλάδα. Προσφέρεται ευρ φάσµα σ γκρισης, απ οπου ο κάθε αναγνώστης θα διαλέξει να επι- µείνει στις γλώσσες που τον ενδιαφέρουν ιδιαίτερα θα έχει µως σηµαντικ κέρδος, άν αποχτήσει µιά γενική εικ να και των υπ λοιπων. Πάντως η ικανοποιητική γνώση τουλάχιστο µιάς δε τερης γλώσσας θα είναι χρήσιµη. Σε ιδεώδη περίπτωση οι σπουδαστές σε µικρές οµάδες θα συζητήσουν τη θεωρία και τις ασκήσεις µε δάσκαλο έµπειρο στη φωνητική και φωνολογική ανάλυση των πέντε γλωσσών. Eπειδή µως οι ιδεώδεις περιπτώσεις είναι συνήθως σπάνιες, καταβλήθηκε προσπάθεια τα διάφορα θέµατα να παρουσιάζονται µε αρκετά αναλυτικ και οργανω- µένο, και σο γιν ταν πι απλ τρ πο, ώστε στην ανάγκη να µπορεί κανείς να επεξεργαστεί το υλικ µ νος-του. Άλλες προϋποθέσεις δέ γίνονται. ηλαδή τ σο στην παρουσίαση της θεωρίας σο και στη διαµ ρφωση των ασκήσεων δέ µπήκε σάν προϋπ θεση πως ο αναγνώστης «ξέρει γραµµατική απο το σχολείο». Aντίθετα, πάρθηκε σά βάση πως ο σηµεριν ς µορφωµένος φέρνει µαζί-του λίγες χρήσιµες γραµµατικές γνώσεις και πολλές παρανοήσεις. Eπιστηµονική ορολογία Γιανα βοηθηθεί ο αναγνώστης να πλησιάσει την ξένη βιβλιογραφία, στα διάφορα κεφάλαια του βιβλίου δίνεται η αντιστοιχία των επιστηµονικών ρων ανάµεσα στα ελληνικά και στις ξένες γλώσσες. Σε γενικο ς πίνακες υπάρχει συστηµατική αντιστοιχία του ελληνικο ρου µε τους ρους των άλλων τεσσάρων ευρωπαϊκών γλωσσών. Aλλιώς, επειδή συχνά στις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες οι ροι είναι περίπου µοιοι, ο ρος δίνεται µ νο στα αγγλικά, οπου σήµερα υπάρχει η πλουσι τερη γλωσσολογική βιβλιογραφία. H µορφή του ρου στη µία γλώσσα θα βοηθήσει τον αναγνώστη να τον αναγνωρίσει και σε µία άλλη. Στα γερµανικά µερικές φορές ένας ρος µπορεί να έχει και λατινογενή και µεταφρασµένη µορφή π.χ. Frikativa και Reibelaute. Σε λίγες περιπτώσεις οπου ένας ρος έχει συνδεθεί ιδιαίτερα µε την επιστηµονική παράδοση της συγκεκριµένης γλώσσας δίνεται σ αυτή τη γλώσσα και χι στα αγγλικά π.χ. l arbitraire du signe στα γαλλικά, ή Attizismus στα γερµανικά. Στις επιστήµες υπάρχει πάντα πρ βληµα ορολογίας, γιατι σ αυτη τη γνωστική περιοχή προβάλλει η απαίτηση µονοσήµαντης ορολογίας, κάτι που δέν ισχ ει για την κοινή γλώσσα (δές σελ. 58). µως ο τε στις επιστήµες παρατηρείται µονοσήµαντη και λογική ορολογία. M νο στη χηµεία, τ σο εξαιτίας του είδους του αντικειµένου-της και της σχετικά πρ σφατης δηµιουργίας-της σο και εξαιτίας της επιµονής του µεγάλου χηµικο Lavoisier, υπάρχει λογική ορολογία. Tο πρ βληµα είναι πι έντονο στα ελληνικά, ιδιαίτε-

9 30 Eισαγωγή ρα στις κοινωνικές επιστήµες. Γιανα γίνει κατανοητ το πρ βληµα στο σ νολ -του πρέπει να επισηµανθο ν οι παρακάτω παράγοντες: 1) Oι επιστηµονικοί ροι αλλάζουν περιεχ µενο πι γρήγορα απο τι οι άλλες λέξεις, επειδή αλλάζουν και οι επιστηµονικές αντιλήψεις. O ρος γραµµατική δέ σηµαίνει πιά απασχ ληση µε τα γράµ- µατα του αλφάβητου, πως ταν πρωτοδηµιουργήθηκε στην Aρχαι τητα. Aλλά και νε τεροι ροι έχουν κι λας αλλάξει αναφορά. O ρος φώνηµα δέν έχει το ίδιο περιεχ µενο που είχε ταν πρωτοδη- µιουργήθηκε πρίν έναν αιώνα. Συχνά συναντάµε παράλληλους ρους παλι τερους και νε τερους, για την ίδια περίπου έννοια. Για παράδειγµα, σ µφωνα πως τα 'π µπ τ ντ κ γκ' παλι τερα ονοµάζονταν έκκροτα, αργ τερα στιγµικά, σήµερα κλειστά (δές σελ. 283). O λ γος της δηµιουργίας καινο ριων ρων είναι η διαπίστωση νέων ιδιοτήτων, που δέν αποδίδονταν σωστά µε τον παλι τερο ρο. Aκ µα, οι διαφορετικοί ροι µπορεί να δηλώνουν διαφορετική αντιµετώπιση εν ς θέµατος απο διαφορετικές γλωσσολογικές σχολές, και αντίστροφα ο ίδιος ρος µπορεί να χρησιµοποιείται µε διαφορετική έννοια απο διάφορες σχολές. Tα ουρανικά σ µφωνα της παλι τερης φωνολογίας χαρακτηρίζονται απο τη νε τερη γενετική σχολή [ πίσω]. O ρος αλλ µορφο έχει άλλη χρήση στη νε τερη γενετική σχολή, και άλλη στην παλι τερη δοµική (ή στρουκτουραλιστική ) σχολή (δές σελ. 75). O ρος παραγωγή (derivation) στη γενετική φωνολογία δέ δηλώνει το συνδυασµ λεξιλογικών στοιχείων για δηµιουργία καινο ριας λέξης, πως στην κλασική γραµµατική (δές σσ. 138, 139). Eπίσης παρουσιάζεται µεταφορά ρων απο µιάν επιστήµη σε µιάν άλλη. O ρος συγκρητισµ ς πέρασε απο την πολιτική θεωρία κατα την αρχαι τητα στην ιστορία των θρησκειών και απο κεί στη γραµ- µατική θεωρία (δές σελ. 85), οι ροι γενετική φωνολογία και παραγωγή µέσα στη θεωρία της γενετικής σχολής είναι δανεισµένοι απο τα µαθηµατικά (δές σσ. 141, 149). Ώστε χι µ νο πρέπει να συµβουλε εται κανείς λεξικά επιστηµονικών ρων, αλλά πολλές φορές και παλι τερα λεξικά, ή λεξικά συγκεκριµένων επιστηµονικών σχολών. 2) Eίναι πιθαν κατα την πρώτη δηµιουργία-του ο ρος να µήν ήταν απ λυτα πετυχηµένος. Oι ελληνιστικοί ροι µέσα σ µφωνα (για τα ηχηρά σ µφωνα) και άφωνα σ µφωνα (για λα τα κλειστά, είτε ηχηρά είτε άηχα) δείχνουν έλλειψη καταν ησης των φαινοµένων και φυσικά δέν ανταποκρίνονται στην πραγµατικ τητα. υστυχώς οι παραπλανητικοί αυτοί ροι χρησιµοποιο νται ακ µη σε εργασίες παραδοσιακο τ που (δές και σελ. 328). O επίσης ελληνιστικ ς ρος α ριστος αναφέρεται σε πράξη λιγ τερο «α ριστη» απο τι οι άλλοι τ ποι του ρήµατος. Mπορεί κατα την πρώτη δηµιουργία-του ο ρος να µήν ήτανε µακριά απο την πραγµατικ τητα, στο µεταξ µως άλλαξε η γλωσσική κατάσταση χωρίς να αλλάξει και ο ρος. O σηµεριν ς υπερσυντέλικος που δηλώνει το προτερ χρονο, δέν έχει σχέση µε τον αρχαίο υπερσυντέλικο, που δήλωνε οτι τα αποτελέσµατα µιάς πράξης διαρκο σαν στο παρελθ ν. 3) Yπάρχουν ροι δηµιουργηµένοι στα αρχαία ελληνικά ή στην ελληνιστική κοινή, και ροι δηµιουργηµένοι κατα τη νε τερη εποχή στα νεολατινικά ή στις νε τερες ευρωπαϊκές γλώσσες µε βάση αρχαία ελληνικά λεξικά στοιχεία. Kαι οι δ ο οµάδες έρχονται απο τις νε τερες ευρωπαϊκές γλώσσες στα νέα ελληνικά. Συχνά οι ροι αυτοί, προπαντ ς της δε τερης κατηγορίας, δέν ανταποκρίνονται απο ετυµολογική άποψη στο περιεχ µεν -τους (δές και σελ. 60). Eπιπλέον, πως αναφέρθηκε πι πάνω, απο την πρώτη δηµιουργία-τους στις ευρωπαϊκές γλώσσες µπορεί να έχουν αλλάξει περιεχ µενο. Για τους ξένους επιστήµονες, ιδιαίτερα σους δέν έχουνε σπουδάσει αρχαία ελληνικά, το πρ βληµα δέν είναι σοβαρ, γιατι συνήθως δέν ξέρουν απο τη γλώσα-τους συγγενικές λέξεις που να τους οδηγο ν σε διαφορετική ερµηνεία. O Έλληνας αναγνώστης µως πρέπει να είναι επιφυλαχτικ ς προκειµένου να συµπεράνει για τη σηµασία εν ς ρου απο την ετυµολογία-του. Για παράδειγµα, στη διάκριση: φωνή- µατα αλλ φωνα φυσικ είναι ο Έλληνας να υποθέτει πως τα αλλ φωνα δηλώνουν «άλλα, άσχετα µεταξ -τους πράγµατα», και εποµένως οτι τα φωνήµατα θα δηλώνουν «χι άλλα, άρα τα ίδια πράγ- µατα». Στην πραγµατικ τητα µως η αναφορά των δ ο ρων είναι ακριβώς αντίστροφη (δές και σελ. 449). 4) ταν ένας ρος δέν περνάει σε µιά καινο ρια γλώσσα σάν απευθείας δάνειο, αλλά µεταφράζεται ( µεταφραστικ δάνειο, δές σσ ), είναι πιθαν να γίνει λάθος στην απ δοση. Περίφηµο είναι το παράδειγµα της απ δοσης του ρου αιτιατική στα λατινικά σάν accusativus. Στα αρχαία ελληνικά υπήρχαν οι λέξεις α τιον και α τία µε δ ο διαφορετικές σηµασίες: ο λ γος που συµβαίνει κάτι, και κα-

10 Eπιστηµονική ορολογία 31 τηγορία. Mε βάση την πρώτη σηµασία ο Aριστοτέλης δηµιο ργησε τον αντίθετο ρο α τιατ ν, γιανα δηλώσει το αποτέλεσµα της ενέργειας. Mε βάση αυτ ν τον ρο οι Στωικοί δηµιο ργησαν το γραµµατικ ρο α τιατική πτ σις. Kατα τη µετάφραση στα λατινικά επιλέχτηκε σφαλερά η δε τερη σηµασία των αρχικών λέξεων, δηλαδή η σηµασία: κατηγορία, και έτσι κατασκευάστηκε ο ρος accusativus, αντί π.χ. causativus ή ακ µη πι σωστά effectivus. Eξαιτίας της καθαρε ουσας τα σφαλερά µεταφραστικά δάνεια στα νέα ελληνικά είναι πολλά (δές σελ. 203). O καθορισµ ς του Saussure: l arbitraire du signe µεταφράστηκε: το αυθαίρετο του γλωσσικο σηµείου (δές σελ. 40). H απ δοση είναι παραπλανητική και στα δ ο συστατικά-της. H γαλλική λέξη arbitraire έχει διπλή σηµασία, και ουδέτερη και κακή σ αυτ αντιστοιχεί µε την αρχαία λέξη α θαίρετος. Προφανώς ο Saussure χρησιµοποίησε τον ρο στην ουδέτερη σηµασία. Στα νέα ελληνικά µως η λέξη αυθαίρετος έχει µ νο κακή, δέν έχει διπλή σηµασία. Παρ µοια για το γαλλικ ρο signe χρησιµοποιήθηκε η αρχαία σηµασία της λέξης σηµε ον, αντί π.χ. για το νεοελληνικ σηµάδι (στην έννοια του χαρακτηριστικο ). Oι καθαρευουσιάνοι ν µιζαν πως απευθ νονται σε αρχαίους και χι σε νε τερους Έλληνες. O αγγλικ ς ρος native speaker που δηλώνει τον οµιλητή που έχει µάθει «απο τη γέννησή-του» κάποια γλώσσα, µεταφράστηκε στα ελληνικά µε τον κακ γουστο, παραπλανητικ, και αστείο ρο: ιθαγενής οµιλητής. Mε λίγη περισσ τερη φαντασία και προσοχή στη νεοελληνική σηµασιολογία θα µπορο σε να είχε δηµιουργηθεί ένας ρος πως: οµιλητής της µητρικής γλώσσας (σ γκρ. γερµανικά: muttersprachlicher Sprecher), ή φυσικ ς οµιλητής (δές σελ. 100). Iσως οι ροι αυτοί δέν αποδίδουν ακριβώς αυτ που εννοο µε, αλλά τουλάχιστο δέν είναι αστείοι και παραπλανητικοί. Σάν υπεράσπιση της παραπλανητικής ορολογίας φέρνεται το επιχείρηµα πως αυτή απευθ νεται σε ειδικο ς που τελικά θ αναγκαστο ν να µάθουν τους ρους µε τη διεθνή αντιστοιχία-τους, έστω κι άν έρχονται σε αντίθεση προς τους σηµασιολογικο ς καν νες της γλώσσας. Aυτ το επιχείρηµα στηρίζεται στη σιωπηρή προϋπ θεση πως πέρα απο τους λίγους προνοµιο χους «ειδικο ς», οι υπ λοιποι άνθρωποι δέ χρειάζονται να καταλαβαίνουν τέτοια πράγµατα. Kαι επιπλέον δηµιουργείται το δικαιολογηµένο ερώτηµα, άν οι ροι προορίζονται µ νο για ειδικο ς, τ τε γιατί να µεταφραστο ν; 5) Tο µεγαλ τερο µως πρ βληµα στην Eλλάδα είναι άλλο. Iδιαίτερα στις κοινωνικές επιστήµες η λ για παράδοση έχει περίπου απαγορε σει τη δυνατ τητα να χρησιµοποιο νται λατινογενή δάνεια. Στις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες υπάρχει η δυνατ τητα να κατασκευάζονται επιστηµονικοί ροι µε στοιχεία της ίδιας γλώσσας, να παίρνονται σά δάνεια απο άλλη νε τερη γλώσσα, να παίρνονται σά δάνεια απο τα αρχαία ελληνικά, τα λατινικά, και τα νεολατινικά και ακ µη να κατασκευάζονται µε βάση αρχαία ελληνικά και λατινικά λεξικά στοιχεία µέσα στην παράδοση της διεθνο ς επιστηµονικής ορολογίας. Στα ελληνικά τέτοιες δυνατ τητες είναι πολ περιορισµένες, σχεδ ν µοναδική πηγή δηµιουργίας ρων είναι τα αρχαία ελληνικά. Έτσι λείπουν απαραίτητα συνώνυµα, διαφορετικές έννοιες συµπίπτουν, µε αποτέλεσµα να δηµιουργείται σ γχυση (δές και σελ. 138). Για παράδειγµα, στα αγγλικά για τις λειτουργίες του ρήµατος χρησιµοποιο νται δ ο διαφορετικοί ροι; time / tense ο πρώτος παλιά αγγλική λέξη, ο δε τερος απο τα γαλλικά (µε αρχική προέλευση τα λατινικά), ενώ στα ελληνικά µε το µοναδικ ρο: χρ νος δέ φαίνεται η βασική διαφορά των δ ο λειτουργιών. O ρος dictionary δηλώνει το χρηστικ λεξικ, ο ρος lexicon δηλώνει το θεωρητικ, νοητικ «λεξικ» που εσωτερικε ουν οι οµιλητές στα ελληνικά αναγκαζ µαστε να καταφ γουµε στις προηγο µενες περιφράσεις. Σε άλλες γλώσσες, για τη γνώση δ ο φυσικών γλωσσών και για τη διγλωσσία χρησιµοποιο νται διαφορετικοί ροι, ο ένας παρµένος απο τα λατινικά, ο άλλος στηριγµένος σε αρχαία ελληνικά λεξικά στοιχεία (γαλλ. diglossie < αρχ. δι- + γλ σσ(α) -ie = -ία) π.χ. στα αγγλικά: bilingualism / diglossia, στα ελληνικά µως η διάκριση δέν είναι ε κολη (δές σελ. 173). Παράδειγµα απο άλλη κοινωνική επιστήµη: Στα αγγλικά χρησιµοποιο νται δ ο διαφορετικοί ροι, και πάλι αντίστοιχα απο τα λατινικά και τα ελληνικά: national / ethnic, που δηλώνουν διαφορετικές έννοιες. Στα ελληνικά υπάρχει µ νον ένας ρος: εθνικ ς, έτσι ώστε δέ µπορεί να γίνει διάκριση, γιαυτ και πρ σφατα παρατηρείται προσπάθεια να χρησιµοποιηθεί ο ρος εθνοτικ ς, στηριγµένος στον παλι τερο ρο µειονοτικ ς. 6) Tέλος είναι δυνατ ένας ρος να µήν έχει µπεί ακ µη στα ελληνικά. Για παράδειγµα, ο γενικ ς ρος clitics, παρ λο που στηρίζεται στα αρχαία ελληνικά, δέν είναι ακ µη γνωστ ς στην Eλλάδα, ενώ χρησιµοποιο νται οι συγγενικοί επιµέρους ροι: προκλιτικά εγκλιτικά (δές σελ. 523).

11 32 Eισαγωγή Γλωσσική µορφή του βιβλίου H Kοινή νεοελληνική, και ιδιαίτερα η κοινωνική διάλεκτος που ονοµάζεται ιδίωµα των µορφωµένων, έχει έντονες επιδράσεις απο την καθαρε ουσα. Mετά την επίσηµη κατάργηση της καθαρε ουσας το 1976 και το 1977 άρχισαν να µειώνονται αισθητά οι καθαρευουσιάνικες επιδράσεις, µε αποτέλεσµα η γλώσσα να ξαναβρίσκει την εσωτερική-της συνοχή, και να ξαναµπαίνει στη φυσιολογική ιστορική εξέλιξή-της. Aλλιώς διατυπωµένο το ίδιο πράγµα σηµαίνει οτι οι γλωσσικοί καν νες αποχτο ν και πάλι ευρ τερη ισχή, δηλαδή ξαναγίνονται καν νες. Oι αλλαγές γίνονται αυτή τη στιγµή σχετικά γρήγορα, επειδή είναι ανάγκη να αποβληθεί ένας µεγάλος αριθµ ς απο καθαρευουσιάνικες εξαιρέσεις. πως είναι φυσικ, πολλοί µορφωµένοι, ακ µα και δηµοτικιστές, προπαντ ς απο την παλι τερη γενιά, δυσκολε ονται να παρακολουθήσουν αυτή την εξέλιξη και δυσανασχετο ν, γιατι χρ νια παράλογης εκπαίδευσης και γενικά σχιζοφρενικής γλωσσικής πολιτικής τους συνήθισαν να δέχονται αδιαµαρτ ρητα τις ανωµαλίες που προκάλεσε στο σ στηµα η καθαρε ουσα, και τώρα, είτε απο προκατάληψη είτε απο αδράνεια, δέν τους είναι ε κολο να επιστρέψουν στους καν νες. µως µιά ευρ τερη θεώρηση του θέµατος θα οδηγήσει στο συµπέρασµα πως σο πι γρήγορα συντελεστεί αυτή η διαδικασία της αλλαγής απο την γλωσσική αναρχία προς τους καν νες, τ σο µεγαλ τερο θα είναι και το γλωσσικ και το κοινωνικ κέρδος. ( ές σχετικά σσ , ). H γλώσσα το του του βιβλίου προσπαθεί να εφαρµ σει τους καν νες της νέας ελληνικής, δηλαδή προσπαθεί να βρίσκεται πι κοντά προς τη λαϊκή µορφή-της, µε τρ πο αρκετά πι αυστηρ απο τι δέχεται αυτή τη στιγµή η πλειοψηφία των µορφωµένων, δέν προσπαθεί µως να πετ χει απ λυτη συνέπεια (παλι τερα θα έλεγαν: δέν προσπαθεί να γίνει ψυχαρική ), γιανα µήν ενοχληθο ν πολ οι πι παραδοσιακοί αναγνώστες. Για παράδειγµα, παραµένουν αρκετά συµφωνικά συµπλέγµατα του τ που: 'φθ χθ κτ', ενώ πι αυστηρή εφαρµογή των φωνολογικών καν νων της νέας ελληνικής θα επέτρεπε µ νο: 'φτ χτ', παρουσιάζονται µως σε λιγ τερες λέξεις απο τι π.χ. συµβαίνει αυτή τη στιγµή στη γλώσσα των εφηµερίδων. Παρ µοια ισχ ουν για µερικές εσωτερικές αυξήσεις ('επέτρεπε'), ή για µετακινήσεις τ νου στη γενική ουσιαστικών που σ αυτ το θέµα κυ- µαίνονται. O συγγραφέας µε λ πη-του αναγκάζεται να κάνει σήµερα παραχωρήσεις προς τις γλωσσικές προκαταλήψεις και τις κακές γλωσσικές συνήθειες πολλών µορφωµένων, γιατι έχει τη γνώµη πως µε τη σηµερινή εξέλιξη είναι πιθαν σε µερικά χρ νια η γλώσσα του βιβλίου να θεωρηθεί υπερβολικά συντηρητική, δηλαδή να καταδικαστεί σάν υπερβολικά επηρεασµένη απο την καθαρε ουσα (δές και σελ. 220). Oρθογραφική µορφή Σχετικά µε την ορθογραφία πρέπει να γίνει κατανοητ πως υπάρχουν λάθη που αλλοιώνουν το ν ηµα, και λάθη που δέν είναι σ µφωνα µε κάποιους «ορθογραφικο ς καν νες». Προφανώς τα λάθη της πρώτης κατηγορίας είναι σοβαρά, τα άλλα χρησι- µε ουν µ νο γιανα διακρίνουν «µορφωµένους» απο «αµ ρφωτους» (δές γενικά τα Kεφ. 2 15).

12 Bιβλιογραφία και παραποµπές 33 Για παράδειγµα, άν οι λέξεις 'κοντά, αυτί' γραφτο ν 'κουτά, αντί', είδος λάθους που κάνουν συχνά είτε Έλληνες είτε ξένοι που αρχίζουν να µαθαίνουν γραφή στα ελληνικά, το πρ βληµα είναι σοβαρ. Άν αντίθεται γραφτο ν «ανορθ γραφα»: 'κωντά, αφτί', πάλι οι ίδιες λέξεις µένουν. H ορθογραφία του δε τερου είδους άλλωστε ακολουθεί µ δες, και συχνά αλλάζει, τ σο απο τους καθαρευουσιάνους σο και απο τους δηµοτικιστές. Eίναι ενδειχτικ πως ειδικά για τη δε τερη λέξη πολλοί επιστήµονες, ανάµεσάτους και ο συγγραφέας, πιστε ουν πως απο καθαρά ετυµολογική άποψη περισσ τερο δικαιολογηµένη είναι η γραφή 'αφτί'. ιαφορετικές γραφές πως: 'Παπαδάκης / Παπαδάκις, φτιάνω / φτειάνω, καινο ριος / καινο ργιος, γιανα / για να' ενοχλο ν, µ νον άν µας µπεί στο µυαλ η βλαβερή ιδέα πως η ορθογραφία είναι κάτι ιερ και αναλλοίωτο. Άν θέλουµε να έχουµε ιστορική ορθογραφία, τ τε πρέπει να είµαστε τουλάχιστον ανεκτικοί, και να καταλάβουµε οτι στη γλώσσα υπάρχουν πολ πι σηµαντικά πράγµατα. υστυχώς υπάρχουν ακ µη δάσκαλοι, που το µάθηµα της γραµµατικής το υποβιβάζουν σε διδασκαλία της ορθογραφίας. Iδιαίτερα χαρακτηριστικά φαίνεται ο παραλογισµ ς των ορθρογραφικών καν νων στον ορθογραφικ συλλαβισµ, δηλαδή στο χώρισµα των λέξεων στο τέλος της αράδας. Παλι τερα χώριζαν τα συµφωνικά συµπλέγµατα: 'µ-π, ν-τ, γ-κ' ενώ δέ χώριζαν τα: 'γ-µ, κ-µ'. Σήµερα συµβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Kαι τ τε και τώρα η απ φαση δέν πάρθηκε µε βάση το πραγµατικ χώρισµα των λέξεων στην προφορά, γιατι η πραγµατική προφορά πολ σπάνια απασχολεί σους νοµοθετο ν σχετικά µε την ορθογραφία. Xτυπητ παράδειγµα είναι το χώρισµα των διπλογραµµένων συµφώνων π.χ. 'γραµ-µή' σά να προφέρα- µε διπλά σ µφωνα στην Kοινή νεοελληνική. H χειρ τερη προκατάληψη είναι που πολλοί πιστε ουν πως ο ορθογραφικ ς συλλαβισµ ς έχει σχέση µε τον τρ πο γραφής κατα την αρχαι τητα. Σε το το το βιβλίο οι στοιχειοθέτες είχαν οδηγίες να κανονίζουν τον ορθογραφικ συλλαβισµ διάφορων συµφωνικών συ- µπλεγµάτων ανάλογα µε τις ανάγκες του δεξιο περιθώριου. Έτσι νοµίζω οτι εφάρµοσαν, άνκαι χωρίς να το ξέρουν, αρχαία ελληνική πραχτική. Άλλωστε το πρ βληµα του πώς χωριζ τανε παλι τερα ή πώς χωρίζεται σήµερα µιά λέξη πως 'Άγγλος ('Aγ-γλος, Άγγ-λος'), ή 'αγγείο' ('α-γγείο, αγ-γείο'), ή 'εγκρατής' ('ε-γκρατής, εγ-κρατής' είναι κάτι που θ πρεπε να αφήνει αδιάφορο κάθε λογικ άνθρωπο (δές γενικά το Kεφ. 2). Tα λάθη µως που αλλοιώνουν το ν ηµα, τα παραπλανητικά λάθη είναι σοβαρά, γιατι µπορεί να δηµιουργήσουν ακαταν ητο κείµενο, ή ακ µα χειρ τερα κείµενο µε διαφορετική σηµασία. υστυχώς τέτοια λάθη γίνονται στην ελληνική γραφή, και µάλιστα επίσηµα θεσµοθετηµένα. H χειρ τερη περίπτωση είναι το ορθογραφικ σηµάδεµα του τ νου, τ σο µε το παλι τερο πολυτονικ σο και µε το νε τερο µονοτονικ σ στηµα. Eπο- µένως σ αυτ το θέµα προσπάθησα να εφαρµ σω µε συνέπεια ένα λογικ µονοτονικ. Tις αρχές αυτο του συστήµατος, και γενικά τα προβλήµατα που δηµιουργο ν τα διάφορα ορθογραφικά συστήµατα συµβολισµο του τ νου στα νέα ελληνικά, µπορεί να διαβάσει ο αναγνώστης στις σσ , και ειδικ τερα Bιβλιογραφία και παραποµπές Γιανα µήν επιβαρυνθεί το κείµενο µε βιβλιογραφικές παραποµπές άχρηστες στο µή ειδικ αναγνώστη, η βιβλιογραφία δίνεται συγκεντρωτικά στο τέλος. Σε λίγες περιπτώσεις δίνεται βιβλιογραφία µέσα στο κείµενο: πρ κειται για περιορισµένες µελέτες, που δέν υπήρχε λ γος να αναφερθο ν στη γενική βιβλιογραφία. Γιανα συσχετίζει ο αναγνώστης τις πληροφορίες µεταξ -τους, υπάρχουν πολλές ενδιάµεσες παραποµπές. Oι παραποµπές γίνονται σε κεφάλαια και σε τµήµατα κεφαλαίων, χι σε σελίδες. Άν η παραποµπή αρχίζει απο νο µερο που ακολουθείται απο πα λα, αναφέρεται στο ίδιο κεφάλαιο. Για παράδειγµα, στη σελ. 353 του Kεφ. 6 υπάρχουν οι παραποµπές: (7.2) και (7-2.3). H πρώτη δηλώνει οτι γίνεται αναφορά στο τµήµα 7, υποδιαίρεση του 2 του ίδιου κεφάλαιου, ενώ η δε τερη δηλώνει οτι γίνεται αναφορά στο

13 34 Eισαγωγή τµήµα 2, υποδιαίρεση 3, του κεφάλαιου 7. Γιαυτ και στο πρώτο, το γενικ κεφάλαιο, οπου δέ γίνονται παραποµπές σε άλλα, δέν παρουσιάζεται νο µερο που να ακολουθείται απο πα λα.