«ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΠΡΑΞΗ ΚΑΙ ΟΠΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ RICHARD WOLLHEIM»

Transcript

1 ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ ΦΙΛΟΟΦΙΚΗ ΧΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΦΙΛΟΟΦΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΟΜΕΑ ΦΙΛΟΟΦΙΑ «ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΠΡΑΞΗ ΚΑΙ ΟΠΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ RICHARD WOLLHEIM» ΜΕΣΑΠΣΤΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΣΙΚΗ ΕΡΓΑΙΑ ΠΑΝΑΓΙΩΣΗ ΜΙΣΕΛΗ Α.Μ. 535 ΕΠΙΒΛΕΠΟΤΑ ΚΑΘΗΓΗΣΡΙΑ: ΘΕΟΠΗ ΠΑΡΙΑΚΗ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2 ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟ..4 ΔΙΑΓΩΓΗ... 6 ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ.. 9 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΣΟ : Μεηαμονηέπνερ αιζθηηικέρ θευπίερ για ηη ζυγπαθική Η ονηολογική πλεςπά ηηρ ηέσνηρ Η Ιδεοκπαηική θευπία ηηρ ηέσνηρ καηά ηον Collingwood Η Θεζμική θευπία ηηρ ηέσνηρ καηά ηον Dickie Οι απότειρ ηος Wollheim για ηην θεζμική θευπία ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΓΔΤΣΔΡΟ : Η ζυγπαθική ηέσνη και η αιζθηηική κπίζη Η αιζθηηική κπίζη Immanuel Kant Clement Greenberg Arthur Danto Ernst Gombrich Richard Wollheim...36 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΣΡΙΣΟ : Η ζυγπαθική ππάξη καηά ηον Wollheim Η καλλιηεσνική δπάζη Η ππόθεζη ηος καλλιηέσνη Σο ζυγπαθικό ζηςλ και η ηαςηόηηηα ηος καλλιηέσνη

3 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΣΔΣΑΡΣΟ : Η οπηική ανηίλητη καηά ηον Wollheim Ο πόλορ ηος καλλιηέσνη υρ θεαηή Η διπολικόηηηα και ηο οπάν- ενηόρ Η εκθπαζηική ανηίλητη Η οπηική απόλαςζη.65 ΔΠΙΛΟΓΟ - ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. 71 ΚΑΣΑΛΟΓΟ ΔΙΚΟΝΩΝ

4 ΠΡΟΛΟΓΟ Ζ ελ ιφγσ δηπισκαηηθή εξγαζία έρεη ζθνπφ λα πξνζεγγίζεη θαη λα πξνζδηνξίζεη ζεκαληηθέο έλλνηεο πνπ αθνξνχλ ηελ Φηινζνθία ηεο Σέρλεο ζε ζρέζε κε ηε «δσγξαθηθή εηθφλα» θαη ηελ «αηζζεηηθή αληίιεςε». Ππξήλαο θαη νδεγφο ηεο έξεπλαο, ππήξμε ε αηζζεηηθή ζεσξία ηνπ Richard Wollheim, ζχγρξνλνπ Άγγινπ αηζζεηηθνχ. Δληνχηνηο κειεηήζεθαλ ζεσξίεο θαη άιισλ ζεκαληηθψλ εθπξνζψπσλ θαη κειεηεηψλ ηεο ηέρλεο, φπσο ηνπ Immanuel Kant, ηνπ George Dickie, ηνπ George Collingwood, ηνπ Clement Greenberg, ηνπ Arthur Danto, ηνπ Ernst Gombrich πνπ ζπζρεηίδνληαη ή απνηέιεζαλ ην έλαπζκα γηα ηνλ Richard Wollheim, λα δεκηνπξγήζεη ηε δηθή ηνπ αηζζεηηθή ζεσξία. Ζ ζπγθεθξηκέλε εξγαζία ζα πξνζπαζήζεη λα απαληήζεη ζε εξσηήζεηο πνπ αθνξνχλ ηελ πνηφηεηα ελφο έξγνπ ηέρλεο, ηη είλαη ηειηθά απηφ πνπ θάλεη έλα έξγν θαιαίζζεην θαη ηε ζρέζε ηνπ θαιιηηέρλε θαη ηνπ ζεαηή κε ην έξγν ηέρλεο. Άξαγε ππάξρεη αληηθεηκεληθφηεηα ζηελ θξίζε ησλ έξγσλ ηέρλεο; Γεκηνπξγνχληαη πάξα πνιιά εξσηήκαηα γχξσ απφ ην ηη είλαη απηφ πνπ θαζνξίδεη ηελ πνηφηεηα θαη ηελ αμία ελφο έξγνπ ηέρλεο ζηε ζχγρξνλε επνρή θαζψο επίζεο ην θαηά πφζν ζπκπίπηεη αηζζεηηθά θαη πλεπκαηηθά ε άπνςε ηνπ θαιιηηέρλε κε ηελ άπνςε ηνπ ζεαηή. Έλαο απφ ηνπο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο ε εξγαζία απηή είλαη ζεκαληηθή, επίθαηξε θαη ρξίδεη ελδηαθέξνληνο είλαη ην γεγνλφο φηη εμαηηίαο ηνπ κεηακνληεξληζκνχ θαη ηνπ πινπξαιηζκνχ ηεο ζχγρξνλεο ηέρλεο είλαη ζρεδφλ αδχλαην λα ππάξμεη κηα θαζνιηθή θξίζε γηα ην έξγν ηέρλεο. Έλα έξγν ηέρλεο ράλεηαη ζην ιαβχξηλζν ησλ δηαθφξσλ ζηπι θαη ζεσξηψλ πνπ ην απαξηίδνπλ, ζηηο ηάζεηο ηεο αγνξάο πνπ πάληνηε θαζφξηδαλ ηη είλαη θαιφ θαη ηη φρη, ζηελ ππνθεηκεληθφηεηα θαη ηελ θαζνιηθφηεηα ηεο ζχγρξνλεο επνρήο, ζηελ αληδηνηέιεηα ηεο θξηηηθήο. Παιηφηεξα θαηά ηελ πεξίνδν ηνπ κνληεξληζκνχ, έλα έξγν ηέρλεο θξηλφηαλ απφ ηελ φςε ηνπ. Ζ ηδέα απνπζίαδε. Έραλε ν πίλαθαο ηελ πλεπκαηηθφηεηα ηνπ, γηλφηαλ κηα δήισζε πνπ δελ δήισλε θάηη, κηα εηθφλα πνπ θξηλφηαλ άπια θαη κφλν απφ ηελ αλαπαξάζηαζε. ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε σζηφζν ην λα αλαθεξφκαζηε ζε πνηνηηθά θαιή ή θαθή ηέρλε, δελ είρε λφεκα, αθνχ ην έξγν ηέρλεο πξνζεγγηδφηαλ απφ ηε θνξκαιηζηηθή πιεπξά κνλάρα. 4

5 Δπνκέλσο πψο κπνξνχκε λα θαζνξίζνπκε θαη λα ζέζνπκε ηνπο θαλφλεο ηεο «αηζζεηηθήο θξίζεο» πνπ ζπληζηνχλ ηελ «πςειή ηέρλε»; Δμεηάδνληαο ηηο δηάθνξεο αηζζεηηθέο ζεσξίεο, ηα δηαθνξεηηθά δσγξαθηθά ζηπι, ζα πξνζπαζήζνπκε λα ζπλζέζνπκε έλα γεληθφ πεξίγξακκα γχξσ απφ ην πψο απνθσδηθνπνηείηαη ζηαδηαθά έλα έξγν ηέρλεο θαη ζπγθεθξηκέλα έλαο δσγξαθηθφο πίλαθαο. Δλ θαηαθιείδη, ε παξνχζα δηπισκαηηθή εξγαζία βαζίδεηαη ζηελ αλάιπζε ηνπ Richard Wollheim, ζηε ζρέζε πνπ δεκηνπξγείηαη αλάκεζα ζηνλ θαιιηηέρλε θαη ηνλ ζεαηή θαη ηηο ςπρνινγηθέο δηεξγαζίεο πνπ αλαπηχζζνληαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεκηνπξγίαο θαη ηεο ζέαζεο ελφο έξγνπ ηέρλεο. ηφρνο είλαη λα αλαιπζνχλ νη δχν βαζηθέο έλλνηεο πνπ ζέηεη ν Wollheim ζηε ζεσξία ηνπ, ην «νξάλ-εληόο» θαη ε «δηπνιηθόηεηα». Σν πξψην θεθάιαην αλαθέξεηαη ζηηο ζεσξίεο ηεο αηζζεηηθήο πνπ αθνξνχλ ην δσγξαθηθφ έξγν θαη ηελ θξηηηθή. ην δεχηεξν θεθάιαην γίλεηαη ιφγνο γηα ηελ παξαγσγή ησλ αηζζεηηθψλ θξίζεσλ, αλαθνξηθά κε ζεκαληηθνχο εξεπλεηέο ηεο ηέρλεο. Σν ηξίην θεθάιαην αθνξά ηελ πιεπξά ηνπ θαιιηηέρλε, ηε δεκηνπξγηθή δηαδηθαζία θαη ην αηνκηθφ ζηπι, ζχκθσλα κε ηνλ Wollheim. Σν ηέηαξην θεθάιαην αλαθέξεηαη ζηνλ ζεαηή, ηηο ςπρνινγηθέο δηεξγαζίεο πνπ ζπληεινχληαη θαηά ηε ζέαζε ελφο έξγνπ ηέρλεο, ζηνλ ξφιν ηνπ θαιιηηέρλε σο ζεαηή, ζην νξάλ-εληφο θαη ηε δηπνιηθφηεηα. 5

6 ΔΙΑΓΩΓΗ Οη αηζζεηηθέο ζεσξίεο πνπ αλαπηχρηεθαλ δηαρξνληθά, απνηέιεζαλ ηελ απαξρή γηα κηα ζεηξά ζπδεηήζεσλ γχξσ απφ ην ηη νπζηαζηηθά απνηειεί ηέρλε. Ζ ζπγθεθξηκέλε εξγαζία αλαιακβάλεη λα κειεηήζεη ηελ ηέρλε θαη ηα ζπλαηζζήκαηα πνπ πξνθαινχληαη κέζσ ηεο δεκηνπξγίαο θαη ηεο ζέαζεο ελφο έξγνπ ηέρλεο απφ ηε ζθνπηά ηνπ θαιιηηέρλε θαη ηνπ ζεαηή, απφ ηελ ζθνπηά δηαθφξσλ αηζζεηηθψλ ζεσξηψλ γηα ηε δσγξαθηθή ηέρλε. Έλα απφ ηα βαζηθφηεξα δεηήκαηα ηεο Φηινζνθηθήο Αηζζεηηθήο είλαη ε αηζζεηηθή αληίιεςε. Ζ δηεξγαζία πνπ πξνθαιείηαη κέζσ ησλ αηζζήζεσλ απέλαληη ζε νηηδήπνηε κπνξεί λα θεληξίζεη ην ελδηαθέξνλ θάπνηνπ πξνυπνζέηεη ηε δηεξεχλεζε ηεο αληίιεςεο. ηαλ εληνχηνηο αλαθεξφκαζηε ζηε αληίιεςε πνπ πξνθαιείηαη κέζσ ελφο έξγνπ ηέρλεο, ηφηε νπζηαζηηθά αλαθεξφκαζηε ζηελ αηζζεηηθή αληίιεςε. Έλαο δσγξαθηθφο πίλαθαο ή αιιηψο έλα αηζζεηηθφ αληηθείκελν ζα πξνθαιέζεη ζηνλ ζεαηή κηα ζεηξά απφ εζσηεξηθέο δηεξγαζίεο. Ζ αληηιεπηηθφηεηα ηνπ ζεαηή είλαη κηα ηδηαίηεξε δηαδηθαζία πνπ ελεξγνπνηεί ππνζπλείδεηνπο κεραληζκνχο νπηηθψλ θαη ζπλαηζζεκαηηθψλ εκπεηξηψλ. Ζ ηδηαηηεξφηεηα απηή έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη ν ζεαηήο δελ βιέπεη κνλαρά έλα αληηθείκελν ηνπ εμσηεξηθνχ θφζκνπ, αιιά έλα έξγν πνπ δεκηνπξγήζεθε απφ έλα θαιιηηέρλε γηα θάπνην ηδηαίηεξν ιφγν. Ζ αληηιεπηηθφηεηα ηνπ ζεαηή, ινηπφλ, είλαη ηδηαίηεξεο ζεκαζίαο θαζψο είλαη ην πξσηαξρηθφ ζηάδην απφ ην νπνίν ν ζεαηήο αληηιακβάλεηαη απηφ πνπ αληηθξίδεη. Ζ αληηιεπηηθφηεηα κπνξεί λα νθείιεηαη σο έλα βαζκφ ζηα ρξψκαηα θαη ζηα ζρήκαηα πνπ αλαπαξίζηαληαη είηε ζηα λνήκαηα θαη ηα ζπλαηζζήκαηα πνπ πξνθαινχληαη θαηά ηελ ζέαζε είηε ζηελ ίδηα ηελ εηθφλα θαζ απηήλ. Ο ξφινο ηεο ηέρλεο, φπσο θαίλεηαη ηζηνξηθά, είλαη λα αλαπαξαζηήζεη κηα «ηδηαίηεξε» εξκελεία ηνπ θφζκνπ θαη λα κνηξαζηεί απηή ηελ εξκελεία κε ηνπο άιινπο. Ο θαιιηηέρλεο εξκελεχεη ηνλ θφζκν νπηηθά, ζπλαηζζεκαηηθά, πνιηηηθά ή αθφκα κε αθεξεκέλεο έλλνηεο ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο θαη έπεηηα δειψλεη απηή ηελ 6

7 πξνζσπηθή εξκελεία ηνπ ζην θνηλφ, κέζσ ηνπ πιηθνχ πνπ δηαιέγεη, έηζη ψζηε ν ζεαηήο λα θαηαθέξεη λα ην εξκελεχζεη. Ζ θηινζνθία ηεο ηέρλεο ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ ηζηνξία ηεο ηέρλεο κέζσ πνιχ ζεκαληηθψλ εθπξνζψπσλ ηεο πξνζπάζεζε λα αλαιχζεη θαη λα εμεγήζεη νξηζκέλεο νληνινγηθέο έλλνηεο γχξσ απφ ηε δεκηνπξγία ηεο ηέρλεο 1. Ζ αλαιπηηθή θηινζνθία ζπκκεηείρε ελεξγά ζηελ δηεξεχλεζε «ησλ ελλνηώλ νη νπνίεο θαζηζηνύλ δπλαηή ηε δεκηνπξγία ηεο ηέρλεο θαη ηνλ ζηνραζκό γύξσ από απηήλ» 2 θαη νη εθπξνζσπνί ηεο είραλ σο απαξάβαηε αξρή «ηελ αλάιπζε ησλ ελλνηώλ πνπ ζεκειηώλνπλ ηηο πξάμεηο καο» 3. Απηή ε αξρή νδήγεζε ηνπο αλαιπηηθνχο θηιφζνθνπο ζηε δεκηνπξγία ελφο ελλνηνινγηθνχ ππφβαζξνπ θαη απφ εξσηήκαηα νληνινγηθήο θχζεο, φπσο γηα παξάδεηγκα ηη είλαη ηέρλε, ε εξεπλά ηνπο επεθηάζεθε ζε έλλνηεο πνπ θαιχπηνπλ νιφθιεξε ηελ πεξηνρή ηεο Αηζζεηηθήο. Ο αλαιπηηθφο θηιφζνθνο, πξνζπαζεί λα απνζαθελίζεη ηηο έλλνηεο κέζσ ηεο αλάιπζεο ηεο γιψζζαο. Σα δχν πην βαζηθά νληνινγηθά δεηήκαηα, πνπ έρνπλ ηεζεί, είλαη πψο έλα δεκηνχξγεκα θαζίζηαηαη ηέρλε θαη, εθφζνλ ην δερηνχκε σο έξγν ηέρλεο, πψο ην αληηιακβαλφκαζηε. Τπάξρνπλ πνιιέο αληηθξνπφκελεο ζεσξίεο γχξσ απφ απηφ. Αλ ςάμνπκε ζηελ ηζηνξία ηεο ηέρλεο, ε θαηαλφεζε ησλ έξγσλ ηέρλεο βαζίδεηαη ζηελ παξάδνζε θαη ηελ επηξξνή ηνπο. Ζ παξάδνζε πεξηγξάθεηαη κε φξνπο ηνπ πεξηερνκέλνπ, φπσο ε ηζηνξία ελφο πνιηηηζκνχ ή κε φξνπο ηεο έλλνηαο, φπσο ε ηζηνξία ηεο αλαπαξάζηαζεο ή ησλ δσγξαθηθψλ ηδηνηήησλ. Ζ επεμήγεζε κε φξνπο ηνπ πεξηερνκέλνπ ζεκαίλεη φηη αθαηξείηαη ε έλλνηα ηνπ δσγξαθηθνχ λνήκαηνο κε απνηέιεζκα λα κέλεη κφλν ε ηζηνξία θαη φρη ε ηέρλε, ελψ, απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε επεμήγεζε κε ελλνηνινγηθνχο φξνπο αθαηξεί ηελ ηζηνξία θαη εζηηάδεη κνλάρα ζηελ ηέρλε. Ο Richard Wollheim ( ), κειέηεζε ηηο έλλνηεο πνπ αλαθέξνληαη ζηελ ηέρλε ηεο δσγξαθηθήο, κε βαζηθφ πεδίν ηνπ ηελ νληνινγία ηεο ηέρλεο. ηα βηβιία ηνπ Art And Its Objects (1968) 4 θαη Painting As an Art (1987) 5 εξκήλεπζε ηε ζεκαζηνινγία ηεο θαιιηηερληθήο δεκηνπξγίαο, απφ ηελ «γέλλεζή» ηεο σο ηνλ ηειηθφ 1 Carrol, N., «The Philosophy of Art a contemporary Introduction», London, Routledge, Carrol, N., ο.π., ς. 5 3 Carrol, N., ο.π., ς. 5 4 Wollheim, R., «Art and its Objects», 2 nd edition, Cambridge UP, Richard Wollheim, «Painting as an Art», ο.π. 7

8 πξννξηζκφ ηεο ζέαζεο ηνπ έξγνπ ηέρλεο. Δπαλαπξνζδηνξίδεη ηηο έλλνηεο ηεο αληίιεςεο, ηεο πξφζεζεο θαη ηεο έθθξαζεο, αλαιχεη ηελ αηζζεηηθή εκπεηξία ηνπ ζεαηή, αληηηίζεηαη ζηελ ζεσξία ηνπ Gombrich γηα ηελ ςεπδαίζζεζε θαη ην «νξάλ-σο» (seeing-as) 6, ζέηνληαο σο απαξαίηεηε ζπλζήθε γηα ηε ζέαζε ελφο πίλαθα ηε δηπνιηθόηεηα (twofoldness) 7 θαη ην «νξάλ-εληόο» (seeing-in) 8, πνπ πξνυπάξρεη ηεο αλαπαξάζηαζεο. 6 Gombrich, E.H, «Τζχνη και ψευδαίσθηση», μτφρ. Α. Παππάσ, Ακινα: Νεφζλθ, ςειρά «Βιβλιοκικθ τθσ τζχνθσ», 1985., ς Wollheim, R., «On Pictorial Representation», The Journal of Aesthetics, vol. 56 No 3, 1998 ςελ. 19, «Painting as an Art», Thames & Hudson, London, 1987, ς Wollheim, R., ο.π., ς. 21 8

9 ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Ο Richard Wollheim ( ) ππήξμε ζεκαληηθφο αηζζεηηθφο θαη θξηηηθφο ηέρλεο ηνπ δεπηέξνπ κηζνχ ηνπ εηθνζηνχ αηψλα. Αζρνιήζεθε αθφκε κε ηελ θηινζνθία ηνπ λνπ, ηελ εζηθή, ηελ πνιηηηθή θηινζνθία θαη γεληθφηεξα κε ηελ ηζηνξία ηεο θηινζνθίαο. Ξερψξηζε κε ην έξγν ηνπ γηα ην λνπ θαη ηα ζπλαηζζήκαηα, ζε ζρέζε κε ηηο νπηηθέο ηέρλεο, εηδηθφηεξα ηελ δσγξαθηθή. Τπήξμε θαζεγεηήο ηεο θηινζνθίαο ηνπ Ννπ θαη ηεο ινγηθήο θαη πξφεδξνο ηνπ ηκήκαηνο θηινζνθίαο ζην University College ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηνπ Λνλδίλνπ απφ ην 1963 έσο ην Δλ ζπλερεία δίδαμε ζε πνιιά παλεπηζηήκηα ηεο Ακεξηθήο. Γηαηέιεζε πξφεδξνο ηεο British Society of Aesthetics απφ ην 1992 έσο ηνλ ζάλαην ηνπ ην Οη ηδέεο ηνπ γηα ηελ δσγξαθηθή, ήηαλ απηέο πνπ ηνπ έδσζαλ κηα ηδηαίηεξε ζέζε αλάκεζα ζηνπο θηινζφθνπο. Σα γξαπηά ηνπ επηθεληξψζεθαλ ζε δχν ζεκαληηθά ζέκαηα: ζηελ έλλνηα ηεο αλαπαξάζηαζεο ηνπ πίλαθα θαζεαπηήλ θαη ζην θαηά πφζν είλαη δπλαηφ λα πξνθαιέζεη ζπλαηζζήκαηα. Πίζηεπε επίζεο φηη ε θαηαλφεζε ηνπ εαπηνχ καο θαη ηεο ηέρλεο, είλαη ζπλπθαζκέλεο έλλνηεο, θαζψο εκπεξηέρνπλ θαη νη δχν ηελ ηζηνξία, ηφζν ηελ αηνκηθή φζν θαη ηελ πνιηηηζηηθή. Ωζηφζν, παξ φιε ηε κεγάιε επηξξνή ηεο ςπραλαιπηηθήο ζεσξίαο ζηε ζθέςε ηνπ, δελ ηελ πηνζέηεζε σο κέζνδν εξκελείαο ησλ έξγσλ ηέρλεο. Ο Wollheim επέκελε φηη πξέπεη λα βιέπνπκε ηελ ηέρλε ππφ ην πξίζκα ηεο αλζξψπηλεο ςπρνινγίαο θαη ζπλαηζζεκάησλ θαη φρη λα ηελ ππεξαπινπζηεχνπκε κε αθαδεκατθή θξηηηθή αλάιπζε. Σν βηβιίν ηνπ Art and Its Objects (1968) θέξδηζε εμαηξεηηθέο θξηηηθέο. ε απηφ ην βηβιίν, ην βαζηθφ ζέκα ήηαλ ην πψο νπζηαζηηθά νξίδεηαη έλα έξγν ηέρλεο θαη κε πνηφλ ηξφπν θαζνξίδεηαη ε αηζζεηηθή καο θξίζε. Δπηπιένλ, εμέζεζε ηηο ζέζεηο ηνπ κε ην βηβιίν Painting as an Art (1987), πνπ ήηαλ κηα ζπλέρεηα ησλ δηαιέμεσλ ηνπ γηα ηηο θαιέο ηέρλεο πνπ έδσζε ην 1984 ζηελ Δζληθή πηλαθνζήθε ηεο Οπάζηλγθηνλ. Δμαηηίαο ηνπ άξζξνπ ηνπ Minimal Art ζην Arts Magazine (Ηαλνπάξηνο, 1965), ιφγσ ελφο έξγνπ ηνπ Marcel Duchamp, πηζηψζεθε ηνλ φξν κηληκαιηζκφο. Σα βηβιία ηνπ, νη δηαιέμεηο θαη ην έξγν δσήο πνπ αθήλεη πίζσ ηνπ ν βξεηαλφο αλαιπηηθφο θηιφζνθνο Richard Wollheim, απνηεινχλ χςηζηε πλεπκαηηθή 9

10 θιεξνλνκία ηεο Φηινζνθίαο ηεο Σέρλεο θαη ηεο Αηζζεηηθήο, θαζψο ηφικεζε λα εθαξκφζεη ηηο αξρέο ηεο ςπρνινγίαο θαη ηεο πνιηηηζκηθήο ηζηνξίαο ζηελ ηέρλε ηεο δσγξαθηθήο. 10

11 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΣΟ Μεταμοντέπνερ αισθητικέρ θεωπίερ για την ζωγπαυική τέχνη Διζαγυγή Ο Richard Wollheim μεθηλάεη κε ην εξψηεκα «ηη είλαη Τέρλε;» 9 θαη πξνζπαζεί λα ην απαληήζεη, αλαιχνληαο δηεμνδηθά ηελ δσγξαθηθή ηέρλε κέζα απφ ηξεηο αληηθξνπφκελεο νληνινγηθέο ζεσξίεο αλαθνξηθά κε ην πνπ θαηνηθεί ε ηέρλε. Ζ Φνξκαιηζηηθή ζεσξία δειψλεη φηη ε ηέρλε θαηνηθεί ζην θπζηθφ αληηθείκελν, ζην παξαγφκελν απνηέιεζκα ηεο. Ζ Ηδενθξαηηθή ζεσξία δειψλεη φηη ε ηέρλε βξίζθεηαη ζηελ πλεπκαηηθή πνξεία θαη ηελ επηδίσμε ηνπ θαιιηηέρλε. Σν έξγν ηέρλεο είλαη κε πιηθφ ππφ ηελ έλλνηα φηη είλαη θάηη λνεηηθφ ή θαη πλεπκαηηθφ 10. Ζ Παξαζηαζηαθή 11 ζεσξία δειψλεη φηη ε ηέρλε βξίζθεηαη ζηελ πλεπκαηηθή πνξεία θαη ζηελ επηδίσμε ηνπ ζεαηή. Σν έξγν ηέρλεο δηαθέξεη απφ ηα πιηθά αληηθείκελα φρη επεηδή δελ γίλεηαη αληηιεπηφ δηά ησλ αηζζήζεσλ, αιιά επεηδή δηαζέηεη κφλνλ αηζζεηέο ηδηφηεηεο Η ονηολογική πλεςπά ηηρ ηέσνηρ Ο Wollheim, ζην βηβιίν ηνπ Art and its Objects, πξνζπαζεί λα εμεγήζεη, ηελ αλαπαξάζηαζε ππφ ην πξίζκα ηνπ νξάλ-σο 13, κε παξάδεηγκα, ηε ζέαζε ελφο πίλαθα 9 Wollheim, R., «Art and its Objects», 2 nd edition, Cambridge UP, 1980, ςελ Βόλχαϊμ,Ρ., «Η Τζχνη και τα Αντικείμενά της», επιμ. Π. Ποφλοσ, Ανωτάτθ χόλθ Καλών Σεχνών, Ακινα 2009, ς Σον όρο «Παραςταςιακι» τον μεταφράηει ο Π. Ποφλοσ, από τον όρο «Presentational» του Wollheim, ο.π., ς Βόλχαϊμ,Ρ., ο.π. ς Wollheim, R., «Art and its Objects», ο.π, ς

12 πνπ αλαπαξηζηά ηνλ Ναπνιένληα. πσο ηζρπξίδεηαη, ζα κπνξνχζακε λα δνχκε ηελ απεηθφληζε απηή σο ηνλ ίδην ηνλ Ναπνιένληα. Θεσξεί φηη ην δεχηεξν γεγνλφο, ε αλαπαξάζηαζε, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα κφλν ηπραία πξνθχπηεη απφ ην πξψην, θαη ζα ήηαλ ιάζνο λα επηθαιεζηνχκε φηη πξνζθέξεηαη σο εμήγεζε ηνπ πξψηνπ. Ωο βαζηθή εμήγεζε ηνπ ιφγνπ γηα ην νπνίν έλα πξάγκα είλαη αλαπαξάζηαζε ελφο άιινπ έγθεηηαη κνλάρα ζην γεγνλφο ηεο νκνηφηεηαο. «Έλαο πίλαθαο ή έλα ζρέδην απνηειεί αλαπαξαζηαηηθή απεηθόληζε ηνπ Ναπνιένληα επεηδή κνηάδεη ζηνλ Ναπνιένληα απηόο είλαη ν ιόγνο γηα ηνλ νπνίν θαηαιήγνπκε (εάλ θαηαιήγνπκε) λα ηελ ζεσξνύκε αιιά θαη λα ηε βιέπνπκε σο ηνλ Ναπνιένληα θαη όρη ην αληίζηξνθν» 14. Ο ζπγθεθξηκέλνο ηζρπξηζκφο έξρεηαη ζε ζχγθξνπζε κε ηε ζεσξία ηνπ Gombrich γηα ηελ ςεπδαίζζεζε. Κάπνηνο βιέπεη έλα πίλαθα σο θάηη δσληαλφ, παξφιν πνπ δελ είλαη. Οη πεξηζζφηεξνη ζεσξνχλ φηη ε ηέρλε έγθεηηαη ζην ζέκα ηνπ έξγνπ ηέρλεο θαη ζηελ νκνηνηεηά ηνπ κε ην θπζηθφ αληηθείκελν, απηφ δειαδή πνπ γίλεηαη άκεζα αληηιεπηφ. χκθσλα κε ηνλ Gombrich έλαο πίλαθαο είλαη ηέρλε, εθφζνλ πξνθαιεί θάπνην ζπλαίζζεκα ή κνηάδεη κε θάηη ή θαίλεηαη ζαλ λα έρεη θίλεζε. Αλ δερηνχκε ηε ζεσξία ηνπ νξάλ-σο σο πξνυπφζεζε γηα λα νξίζνπκε ηελ ηέρλε, ηφηε ε ηέρλε δελ κπνξεί λα ππάξρεη ζε θπζηθά πξντφληα ηεο ηέρλεο, φπσο είλαη ηα δεκηνπξγήκαηα ηεο δσγξαθηθήο (ζηελ κνπζηθή, ζηε ινγνηερλία ή ζηε πνίεζε ππάξρνπλ άιιεο δπζθνιίεο γηα λα κπνξέζνπκε λα ηηο ζπιιάβνπκε σο θπζηθά αληηθείκελα). ηαλ ε ηέρλε αληηκεησπίδεηαη σο έλλνηα, ε νληνινγηθή κνξθή ηεο, ην θπζηθφ αληηθείκελν απνπζηάδεη. Ζ Ηδενθξαηηθή ζεσξία θαη ε Παξαζηαζηαθή ζεσξία είλαη πξνβιεκαηηθέο, δηφηη, φπσο θαίλεηαη, ε κηα αγλνεί παληειψο ηελ χπαξμε ηεο άιιεο. Αλ ζεσξήζνπκε ηελ πξφζεζε ηνπ θαιιηηέρλε σο ην πην ζεκαληηθφ, φπσο θάλνπλ νη ηδεαιηζηέο, βαζίδνληαο ηελ θξίζε καο ζηελ ηδέα ηνπ θαιιηηέρλε, αδηαθνξνχκε θαη δελ δίλνπκε ηελ πξέπνπζα ζεκαζία ζηελ εκπεηξία ηνπ ζεαηή. Αλ δερηνχκε ηελ Παξαζηαζηαθή ζεσξία θαη κεηαθέξνπκε ηελ ηέρλε ζην επίπεδν ηνπ ζεαηή, ηφηε βηψλνπκε ηελ αίζζεζε ηεο εκπεηξίαο ηνπ ηξίηνπ πξνζψπνπ, αιιά δελ γλσξίδνπκε θαη δελ ζεσξνχκε ζεκαληηθή ηελ εκπεηξία ηνπ πξψηνπ πξνζψπνπ, ηνπ θαιιηηέρλε. Ζ ηέρλε δελ κπνξεί λα είλαη ηέρλε κε ηελ επηηεδεπκέλε αδηαθνξία ηεο κηαο ή ηεο άιιεο εκπεηξίαο. 14 Βόλχαϊμ,Ρ., «Η Τζχνη και τα Αντικείμενά της», ο.π., ς

13 Ζ πξφζεζε ηνπ θαιιηηέρλε είλαη απαξαίηεηε γηα ηελ αηζζεηηθή θξίζε ηνπ δσγξαθηθνχ πίλαθα, θαζψο πξέπεη λα γίλεηαη αληηιεπηή απφ ηνλ ζεαηή ζηελ ηειηθή δεκηνπξγία. Καη θπζηθά ν ζεαηήο είλαη εμίζνπ ζεκαληηθφο. Απηφ ην δήισζε έλαο κεγάινο θαιιηηέρλεο ηνπ 20 νπ αηψλα, ν Marcel Duchamp, «ζηελ ηειηθή, ε δεκηνπξγηθή πξάμε, δελ πξαγκαηνπνηείηαη απνθιεηζηηθά κόλν από ηνλ θαιιηηέρλε, ν ζεαηήο θέξλεη ην έξγν ζε επαθή κε ηνλ εμσηεξηθό θόζκν αθνύ απνθσδηθνπνηεί θαη εξκελεύεη ην βαζύηεξν λόεκα ηνπ έξγνπ θαη σο εθ ηνύηνπ ζπλεηζθέξεη θαη απηόο ζηε δεκηνπξγία ηνπ» 15. Παξφιν πνπ ε θάζε κηα ζεσξία ζέηεη θάπνηνπο φξνπο απαξαίηεηνπο γηα ηε δεκηνπξγία ηνπ έξγνπ ηέρλεο, ε νιηζηηθή ζεσξία δέρεηαη θαη ηηο δπν πιεπξέο. Ζ χπαξμε ηεο ηέρλεο βαζίδεηαη ζηελ πξφζεζε ηνπ θαιιηηέρλε θαη ζηελ εκπεηξία ηνπ ζεαηή θαη ππάξρεη ηζφηηκα θαη ζηα δπν κέξε. Γηα λα αλαιχζνπκε πεξαηηέξσ ην πνπ «βξίζθεηαη» ε ηέρλε, πξέπεη πξψηα λα θαηαλνήζνπκε ηνλ ξφιν ηεο. Ο ξφινο ηεο ηέρλεο ηζηνξηθά, μεθηλάεη απφ ηε ζηηγκή πνπ ζα αλαδπζνχλ εξσηήζεηο απφ ην ππνζπλείδεην ηνπ θαιιηηέρλε γηα ηνλ εαπηφ ηνπ, ζηελ πξνζπάζεηα ηνπ λα εξκελεχζεη κε ηνλ δηθφ ηνπ ηξφπν ηα «θπζηθά» θαηλφκελα, δηλνληάο ηνπο έλα λέν λφεκα, θαηαιήγνληαο λα δεκηνπξγήζεη κηα λέα «πξαγκαηηθφηεηα». Ο θαιιηηέρλεο ζα κνηξαζηεί ηελ εκπεηξία ηνπ κε ην θνηλφ κέζσ ηνπ ηειηθνχ δεκηνπξγήκαηνο θαη επαθίεηαη ζην γλσζηηθφ απφζεκα ησλ ζεαηψλ λα εξκελεχζνπλ ην λφεκα πνπ ζέιεη λα κεηαδψζεη, λα βηψζνπλ ηα ζπλαηζζήκαηα θαη ηα εξσηήκαηα πνπ ηνλ νδήγεζαλ λα δσγξαθίζεη κε ηνλ ηξφπν πνπ ην έθαλε. Σν λφεκα πξνθχπηεη απφ ην ίδην ην θαηαζθεχαζκα, ηα πιηθά θαη ηνλ ηξφπν πνπ ζα ηα ρξεζηκνπνηήζεη, θαη ηελ δσγξαθηθή απφδνζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο αλαπαξάζηαζεο. Δίλαη αδηακθηζβήηεην γεγνλφο φηη αληηιακβαλφκαζηε ηνλ θφζκν γχξσ καο ζε ζρέζε κε ην παξειζφλ καο, ηηο εκπεηξίεο καο, ηηο γλψκεο καο, ηα ζπλαηζζήκαηα καο, ηα γνχζηα καο. Οη άλζξσπνη ζπλέρεηα παξαηεξνχλ ηνλ θφζκν κέζα απφ κηα «πξνθαηεηιεκκέλε καηηά». Σν γεγνλφο απηφ αθαηξεί ηελ αληηθεηκεληθφηεηα καο, πξνο ηα εμσηεξηθά θαη εζσηεξηθά εξεζίζκαηα πνπ καο ζπκβαίλνπλ. ηαλ θάπνηνο ζέιεη λα εθθξάζεη κηα ζπγθεθξηκέλε καηηά πξνο ηνπο άιινπο αλζξψπνπο ε δηαδηθαζία ηεο ηέρλεο μεθηλά. Οη θαιιηηέρλεο εθθξάδνπλ πξάγκαηα, ζπλαηζζήκαηα, ζθέςεηο κε ηελ δηθή ηνπο ηδηαίηεξε επαηζζεζία γηαηί ζέινπλ νη ππφινηπνη λα θαηαλνήζνπλ ην πψο 15 Lebel, R., «Marcel Duchamp», Paragraphic books, NY, 1959, ς

14 απηνί βιέπνπλ ηνλ θφζκν. Δμίζνπ φκσο απαξαίηεηνο γηα ηελ έθθξαζε ηνπ θαιιηηέρλε είλαη θαη ν ξφινο ηνπ ζεαηή. Γηα παξάδεηγκα, ν ζθνπφο ησλ βπδαληηλψλ αγηνγξαθηψλ ήηαλ λα δηδάμνπλ ζηνλ ζεαηή ζέκαηα βαζηζκέλα ζηελ ρξηζηηαληθή παξάδνζε. Γηαπηφ θαη νη εηθφλεο ηνπο είλαη θαζαξέο θαη επθνινλφεηεο. Ωο πξνο ηνλ ηξφπν απεηθφληζεο ηεο ζείαο θχζεο ησλ ζεκάησλ ηνπο, έρνπλ έλαλ ππεξβαηηθφ ραξαθηήξα. Ίζσο ρσξίο ην ζξεζθεπφκελν θνηλφ, νη αγηνγξαθίεο ηνπο λα κελ είραλ θαλέλα λφεκα. Ο αγηνγξάθνο δειψλεη ηηο ζξεζθεπηηθέο ηνπ πεπνηζήζεηο κέζα απφ ζχκβνια, ρξψκαηα, παξακνξθψζεηο ησλ κνξθψλ (ιφγσ ηεο ζείαο θχζεο ηνπο) θαη παξάμελεο πξννπηηθέο, έηζη ψζηε ν ζεαηήο λα βηψζεη κηα βαζηά ζξεζθεπηηθή εκπεηξία. Έλα αθφκε παξάδεηγκα είλαη, φηη ζα κπνξνχζε έλαο θαιιηηέρλεο λα ζεσξήζεη φηη ην κπιε είλαη ην πην κεγαιεηψδεο απφ φια ηα ρξψκαηα. Έηζη ζα πξνζπαζνχζε λα παξνπζηάζεη ζην ζεαηή απηφ ην ζέκα θαη γη απηφ ζα πξέπεη μεθάζαξα λα ην απνθαιχςεη ζην ζεαηή κέζσ ηνπ πιηθνχ ή ηνπ ηξφπνπ πνπ ζα επηιέμεη. Θα κπνξνχζε λα ην θάλεη κέζα απφ ηελ ινγνηερλία, ηε δσγξαθηθή ή ηε κνπζηθή. Με φπνην ηξφπν θαη αλ ην παξνπζηάζεη ζθνπφο ηεο ηέρλεο είλαη λα παξνπζηάζεη ηελ νπηηθή καηηά θαη ηα ζπλαηζζήκαηα ηνπ θαιιηηέρλε ζην θνηλφ, ηνπο ζεαηέο πνπ ζα ην δνπλ. ε απηφ ην ζεκείν ζα κπνξνχζακε λα ζέζνπκε κηα αλαινγία κεηαμχ δηδαζθαιίαο θαη θαιιηηερληθήο δεκηνπξγίαο. Γηα λα δηδάμνπκε έλα ζέκα ηέζζεξα ζηνηρεία είλαη απαξαίηεηα: έλαο δάζθαινο, έλαο καζεηήο, ηα πιηθά θαη ην ζέκα. Ο δάζθαινο ζα πξέπεη λα έρεη ην ζέκα πνπ ζα δηδάμεη, ηα πιηθά πνπ ζα ηνλ βνεζήζνπλ λα ην δηδάμεη θαη ηνλ καζεηή πνπ ζα ην δηδάμεη. Τπφ απηφ ην πξίζκα, ηέζζεξα ζηνηρεία είλαη εμίζνπ βαζηθά σο πξνο ηνλ νληνινγηθφ ραξαθηήξα ηεο ηέρλεο: ν θαιιηηέρλεο, ην ζέκα πνπ ζα επηιέμεη, ην θπζηθφ αληηθείκελν θαη ν ζεαηήο. Σν εξψηεκα παξακέλεη, πσο κπνξεί ε ηέρλε λα βξίζθεηαη ζε θαζέλα απφ απηά ηαπηφρξνλα; Δίλαη δχζθνιν λα θαηαλνήζνπκε πσο κπνξεί ε ηέρλε λα βξίζθεηαη ζε δηαθνξεηηθά κέξε ηαπηφρξνλα. ε απηή αθξηβψο ηε δπζθνιία θαηαλφεζεο, νθείιεηαη ην γεγνλφο πνπ θαζηζηά ηηο παξαδνζηαθέο ζεσξίεο ηφζν δηαθνξεηηθέο. Σαπηφρξνλα είλαη επίζεο αλαθξηβέο λα ζεσξνχκε φηη ε ηέρλε ππάξρεη κνλφ ζε έλα κέξνο. Ζ ηέρλε βαζίδεηαη ζην κε-θπζηθφ ζέκα, ηελ ηδέα ηνπ θαιιηηέρλε, πνπ πεξλάεη απφ θάζε μερσξηζηφ κέξνο ηεο θαιιηηερληθήο δεκηνπξγίαο, θαηαιήγνληαο κέζσ ηεο ηειηθήο αλαπαξάζηαζεο, λα δηδάμεη ή λα θαηαλνεζεί απφ ηνλ ζεαηή. ηαλ ζπκβαίλεη απηφ, ηφηε ε ηέρλε επηηπγράλεη ηελ νινθιεξσζή ηεο, δειαδή ηελ πλεπκαηηθή ζπλχπαξμε ηνπ θαιιηηέρλε 14

15 κε ηνλ ζεαηή ζηελ νπζηαζηηθή πιεπξά ηεο ηέρλεο, πνπ δελ είλαη άιιε απφ ηελ νληνινγηθή. Γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ ηξφπνπ πνπ ε νληνινγηθή πιεπξά ιεηηνπξγεί ζα πξνζπαζήζνπκε λα αλαιχζνπκε ην θάζε κέξνο ηεο θαη ην πψο απηφ ιεηηνπξγεί. Ζ δηαδηθαζία ηεο δεκηνπξγίαο ηεο ηέρλεο, νθείιεηαη αξρηθά ζηε ζχιιεςε ηνπ ζέκαηνο απφ ηνλ θαιιηηέρλε. Ο θαιιηηέρλεο ζα πξέπεη λα έρεη έλα ζέκα, κηα ζπγθεθξηκέλε καηηά πνπ ζέιεη λα παξνπζηάζεη ζηνπο άιινπο. ηε ζπλέρεηα ζα πξέπεη ν θαιιηηέρλεο λα δειψζεη θαηάιιεια ην ζέκα ηνπ. Απηφ πεξηιακβάλεη απφ κέξνο ηνπ θαιιηηέρλε ηελ γλψζε ησλ δπλαηνηήησλ θαη ησλ πεξηνξηζκψλ πνπ ζέηνπλ ηα πιηθά πνπ ζα ρξεζηκνπνηήζεη θαη ηνλ απφιπην έιεγρν ηεο παξνπζίαζεο ηνπ θπζηθνχ αληηθεηκέλνπ φζν αθξηβέζηεξα κπνξεί. Σν πιαίζην ηεο παξνπζίαζεο ηνπ δσγξαθηθνχ πίλαθα παίδεη ζεκαληηθφ ξφιν, εμίζνπ ζεκαληηθφ κε ην θαιιηηερληθφ δεκηνχξγεκα, γηαηί ζα θαζνξίζεη ην πψο ζα αληηιεθηεί ν ζεαηήο ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα. Σν πιαίζην ηνπ έξγνπ ηέρλεο κπνξεί λα πξνβιεζεί κέζσ κηαο εηζαγσγήο, κηαο παξνπζίαζεο, ηεο ζέζεο ηνπ ζηνλ ρψξν έθζεζεο θαη νχησ θαζεμήο. Ζ ηδαληθή παξνπζίαζε ηνπ δσγξαθηθνχ πίλαθα, ζα ήηαλ απφ ηνλ ίδην ηνλ θαιιηηέρλε έηζη ψζηε λα έρεη ηνλ πιήξε έιεγρν ζην πψο ζα ήηαλ θαηάιιειν ν ζεαηήο λα αληηιεθηεί ην έξγν ηέρλεο. ηε ζχγρξνλε επνρή, ην πιαίζην φπνπ έλα έξγν ηέρλεο παξνπζηάδεηαη είλαη απνηέιεζκα πνιιψλ δηαθνξεηηθψλ αλζξψπσλ. Έηζη, κπνξεί πνιχ εχθνια λα παξεξκελεπηεί θαη λα αιιάμεη. Σέινο, ν ζεαηήο ζα πξέπεη λα έρεη ππφςε ηνπ ηνλ ζθνπφ ηνπ θαιιηηέρλε θαη λα είλαη αλνηρηφο ζην λα βηψζεη θαη λα θαηαλνήζεη ηελ αξρηθή ηδέα ηνπ θαιιηηέρλε γηα ην έξγν ηέρλεο. Απηφ δελ ζεκαίλεη φηη πξέπεη λα πηνζεηήζεη ηελ άπνςε ή ηελ νπηηθή ηνπ θαιιηηέρλε αιιά ζα πξέπεη λα είλαη αλνηρηφο ζηελ δηαδηθαζία θαηαλφεζεο ηνπ έξγνπ ηέρλεο. Σν ζπγθεθξηκέλν γεγνλφο καο νδεγεί ζηελ έλλνηα ηνπ Wollheim ηνπ «θαηάιιεινπ ζεαηή» (suitable spectator) 16, ηνλ νπνίν ν Wollheim νξίδεη σο θάπνηνλ ζεαηή πνπ κπνξεί λα βηψζεη, λα αληηιεθηεί, λα θαηαλνήζεη, λα «εηζπξάμεη» φ,ηη ν θαιιηηέρλεο έλησζε θαηά θαη κε ηελ νινθιήξσζή ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ έξγνπ. 16 Wollheim, R., «On Pictorial Representation», ο.π., ς

16 1.2 Η Ιδεοκπαηική θευπία ηηρ ηέσνηρ καηά ηον Collingwood χκθσλα κε ηελ Ηδενθξαηηθή ζεσξία ηεο ηέρλεο, ε ηέρλε είλαη κηα πλεπκαηηθή δεκηνπξγία θαη ην έξγν ηέρλεο, είλαη απιψο ε αλαπαξάζηαζε ηεο. 17 Τπάξρνπλ δχν πξνβιήκαηα φκσο πνπ αθνξνχλ απηή ηε δήισζε. Πξψηνλ, ην πψο γλσξίδνπκε πνίεο ηδέεο αλαπαξηζηψληαη ζσζηά θαη πνίεο φρη, θαη δεχηεξνλ, πσο ππνλνείηαη φηη απηφ πνπ ππάξρεη ζην κπαιφ ηνπ θαιιηηέρλε είλαη ηέρλε, ελψ ε παξάζηαζε είλαη απιψο ε αλαπαξάζηαζε ηεο ηέρλεο. Απφ ηε ζηηγκή πνπ δελ έρνπκε πξφζβαζε ζην πλεπκαηηθφ απφζεκα ηνπ θαιιηηέρλε, δελ κπνξνχκε λα είκαζηε ζίγνπξνη εάλ απηφ πνπ βιέπνπκε είλαη θαιή ή θαθή αλαπαξάζηαζε ηεο ηδέαο. Ο Collingwood αλαθέξεη, φηη εάλ θάπνηνο δερηεί φηη ην έξγν ηέρλεο είλαη ηδέα, απηφ ζα ζεκαίλεη επίζεο φηη ην έξγν ηέρλεο είλαη θηινζνθία 18. ηελ θηινζνθία, νη ζθέςεηο θξίλνληαη απφ ηνλ ηξφπν πνπ εθθέξνληαη κε ηνλ Λφγν θαη ηφηε κπνξνχκε λα κηιήζνπκε γηα θαιέο ή θαθέο, έγθπξεο ή άθπξεο ζθέςεηο. ηε δσγξαθηθή ηέρλε, ν θαιιηηέρλεο ζπιιακβάλεη ηελ ηδέα, πνπ ζέιεη λα κνηξαζηεί θαη βαζηδφκελνο ζε απηήλ δεκηνπξγεί ην δσγξαθηθφ έξγν. χκθσλα κε ηνλ Collingwood, ε ηέρλε είλαη θαιή, κφλν εάλ ε ηδέα εθθξαζηεί ζσζηά. Δάλ ην απνηέιεζκα δελ εθθξαζηεί ζσζηά, ην έξγν ηέρλεο ή ε ηδέα πνπ ην δεκηνχξγεζε είλαη θαθή, ηφηε θαη ν δσγξάθνο ζα είλαη θαθφο. «Τν λα εθθξάζεηο ηελ Ιδέα άζρεκα, δελ είλαη έλαο ηξόπνο έθθξαζεο, ζεκαίλεη απνηπρία ηεο έθθξαζεο. Έλα θαθό έξγν ηέρλεο είλαη κηα δξαζηεξηόηεηα ζηελ νπνία ν θαιιηηέρλεο πξνζπαζεί λα εθθξάζεη κηα δεδνκέλε ηδέα, αιιά απνηπγράλεη.» 19 Ο Collingwood ζπλερίδεη ιέγνληαο φηη ν θαιιηηέρλεο, φπσο θαη ν ηερλνθξηηηθφο, ζα πξέπεη λα έρνπλ αδηάθζνξε ζπλείδεζε ψζηε λα θαζνξίζνπλ ην αλ ε ζπγθεθξηκέλε ηδέα ή ην ζπλαίζζεκα εθθξάζηεθαλ επηηπρεκέλα. Ο θαιιηηέρλεο δελ ζα πξέπεη λα παξαπιαλά ηνλ εαπηφ ηνπ ή ηνλ ζεαηή κε θαθά έξγα, αιιά ζα πξέπεη λα Collingwood, R.G., «Good art and bad Art», Art in theory , 2 nd edition, Blackwell, New York, 2002, ς. 538 Collingwood, R.G., ο.π. ς. 538 Collingwood, R.G., ο.π. ς

17 πξαγκαηνπνηεί κηα εηιηθξηλή δξάζε ηεο έθθξαζεο ηνπ. Ζ θαθή ηέρλε ζπλεπψο αλαγλσξίδεηαη σο παξαθζνξά ηεο ζπλείδεζεο Η Θεζμική θευπία ηηρ ηέσνηρ καηά ηον Dickie Ο Dickie εμεηάδεη ηνπο ζεζκνχο πνπ ηζρχνπλ ζηελ ηέρλε, κε ζθνπφ λα δηεπθξηλίζεη ην ηη είλαη ηέρλε θαη ην πψο έλα θαιφ έξγν ηέρλεο ζα πξέπεη λα είλαη. Απφ ηε ζηηγκή πνπ ε ηέρλε είλαη έλα πνιηηηζηηθφ δεκηνχξγεκα, ιεηηνπξγεί ζχκθσλα κε ηνπο θαλφλεο πνπ νξίδνπλ νη ζπκκεηέρνληεο ηνπ, θαη νη ηζρπξηζκνί πνπ ζέηεη απνδεηθλχνληαη σο αιεζείο ζην δεδνκέλν πιαίζην. Καηά ηε Θεζκηθή ζεσξία, έλα έξγν ηέρλεο είλαη ηέρλε ζπκθσλά κε ηε ζέζε πνπ θαηέρεη κέζα ζην πιαίζην ησλ ζεζκψλ ηεο ηέρλεο. Γηα παξάδεηγκα, εάλ έλα θαιιηηερληθφ δεκηνχξγεκα ηνπνζεηεζεί ζε έλα κνπζείν ή κηα γθαιεξί, ηφηε γίλεηαη ηέρλε. Ο Dickie αλαγλσξίδεη ηα έξγα ηέρλεο σο ηερλνπξγήκαηα αιιά επεθηείλεη ηνλ φξν. «Οηηδήπνηε θηηάρλεηαη από ηα ρέξηα ή ηηο ζθέςεηο ελόο αηόκνπ, αλαγλσξίδεηαη σο ηερλνύξγεκα θαη απηό κπνξεί λα είλαη πνηήκαηα, ρνξόο, πεξθόξκαλο.» 21 Με ηελ έλλνηα ηερλνχξγεκα, ζπλεζίδεηαη λα ζεσξνχκε έλα αληηθείκελν πνπ δηακνξθψλεηαη απφ ηα ρέξηα ελφο αηφκνπ γηα θάπνην ζπγθεθξηκέλν ζθνπφ. Καζεκεξηλά αληηθείκελα, φπσο ην «Η θξήλε» (εηθ. 1) ηνπ Duchamp ή άιια readymades, κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ γηα ην ζθνπφ ηεο ηέρλεο. Έηζη ινηπφλ, ζηελ πεξίπησζε πνπ έλαο θαιιηηέρλεο δεκηνπξγήζεη θάηη κε ζθνπφ λα θηηάμεη έλα έξγν ηέρλεο, ηφηε απηφ ην αληηθείκελν γίλεηαη έξγν ηέρλεο, αθνχ έρεη δεκηνπξγεζεί γηα ηνλ θφζκν ηεο ηέρλεο. Ο Dickie ην ζέηεη σο έμεο: «Ο ηζρπξηζκόο είλαη όηη, ηα έξγα ηέρλεο είλαη ηέρλε, σο απνηέιεζκα ηεο ζέζεο ή ηνπ κέξνπο πνπ θαηαιακβάλνπλ κέζα ζε κηα θαηεζηεκέλε πξαθηηθή, πνπ νλνκάδεηαη ν θόζκνο ηεο ηέρλεο.» Collingwood, R.G., ο.π. ς. 538 Dickie, G., «The new Institutional Theory of Art», Aesthetics and the Philosophy of Art, Wiley- Blackwell, New York, 2003, ς. 47 Dickie, G., ο.π., ς

18 Δικόνα 1 Σαπηφρξνλα φκσο πξνθχπηεη ην πξφβιεκα ηεο πνηφηεηαο ηνπ έξγνπ ηέρλεο. Ο Dickie ζπκθσλεί, φηη εάλ ν θαιιηηέρλεο δελ επηζπκεί λα δείμεη έλα ζπγθεθξηκέλν έξγν ή αλ νη επηκειεηέο κηαο έθζεζεο δελ ην δηαιέμνπλ, απηφ δείρλεη φηη απηφ ην έξγν είλαη θαηψηεξν απφ ηα ππφινηπα πνπ δηάιεμαλ, αιιά παξακέλεη σο έξγν ηέρλεο, απφ 18

19 ηε ζηηγκή πνπ δεκηνπξγήζεθε κε ζθνπφ λα γίλεη ηέρλε. Απιψο δελ πιεξνί ηα θξηηήξηα ηεο θαιήο ηέρλεο πνπ έζεζε ν θφζκνο ηεο ηέρλεο. 23 Οη επηινγέο πνπ γίλνληαη απφ ηνπο επαγγεικαηίεο ηνπ ρψξνπ, απεπζχλνληαη θάζε θνξά ζε δηαθνξεηηθφ θνηλφ, θαη σο απνηέιεζκα, νη ίδηνη ιεηηνπξγνχλ ζε δηαθνξεηηθά πεδία ηεο ηέρλεο θαη δηαθνξεηηθέο βαζκίδεο γλψζεο. ην πιαίζην ηεο ζρέζεο θαιιηηέρλε-ζεαηή, ζα πξέπεη θαη ηα δχν κέξε λα είλαη ζίγνπξα φηη απηφ πνπ βιέπνπλ είλαη πξαγκαηηθά ηέρλε. Απηφ φκσο πνπ θαιιηηέρλεο θαη ζεαηήο ζεσξνχλ σο ηέρλε, βαζίδεηαη ζε κηα ζπκθσλία ή ζχκβαζε. 24 Ο Dickie ηζρπξίδεηαη φηη δελ κπνξνχλ λα βξεζνχλ νξηζκνί γηα ην θαιφ έξγν ηέρλεο έμσ απφ ηνλ θφζκν ηεο ηέρλεο, αθνχ απηφο είλαη δεκηνχξγεκα ηεο θνπιηνχξαο θαη ηνπ πνιηηηζκνχ. Ζ ζεσξία ηνπ Dickie, καο δίλεη ηελ αίζζεζε φηη βαζηθά ην θαζεηί κπνξεί λα γίλεη έξγν ηέρλεο, απφ ηε ζηηγκή πνπ εμαξηάηαη απφ ηελ ζπκθσλία απηψλ πνπ απαξηίδνπλ ηνλ θφζκν ηεο ηέρλεο, αζρέησο εάλ ην νλνκάδνπλ ηέρλε ή φρη. Δάλ έλα έξγν εθηεζεί, απηφ θαη κφλν ζεκαίλεη φηη είλαη αμηφινγν. 1.4 Οι απότειρ ηος Wollheim για ηη θεζμική θευπία ην βηβιίν ηνπ «Painting as an art», ν Wollheim επηζεκαίλεη φηη ππάξρνπλ δηαθφξσλ εηδψλ δσγξάθνη. Πνιηηηθνί πνπ δσγξαθίδνπλ, επηρεηξεκαηίεο πνπ δσγξαθίδνπλ γηα ραιάξσζε, πιαζηνγξάθνη έξγσλ ηέρλεο (πνπ ηνπο ζεσξεί σο έλα ελδηαθέξνλ γθξνππ), ρηκπαηδήδεο πνπ δσγξαθίδνπλ, ςπραζζελείο πνπ δσγξαθίδνπλ γηα ζεξαπεία, κηθξά παηδηά θαη λήπηα πνπ δσγξαθίδνπλ, δσγξάθνη πνπ πιένλ δεκηνπξγνχλ γηα ηηο νηθνλνκηθέο απνιαβέο θαη ηελ επραξίζηεζε ησλ άιισλ θιπ. Δίλαη φινη ηνπο δσγξάθνη, θαλείο φκσο απφ απηνχο δελ είλαη θαιιηηέρλεο. «Υπάξρνπλ σζηόζν θαη δσγξάθνη πνπ είλαη θαιιηηέρλεο. Πνπ έγθεηηαη ε δηαθνξά; Τη είλαη απηό πνπ θάλεη έλα πίλαθα έξγν ηέρλεο θαη γηαηί;» Dickie, G., ο.π., ς. 52 Dickie, G., ο.π., ς. 54 Wollheim, R., «Painting as an Art», ο.π., ς

20 Γελ είλαη ε δσγξαθηθή δξαζηεξηφηεηα θαζεπαηήλ, πνπ θάλεη θάπνηνλ θαιιηηέρλε ή έλα πίλαθα, έξγν ηέρλεο. Ζ απάληεζε ζην εξψηεκα νθείιεηαη θάπνηεο θνξέο ζε εμσηεξηθνχο παξάγνληεο θαη θάπνηεο άιιεο ζε εζσηεξηθνχο. Ζ Θεζκηθή ζεσξία ηεο ηέρλεο ρξεζηκνπνηεί εθιεπηπζκέλεο θαη πεξίπινθεο απαληήζεηο σο πξνο ηα εξσηήκαηα. Καζψο κειεηάκε ηελ πιεζψξα αηζζεηηθψλ ζεσξηψλ κε αληηθξνπφκελεο απφςεηο, θαίλεηαη φηη ε Θεζκηθή ζεσξία ρξεζηκνπνηεί ηνπο επαγγεικαηίεο ηνπ ρψξνπ γηα λα πξνζθέξεη κηα μεθάζαξε απάληεζε. Δθζέζεηο κνπζείσλ, κπηελάιε θαη θξηηηθέο ηέρλεο παξνπζηάδνληαη σο ζαθείο δειψζεηο ηνπ πνία είλαη ε πνηνηηθή ηέρλε ζήκεξα. ε παγθφζκην επίπεδν ππάξρνπλ θαιιηηέρλεο πνπ ζεσξνχληαη ζεκαληηθνί θαη ζχκβνια ηεο ζχγρξνλεο ηέρλεο. πρλά αθνχκε δειψζεηο ηνπ ηχπνπ «ππέξνρν», «εμαηξεηηθό», «γλήζην ηαιέλην», «πξσηνπνξηαθό» πνπ αθνξνχλ ηα έξγα ηέρλεο θαη ηνπο δεκηνπξγνχο ηνπο. Ση ζεκαίλνπλ φκσο απηνί νη φξνη; Τπάξρεη ππνθεηκεληθφηεηα ζηελ θξίζε ησλ έξγσλ ηέρλεο; Σν γλήζην ηαιέλην ππάξρεη; Γηα πνην ιφγν, ε θξηηηθή αλαθνξηθά κε ην έξγν ελφο θαιιηηέρλε δηαθέξεη αλάκεζα ζε θξηηηθνχο; Γηα πνην ιφγν ηα δεκηνπξγήκαηα ηνπ ελφο θαιιηηέρλε θνζηίδνπλ ηα δεθαπιάζηα απφ ελφο άιινπ εμίζνπ αμηφινγνπ θαη ίζσο ηζάμηνπ θαιιηηέρλε; Γεκηνπξγνχληαη πάξα πνιιά εξσηήκαηα γχξσ απφ ην ηη είλαη απηφ πνπ θαζνξίδεη ηελ πνηφηεηα θαη ηελ αμία ελφο έξγνπ ηέρλεο ζηε ζχγρξνλε επνρή. Ο Wollheim δηαιέγεη ηηο απαληήζεηο πνπ δίλεη ε απιή κνξθή ηεο ζεσξίαο, θαζψο αληηιακβάλεηαη φηη ε πεξηπινθφηεηά ηεο θαζηζηά δπζλφεην ην πεξηερνκελφ ηεο ζε απηφ πνπ έρεη λα πξνζθέξεη απηή. Ο θνξκφο ηεο ζεσξίαο είλαη φηη έλαο δσγξαθηθφο πίλαθαο είλαη έξγν ηέρλεο φηαλ νη «εθπξόζσπνη» ηνπ θφζκνπ ηεο ηέρλεο ηνλ αλαγλσξίζνπλ σο ηέηνην. 26 Οη εθπξφζσπνη ζα πξέπεη λα ζεσξήζνπλ έλα πίλαθα σο έξγν ηέρλεο θαη απφ ηε ζηηγκή πνπ ζα ζεκειησζεί απηφ σο γεγνλφο, ν πίλαθαο κεηαηξέπεηαη ζε έξγν ηέρλεο. Απηφ καο νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη νη δσγξάθνη δεκηνπξγνχλ πίλαθεο θαη νη εθπξφζσπνη ηεο ηέρλεο δεκηνπξγνχλ έξγα ηέρλεο. 27 Καηά ηηο δεθαεηίεο ηνπ 50 θαη ηνπ 60 ν ηερλνθξηηηθφο Clement Greenberg θαζφξηδε ην πιαίζην ηεο αμίαο, ηεο πνηφηεηαο θαη ηεο θήκεο ελφο έξγνπ ηέρλεο θαη ησλ θαιιηηερλψλ. Με πνία θξηηήξηα ην έθαλε απηφ; Φαίλεηαη φηη νη εθπξφζσπνη ηνπ Wollheim, R., ο.π. ς. 14 Wollheim, R., ο.π. ς

21 θφζκνπ ηεο ηέρλεο, θαηέρνπλ ηε δχλακε θαη ην θνηλσληθφ ζηάηνπο ψζηε λα απνζεψλνπλ ή λα θαηαβαξαζξψλνπλ έλαλ δσγξαθηθφ πίλαθα. Μαο θάλεη λα αλαξσηηφκαζηε ζε πνην βαζκφ θαη κε πνίν ηξφπν έρνπλ εμαζθήζεη ηελ θξίζε, ην γνχζην, ηελ θξηηηθή ηνπο επθπΐα έηζη ψζηε νη πίλαθεο πνπ δηαιέγνπλ, λα πιεξνχλ ζπγθεθξηκέλα θξηηήξηα. Απηά ηα θξηηήξηα θαη νη ιφγνη πνπ ηνπο θάλνπλ λα ηαμηλνκνχλ ηα έξγα ηέρλεο, είλαη άγλσζηα γηα καο ηνπο ζεαηέο. Καη φκσο ζηε πεξίπησζε πνπ καο ηνπο εμεγήζνπλ θαη ηνπο γλσξίζνπκε, ηφηε απηνί ζα γίλνπλ γηα καο νη κνλαδηθνί ιφγνη πνπ ρξεηαδφκαζηε γηα λα αμηνινγήζνπκε έλαλ πίλαθα σο έξγν ηέρλεο. Απφ ηε ζηηγκή φκσο πνπ ζα θαηέρνπκε ηε γλψζε ησλ θξηηεξίσλ πνπ δηακνξθψλνπλ έλαλ πίλαθα σο έξγν ηέρλεο, ηφηε γηα πνην ιφγν λα ζπλερίζεη ε χπαξμε ηνλ εθπξνζψπσλ πνπ αμηνινγνχλ ηνλ πίλαθα θαη ζηε ζπλέρεηα δειψλνπλ ζην θνηλφ φηη πξφθεηηαη γηα έλα έξγν ηέρλεο; Φαίλεηαη φηη ε Θεζκηθή ζεσξία ρξεζηκνπνηεί ηνπο εθπξνζψπνπο ηνπ θφζκνπ ηεο ηέρλεο σο έλα δηαθνζκεηηθφ ζηνηρείν ηεο ζεσξίαο ηεο. Ζ ζεσξία απαιιάζζεη ηνπο εθπξνζψπνπο απφ ην λα δηθαηνινγήζνπλ ηηο θξίζεηο ηνπο αλαθνξηθά κε ηα έξγα ηέρλεο. Ο Wollheim αληηηίζεηαη ζηνλ θνξκφ ηεο ζεσξίαο ζε δχν βαζηθά ζεκεία. Ωο πξψηε αληίξξεζε, ζέηεη ην γεγνλφο φηη ζπλεηζθέξεη ζηελ απνκπζνπνίεζε ηεο ηέρλεο πεξηνξηδνληάο ηελ ζε ζπγθεθξηκέλα εμαθξηβσκέλα θνηλσληθά γεγνλφηα. ηελ πεξίπησζε πνπ ζα δερηνχκε απηή ηελ πιεπξά ηεο ζεσξίαο, ζα πξέπεη λα αλαξσηεζνχκε αλ ππάξρνπλ ηέηνηα γεγνλφηα φπσο απηά πνπ ηζρπξίδεηαη φηη θαηέρεη θαη πξέπεη λα ηα ζεσξήζνπκε σο δεδνκέλα ζηελ πνξεία θαηαλφεζεο ηεο ηέρλεο. Δάλ δελ ηα ζεσξήζνπκε δεδνκέλα, ηφηε ζα αξρίζνπκε λα ζέηνπκε εξσηήκαηα ζηνλ εαπηφ καο, φπσο; «Δίλαη αιήζεηα όηη ν θόζκνο ηεο ηέρλεο δηνξίδεη εθπξνζώπνπο; Καη αλ λαη, κε πνίν θξηηήξην ηνπο δηνξίδεη; Καη κε πνηόλ ηξόπν απηνί απνθαζίδνπλ ηη είλαη θαιό θαη ηη όρη;» 28 Γηα φιεο απηέο ηηο εξσηήζεηο, νη απαληήζεηο ζα πξνέξρνληαη απφ φξνπο θαη θαλφλεο πνπ έζεζε ν θφζκνο ηεο ηέρλεο. Οη ππνζηεξηθηέο ηεο ζεσξίαο ζα κπνξνχζαλ αηειψο λα ηζρπξηζηνχλ, γηα παξάδεηγκα, φηη ε αγνξά ελφο πίλαθα απφ έλα κνπζείν, πξνθχπηεη σο απνηέιεζκα ησλ επηινγψλ ησλ εθπξνζψπσλ ηνπ θφζκνπ ηεο ηέρλεο θαη φηη απηφ είλαη ην πιαίζην πνπ νξίδεη ην έξγν ηέρλεο. 28 Wollheim, R., ο.π. ς

22 Ζ δεχηεξε αληίξξεζε πξνθχπηεη απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ έξγνπ ηέρλεο, πνπ έζεζε ε ζεσξία, ζηε ζχγρξνλή ζπδήηεζε πεξί ησλ θαιψλ ηερλψλ. Γίλνληαο κηα εμσηεξηθή απάληεζε ζην εξψηεκα, ηη είλαη απηό πνπ θάλεη έλα πίλαθα έξγν ηέρλεο, δηαιέγεη κηα ηδηφηεηα ηνπ πίλαθα πνπ δελ έρεη θακία ζρέζε κε ηελ δσγξαθηθφηεηα ηνπ. Απηή είλαη ην ιέγεηλ ησλ θαηαμησκέλσλ δηνξηζκέλσλ εθπξνζψπσλ ηνπ θφζκνπ ηεο ηέρλεο. Καη απηφ ηζρχεη αθφκα θαη αλ ζπκπεξηιάβνπκε ζε απηνχο ηνλ ίδην ηνλ θαιιηηέρλε θαη απηά πνπ ζα δειψζεη, σο θαζνξηζηηθφ παξάγνληα ηεο αμίαο ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ. Απηφ πνπ θάλεη φκσο, έλαλ πίλαθα έξγν ηέρλεο είλαη απηφ πνπ δεκηνπξγεί ν ίδηνο ν θαιιηηέρλεο θαη φρη απηφ πνπ δειψλεη αλαθνξηθά κε ην έξγν ηνπ. ηε ζχγρξνλε επνρή, κε ηνλ πινπξαιηζκφ ησλ δσγξαθηθψλ ζηπι θαη ησλ δηαθφξσλ ηερλνηξνπηψλ, ν θάζε δσγξάθνο είλαη ζε ζέζε λα δεκηνπξγήζεη έλαλ πίλαθα, ρσξίο λα επηθεληξψλεηαη ζηνλ ηξφπν πνπ ζα αλαπαξαζηήζεη ηελ ηδέα ηνπ, αιιά ζην πψο ζα ηελ πξνβάιεη θαη ζα ηελ εμεγήζεη ζηνπο ζεαηέο. Σν ηίπνηα θαη ην ηπραίν απνθηνχλ αμία. Ζ ηπραηφηεηα ηεο ζηηγκήο απνθηάεη κεγαιχηεξν λφεκα απφ ηε δσγξαθηθφηεηα θαη ηνπο ιφγνπο ηνπ θαιιηηέρλε πνπ ηνλ ψζεζαλ λα δεκηνπξγήζεη ηνλ πίλαθα. Ζ αξρηθή ηδέα κεηαηξέπεηαη θαη αιιάδεη ζχκθσλα κε ηηο αλάγθεο ηνπ θφζκνπ ηεο ηέρλεο. Ο δσγξάθνο γίλεηαη έλαο ζνθηζηήο πνπ γλσξίδεη θαη έρεη απάληεζε γηα φια. Ζ δσγξαθηθή είλαη κηα πνξεία πξνο ηελ νινθιήξσζε ηνπ δσγξάθνπ σο αλζξψπνπ. Ξεθηλάεη απφ ηνλ πξνζσπηθφ ηξφπν πνπ αληηιακβάλεηαη ηελ ππαξμή ηνπ ζηελ θνηλσλία θαη παίξλνληαο αθνξκέο απφ ηνλ αηζζεηφ θφζκν, πξνζπαζεί σο θνηλσληθφ νλ, λα πξνβάιεη ηε καηηά ηνπ ζηνλ πεξηγπξφ ηνπ. Άιισζηε ρσξίο θνηλφ ίζσο λα κελ είρε ηελ αλάγθε ηεο δεκηνπξγίαο, κηαο δεκηνπξγίαο ηαπηφζεκεο κε ηε Φχζε πνπ πάληα πξνζπαζεί λα βειηηψζεη θαη λα εμηδαληθεχζεη. Δίλαη ιάζνο ην δεκηνχξγεκα ηνπ δσγξάθνπ λα πεξηνξίδεηαη ζηηο άπεηξεο εθδνρέο θαη εμεγήζεηο πνπ ν θαζέλαο κπνξεί λα ζέζεη. Ζ αξρηθή ηδέα, ν ηξφπνο πνπ ζα ηελ αλαπαξαζηήζεη, ηα ζπλαηζζήκαηα πνπ ζα ηνλ θαηαθιχδνπλ ηελ ζηηγκή ηεο δεκηνπξγίαο, ν ξφινο ηνπ σο ζεαηή δελ κπνξνχλ λα δηαγξάθνληαη κε απιέο ή θαη ζχλζεηεο εμεγήζεηο, πνπ δίλνληαη απφ ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο ηέρλεο, ράξηλ ηεο θαηαμησζήο ηνπ σο ζπνπδαίνπ θαιιηηέρλε. Ο ηξφπνο πνπ ζα παξαζέζεη ηηο ρξσκαηηθέο θφξκεο πάλσ ζηνλ θακβά γηα λα εθθξάζεη ην ζπλαηζζεκά ηνπ θαη λα γίλεη αληηιεπηφ απφ ηνπο ζεαηέο, είλαη απηφ πνπ δεκηνπξγεί έλα έξγν ηέρλεο. Ζ πνξεία ηνπ θαιιηηερληθνχ έξγνπ ηνπ δσγξάθνπ, απφ ηελ αξρηθή 22

23 ηδέα έσο ηελ ηειηθή δεκηνπξγία, δελ κπνξεί λα γίλεηαη κε φξνπο πνπ ζέηνπλ νη εθπξφζσπνη ηεο ηέρλεο κε εμεγήζεηο πνπ δηακνξθψλνπλ ην πιαίζην ηεο ζχγρξνλεο ηέρλεο, αλαηξψληαο θαη ππνβηβάδνληαο κε απηφλ ηνλ ηξφπν ην θαιιηηερληθφ δεκηνχξγεκα. Σν ηειηθφ απνηέιεζκα κπνξεί λα δηαπιαζηεί θαη λα αιιάμεη ζχκθσλα κε ηηο αλάγθεο ηεο αγνξάο κε ζθνπφ λα παξαπιαλήζεη ηνπο ζεαηέο, έηζη ψζηε λα ζεσξήζνπλ έλαλ πίλαθα σο έξγν ηέρλεο. 23

24 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΓΔΤΣΔΡΟ Η ζωγπαυική τέχνη και η αισθητική κπίση 2.1 Η αιζθηηική κπίζη Ζ εξκελεία ηνπ φξνπ αίζζεζε δηακνξθψλεηαη θαη αιιάδεη αλάινγα κε ηνλ ηξφπν πνπ ρξεζηκνπνηείηαη. Ζ ζεκαζία ηεο αιιάδεη πξψηνλ φηαλ πξνζδηνξίδεη ην αίζζεκα ηεο αξέζθεηαο ή ηεο δπζαξέζθεηαο, ζηελ πεξίπησζε πνπ ε παξάζηαζε ζρεηίδεηαη κφλν κε ην ππνθείκελν, ρσξίο λα πξνζθέξεη θακία γλψζε θαη δεχηεξνλ φηαλ θαηαδεηθλχεη ηελ παξάζηαζε ελφο αληηθεηκέλνπ θαη αλαθέξεηαη κφλν ζε απηφ. Με ηνλ φξν αίζζεζε ππνδειψλνπκε κηα αληηθεηκεληθή παξάζηαζε ησλ αηζζήζεσλ. 29 Ο Καλη, ζην βηβιίν ηνπ Η Κξηηηθή ηεο θξηηηθήο δύλακεο, δίλεη ζηελ θαιαηζζεζία, ηνλ εμήο νξηζκφ: «Η θαιαηζζεζία είλαη ε ηθαλόηεηα θξίζεσο ελόο αληηθεηκέλνπ ή ελόο ηξόπνπ παξαζηάζεσο βάζεη κηαο αξέζθεηαο ή κηαο δπζαξέζθεηαο, ρσξίο θαλέλα ζπκθέξνλ» 30. Ζ θαιαηζζεηηθή θξίζε «δε δηεθδηθεί ηίπνηε άιιν από ηελ θαζνιηθή θσλή ηθαλνπνίεζεο ρσξίο ηε κεζνιάβεζε ελλνηώλ» 31 δηεθδηθεί ζπλεπψο ηελ θαζνιηθφηεηα ηεο αηζζεηηθήο θξίζεο ηεο, ε νπνία ζα ζεσξείηαη έγθπξε απφ φινπο. Ζ θξίζε απηή θαζεαπηή δελ αμηψλεη κηα γεληθή απνδνρή, απιά ηελ απνδίδεη ζηνλ θαζέλα σο κηα πεξίπησζε ηνπ θαλφλα, πνπ πξνζδνθά λα επηβεβαηψζεη κέζσ ηεο ζπκθσλίαο ησλ άιισλ θαη φρη κέζσ ελλνηψλ. Μηα απφ ηηο ζπλεζέζηεξεο αηζζεηηθέο θξίζεηο πνπ θάλνπκε είλαη ε δήισζε «απηό είλαη σξαίν». Απηφ πνπ πξνθαιεί ελδηαθέξνλ ζηε ζπγθεθξηκέλε θξάζε, είλαη απηφ πνπ ππνλνείηαη, πνπ δελ είλαη άιιν, απφ ηνλ πξνζσπηθφ πξνζδηνξηζκφ «απηό είλαη όκνξθν γηα κέλα». Γηαηί ζεσξνχκε σο θπζηνινγηθφ λα παξαιείπνπκε ηνλ φξν «γηα κέλα»; Θα κπνξνχζακε λα πνχκε φηη εάλ δελ παξαιείςνπκε ηνλ φξν «γηα κέλα» δελ 29 Kant, I., «Η Κριτική της Κριτικής Ικανότητάς», μτφρ. Χ. Σαςάκοσ, Ροζσ, Ακινα, 2005, ς Kant, I., ο.π., ς Kant, I., ο.π., ς

25 ζα ππήξρε βάζε γηα νπνηνδήπνηε δηάινγν αλαθνξηθά κε ηελ αηζζεηηθή θξίζε ελφο έξγνπ ηέρλεο. Γηα λα έρνπκε έλα δηάινγν πνπ λα αθνξά ζηηο αηζζεηηθέο θξίζεηο, δελ κπνξνχκε λα ζέηνπκε ηζρπξηζκνχο γηα ηηο δηθέο καο ζέζεηο, νχηε λα ζέηνπκε ηζρπξηζκνχο πνπ ηζρχνπλ γηα φινπο, αιιά πξέπεη λα ππνζηεξίδνπκε πεπνηζήζεηο πνπ πξνβάινπλ ηελ πξνζσπηθή καο αληίδξαζε κπξνζηά ζε έλα έξγν ηέρλεο, έμσ απφ εκάο θαη ζην πιαίζην ηνπ δεκφζηνπ δηαιφγνπ, θαη πξνηηκφηεξν είλαη λα γίλεηαη έλαο ινγηθφο, κε επηρεηξήκαηα δηάινγνο, ρσξίο θνηλσληνινγηθέο παξαηεξήζεηο αλαθεξφκελεο ζηε θαηάζηαζε ηνπ θνηλνχ γνχζηνπ. Καηά ηελ πεξίνδν ηνπ κνληεξληζκνχ, ν πίλαθαο άξρηζε λα γίλεηαη κηα απιή εηθφλα θαη ην ζέκα, ην κήλπκα, ε ηδέα ηνπ θαιιηηέρλε, άξρηζαλ λα εμαθαλίδνληαη. Σν έξγν ηέρλεο πξνζεγγίδνληαλ, κφλν θνξκαιηζηηθά, ρσξίο λα έρεη ηδηαίηεξν λφεκα εάλ πξφθεηηαη γηα θαιή ή θαθή ηέρλε. Ζ δεκηνπξγία ελφο έξγνπ ηέρλεο είλαη κηα ηεξνηειεζηία. Ξεθηλάεη κε ηελ ηδέα ηνπ θαιιηηέρλε ηνπ πψο βιέπεη ηνλ θπζηθφ θφζκν, κε ηελ επηινγή ησλ πιηθψλ πνπ ζα ρξεζηκνπνηήζεη γηα λα πξνβάιεη ζηνλ θφζκν απηφ πνπ ληψζεη, ηνλ ηξφπν πνπ ζα ηα ρξεζηκνπνηήζεη γηα λα νπηηθνπνηήζεη ηα ζπλαηζζήκαηα θαη ηηο ζθέςεηο ηνπ, κε ην λα γίλεη ν ίδηνο ζεαηήο. 2.2 Immanuel Kant O Καλη ζην θεθάιαην ηνπ βηβιίνπ ηνπ ε «Η Κξηηηθή ηεο θξηηηθήο δύλακεο», πνπ αθνξά ηελ παξαγσγή ησλ θαζαξψλ αηζζεηηθψλ θξίζεσλ, αλαθέξεη φηη «ε αμίσζε κηαο αηζζεηηθήο θξίζεο λα ηζρύεη θαζνιηθώο γηα θάζε ππνθείκελν ρξεηάδεηαη σο θξίζε πνπ πξέπεη λα ζηεξίδεηαη ζε θάπνηα a priori αξρή, κηα παξαγσγή (δειαδή ηελ λνκηκνπνίεζε ηνπ ηζρπξηζκνύ ηεο), ε νπνία πξέπεη λα πξνζηεζεί ζηελ έθζεζε ηεο θξίζεο απηήο, εάλ βεβαίσο αθνξά ζε κηαλ αξέζθεηα ή απαξέζθεηα ιόγσ ηεο κνξθήο ηνπ αληηθείκελνπ» 32. Οη θαιαηζζεηηθέο θξίζεηο πνπ αλαθέξνληαη ζην σξαίν ηεο θχζεο είλαη ηέηνηνπ είδνπο. Ζ ζθνπηκφηεηα κηαο ηέηνηαο θξίζεο, βξίζθεη ππφζηαζε ζην αληηθείκελν θαη ζηελ κνξθή ηνπ, αλ θαη δελ δειψλεη ηε ζρέζε ηνπ κε άιια 32 Kant, I., ο.π., ς

26 αληηθείκελα κέζσ ελλνηψλ (ζε απηή ηε πεξίπησζε ζα γηλφηαλ ιφγνο γηα κηα γλσζηηθή θξίζε), «αιιά αθνξά ελ γέλεη κόλν ηελ πξόζιεςε απηήο ηεο κνξθήο, ζηνλ βαζκό πνπ εκθαλίδεηαη ζην πλεύκα ζε ζπκθσλία ηόζν κε ηελ ηθαλόηεηα ησλ ελλνηώλ όζν θαη κε ηελ ηθαλόηεηα ηεο παξνπζίαζήο ηνπο» 33. Γηα ηνλ Kant αξθεί λα ζηξαθνύκε ζηελ παξαγσγή ησλ θαιαηζζεηηθώλ θξίζεσλ πεξί ηεο νκνξθηάο ησλ πξαγκάησλ ηεο θύζεο, γηα λα ιύζνπκε ζην ζύλνιν ηνπ ην πξόβιεκα ηεο αηζζεηηθήο θξηηηθήο δύλακεο 34. Ζ κέζνδνο πνπ πξνηείλεη γηα ηελ παξαγσγή θαιαηζζεηηθψλ θξίζεσλ, έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη ε εγγχεζε ηεο λνκηκφηεηαο ηνπο, εκθαλίδεηαη κφλν φηαλ ε θξίζε απαηηεί αλαγθαηφηεηα, πξάγκα πνπ ηζρχεη θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο θαζνιηθήο ππνθεηκεληθφηεηαο. Μηα θαιαηζζεηηθή θξίζε δελ είλαη κηα γλσζηηθή θξίζε, νχηε κηα ζεσξεηηθή θξίζε πνπ έρεη σο αξρή ηεο κηα έλλνηα ηεο θχζεο ελ γέλεη. Ζ θαιαηζζεηηθή θξίζε ζπλίζηαηαη ζε απηφ: «όηη απνθαιεί έλα πξάγκα σξαίν κόλν θαηά ηελ ηδηόηεηα εθείλε, θαηά ηελ όπνηα ην πξάγκα θαζνξίδεηαη από ηνλ δηθό καο ηξόπν λα ην αληηιακβαλόκαζηε» 35. Σν ππνθείκελν είλαη απαξαίηεην λα κπνξεί λα θξίλεη απφ κφλν ηνπ, ρσξίο λα ρξεηάδεηαη λα ςάρλεη, κέζσ ηεο εκπεηξίαο, ηηο θξίζεηο ησλ άιισλ, νχηε λα εθθξάδεη εθ ησλ πξνηέξσλ κηα θξίζε a priori, απιά θαη κφλν κηκνχκελν ηνπο ππφινηπνπο, επεηδή ην αληηθεηκεληθφ αξέζεη θαζνιηθά. «Η θαιαηζζεζία αμηώλεη ηελ απηνλνκία. Η κεηαηξνπή ηεο θξίζεο ησλ άιισλ ζε πξνζδηνξηζηηθή αξρή ηεο θαιαηζζεζίαο νδεγεί ζηελ εηεξσλπκία» 36 αλαθέξεη ν Kant. Ωο πξψην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο θαιαηζζεηηθήο θξίζεο, ν Kant νξίδεη ηελ a priori θαζνιηθή εγθπξφηεηα. Ωο δεχηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ηεο ν Kant επηζεκαίλεη: «Η θαιαηζζεηηθή θξίζε δελ κπνξεί λα πξνζδηνξηζηεί κε απνδεηθηηθά επηρεηξήκαηα, ζαλ λα ήηαλ κόλν ππνθεηκεληθή» 37. ηαλ θάπνηνο δελ ζεσξεί σξαίν έλα αληηθείκελν δελ αλέρεηαη απφ θαλέλαλ λα ηνπ επηβάιιεη ηελ επηδνθηκαζία ηνπ, αθφκα θαη φηαλ απέλαληη ηνπ έρεη έλα ζχλνιν αηφκσλ. Σν ππνθείκελν θαηαιήγεη ζηε δηαπίζησζε φηη ε επηδνθηκαζία ησλ άιισλ δελ κπνξεί λα απνηειέζεη έγθπξε απφδεημε ηεο σξαηφηεηαο ελφο αληηθεηκέλνπ, θαζψο απηφ πνπ αξέζεη ζηνπο άιινπο, δελ κπνξεί πνηέ λα ρξεζηκεχζεη σο βάζε γηα κηα αηζζεηηθή θξίζε. Γλψξηζκα ηεο θαιαηζζεηηθήο θξίζεο είλαη φηη εθθέξεηαη πάληνηε ζαλ κηα εληθή θξίζε γηα έλα αληηθείκελν, πνπ αθφκα θαη αλ έρεη 33 Kant, I., ο.π., ς Kant, I., ο.π., ς Kant, I., ο.π., ς Kant, I., ο.π., ς Kant, I., ο.π., ς

27 ππνθεηκεληθή ηζρχ, ε αμησζή ηεο απεπζχλεηαη ζε φια ηα ππνθείκελα, ζαλ λα ήηαλ κηα αληηθεηκεληθή θξίζε. Ζ πξνζδηνξηζηηθή αηηία κηαο ηέηνηαο θξίζεο δελ κπνξεί λα πξνθχςεη κέζα απφ απνδεηθηηθά επηρεηξήκαηα, δελ κπνξεί λα ππάξρεη κηα ζεκειηψδεο αξρή φπνπ κπνξνχκε λα ππάγνπκε ηελ έλλνηα ελφο αληηθεηκέλνπ, γηα λα εμάγνπκε ην ζπκπέξαζκα φηη είλαη σξαίν. Σν ππνθείκελν αηζζάλεηαη ηελ επαξέζηεζε απφ ηελ παξάζηαζε ηνπ αληηθεηκέλνπ άκεζα. «Η θξηηηθή ηεο θαιαηζζεζίαο ζε ζρέζε κε ηελ παξάζηαζε κέζσ ηεο νπνίαο καο δίλεηαη έλα αληηθείκελν, είλαη ππνθεηκεληθή» 38. Μηα θαιαηζζεηηθή θαη κηα ινγηθή θξίζε παξνπζηάδνπλ κηα νκνηφηεηα ε νπνία έρεη λα θάλεη κε ηελ αμίσζε ηεο θαζνιηθφηεηαο θαη ηεο αλαγθαηφηεηαο, πνπ φκσο, ζηελ πεξίπησζε ηεο θαιαηζζεηηθήο θξίζεο, είλαη ππνθεηκεληθέο απφ ηε ζηηγκή πνπ δελ αλαθέξνληαη ζε έλλνηεο ηνπ αληηθεηκέλνπ. ην ζεκείν απηφ ηίζεηαη έλαο πξνβιεκαηηζκφο, ν νπνίνο ζπλίζηαηαη ζην γεγνλφο φηη αλ νη έλλνηεο ζε κηα θξίζε απνηεινχλ ην πεξηερφκελφ ηεο θαη ε θαιαηζζεηηθή θξίζε δελ πξνζδηνξίδεηαη κέζσ ελλνηψλ, ην κφλν πνπ κπνξεί λα απνηειεί ζεκέιην ηεο είλαη ν ππνθεηκεληθφο κνξθηθφο φξνο κηαο θξίζεο ελ γέλεη. «Ο ππνθεηκεληθόο όξνο όισλ ησλ θξίζεσλ είλαη ε ίδηα ε δπλαηόηεηα ζρεκαηηζκνύ ησλ θξίζεσλ, δειαδή ε θξηηηθή δύλακε» 39. Γηα λα θάλνπκε ρξήζε ηεο θξηηηθήο ηθαλφηεηαο ζε ζρέζε κε κηα παξάζηαζε, κέζσ ηεο νπνίαο καο δίλεηαη έλα αληηθείκελν, απαηηείηαη ε ελαξκφληζε ηφζν ηεο θαληαζίαο φζν θαη ηεο λφεζεο. Βέβαηα, απφ ηε ζηηγκή πνπ ε θαιαηζζεηηθή θξίζε, δελ ζεκειηψλεηαη ζε έλλνηεο ηνπ αληηθεηκέλνπ, ζπλίζηαηαη κφλν «ζηελ ππαγσγή ηεο θαληαζίαο ζηνλ όξν πνπ επηηξέπεη ζηε λόεζε λα βαίλεη από επνπηείεο ζε έλλνηεο» 40. ην ίδην πιαίζην, φπσο αλαθέξεη ν Kant, «Η θαιαηζζεηηθή θξίζε πξέπεη λα βαζίδεηαη απιώο ζηελ αίζζεζε ηεο ακνηβαίαο ελίζρπζεο ηεο θαληαζίαο κέζα ζηελ ειεπζεξία ηεο θαη ηεο λόεζεο κέζα ζηε λνκνηέιεηα ηεο» 41. χκθσλα ινηπφλ κε ηνλ Kant, γηα λα εληνπίζνπκε ηελ αξρή ηεο λνκνηέιεηαο ε νπνία πξνάγεηαη απφ ηελ παξαγσγή ησλ θαιαηζζεηηθψλ θξίζεσλ, πξέπεη λα θαζνδεγνχκαζηε κφλν απφ ηα κνξθηθά ραξαθηεξηζηηθά απηψλ ησλ θξίζεσλ, κφλν απφ ηε ινγηθή ηνπο κνξθή. 38 Kant, I., ο.π., ς Kant, I., ο.π., ς Kant, I., ο.π., ς Kant, I., ο.π., ς

28 Οη θαιαηζζεηηθέο θξίζεηο είλαη ζπλζεηηθέο θξίζεηο, επεηδή μεπεξλνχλ ηφζν ηελ έλλνηα φζν θαη ηελ επνπηεία ηνπ αληηθεηκέλνπ, κε ζπλέπεηα ε ηειεπηαία λα πεξηνξίδεηαη ζην αίζζεκα ηεο επαξέζθεηαο ή ηεο δπζαξέζθεηαο, θάηη πνπ δελ απνηειεί γλψζε. Οη θαιαηζζεηηθέο θξίζεηο είλαη a priori θξίζεηο ζε ζρέζε κε ηε ζπλαίλεζε ηνπ θαζελφο, παξφιν πνπ ην θαηεγφξεκα ηεο πξνζσπηθήο επαξέζθεηαο είλαη εκπεηξηθφ. Ο Kant δηεξσηάηαη «πώο είλαη δπλαηέο νη a priori ζπλζεηηθέο θξίζεηο» 42. Ζ επαξέζηεζε πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ θαιαηζζεζία πξέπεη λα ζπλνδεχεη άκεζα ηελ θξίζε πνπ εθθέξεηαη πξηλ απφ νπνηαδήπνηε έλλνηα. πλεπψο «όιεο νη θαιαηζζεηηθέο θξίζεηο είλαη εληθέο, αθνύ δελ ζπλδένπλ ην θαηεγόξεκα ηεο ηθαλνπνίεζεο κε κηα έλλνηα, αιιά κε κηα δεδνκέλε εληθή εκπεηξηθή παξάζηαζε» 43. ε κηα θαιαηζζεηηθή θξίζε απηφ πνπ είλαη a priori είλαη ε θαζνιηθή εγθπξνηεηά ηεο θαη φρη ε ίδηα ε επαξέζηεζε. Απφ ηε ζηηγκή πνπ δελ γίλεηαη ιφγνο γηα κηα εκπεηξηθή θξίζε αιιά γηα κηα θξίζε πεξί ηεο σξαηφηεηαο ελφο αληηθεηκέλνπ, θαη γηα ηνλ θαζέλα απηή ε ηθαλνπνίεζε είλαη αλαγθαία, κηιάκε γηα κηα a priori θξίζε. ε κηα θξίζε ελφο αληηθεηκέλνπ ησλ αηζζήζεσλ πξέπεη λα έρνπκε ηε δπλαηφηεηα λα απαηηνχκε απφ ηνλ θαζέλα ηελ επαξέζηεζε. Ζ παξαγσγή ησλ θαιαηζζεηηθψλ θξίζεσλ είλαη εχθνιε, θαζψο «ην κόλν πνπ ππνζηεξίδεη είλαη όηη έρνπκε ην δηθαίσκα λα πξνϋπνζέηνπκε κε θαζνιηθό ηξόπν ζε θάζε άλζξσπν ηνπο ίδηνπο ππνθεηκεληθνύο όξνπο ηεο θξηηηθήο δύλακεο, πνπ ζπλαληνύκε κέζα καο θαη όηη έρνπκε ππαγάγεη ζε απηνύο ζσζηά ην δεδνκέλν αληηθείκελν» Clement Greenberg Ο Clement Greenberg ( ), ζεσξείηαη έλαο απφ ηνπο πην ζεκαληηθνχο ηερλνθξηηηθνχο, πνπ δηακφξθσζε ηελ ηζηνξία θαη ηελ θξηηηθή ηεο ηέρλεο. Γλψξηζε ζην θνηλφ θαη ζηνλ θφζκν ηεο ηέρλεο, ηνλ Αθεξεκέλν Δμπξεζηνληζκφ. Πίζηεπε ζηελ ηεξαξρία θαη ηελ θπξηαξρία ηεο αλψηεξεο ηέρλεο, απέξξηπηε δεκνθηιή θηλήκαηα ηεο 42 Kant, I., ο.π., ς Kant, I., ο.π., ς Kant, I., ο.π., ς

29 ηέρλεο θαη έβιεπε ηελ θαιιηηερληθή παξάδνζε σο ηελ αιιαγή ησλ δηαθφξσλ θαιιηηερληθψλ ζηπι, πνπ δήισλαλ ηελ θαιιηηερληθή κεγαινθπΐα. πσο αλαθέξεη ζην δνθίκην ηνπ, κε ηίηιν «Avant-garde attitudes» (1968) 45, αθφκα θαη ε ζχγρξνλε ηέρλε είλαη κηα ζπλέρεηα ηεο θαιιηηερληθήο παξάδνζεο πνπ έζεζαλ νη Μεγάινη Εσγξάθνη ηνπ παξειζφληνο. Θεσξνχζε φηη δελ ρξεηάδεηαη λα εμεηάζνπκε ζπγθεθξηκέλα έξγα ηέρλεο κε δηαθνξεηηθέο ηερλνηξνπίεο θαη ζηπι, γηα λα θαηαλνήζνπκε εάλ είλαη ή δελ είλαη θαιφ έλα έξγν ηέρλεο. Ωο γλήζηνο θνξκαιηζηήο, είρε μερσξηζηέο θαηεγνξίεο πνπ εθάξκνδε ζε φια ηα έξγα κε ζθνπφ λα ηα αμηνινγήζεη. Τπήξραλ ζηπι, φπσο ν αθεξεκέλνο εμπξεζηνληζκφο θαη θαιιηηέρλεο φπσο ν Pollock θαη ν Picasso, πνπ ν Greenberg ηνπο ζεσξνχζε ελδηαθέξνληεο θαη θαινχο, ελψ απφξξηπηε εληειψο άιια ζηπι, φπσο ηελ πνπ-αξη ή ηελ ελλνηνινγηθή ηέρλε, ραξαθηεξίδνληαο ηεο σο άρξεζηεο θαη παξαθκηαθέο, θαζψο θαηά ηε γλψκε ηνπ δελ είραλ θακηά ζρέζε κε ηελ έλλνηα ηεο ηέρλεο. Με ηνλ Αθεξεκέλν Δμπξεζηνληζκό ηζρπξίδεηαη φηη ε ηέρλε επηζηξέθεη ζηνλ εαπηφ ηεο θαη γη απηφ δελ ρξεηαδφηαλ λα είλαη πιένλ αλαπαξαζηαηηθή, θαζψο μεθεχγεη πιένλ απφ ηελ κίκεζε, επεηδή λφεκα θαη πεξηερφκελν είλαη ειεπζέξα λα ελσζνχλ πάλσ ζηε δσγξαθηθή επηθάλεηα. Απηή ηελ έλσζε ζεσξνχζε δείγκα πςειήο ηέρλεο. Γηα ηνλ Greenberg, κφλν ε πςειή ηέρλε κπνξνχζε λα δεκηνπξγήζεη κηα απζεληηθή αηζζεηηθή εκπεηξία ζηνλ ζεαηή. Έιεγε φηη γηα λα ζσζεί απηή ε πςειή ηέρλε ζα πξέπεη λα δηαρσξηζηεί απφ ηηο κάδεο, δηφηη ε κάδα δηαθζείξεη, αιινηψλεη. Γηα λα εμεγήζεη ηη ελλνεί ιέγνληαο πςειή ηέρλε, ζην πξψηκν δνθίκην ηνπ «Avantgarde and kitsch» (1939) 46, ζχγθξηλε ηα έξγα ηνπ Ρψζνπ ξεαιηζηή Ilya Repin (εηθ. 2), κε ηα έξγα ηνπ Picasso (εηθ. 3). Σα έξγα ηνπ Repin είλαη κνξθηθά, επθνινλφεηα θαζψο ππάξρεη κηα ζπλέρεηα ζηα έξγα ηνπ θαη κηα δξακαηνπνίεζε ηεο δσήο. Γηα λα θαηαλνήζνπκε ηα έξγα ηνπ δελ ρξεηάδεηαη ηδηαίηεξε πξνζπάζεηα θαζψο κπνξνχκε λα δνχκε φηη εθθξάδεη ηελ πξαγκαηηθφηεηα θαη ηνλ αγψλα ησλ θαηαπηεζκέλσλ, ην εχξνο ηεο δπζηπρίαο ησλ αλζξψπσλ θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο θπξηαξρίαο ησλ ηζάξσλ ζηε Ρσζία. 45 Greenberg, C., «Avant-garde and kitsch», Partizan review, 1939, ς Greenberg, C., «Avant-garde attitudes: new art in the sixties», Power Institute of Fine Arts, University of Sydney,

30 Δικόνα 2 Δικόνα 3 Ο Greenberg ζεσξνχζε φηη ηα έξγα ηνπ ζπκίδνπλ ζαπνπλφπεξα, ζηελ νπνία ην δξάκα ζρεηίδεηαη κε ηελ πξαγκαηηθή δσή ρσξίο λα ρξεηάδεηαη λα θάλνπκε θάπνηα ηδηαίηεξε πλεπκαηηθή δηεξγαζία γηα λα ην αλαγλσξίζνπκε. ηελ πεξίπησζε ηνπ Picasso, ζηα θπβηζηηθά ηνπ έξγα, ζπλαληάκε έλα εληειψο δηαθνξεηηθφ είδνο θαιιηηερληθήο δεκηνπξγίαο, πνπ ν Greenberg αλαγλσξίδεη σο πςειή ηέρλε. Κνηηψληαο έλα έξγν ηνπ Picasso, ν ζεαηήο πξέπεη λα ην κειεηήζεη, θαη λα θάλεη κηα πξνζπάζεηα λα ην θαηαλνήζεη, θαζψο θφξκα θαη πεξηερφκελν ζπκπιέθνληαη κέζα ζηελ αθαίξεζε, δειψλνληαο ηελ παξνπζία ηνπο θαη ην λφεκα ηνπο. Ο Greenberg επέζηξεςε ζηελ ηδέα ηεο ηέρλεο γηα ηελ ηέρλε (l art pour l art), νπνχ ε ηέρλε θαλεξψλεηαη ζε κηα πςειή ειίη θαη ε πςειή ηέρλε κπνξεί λα δεκηνπξγεζεί κφλν ζε κηα αηκφζθαηξα πςειήο θνπιηνχξαο. Ο Greenberg κηινχζε γηα ήξσεο ηηο δσγξαθηθήο θαη γηα δηαρξνληθά θαη εθήκεξα δσγξαθηθά ζηπι. Σνλ Αθεξεκέλν Δμπξεζηνληζκό πνπ απηφο αλέδεημε, ηνλ εθηηκνχζε γηα ηελ δηαρξνληθφηεηα ηνπ, ηελ «αγλνία» πνπ έδεηρλε γηα ην ζέκα, ηελ έιιεηςε ηεο θηγνχξαο, ηελ πξνζνρή ηνπ σο πξνο ην ζεβαζκφ ηεο δηζδηάζηαηεο κνξθήο ηνπ πίλαθα, πνπ ήηαλ ηα ηδαληθά ζεκεία γηα λα ζεκειηψζεη ηελ θνξκαιηζηηθή ηνπ θξηηηθή. Σνλ δηέθξηλε σο έλα δείγκα «πςειήο ηέρλεο» πνπ κπνξεί λα είλαη πξνζβάζηκε κφλν απφ ηνπο «επαγγεικαηίεο» ηνπ ρψξνπ ηεο ηέρλεο. 30

31 Δθηφο ηνπ γεγνλφηνο φηη ήηαλ ηερλνθξηηηθφο θαη αλαγλσξηδφηαλ σο «ν άλζξσπνο πνπ ζα κπνξνύζε λα θάλεη ηελ θαιύηεξε πνηνηηθά θξηηηθή, ζηε ζηηγκή», ζπλέβαιε ζεκαληηθά ζηελ ηζηνξία ηεο ηέρλεο παγθνζκίσο. Ο Greenberg καδί κε ηνλ Michael Fried, ζεσξνχληαη σο νη ηειεπηαίνη κεγάινη κνληέξλνη θξηηηθνί, πνπ ππεξαζπίδνληαλ ηελ πςειή ηέρλε θαη ηνλ θνξκαιηζκφ. Μέρξη λα απνθεξχμεη ν ίδηνο ηνλ θνξκαιηζκφ, νη απαληήζεηο ηνπ γηα ην ηη θαζνξίδεη έλα έξγν ηέρλεο, ήηαλ ζπγθεθξηκέλεο γηα ηνλ θφζκν ηεο ηέρλεο. Ο θαιιηηέρλεο αλαγλσξηδφηαλ σο κηα κεγαινθπΐα, πνπ δεκηνπξγνχζε έλα αηψλην αξηζηνχξγεκα, αλεμάξηεηα απφ ζέκα θαη πεξηερφκελν θαη ε πνηφηεηα ηεο δεκηνπξγίαο, ήηαλ θπξηφηεξε απφ ην απνηέιεζκα. Σν έξγν ηέρλεο κπνξνχζε λα εξκελεπηεί θαη λα μεδηπισζεί απφ ην «εθπαηδεπκέλν κάηη» πνπ κπνξνχζε λα δεη ηελ ηδεαηή κνξθή. 2.4 Arthur Danto Ο Arthur Danto ζην «The Appreciation and Interpretation of Works of Art» 47, επηζεκαίλεη φηη ην γνχζην είλαη «ην παξάδεηγκα από απηό πνπ δελ κπνξεί λα ακθηζβεηεζεί ινγηθά» 48. ην «The Artwold» πνπ εθδφζεθε ζην Journal of Philosophy (1964) 49, ηζρπξίδεηαη φηη είλαη απαξαίηεηε πξνυπφζεζε ηεο ηέρλεο, ηνπιάρηζηνλ ζε θάπνηεο θπζηθέο φςεηο ηνπ έξγνπ ηέρλεο, λα αλαγλσξίδεηαη σο λα αλαπαξηζηά θάηη πνπ θαίλεηαη ζηελ δσγξαθηθή επηθάλεηα λα έρεη γίλεη εζειεκέλα. Απηφ ζεκαίλεη, φηη ζε έλα πίλαθα, κηα ιεπθή θειίδα κπνξεί λα αλαπαξηζηά ηνλ Ίθαξν ή απιψο κηα θειίδα άζπξνπ ρξψκαηνο. Σν θιεηδί είλαη φηη απηή ε θειίδα δελ είλαη απιψο κηα θειίδα αιιά έλα ελ δπλάκεη αληηθείκελν πξνο εξκελεία απφ ην θνηλφ πνπ ζα ηελ δεη. Δπνκέλσο κπνξνχκε λα δνχκε ηελ θειίδα θαη λα πνχκε, «Απηφ είλαη ν Ίθαξνο», μέρσξα απφ ην γεγνλφο φηη ν Ίθαξνο είλαη έλα θαληαζηηθφ πξφζσπν θαη φρη κηα θειίδα ρξψκαηνο. 47 Danto, A., «The Appreciation and Interpretation of Works of Art», The Philosophical Disenfranchisment of Art, Columbia, ς Danto, A., ο.π., ς Danto, A., «The Artworld», The Journal of Philosophy 61, 1964, ς

32 ηαλ απνηηκνχκε έλα έξγν ηέρλεο ε ιέμε είλαη, αιιάδεη ζεκαζία θαη ζεκαίλεη αλαπαξηζηά, αληί γηα ην είλαη παξόκνην. Έηζη δελ ππάξρεη ηίπνηα λα δνχκε ζην έξγν θαζεαπηφ πνπ καο επηηξέπεη λα αλαγλσξίζνπκε ηη αλαπαξηζηά, θαζψο έλαο δσγξάθνο κπνξεί λα αλαπαξαζηήζεη νηηδήπνηε κε νπνηνδήπνηε ηξφπν. Έηζη θαη ν πίλαθαο δελ έρεη θάηη πάλσ ηνπ, ψζηε λα ηνλ αλαγλσξίδνπκε σο έξγν ηέρλεο. Δδψ ρξεηάδεηαη ην είλαη ηεο θαιιηηερληθήο ηαύηηζεο, θαζψο ρσξίο απηφ δελ κπνξνχκε λα δνχκε ηα έξγα ηέρλεο. Πσο φκσο απηή ε θαιιηηερληθή ηαχηηζε ζπκβαίλεη; Ο Danto επηζεκαίλεη: «Απηό πνπ ελ ηέιεη θάλεη ηε δηαθνξά αλάκεζα ζε έλα θνπηί Brillo θαη ζε έλα έξγν ηέρλεο ην νπνίν απνηειείηαη από έλα θνπηί Brillo, είλαη κηα ζπγθεθξηκέλε ζεσξία ηεο ηέρλεο. Δίλαη ε ζεσξία πνπ ην αλπςώλεη ζηνλ θόζκν ηεο ηέρλεο θαη πνπ ην δηαηεξεί ώζηε λα κελ ππνπέζεη ζην πξαγκαηηθό αληηθείκελν πνπ νπζηαζηηθά είλαη. Βέβαηα, δίρσο ηε ζεσξία, είλαη αδύλαην λα ην δεη θάπνηνο σο ηέρλε θαη πξνθεηκέλνπ λα ην δεη σο θνκκάηη ηνπ θόζκνπ ηεο ηέρλεο ρξεηάδεηαη λα έρεη θαηαλνήζεη αξθεηά θαιά ηηο θαιιηηερληθέο ζεσξίεο, όπσο επίζεο θαη ζε ζεκαληηθό βαζκό ηελ ηζηνξία ηεο πξόζθαηεο λενϋνξθέδηθεο δσγξαθηθήο. Απηό [ην θνπηί Brillo] δε ζα κπνξνύζε λα είλαη ηέρλε πξηλ πελήληα ρξόληα... ν θόζκνο πξέπεη λα είλαη έηνηκνο γηα ζπγθεθξηκέλα πξάγκαηα θη ν θόζκνο ηεο ηέρλεο όρη ιηγόηεξν από ηνλ πξαγκαηηθό θόζκν. Δίλαη ν ξόινο ησλ θαιιηηερληθώλ ζεσξηώλ απηέο ηηο κέξεο, όπσο θαη πάληνηε, λα θάλνπλ ηνλ θόζκν ηεο ηέρλεο θαη ηελ ηέρλε δπλαηή». 50 Ο Danto ζην The Artwold, αζρνιείηαη εθηελψο κε ην ζέκα πσο είλαη δπλαηφλ λα δνχκε θάηη σο έξγν ηέρλεο. Ο Danto ηζρπξίδεηαη: Υπάξρεη έλα είδνο είλαη πνπ δηαθξίλεηαη έληνλα ζε δειώζεηο πνπ αθνξνύλ ηα έξγα ηέρλεο θαη πνπ δελ είλαη νύηε ην είλαη ηεο ηαπηόηεηαο, νύηε ηεο θαηεγόξεζεο, νύηε είλαη ην είλαη ηεο ύπαξμεο, νύηε ηεο ηαύηηζεο, νύηε έλαο εηδηθόο ηύπνο είλαη, θαηαζθεπαζκέλνο λα εμππεξεηεί έλα θηινζνθηθό ζθνπό. Παξόια απηά βξίζθεηαη ζε θνηλή ρξήζε Σε αλαδήηεζε κηαο ιέμεο 50 Danto, A., ο.π., ς

33 ζα ην νλνκάζσ απηό, ην είλαη ηεο θαιιηηερληθήο ηαύηηζεο (is of artistic identification) ζε θάζε πεξίπησζε ζηελ νπνία ρξεζηκνπνηείηαη ην α ζα ππνθαζηζηά θάπνηα ζπγθεθξηκέλε θπζηθή ηδηόηεηα ή έλα θπζηθό ηκήκα ελόο αληηθεηκέλνπ θαη ηέινο, γηα λα είλαη θάηη έξγν ηέρλεο είλαη αλαγθαία ζπλζήθε θάπνην ηκήκα ή θάπνηα ηδηόηεηα ηνπ λα πξνζδηνξίδεηαη από ην ππνθείκελν ηεο πξόηαζεο, ην νπνίν ζα θάλεη ρξήζε απηνύ ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ηύπνπ είλαη. 51 πκθσλά κε ηνλ Danto, ην είλαη ηεο θαιιηηερληθήο ηαχηηζεο είλαη απηφ πνπ κεηακνξθψλεη έλα απιφ αληηθείκελν ζε έξγν ηέρλεο. Θέηεη ζηελ νπζία κηα απαξαίηεηε ζπλζήθε γηα ηνλ νξηζκφ ηεο έλλνηαο ηέρλε θαη ηελ δηαδηθαζία εξκελείαο ηνπ έξγνπ ηέρλεο. 2.5 Ernst Hans Josef Gombrich ηελ ζχγρξνλε επνρή ε ζπδήηεζε μεθηλάεη κε αθνξκή ην έξγν ηνπ Gombrich. Ζ ζπκβνιή ηνπ μεθηλάεη κε ηε δεκνθηιέζηαηε ηζηνξία ηέρλεο The Story of Art ( Τν Φξνληθό ηεο Τέρλεο, 1950) 52, θαη ζπλερίδεη κε αλαιχζεηο πάλσ ζηελ ςπρνινγία ηεο νπηηθήο αληίιεςεο θαη ζηελ εμέιημε ησλ δηαθφξσλ δσγξαθηθψλ ζηπι ζηα βηβιία ηνπ Art and Illusion ( Τέρλε θαη ςεπδαίζζεζε, 1960) 53 θαη αξγφηεξα ζην The Image and the Eye 54. ε απηά ηα δπν βηβιία έδσζε έκθαζε ζην λα παξνκνηάζεη ηελ ζέαζε ελφο πίλαθα κε ηελ εκπεηξία ηνπ λα βιέπνπκε έλα θπζηθφ αληηθείκελν. Απηφ νδήγεζε πνιινχο ζην λα ζεσξνχλ φηη νη δσγξαθηθνί πίλαθεο είλαη ζηελ νπζία ςεπδαηζζήζεηο πνπ, θαηά θάπνην ηξφπν, εμαπαηαλ ηνπο ζεαηέο έηζη ψζηε λα λνκίδνπλ φηη βιέπνπλ ην ίδην ην αληηθείκελν, αληί γηα ηελ απεηθφληζε ηνπ αληηθεηκέλνπ. 51 Danto, A., ο.π., ς Gombrich, E.H, The Story of Art, Phaidon, London, Gombrich, E.H, Art and Illusion, A Study in the Psychology of Pictorial Representation, Phaidon, London, Gombrich, E.H., «The Image and the Eye. Further Studies in the Psychology of Pictorial Representation», Phaidon, Oxford,

34 Σν Υξνληθφ ηεο Σέρλεο μεθηλαεη κε ηε δήισζε «Η Τέρλε δελ ππάξρεη. Υπάξρνπλ κόλν νη θαιιηηέρλεο» 55. χκθσλα κε απηφ, ν Gombrich ππνζηεξίδεη φηη ε ηδέα ηεο Σέρλεο θαιχπηεη φια ηα αληηθείκελα ηα νπνία έρνπλ ήδε ηαμηλνκεζεί αλαδξνκηθά θαη γηα ην ιφγν απηφ ε ηδέα ηεο ηέρλεο κπνξεί λα γίλεη ζσζηά θαηαλνεηή κφλν σο ηζηνξηθή αιιεινπρία ή ηζηνξηθή αιπζίδα, θάζε θξίθνο ηεο νπνίαο ζπλερψο αλαλεψλεη ηελ ηδέα. Απηφ πνπ πξναλαθέξζεθε είλαη έλα ηζρπξφ επηρείξεκα γηα ηελ ηζηνξία ηεο ηέρλεο. Ωζηφζν εάλ ε ηέρλε είλαη απιά θαη κφλν ε ηζηνξία ησλ θαιιηηερλψλ γελλάηαη ην εξψηεκα: πώο κπνξεί θαλείο λα πεξηγξάςεη ηε δξαζηεξηόηεηα ησλ θαιιηηερλώλ; χκθσλα κε ηνλ Gombrich ε δξαζηεξηφηεηα απηή είλαη απιά ε πξφνδνο ηεο αλαπαξάζηαζεο. Βέβαηα ε αλαπαξάζηαζε δελ πξέπεη λα γίλεηαη πεξηνξηζκέλα θαηαλνεηή σο δσγξαθηθή απεηθφληζε, σζηφζν ν Gombrich ηζηνξηθά εζηηάδεη ην ελδηαθέξνλ ηνπ, ζηηο πιαζηηθέο ηέρλεο θαη δίλεη εμέρνπζα ζέζε ζηε δσγξαθηθή. Απηή ε αθνζίσζε ζηελ πξφνδν ηεο απεηθφληζεο εηζάγεη έλα δεχηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ζηνηρείν ηεο άπνςεο ηνπ ηδίνπ πάλσ ζηελ ηζηνξία ηεο ηέρλεο. Δίλαη ε ηδέα φηη ε εμέιημε ησλ εηθφλσλ είλαη πξννδεπηηθή θαη απφιπηε θαη έρεη κηα ηζηνξία πέξα απφ ηελ φπνηα παξάδνζε ή ηελ φπνηα εθδνρή ηεο ηέρλεο. Ζ εμέιημε ηεο δπηηθήο δσγξαθηθήο παξάδνζεο κπνξεί λα ζεσξεζεί σο ζχλνιν αλαθαιχςεσλ πνπ αθνξνχλ ηε θχζε ηεο νπηηθήο αληίιεςεο, ππνζηεξηδφκελε απφ νπηηθά θαη γεσκεηξηθά ζηνηρεία. Γηα παξάδεηγκα, νη πίλαθεο πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ηελ πξννπηηθή αλαπαξηζηνχλ έλα αληηθείκελν, έλα ζέκα κε ηνλ ηξφπν πνπ ζα ην βιέπακε ζηελ πξαγκαηηθφηεηα. Απηή είλαη ε ζέζε ηνπ Gombrich γηα ην πψο ε αλαπαξάζηαζε ζρεηίδεηαη κε ηελ ηζηνξία ηεο ηέρλεο. Με ην βηβιίν ηνπ Τέρλε θαη Χεπδαίζζεζε θαη κε ηα επηρεηξεκαηά ηνπ γηα ηελ εμέιημε ηεο δσγξαθηθήο ζέηεη ηηο βάζεηο ηεο ηινπδηνληζηηθήο ζεσξίαο ηνπ. Πξνέθπςαλ φκσο πνηθίιεο αληηδξάζεηο πνπ επηθεληξψζεθαλ ζηε ζέζε ηνπ γηα ηελ ςεπδαίζζεζε. Θεσξεί φηη ν ζεαηήο πνπ βιέπεη έλα πίλαθα πνπ απεηθνλίδεη έλα νπνηνδήπνηε αληηθείκελν ή άηνκν, πηζηεχεη φηη ην «βιέπεη πξαγκαηηθά» (really see) 56. Ζ νπηηθή εκπεηξία, ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηεο ςεπδαίζζεζεο, έρεη δπν μερσξηζηέο πιεπξέο. Ο Gombrich ηζρπξίζηεθε φηη φηαλ θνηηάκε έλα πίλαθα, ελαπνζέηνπκε ηελ πξνζνρή καο είηε ζην πεξηερνκελφ ηνπ είηε ζηηο πηλειηέο ή ηα ζεκάδηα πνπ δεκηνπξγνχλ ην πεξηερφκελν. Γελ κπνξνχκε λα ηα δνχκε θαη ηα δχν ζπγρξφλσο. Γηα λα ππνζηεξίμεη 55 Gombrich, E.H., «Το Χρονικό της Τζχνης», μτφρ. Καςδαγλι Λίνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εκνικισ Σραπζηθσ, Ακινα, 1994, ς Gombrich, E.H, Art and Illusion, ς

35 ηε ζέζε ηνπ ρξεζηκνπνηεί ην παξάδεηγκα ηεο εηθφλαο ηνπ ιαγνχ/πάπηαο 57 (εηθ. 4), πνπ κπνξεί λα δηαβαζηεί θαη σο κηα εηθφλα ιαγνχ μερσξηζηή θαη σο κηα εηθφλα πάπηαο. Τπνζηεξίδεη φηη ν ζεαηήο δελ είλαη ζε ζέζε λα αλαγλψζεη ηαπηφρξνλα ηηο δχν φςεηο ηεο αλαπαξάζηαζεο, θαζψο πξνθχπηεη ην πξφβιεκα ηεο ζπκβαηφηεηαο ηνπο. Δπνκέλσο ν ζεαηήο έρνληαο δπν δηαθνξεηηθέο αλαγλψζεηο ηεο αλαπαξάζηαζεο, βηψλεη θαη δχν μερσξηζηέο εκπεηξίεο. «Η ακθηζεκία δελ κπνξεί πνηέ λα γίλεη αληηιεπηή απηή θαζεαπηή. Μπνξνύκε λα ηελ επηζεκάλνπκε κόλν όηαλ κάζνπκε λα πεξλάκε από ηε κηα αλάγλσζε ζηελ άιιε θαη δηαπηζηώλνπκε όηη δπν δηαθνξεηηθέο εξκελείεο ηαηξηάδνπλ εμίζνπ θαιά ζηε ζπγθεθξηκέλε εηθόλα.» 58 Δικόνα 4 Γπν απφ ηηο πην ζεκαληηθέο θξηηηθέο πνπ δέρηεθε ν Gombrich, πξνήιζαλ απφ ηνπο θηιφζνθνπο Nelson Goodman θαη Richard Wollheim. Καη νη δπν απέξξηςαλ ηελ ζπκπεξηθνξηζηηθή νπηηθή ηεο αληίιεςεο, ηνλ λαηνπξαιηζκφ πνπ πξνέξρεηαη απφ ηηο αξρέο ηεο φξαζεο, φπσο θαη ηελ ηδέα ηεο ςεπδαίζζεζεο. Ο Wollheim επηθεληξψζεθε ζηελ αζπλέπεηα ηεο νπηηθήο αληίιεςεο ηνπ Gombrich. Οη αληηξξήζεηο ηνπ Wollheim γηα ηελ ηδέα ηεο αληηκεηψπηζεο ησλ έξγσλ ηέρλεο σο ςεπδαηζζήζεσλ επηθεληξψλνληαη ζηελ άπνςε πνπ έζεζε ν Gombrich κε ην δηθνξνχκελν ζρέδην 57 Gombrich, E.H, «Τζχνη και Ψευδαίσθηση», ο.π., ς Gombrich, E.H, ο.π., ς

36 ιαγνχ/πάπηαο. Ο Wollheim ζεσξεί ηνλ ηζρπξηζκφ ηνπ Gombrich, φηη δελ κπνξνχκε λα επηηχρνπκε ηελ ηαπηφρξνλε αλάγλσζε ηεο δηζδηάζηαηεο επηθάλεηαο θαη ηνπ αλαπαξαζηαηηθνχ πεξηερνκέλνπ, σο ιάζνο. Δίλαη αιήζεηα φηη δε κπνξνχκε λα δνχκε ηαπηφρξνλα ιαγφ θαη πάπηα, αιιά κπνξνχκε λα δνχκε ην ιαγφ ή ηελ πάπηα θαη ηαπηφρξνλα ην πεξίγξακκα θαη ηα καχξα ζηίγκαηα πνπ ην ζρεκαηίδνπλ. πκθσλεί φηη απηή ε αλαπαξάζηαζε παξνπζηάδεη δπν δηαθνξεηηθέο εξκελείεο, ηεο επηθάλεηαο θαη ηεο εηθφλαο, πνπ φκσο ν Gombrich ιαλζαζκέλα ζεσξεί φηη παξακέλεη πάληα αδχλαην λα επηηχρνπκε ηε δηπιή, ηαπηόρξνλε αλάγλσζε 59. Γηα ηνλ Wollheim νη εξκελείεο είλαη ζχκθσλεο παξφια απηά δηαθξηηέο, λα δνχκε ηνλ ιαγφ ή ηελ πάπηα, απηφ φκσο δελ καο θάλεη λα κελ κπνξνχκε λα δηαθξίλνπκε ηαπηνρξνλα ηε γξαθή ή ηα ζεκάδηα πνπ ηα αλαπαξηζηνχλ πάλσ ζην ραξηί ή ηε δσγξαθηθή επηθάλεηα. Σν δήηεκα ηεο ςεπδαίζζεζεο, ζχκθσλα κε ηνλ Wollheim, αλαδεηθλχεηαη ζε ηδηαίηεξεο πεξηπηψζεηο απεηθφληζεο, φπσο νη πίλαθεο trompe l oeil 60. Άιισζηε πξφθεηηαη γηα έλα ζθίηζν θαη φρη γηα έλα δσγξαθηθφ έξγν. Ωο απνηέιεζκα, ν ηζρπξηζκφο ηνπ Gombrich ρσιαίλεη επηηξέπνληαο ζηνλ Wollheim λα αλαπηχμεη ηε ζεσξία ηεο «δηπνιηθόηεηαο». Με ηνλ φξν δηπνιηθόηεηα, ραξαθηεξίδεη κηα ηδηαίηεξε εκπεηξία πνπ έρνπκε, φηαλ θνηηάδνληαο κηα δηαθνξνπνηεκέλε επηθάλεηα ην νξάλ-εληόο ελεξγνπνηείηαη κε απνηέιεζκα δχν πξάγκαηα λα ζπκβνχλ. «Δίκαη νπηηθά ελήκεξνο ηεο επηθάλεηαο πνπ θνηηάδσ θαη ηαπηόρξνλα, δηαθξίλσ θάηη λα μερσξίδεη κπξνζηά από θάηη άιιν ή ζε θάπνηεο πεξηπηώζεηο λα ππνρσξεί πίζσ από απηό» Richard Wollheim Ο Wollheim επηζεκαίλεη φηη νη ζεσξίεο πνπ βαζίδνληαη ζηε ςεπδαίζζεζε πξνυπνζέηνπλ δπν μερσξηζηέο εκπεηξίεο, φηαλ θάπνηνο θνηηάεη έλα πίλαθα. Γηα παξάδεηγκα, ν ζεαηήο παξαηεξεί έλαλ πηλάθα πνπ απεηθνλίδεη έλα δεπγάξη παπνχηζηα. 59 Gombrich, E.H, ο.π., ς Wollheim, R., «Painting as an Art», ο.π., ς Wollheim, R., «Painting as an Art», ο.π., ς. 46. Οι ζννοιεσ του «οράν-εντόσ» και τθσ «διπολικότθτασ» εξετάηονται ςε χωριςτό κεφάλαιο τθσ εργαςίασ. 36

37 Απφ ηε κηα πιεπξά έρνπκε ηελ εκπεηξία ηνπ ζεαηή πνπ αληηιακβάλεηαη ηε δσγξαθηθή επηθάλεηα. Απηή ε εκπεηξία, ζχκθσλα κε ζεσξίεο, φπσο ηνπ Gombrich, αληαπνθξίλεηαη ζηελ απιή ή θπζηνινγηθή αληίιεςε, φπσο φηαλ παξαηεξνχκε θαη αληηιακβαλφκαζηε δηαθνξεηηθά αληηθείκελα απφ ηνπο δσγξαθηθνχο πίλαθεο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά είλαη ε εκπεηξία ησλ παπνπηζηψλ πνπ απεηθνλίδνληαη ζηνλ δσγξαθηθφ πίλαθα. Σν πξφβιεκα, ζχκθσλα κε ηνλ Wollheim, είλαη φηη νη ζεσξίεο πνπ βαζίδνληαη ζηε ςεπδαίζζεζε πξνυπνζέηνπλ απηή ηελ εκπεηξία σο απαηειή αληί γηα νξζή ή γλήζηα. Γελ είλαη φκσο απηφο ν ηξφπνο πνπ αληηιακβαλφκαζηε ηνπο δσγξαθηθνχο πίλαθεο. ηελ θαζεκεξηλή καο επαθή κε εηθφλεο δελ αληηιακβαλφκαζηε ηελ αλαγλψξηζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ελφο πίλαθα σο ςεπδαίζζεζε. Αληίζεηα ε αλαγλψξηζε ηεο αλαπαξάζηαζεο ζεκαίλεη φηη αληηιακβάλνκαη ηελ εηθφλα κε ηνλ ηξφπν πνπ πξέπεη λα ηελ δσ. Γελ βιέπνπκε ηελ εηθφλα ησλ παπνπηζηψλ σο κηα ςεπδαηζζεηηθή εκπεηξία, αιιά σο ηνλ νξζφ θαη επηδησθφκελν ηξφπν εκπεηξίαο ηνπ πίλαθα. Σα δσγξαθηζκέλα παπνχηζηα δελ είλαη απιψο έλα παηρλίδη ησλ αηζζήζεσλ καο, αιιά θαη κηα πξαγκαηηθή δήισζε ησλ εηθνληδφκελσλ παπνπηζηψλ. Ζ ζεσξία πνπ αλέπηπμε ν Gombrich ην αξλείηαη απηφ θαη ηνπνζεηεί ηελ δσγξαθηθή αλαπαξάζηαζε σο αληηιεπηηθή ςεπδαίζζεζε. Απηφ πνπ μερσξίδεη ηε ζεσξία ηνπ Wollheim απφ ηνπ Gombrich, είλαη φηη ν ζεαηήο αληηιακβάλεηαη ηηο δπν εκπεηξίεο ζέαζεο ηνπ πίλαθα, σο ζπζηαηηθφ ηεο ίδηαο εκπεηξίαο. Γηα ηνλ Wollheim, ην λα αληηιακβάλνκαη ηελ εηθφλα σο εηθφλα είλαη λα έρσ ηελ θαηάιιειε εκπεηξία κε δπν δηαθξηηέο αιιά αλαπφζπαζηεο πιεπξέο, αληί λα έρσ δπν δηαθνξεηηθέο εκπεηξίεο πνπ αληίζηνηρα ζεσξψ σο γλήζηα θαη σο ςεπδαίζζεζε. Ο Wollheim νλνκάδεη απηέο ηηο δχν φςεηο ηεο εκπεηξίαο ηνπ νξάλ - εληόο πξψηνλ σο ηε ζρεκαηηθή (configurational) φςε, πνπ πξνυπνζέηεη ηελ ελεκεξφηεηα απφ κέξνπο ηνπ ζεαηή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο ηεο επηθάλεηαο θαη δεχηεξνλ σο ηελ αλαγλσξηζηηθή φςε, πνπ πξνυπνζέηεη ηελ αλαγλψξηζε ηνπ αληηθεηκέλνπ πνπ αλαπαξίζηαηαη ζηελ επηθάλεηα απηή. Ωο ηδαληθφ παξάδεηγκα ςεπδαίζζεζεο ζεσξεί ηνπο πίλαθεο trompe l oeil. Ο ιφγνο είλαη φηη ν πίλαθαο απηφο θαη ε νθζαικαπάηε πνπ δεκηνπξγεί, θαζηζηνχλ εμαηξεηηθά δχζθνιε ηελ αληίιεςε ησλ πηλειηψλ θαη ησλ ζεκαδηψλ πνπ ζρεκαηίδνπλ πάλσ ζηελ επηθάλεηα ην πεξηερφκελν, κε απνηέιεζκα απηή ε πιεπξά ηεο αληίιεςεο λα 37

38 απνπζηάδεη. Γηαπηφ ηνλ ιφγν, ν ζεαηήο επηθεληξψλεη ηελ πξνζνρή ηνπ ζην αλαπαξαζηαηηθφ πεξηερφκελν, επεξεάδνληαο ηελ νπηηθή εκπεηξία σο πξνο ηελ ζρεκαηηθή φςε ηνπ πίλαθα, θαη έηζη βηψλνπκε ηελ ςεπδαίζζεζε φηη βιέπνπκε θάηη πξαγκαηηθφ. Ο Gombrich ηζρπξίδεηαη φηη θαη νη ππφινηπνη πίλαθεο δεκηνπξγνχλ απηή ηελ αίζζεζε ηεο ςεπδαίζζεζεο θαη φηη δελ είλαη πνηέ δπλαηφλ ν ζεαηήο λα έρεη ηαπηφρξνλε αληίιεςε ηεο ζρεκαηηθήο θαη ηεο αλαπαξαζηαηηθήο φςεο. Ο Wollheim καο εμεγεί ζην δνθίκην «On Pictorial Representation» φηη ηα έξγα ηέρλεο δελ ζα πξέπεη λα εθηηκνχληαη απφ ηνπο άπεηξνπο ζηνλ ρψξν ηεο ηέρλεο, γηα ηνπο νπνίνπο κηα ιεπθή θειίδα άζπξνπ ρξψκαηνο, είλαη απιά κηα θειίδα ρξψκαηνο, νχηε απφ ηνλ ίδην ηνλ θαιιηηέρλε, πνπ κπνξεί λα δψζεη ρηιηάδεο εξκελείεο γηα ην ηη ζπκβνιίδεη απηή ε άζπξε θειίδα, αιιά απφ ηνλ θαηάιιειν ζεαηή. Γηα λα ηνλ πξνζσπνπνηήζεη θαη λα εμεγήζεη ην πψο ην ελλνεί, αλαθέξεη: «Έλαο ζεαηήο πνπ είλαη θαηάιιεια επαίζζεηνο, θαηάιιεια πιεξνθνξεκέλνο θαη αλ είλαη δπλαηόλ θαηάιιεια παξνηξπκέλνο» 62. Ζ ζρέζε ηνπ θαηάιιεινπ ζεαηή κε ηελ εξκελεία θαη ηελ εθηίκεζε ηνπ έξγνπ ηέρλεο, είλαη φηη εάλ ν πίλαθαο αλαπαξηζηά θάηη ηφηε απηφο ν ζεαηήο, ππφ ηηο θαηάιιειεο πξνυπνζέζεηο, ζα έρεη ηελ νπηηθή εκπεηξία πνπ θαζνξίδεη απηφ πνπ αλαπαξηζηά ν πίλαθαο. Ο Wollheim δίλεη έκθαζε ζην φηη ε εκπεηξία ηνπ αλαπαξαζηαηηθνχ λνήκαηνο είλαη πξσηαξρηθά κηα αληηιεπηηθή ηθαλφηεηα θαη φρη κηα εξκελεπηηθή ηθαλφηεηα. Ζ εκπεηξία ηνπ αλαπαξαζηαηηθνχ λνήκαηνο δελ είλαη ζέκα παξάδεημεο θαλφλσλ πάλσ ζε κηα επηθάλεηα φπνπ «νη θαλόλεο ζα νδεγήζνπλ θάπνηνλ, ρσξίο θακία βνήζεηα από ηελ αληίιεςε, ζηε ζθέςε ηνπ ηη είλαη απηό πνπ αλαπαξηζηάηαη» 63. Αληίζεηα είλαη θνκκάηη ηεο εκπεηξίαο ηεο αληίιεςεο ηνπ λνήκαηνο πνπ καο παξνπζηάδεη ην ηειηθφ δεκηνχξγεκα. ηαλ ν ζεαηήο είλαη θαηάιιεια πξνεηνηκαζκέλνο, ιφγσ ηνπ νξάλ εληφο ζα θαηαθέξεη λα δεη ηελ άζπξε θειίδα ρξψκαηνο σο ηνλ Ίθαξν κε ζρεηηθή επθνιία. Γηα παξάδεηγκα ζην πεδίν ηνπ ιφγνπ, φηαλ θάπνηνο μέλνο ζε έλα ηφπν, πξνζπαζεί ζπλεηδεηά λα επηθνηλσλήζεη κε ηνπο ληφπηνπο, ζηεξίδεηαη ζηνπο ππάξρνληεο εγρψξηνπο θαλφλεο ηεο γξακκαηηθήο, έηζη ψζηε λα δψζεη ζε έλα θείκελν, λφεκα. ηαλ θάπνηνο ληφπηνο θαηαλνήζεη ην λφεκα ηνπ θεηκέλνπ, ην λνεκά ηνπ είλαη απηφ πνπ ιέεη. Σφηε κφλν ην θείκελν γίλεηαη αληηιεπηφ σο λφεκα. Με ηνλ ίδην ηξφπν γηα ηνλ Wollheim ν θαηάιιεινο ζεαηήο είλαη 62 Wollheim, R., «On Pictorial Representation», ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς

39 ν ληφπηνο πνπ αληηιακβάλεηαη ηελ εηθφλα φπσο πξέπεη λα εξκελεπηεί. Σν «είλαη ηεο θαιιηηερληθήο ηαύηηζεο» ηνπ Danto γίλεηαη βαζηθφ ζηνηρείν ηεο αληηιεπηηθήο ηθαλφηεηαο ηνπ θαηάιιεινπ ζεαηή. Ο Wollheim επηζεκαίλεη φηη απηφ πνπ θάλεη ηνλ θαηάιιειν ζεαηή, είλαη λα έρεη ππφ ηελ θαηνρή ηνπ, «ηελ επαηζζεζία, ηελ πιεξνθνξία, ηελ παξόηξπλζε πνπ απαηηνύληαη ώζηε λα δεη ν ζεαηήο ηνλ πίλαθα, κε ηνλ ηξόπν πνπ επηζπκεί ν θαιιηηέρλεο. Δληνύηνηο, ππάξρεη θαη έλα κεηνλέθηεκα ζηνλ ηξόπν πνπ έζεζα ην δήηεκα: απηό γίλεηαη κε ηνπο όξνπο πνπ βιέπεη ν θαηάιιεινο ζεαηήο θαη όρη κε ηελ επηδίσμε ηνπ θαιιηηέρλε. Γηαηί έρεη γίλεη ζαθέο ην γηαηί ζε νξηζκέλεο αλαπαξαζηάζεηο, δελ πξαγκαηώλεηαη ε θαηάιιειε εκπεηξία. Θα είλαη απαηειή αθόκα θαη γηα ηνλ θαηάιιειν ζεαηή, γηα ηνλ ιόγν όηη ν θαιιηηέρλεο απέηπρε λα δεκηνπξγήζεη έλα έξγν, πνπ κπνξεί λα ην δνύκε εκπεηξηθά κε ηξόπν πνπ λα ζπκβαδίδεη κε ηελ πξόζεζε πνπ αλακθίβνια είρε ν θαιιηηέρλεο. Τν αλαπαξαζηαηηθό λόεκα, εμαξηάηαη από κηα ηέηνηα νινθιεξσκέλε πξόζεζε.» 64 Με απηά πνπ ιέεη ν Wollheim γηα ηνλ θαηάιιειν ζεαηή, έρνπκε κηα ζέζε γηα ην πψο λα θξίλνπκε έλα έξγν ηέρλεο θαη ηνπ θξηηεξίνπ απηήο ηεο θξίζεο. Σα έξγα ηέρλεο πνπ θαηνξζψλνπλ λα δεκηνπξγήζνπλ ηελ επηζπκεηή θαηάζηαζε, ζηνλ θαηάιιειν ζεαηή, θξίλνληαη ζεηηθά ελψ αληίζεηα απηά πνπ απνηπγράλνπλ λα ην θαηαθέξνπλ, αξλεηηθά. Ίζσο γηα ηνλ ιφγν απηφ, ε καηηά ηνπ θαηάιιεινπ ζεαηή λα είλαη αλψηεξε απφ ηελ πξφζεζε ηνπ δσγξάθνπ, απφ άπνςε θξηηηθήο. Ζ άπνςε ηνπ Wollheim γηα ηελ εθθξαζηηθή αληίιεςε 65, επηζχξεη ηελ θπζηθή ξνπή ηνπ ζεαηή ηεο πξνβνιήο πάλσ ζε κηα θαηάιιειε επηθάλεηα. Γέρεηαη ηελ θαιιηηερληθή έθθξαζε κε φξνπο ησλ ζπλαηζζεκάησλ θαη απνξξίπηεη ηα παξαδείγκαηα ηνπ Gombrich πεξί ζπλαηζζεζίαο. Απνξξίπηεη ηελ ηδέα ηεο θαιιηηερληθήο έθθξαζεο σο κεηαθνξάο ζε ζρέζε κε ηα ζπλαηζζήκαηα. Δπηθεληξψλεηαη ζηε κεηαβίβαζε ελφο ζπλαηζζήκαηνο πνπ θαηέρεη ν ζεαηήο ηελ δεδνκέλε ζηηγκή, φπσο ε ιχπε, θαη ην πξνβάιιεη πάλσ ζε κηα ηνπηνγξαθία. Δάλ κηα ηνπηνγξαθία εθθξάδεη ιχπε, ηφηε κπνξνχκε λα πνχκε, κεηαθνξηθά, φηη πξφθεηηαη γηα έλα ιππεκέλν ηνπίν. Ζ αληίξξεζε ηνπ είλαη φηη έλα ηνπίν δελ κπνξεί λα είλαη ιππεκέλν κε ηνλ ίδην ηξφπν πνπ έλα άηνκν είλαη ιππεκέλν. Σν ζπλαίζζεκα ζα πξέπεη λα αληηθαηνπηξίδεη ην πψο θαη ην γηαηί ηεο αληίιεςεο. Σν εθθξαδφκελν ζπλαίζζεκα θαη ε αληίιεςε αλακεηγλχνληαη. Ζ ιχπε ζα 64 Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., «Painting as an Art», ο.π., ς

40 πξέπεη λα παξνπζηάδεηαη κε αθεξεκέλν ή εμηδαληθεπκέλν ηξφπν, γηα λα «δηπιαζηάζεη» (doubles up) 66 ηελ εκπεηξία, θπξηνιεθηηθά θαη κεηαθνξηθά. Με ηνλ φξν ηνπ «δηπιαζηαζκνύ», ν Wollheim ελλνεί ηελ ελέξγεηα ηνπ ζεαηή κε ηελ νπνία βηψλεη γηα δεχηεξε θνξά ην ζπλαίζζεκα ηνπ. Ωο παξάδεηγκα δίλεη έλα άηνκν πνπ είλαη ζιηκκέλν θαη πξνβάιεη ηε ζιίςε ηνπ ζηνλ εμσηεξηθφ θφζκν, κε απνηέιεζκα λα βηψλεη ηνλ εμσηεξηθφ θφζκν σο ζιηκκέλν 67. Με απηή ηελ πξνβνιή ην άηνκν δηπιαζηάδεη ην ζπλαηζζεκά ηνπ. χκθσλα κε ηνλ Wollheim, ν δηπιαζηαζκόο κεηαθέξεη ηελ πξνβνιή ηνπ ζπλαηζζήκαηνο φρη κφλν ζηνλ εμσηεξηθφ θφζκν, αιιά επεξεάδεη θαη ηελ εθθξαζηηθή αληίιεςε ηνπ ζεαηή φηαλ βιέπεη έλα έξγν ηέρλεο. Απφ ηε ζηηγκή πνπ ν ζεαηήο ζα πξνβάιεη ην ζπλαίζζεκα ηνπ πάλσ ζην έξγν ηέρλεο, ν δηπιαζηαζκόο ιεηηνπξγεί σο κεηαθνξά ησλ ςπρηθψλ ηνπ θαηλνκέλσλ ζηελ αλαπαξάζηαζε, αιιά θαη ην αληίζηξνθν. Ο Goodman πεξηγξάθεη ηελ κεηαθνξά σο «έλα γεγνλόο κεηαμύ ελόο θαηεγνξνπκέλνπ κε παξειζόλ θαη ελόο αληηθείκελνπ πνπ σξύεηαη θαζώο δηακαξηύξεηαη» 68. Μηα κεηαθνξά δελ κπνξεί πάληα λα απεπζχλεηαη εχθνια ή νκαιά ζην αληηθείκελν ηεο. Ζ ηδέα είλαη λα βξεζεί ή λα δεκηνπξγεζεί έλαο ηξφπνο πνπ ζα ηαηξηάμνπλ ή ζα βγάδνπλ έλα λφεκα. Σν λα εθαξκφζεη θαλείο ηελ ιχπε πάλσ ζε έλα ηνπίν είλαη ζαλ λα δέρεζαη ηελ ιχπε σο ηφπν, γηα θάπνην άηνκν ή εληφο ηνπ αηφκνπ. Ζ πξνζνρή ηνπ Wollheim ζε απηφ ην ζέκα ζηξέθεηαη ζην λα ππεξαζπηζηεί ηελ έλλνηα ηεο εθθξαζηηθήο αληίιεςεο, φπνπ έλα ππνθείκελν πξνβάιιεη πάλσ ζε κηα θαηάιιειε ζθελή δπζάξεζηα ζπλαηζζήκαηα κε ζθνπφ λα ηα απνβάιεη. Σν ππνθείκελν αληηιακβάλεηαη ηε ζθελή σο ζηελάρσξε, αιιά απηφ δελ θάλεη ην ππνθείκελν λα ληψζεη ιππεκέλν. Ζ εθθξαζηηθή αληίιεςε είλαη ε ηθαλφηεηα λα βιέπνπκε έλα πίλαθα θαη ηαπηφρξνλα λα βηψλνπκε ηα ζπλαηζζήκαηα πνπ απηφο εθθξάδεη. Δίλαη αδηθαηνιφγεην λα ζεσξεζεί φηη έλαο δσγξαθηθφο πίλαθαο δελ κπνξεί λα εθθξάζεη ζπλαίζζεκα θαη φηη απηφ κπνξεί λα απνδνζεί κφλν κε ιέμεηο. Ο Wollheim πηζηεχεη φηη ε εθθξαζηηθή αληίιεςε είλαη έλα γλήζην είδνο ηεο φξαζεο θαη απηφο είλαη έλαο ιφγνο λα ζεκειησζεί σο κηα δηαθνξεηηθή θαηεγνξία ηνπ δσγξαθηθνχ λνήκαηνο. Παξφια απηά δελ είλαη απιψο κηα νπηηθή ηθαλφηεηα πνπ πξνθχπηεη ιφγσ κηαο εκπεηξίαο καο απφ ηνλ θφζκν αιιά πξνυπνζέηεη κεγάιν θνκκάηη ηνπ ςπρηζκνχ καο πνπ ζπλίζηαηαη ζηελ 66 Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς Goodman, N., «Languages of Art», 2 nd edition, Hackett, Indianapolis, 1976, ς

41 απνκίκεζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ, ησλ δηαζέζεσλ, ησλ αηζζήζεσλ. πσο ην νξάλεληόο, πξνυπάξρεη ηεο αλαπαξάζηαζεο έηζη θαη ε αλαπαξάζηαζε ζπλεηζθέξεη ηα κέγηζηα ζηελ επεμεξγαζία θαη ην ξαθηλάξηζκα ηεο. 41

42 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΣΡΙΣΟ Η ζωγπαυική ππάξη κατά τον Wollheim Διζαγυγή ην Painting as an Art ν Wollheim πξνηείλεη φρη κφλν κηα ζεσξία ηνπ δσγξαθηθνχ λνήκαηνο, αιιά ηελ εμειημή ηνπ κέζα ζην δσγξαθηθφ έξγν. Παξνπζηάδεη έλα κνληέιν ηνπ δσγξαθηθνχ λνήκαηνο πνπ αλαπηχζζεηαη κέζα απφ ηελ δηαδηθαζία ηεο «ζεκαηνπνίεζεο» (thematization) 69. Απηή αθνξά ηελ ελεκεξφηεηα ηνπ θαιιηηέρλε (agent) 70 γηα ηπραία ή κε ζθφπηκα ζηνηρεία πνπ εκθαλίδνληαη ή δεκηνπξγνχληαη θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο δσγξαθηθήο δξαζηεξηφηεηαο σο πξνο ηηο παξαπεκπηηθέο ηνπο δπλαηφηεηεο. Ζ πξνζπάζεηα ηνπ θαιιηηέρλε λα ειέγμεη ή λα πηνζεηήζεη απηά ηα ζηνηρεία, ραξαθηεξίδνπλ ηελ ζεκαηνπνίεζε ησλ δσγξαθηθψλ ζηνηρείσλ. Απηφ κπνξεί λα ζεσξεζεί θαη σο έλα κνληέιν εμέιημεο ηνπ ηδηαίηεξνπ ή πξνζσπηθνχ ζηπι. Σν πξνζσπηθφ ζηπι είλαη κηα απαξαίηεηε πξνυπφζεζε ηεο ηέρλεο. Ο Wollheim επηθεληξψλεηαη ζην ηδηαίηεξν ζηπι ηνπ θαιιηηέρλε, σο έλα θνκκάηη ηεο ςπρνινγηθήο πξνζέγγηζεο ηνπ θαη ζην ξφιν ηεο επηδίσμεο ηνπ λα ζέζεη ην δσγξαθηθφ λφεκα. 3.1 Η καλλιηεσνική δπάζη Ο Wollheim επηρεηξεί λα απαληήζεη ζην εξψηεκα, «ηη θάλεη κηα δσγξαθηθή εηθόλα, έξγν ηέρλεο». Σν έξγν ηέρλεο είλαη έλα «θπζηθό» αληηθείκελν, πνπ γίλεηαη αληηιεπηφ απφ ηνλ ζεαηή, σο ε εθθξαζκέλε πξφζεζε ηνπ θαιιηηέρλε, κέζσ ησλ 69 Wollheim, R., «Painting as an Art», ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς

43 αηζζήζεσλ θαη θπξίσο ηεο φξαζεο. Καηά ηνλ Wollheim «ν πίλαθαο είλαη έλα έξγν ηέρλεο εμαηηίαο ηεο δξαζηεξηόηεηαο πνπ δεκηνπξγείηαη θαη εηδηθόηεξα ιόγσ ηνπ ηξόπνπ πνπ αζθείηαη απηή ε δξαζηεξηόηεηα» 71. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ πίλαθα, ε ζεκαηνπνίεζε, ην λα κεηαηξαπεί ν πίλαθαο απφ απιέο γξακκέο θαη πηλειηέο ζε θάηη πλεπκαηηθφ, ρξεζηκνπνηεί «ην κάηη πνπ ζα κπνξέζεη λα δηαθξίλεη ηηο ιεπηέο δηαθνξέο» 72 θαη «ην ρέξη πνπ ζα κπνξέζεη λα δεκηνπξγήζεη απηέο ηηο ιεπηέο δηαθνξέο» 73. Ο Wollheim ζέηεη έλα κχζν πνπ ζρεηίδεηαη κε ηε δξαζηεξηφηεηα ηνπ θαιιηηέρλε 74. Θα πξέπεη λα ζθεθηνχκε φπσο έλαο θαιιηηέρλεο ζην μεθηλεκά ηνπ, πνπ δσγξαθίδεη κηα επηθάλεηα. Γεκίδεη ηα θελά αλάκεζα ζηηο πηλειηέο πξνζζέηνληαο θη άιιεο, αιιά ηίπνηε άιιν εθηφο απφ απηή ηνπ ηε δξάζε δελ θαηεπζχλεη ηνλ ζθνπφ ηνπ. ηε ζπλέρεηα φκσο, αλαπηχζζεη κηα αίζζεζε, φηη ε επηθάλεηα πνπ ηνπνζεηεί ηηο πηλειηέο, επεξεάδεηαη απφ ηνλ ηξφπν πνπ ηηο ηνπνζεηεί. Αξγφηεξα θαηαιήγεη ζην ζεκείν λα βιέπεη φηη ηα κνηίβα πνπ δεκηνπξγνχληαη απφ ηηο πηλειηέο πνπ ελαπνζέηεη ηνπ δίλνπλ ηε βάζε ηεο κνξθήο ή ηνπ ηνπίνπ πνπ ζα αλαπαξαζηήζεη ηειηθά. Έηζη ν θαιιηηέρλεο ζπλερίδεη λα ζεκαδεχεη ηελ επηθάλεηα, αιιά ηψξα κε ζθνπφ λα αλαδχζεη ηε κνξθή ηνπ ηνπίνπ πνπ δηέθξηλε ζηηο αξρηθέο πηλειηέο, θαηαιήγνληαο ζε κηα λεπηαθή κνξθή ηεο αλαπαξάζηαζεο. Απηφο ν κχζνο δελ είλαη θπζηθά ηζηνξηθφ γεγνλφο., αιιά ν Wollheim ζέιεη λα δείμεη ηελ ινγηθή εμέιημε ηεο αλαπαξάζηαζεο πνπ πξνθχπηεη απφ ην αξρηθφ γεγνλφο ελαπνζέηεζεο πηλειηψλ ζε κηα επηθάλεηα, ρσξίο ζθνπφ. Απνθηάεη κεγαιχηεξε ζεκαζία ην γεγνλφο ηεο ζπλεηδεηνπνίεζεο απφ πιεπξάο ηνπ θαιιηηέρλε φηη παξαηεξψληαο ηηο άλαξρεο πηλειηέο, δηαθξίλεη έλα ηνπίν θαη απηφ ζα είλαη ν νδεγφο ηνπ, ζηνλ ηξφπν πνπ ζα ηνπνζεηεί ηηο πηλειηέο ζηε ζπλέρεηα κε ζηφρν ηελ ηειηθή αλαπαξάζηαζε. Ζ πξνβνιή ηνπ πεξηερνκέλνπ πνπ είδε κπνξεί λα είλαη απξνζδηφξηζηε. Απφ ηε ζηηγκή φκσο πνπ ζα μεθηλήζεη λα δσγξαθίδεη ηελ επηθάλεηα κε ζθνπφ θαη νη άιινη λα δνπλ ην ζπγθεθξηκέλν πεξηερφκελν, έρνπκε ηελ αξρή ηεο θαιιηηερληθήο πξφζεζεο Wollheim, R., ο.π., ς. 17 Wollheim, R., ο.π., ς. 25 Wollheim, R., ο.π., ς. 25 Wollheim, R., ο.π., ς

44 Δίλαη έλα ζεκαληηθφ ζέκα ζηελ αηζζεηηθή ζεσξία ηνπ Wollheim, φηη ν θαιιηηέρλεο ζθφπηκα δσγξαθίδεη κηα επηθάλεηα κε ζθνπφ λα δεη ν ζεαηήο ην πεξηερφκελν πνπ απηφο ζπλέιαβε. Καη απφ ηε ζηηγκή πνπ ζα ππάξμεη απηή ε ακθίπιεπξε δηαδξνκή κεηαμχ επηθάλεηαο θαη πεξηερνκέλνπ, ν θαιιηηέρλεο είλαη ζε ζέζε λα πξνζθέξεη ζηνλ ζεαηή επράξηζηεο αηζζεηηθέο εκπεηξίεο, ζηελ πεξίπησζε πνπ ν ζεαηήο απνιαχζεη ην έξγν ηνπ. Απνιακβάλνπκε ηα έξγα ησλ κεγάισλ δσγξάθσλ εμαηηίαο ηνπ ιφγνπ, φηη θαηφξζσζαλ λα αλαπηχμνπλ ηελ ηθαλφηεηα λα ζπιιακβάλνπλ αλαπαξαζηαηηθφ πεξηερφκελν κε απξνζδφθεηα δεκηνπξγηθνχο ηξφπνπο. Ο Wollheim ζην δνθηκηφ ηνπ «Expression», πνπ βξίζθεηαη ζην βηβιίν ηνπ On Art and the Mind (1973) 75, πηνζεηεί ην ίδην ζθεπηηθφ. Μαο ιέεη φηη θαηέρνπκε ηελ ηθαλφηεηα λα νηθεηνπνηνχκαζηε θνκκάηηα ηνπ πεξηβάιινληνο καο θαη λα ηα βιέπνπκε ζαλ λα έρνπλ κηα εμσηεξηθή κνξθή ή λα βγάδνπλ έλα ζπλαίζζεκα, μέρσξα απφ ην γεγνλφο φηη πξσηίζησο απηή ε κνξθή ή απηφ ην ζπλαίζζεκα δεκηνπξγήζεθε εζσηεξηθά καο. Φέξλεη ην παξάδεηγκα, φηη φηαλ βιέπνπκε έλα ζπαζκέλν δέληξν, αηζζαλφκαζηε θαηαβεβιεκέλνη απφ ηελ αίζζεζε ηεο δχλακεο ηεο θαηαζηξνθήο. Φπζηθά ην ζέκα δελ είλαη φηη ην ζπαζκέλν δέληξν εθθξάδεη ηέηνηα ζπλαηζζήκαηα, αιιά ην γεγνλφο φηη έρνπκε ηελ ηθαλφηεηα ηεο πξνβνιήο κηαο αλαπαξάζηαζεο, γηα παξάδεηγκα φηαλ βιέπνπκε πξφζσπα ή δψα ζηα κνηίβα πνπ δεκηνπξγνχληαη απφ ηα ζχλλεθα 76, κε ηνλ ίδην ηξφπν έρνπκε ηελ ηθαλφηεηα ηεο πξνβνιήο ζπλαηζζεκάησλ ζην ηνπίν γχξσ καο. Καη απηφ κπνξνχκε λα ην θαηνξζψζνπκε κε δχν ηξφπνπο. Ο πξψηνο είλαη λα δσγξαθίζνπκε ζε κηα επηθάλεηα, κηα ηνπηνγξαθία θαη ζε απηή λα πξνβάινπκε ην ζπλαηζζεκαηηθφ καο απφζεκα. Σψξα κπνξνχκε λα πνχκε φηη ε ζπγθεθξηκέλε αλαπαξάζηαζε θαη ην ηνπίν εθθξάδνπλ έλα ζπλαίζζεκα. Ο δεχηεξνο είλαη λα δεκηνπξγήζνπκε κηα επηθάλεηα ρσξίο θαλέλα αλαπαξαζηαηηθφ πεξηερφκελν. Οη αθεξεκέλνη εμπξεζηνληζηέο δσγξαθίδνπλ κε απηφ ηνλ ηξφπν (εηθ. 5 θαη 6). Τπάξρνπλ δσγξάθνη πνπ ζπλδένπλ αλαπαξάζηαζε κε έθθξαζε, φπνπ ην πεξηερφκελν δελ είλαη κνξθηθφ θαη ζηεξίδνληαη ζηνπο ζεαηέο λα δψζνπλ ην ζπγθεθξηκέλν εθθξαζηηθφ πεξηερφκελν. Σα έξγα ηεο αθεξεκέλεο δσγξαθηθήο, απαηηνχλ απφ ηνλ ζεαηή ηελ πξνζεισζή ηνπ ζηελ δσγξαθηζκέλε επηθάλεηα ηνπ πίλαθα, κε ζθνπφ λα δψζνπλ λφεκα. Σν νξάλ-εληφο ζπλεηζθέξεη ηα κέγηζηα ζηε 75 Wollheim, R., «On Art and the Mind: Essays and lectures», Allen Lane, London, Wollheim, R., «Painting as an Art», ο.π., ς

45 δηαδηθαζία ψζηε λα δηαθξίλνπκε θάηη ζηνλ πίλαθα, είηε είλαη ζπγθεθξηκέλε ε αλαπαξάζηαζε είηε αθεξεκέλε. Δικόνα 5 Δικόνα Η ππόθεζη ηος καλλιηέσνη Ζ θαιιηηερληθή πξφζεζε, θαηά ηνλ Wollheim, είλαη ε πην ζεκαληηθή πξφζεζε. Γελ είλαη ηφζν ζεκαληηθή ε καηηά ησλ εθπξνζώπσλ ηεο ηέρλεο θαη ησλ ζεαηψλ, αιιά ε καηηά ηνπ θαιιηηέρλε θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο δεκηνπξγίαο. Αλέιπζε ηξεηο παξάγνληεο ζρεηηθνχο κεηαμχ ηνπο, ηνλ ίδην ηνλ θαιιηηέρλε, ην έξγν ηνπ, ηνλ ζεαηή θαη ηνπο ζπλδχαζε αλάινγα κε ηελ πξφζεζε, ην λφεκα θαη ηελ εκπεηξία. χκθσλα κε ηνλ Wollheim, δελ κπνξνχκε λα κηιήζνπκε γηα ηελ θαιιηηερληθή πξφζεζε, ρσξίο λα έρνπκε θαηά λνπ, ηελ αξρηθή ζθέςε ηνπ θαιιηηέρλε, ην πψο αλαπαξαζηάζεθε κνξθηθά θαη ην πψο ζα παξαγάγεη κηα ζπγθεθξηκέλε εκπεηξία ζηνλ ζεαηή. 45

46 Ο Wollheim εξεπλά ηα πλεπκαηηθά θαηλφκελα πνπ δηαδξακαηίδνληαη ζην κπαιφ ηνπ θαιιηηέρλε, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ πίλαθα. Ζ θαιιηηερληθή πξφζεζε θαηέρεη θαη πνζφηεηα θαη πνηφηεηα. Πνζφηεηα σο πξνο ην γεγνλφο φηη είλαη έλαο ζπλδπαζκφο πλεπκαηηθψλ θαηλνκέλσλ θαη πνηφηεηα σο πξνο ην φηη ηα θαηάιιεια απφ απηά ζπλδπάδνληαη, έηζη ψζηε λα κπνξνχλ λα απνδψζνπλ ηελ αηηηψδε ζπλάθεηα ζην ηειηθφ απνηέιεζκα. Ζ θαιιηηερληθή πξφζεζε, είλαη ην ζχλνιν ησλ πλεπκαηηθψλ δηεξγαζηψλ πνπ ζπληεινχληαη ζην κπαιφ ηνπ θαιιηηέρλε, θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ έξγνπ θαη είλαη ππεχζπλεο γηα ηνλ ηξφπν πνπ ελεξγεί θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο δεκηνπξγίαο, φζν θαη γηα ην ηειηθφ απνηέιεζκα. Φπζηθά ππάξρνπλ δηαθσλίεο γηα ηελ πξφζεζε ηνπ θαιιηηέρλε, πξψηνλ κε ην λα κε ζεσξείηαη κε ηελ ζηελή έλλνηα ηνπ φξνπ σο δήισζε, αιιά λα ζεσξνχληαη νη ζθέςεηο, νη κλήκεο θαη ηα ζπλαηζζήκαηα πνπ παξεκβάιινληαη θαηά ηε δηαδηθαζία δεκηνπξγίαο ελφο πίλαθα, σο ιφγνη πνπ θαζνδεγνχλ ηνλ θαιιηηέρλε λα δσγξαθίζεη κε έλα ζπγθεθξηκέλν ηξφπν. Γεχηεξνλ, ε πξφζεζε ηνπ θαιιηηέρλε κπνξεί λα επηηεπρηεί, κφλν εάλ ν ζεαηήο είλαη ζε ζέζε λα ηελ αληιήζεη απφ ηελ εκπεηξία πνπ ζα ρεη βιέπνληαο ην δσγξαθηθφ έξγν, Γελ είλαη δειαδή αξθεηφ λα μέξνπκε ηελ πξφζεζε ηνπ θαιιηηέρλε θαη απιψο λα ηελ ζπλδέζνπκε κε ηνλ πίλαθα. Πξέπεη λα είλαη εκθαλήο ζην έξγν κε ηξφπν πνπ λα γίλεηαη θαηαλνεηή απφ ηνλ ζεαηή. ε απηφ ην ζεκείν πξνθχπηεη ε εξψηεζε: αλ έρνπκε όιεο απηέο ηηο πξνϋπνζέζεηο, κπνξνύκε λα κηιήζνπκε αθόκα γηα πξόζεζε; Ζ πξφζεζε πνπ πηνζεηεί ηηο ζθέςεηο, ηηο κλήκεο θαη ηα ζπλαηζζήκαηα πνπ επηδξνχλ ή παξνηξχλνπλ ηνλ θαιιηηέρλε λα δσγξαθίζεη κε έλα ζπγθεθξηκέλν ηξφπν, κνηάδεη λα κεηψλεηαη ζην επίπεδν ηεο απιήο ζπλεηδεηφηεηαο. Αλ πξνζπαζήζνπκε λα νξηνζεηήζνπκε πνηεο απφ ηηο ςπρνινγηθέο δηεξγαζίεο, θάλνπλ ή φρη ηε δηαθνξά, νδεγνχκαζηε ζε πάξα πνιιέο εξσηήζεηο. Ο κφλνο ηξφπνο λα απαληήζνπκε είλαη ιακβάλνληαο ππφςε ηειηθφ δεκηνχξγεκα θαη φ,ηη κπνξεί λα αληηιεθζνχκε σο ζεαηέο, γηα ηνπο ιφγνπο πνπ νδήγεζαλ ηνλ δσγξάθν, λα νινθιεξψζεη κε ηνλ ζπγθεθξηκέλν ηξφπν ηελ δεκηνπξγία ηνπ. Γελ κπνξνχκε λα μερσξίζνπκε ή λα απνδεζκεχζνπκε θάπνηεο ζηηγκέο απφ ηηο ππφινηπεο ζηελ αηηηψδε ζπλάθεηα. Ο Wollheim αλαθέξεηαη ζηελ εθπιεξσκέλε πξφζεζε ηνπ θαιιηηέρλε σο ην πιαίζην κέζα ζην νπνίν πξέπεη λα δεη ν ζεαηήο ην έξγν, φπσο θαη ην έξγν πξέπεη λα εηδσζεί ζην πιαίζην πνπ ν θαιιηηέρλεο ελέξγεζε ή ζην πιαίζην πνπ ν θαιιηηέρλεο ζα πιεξνθνξήζεη ηνλ ζεαηή γηα ηνπο ζθνπνχο ηνπ. Σν ζπκπέξαζκα είλαη φηη θάζε 46

47 πιαίζην, πξάμε ή αληηθείκελν κπνξεί λα πεξηγξαθεί κε δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο θαη φηη πξέπεη λα πεξηγξαθεί δηεμνδηθά κε θάπνηνλ θαηαλνεηφ γηα ηνλ ζεαηή ηξφπν, γηα λα θαλεί φηη ν θαιιηηέρλεο αθνινχζεζε έλα ζπγθεθξηκέλν πιαίζην δεκηνπξγίαο. Με άιια ιφγηα ε πξάμε ή ην έξγν είλαη άλεπ λνήκαηνο απφ κφλα ηνπο. Δληνχηνηο ε ελδειερή πεξηγξαθή ηεο πξάμεο ή ηνπ έξγνπ, έρεη ηνλ ηξφπν λα επεκβαίλεη ζηνλ ζεαηή, πνπ θαηαιαβαίλεη ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά πνπ δηακφξθσζαλ ην έξγν ζηελ ηειηθή ηνπ κνξθή. Απηή είλαη ε ηδεαιηζηηθή βάζε ηνπ Wollheim πνπ ππνγξακκίδεη ηελ αθνζίσζε ηνπ ζην λα βιέπνπκε ηελ ηέρλε ππφ ην πξίζκα ηεο ςπρνινγίαο θαη ηνπ πξνζσπηθνχ ζηπι. Ο Wollheim βιέπεη φηη ε εθπιεξσκέλε πξφζεζε αλαπξνζαξκφδεηαη θαη επαλεμεηάδεηαη απφ ηνλ θαιιηηέρλε, θαζψο ζηε δεκηνπξγηθή πνξεία ηνπ πίλαθα, αλαιακβάλεη λα παίμεη ηνλ ξφιν ηνπ ζεαηή, νξακαηηδφκελνο πσο ν πηλάθαο ζα εξκελεπηεί θαη πσο ε πξφζεζε ηνπ ζα είλαη εκθαλήο ζην θνηλφ. 3.3 Σο ζυγπαθικό ζηςλ και η ηαςηόηηηα ηος καλλιηέσνη ζνλ αθνξά ην ζηπι, ν Wollheim ην δηαρσξίδεη ζε δχν θαηεγνξίεο, ην γεληθό θαη ην αηνκηθό ζηπι 77. Σν γεληθό ζηπι ην ρσξίδεη ζε ηξεηο ππνθαηεγνξίεο: α) ην θαζνιηθό ζηπι, πρ φπσο ν θιαζηθηζκφο ή ην γεσκεηξηθφ ζηπι, β) ην πεξηνδηθό ή ηζηνξηθό ζηπι, πρ φπσο ν λενθιαζηθηζκφο ή ε αξη-λνπβφ πνπ αλαθέξεηαη ζηελ ηερλνηξνπία κηαο πεξηφδνπ, θαη γ) ην εξγαζηεξηαθό ζηπι, πνπ αλαθέξεηαη ζηελ ηερλνηξνπία κηαο ζρνιήο ηέρλεο. Οη ηξεηο απηέο ππνθαηεγνξίεο, ζπληζηνχλ ην γεληθό ζηπι πνπ δηαθξίλεηαη απφ ην αηνκηθό, θαζψο απηφ ππάξρεη σο κηα εληαία κνξθή θαη θαζνξίδεη ηνλ θάζε θαιιηηέρλε ζηελ ηζηνξία ηεο ηέρλεο. Ωο γεληθό ζηπι, ν Wollheim, αλαθέξεη ηελ ηαμηλφκεζε ησλ έξγσλ ηέρλεο ζχκθσλα κε ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο πνπ κπνξνχλ λα αλαζθεπαζηνχλ, ζηελ πεξίπησζε πνπ κεηαγελέζηεξνη ηζηνξηθνί ηέρλεο δηαθξίλνπλ λέα ραξαθηεξηζηηθά ζην ζηπι ησλ έξγσλ κηαο πεξηφδνπ θαη ηα ελζσκαηψζνπλ ζηνλ νξηζκφ ηνπ ζηπι ηεο δεδνκέλεο πεξηφδνπ 78. ηελ πεξίπησζε ηνπ αηνκηθνύ ζηπι ππάξρνπλ ραξαθηεξηζηηθά 77 Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς

48 πνπ ζπλδένληαη κε ην γεληθό ζηπι πνπ ν θαιιηηέρλεο αθνκνηψλεη, παξακέλεη φκσο ακεηάβιεην. Σν αηνκηθό ζηπι, δηαθξίλεηαη απφ ην γεληθφ, θαζψο απηφ ζπληεξείηαη αλαιινίσην ζηνλ ρξφλν θαη «είλαη έλα ππνζεηηθό δήηεκα, ην πώο απηό απνζεθεύεηαη ζην κπαιό (ηνπ θαιιηηέρλε), νπόηε έρεη θαη κηα ςπρνινγηθή νληόηεηα» 79. Σελ ηδηφηεηα ηεο ςπρνινγηθήο νληφηεηαο, πνπ δίλεη ν Wollheim ζην αηνκηθό ζηπι, πξνζπαζεί λα ηελ εμεγήζεη κε ηελ αλαινγία αηνκηθνύ ζηπι θαη εθκάζεζε κηαο γιψζζαο 80. Δληνπίδεη θπζηθά ηηο δηαθνξέο πνπ πξνθχπηνπλ αλάκεζα ζηηο δχν ηδηφηεηεο, ζπλερίδεη παξφια απηά ηνλ αλαινγηθφ ζπιινγηζκφ ηνπ, αθνχ ζεσξεί φηη θαη νη δχν ηθαλφηεηεο είλαη έκθπηεο ζηνλ άλζξσπν, ην λα αξζξψζεη ιέμεηο θαη λα ζεκαδεχεη κηα επηθάλεηα, κε απψηεξν ζθνπφ λα θαηνξζψζεη λα δεκηνπξγήζεη λφεκα. Ζ δηαθνξεηηθφηεηα θαη ε κνλαδηθφηεηα ηνπ ηειηθνχ λνήκαηνο, απφ άηνκν ζε άηνκν θαη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο, είλαη απηή πνπ δίλεη ηελ ηαπηόηεηα ηεο νινθιήξσζεο 81 ζηνλ ηξφπν έθθξαζεο ή δεκηνπξγίαο ηνπ ππνθεηκέλνπ. Ο Wollheim επηζηξέθεη ζηελ δηάθξηζε γεληθνύ θαη αηνκηθνύ ζηπι, αλαθέξνληαο φηη ην αηνκηθό ζηπι έρεη κεγαιχηεξε εμεγεηηθή ηζρχ απφ ην γεληθφ. «εάλ ην γεληθό ζηπι εμαθαληδόηαλ από ηε ζθέςε καο, ζα ράλακε έλα εξγαιείν ηαμηλόκεζεο, ελώ ζηε πεξίπησζε όπνπ ην αηνκηθό ζηπι ζα εμαθαληδόηαλ, ζα ράλακε κηα κνξθή εμήγεζεο.» 82. Δπηρεηξψληαο ηελ πεξαηηέξσ αλάιπζε ηνπ αηνκηθνχ ζηπι, ν Wollheim επηθαιείηαη ηηο δηάθνξεο εθδνρέο, φπνπ κπνξνχκε λα ζπλαληήζνπκε ην ζηπι 83. Ωο πξψηε ζέηεη ηελ απιή εθδνρή πνπ δπν πίλαθεο ηνπ ίδηνπ θαιιηηέρλε, θηινηερλεκέλνη ζε θνληηλή πεξίνδν, κνηάδνπλ παλνκνηφηππνη, ελψ αληίζεηα, ηα έξγα δπν θαιιηηερλψλ πνπ αλήθνπλ ζην ίδην γεληθφ ζηπι, είλαη δηαθνξεηηθνί. Γελ είλαη φκσο φια ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ δίλεη ν θαιιηηέρλεο ζηνλ πίλαθα ζηπιηζηηθά, κε απνηέιεζκα λα κπνξνχκε λα ζπγθξίλνπκε κφλν απηά πνπ κνηάδνπλ ζην ζηπι ελφο θαιιηηέρλε, ελψ αληίζεηα λα ζπγθξίλνπκε απηά πνπ δηαθέξνπλ ζηελ πεξίπησζε δηαθνξεηηθψλ θαιιηηερλψλ. Ο Wollheim ζεσξεί σο ζεκαληηθφ γεγνλφο, φηη ην αηνκηθό ζηπι έρεη ηζηνξία 84. Γηα λα ηεθκεξηψζεη ηνλ ηζρπξηζκφ ηνπ, αλαθέξεη ην παξάδεηγκα ηνπ πψο δχν πίλαθεο ηνπ ίδηνπ θαιιηηέρλε, θηηαγκέλνη ζε δηαθνξεηηθή ρξνληθή πεξίνδν, κνίαδνπλ δηαθνξεηηθνί 79 Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς

49 παξφιν πνπ ην αηνκηθό ζηπι παξακέλεη ην ίδην, θαζψο ν θαιιηηέρλεο ελζσκαηψλεη λέα ζηνηρεία θαη αιιαγέο ζηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ππάξρνληνο ζηπι ηνπ, ζε κεηαγελέζηεξνχο πίλαθεο. Οη αιιαγέο, θαηά ηνλ Wollheim, ζα κπνξνχζαλ λα νθείινληαη ζηηο δηαθνξέο κεηαμχ ζηπι θαη κε-ζηπι ζηνπο πίλαθεο. Σνλ φξν κε-ζηπι, ηνλ δηαρσξίδεη ζε ηξεηο παξάγνληεο: α) ηνλ πξν-ζηπιηζηηθό 85, θαζψο ην έξγν ησλ θαιιηηερλψλ δηαηξέρεη κηα πνξεία κέρξη ην ηειηθφ ζηπι λα δηακνξθσζεί, β) ηνλ κεηάζηπιηζηηθό 86, φπνπ ην αηνκηθφ ζηπι ζηελ πάξνδν ησλ ρξφλσλ θαηαξξέεη θαη γ) ηνλ εμηξά-ζηπιηζηηθό 87, φπνπ ν θαιιηηέρλεο δελ έρεη ράζεη ην ζηπι πνπ αλέπηπμε, αιιά αληηκεησπίδεη κηα πξφθιεζε, έμσ απφ ην ζηπι ηνπ πνπ δελ είλαη ζε ζέζε λα εθπιεξψζεη, ράλνληαο ζηαδηαθά ην αηνκηθφ ηνπ ζηπι. πλερίδεη κε ηνλ ζπιινγηζκφ ηνπ, γηα ηε δηαθνξά κεηαμχ αηνκηθνύ ζηπι θαη ππνγξαθήο ηνπ θαιιηηέρλε, πνπ απνηειεί έλα ζίγνπξν ζεκάδη απζεληηθφηεηαο ελφο έξγνπ. Ωο ππνγξαθή, ζεσξεί ηελ ίδηα ηελ ππνγξαθή ηνπ θαιιηηέρλε πνπ απνηειεί θνκκάηη ηεο δσγξαθηθήο επηθάλεηαο, αιιά θαη φια ηα ηδηαίηεξα δσγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ηξφπνπ πνπ απηφο αλαπαξηζηά. Σελ δηαθνξά αλάκεζα ζε ζηπι θαη ππνγξαθή ηελ ραξαθηεξίδεη σο ελλνηνινγηθή 88, θαζψο ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ αλήθνπλ ζην ζηπι ηα νξίδεη σο ςπρνινγηθά, ελψ απηά πνπ αλήθνπλ ζηελ ππνγξαθή ζεσξεί φηη παίδνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζε κηα αθαδεκατθή κειέηε. Ο Wollheim νδεγείηαη ζην ζπκπέξαζκα φηη ην ζηπι θαη ε ππνγξαθή δελ ζπκπίπηνπλ παξά κφλν ζε ειάρηζηεο πεξηπηψζεηο θαιιηηερλψλ, θαζψο ζπρλά ε ππνγξαθή θαηαιήγεη λα γίλεηαη κηα κνξθή «καληέξαο» πνπ επαλαιακβάλεηαη απφ ηνλ δσγξάθν ζε πιήζνο δσγξαθηθψλ αλαπαξαζηάζεσλ. Γηα λα θαζνξίζεη ην πψο θαη ην γηαηί έλαο πίλαθαο είλαη ηέρλε 89, ζεσξεί φηη απηφ ζα πξέπεη λα γίλεη βαζηδφκελν ζηνπο ςπρνινγηθνχο παξάγνληεο πνπ επηδξνχλ, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεκηνπξγίαο, ζηνλ θαιιηηέρλε. ηελ πεξίπησζε πνπ πξέπεη λα θαηαλνήζνπκε θαη λα «πηνζεηήζνπκε» ηελ πξφζεζε ηνπ θαιιηηέρλε, ζα πξέπεη λα ηνπ απνλείκνπκε ηα εχζεκα ζε απηφ πνπ θάλεη, ρσξίο φκσο λα μερλάκε ηελ «καηηά» ηνπ ζεαηή. Ζ πξφζεζε ηνπ θαιιηηέρλε είλαη ην ςπρνινγηθφ έλαπζκα πνπ ηνλ θαηεπζχλεη λα αλαιάβεη δξάζε θαη λα εθθξάζεη ηελ νπηηθή ηνπ ζην θνηλφ. Γελ αξθεί φκσο κφλν απηή, θαζψο ν θαιιηηέρλεο ζηελ πνξεία ηεο δεκηνπξγίαο ζα πηνζεηήζεη θαη ηνλ ξφιν 85 Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς

50 ηνπ ζεαηή θαη κε ηε βνήζεηα ηνπ νξάλ- εληόο, ζα θαηνξζψζεη λα δεκηνπξγήζεη έλα πίλαθα πνπ επειπηζηεί λα πξνζθέξεη ζηνλ ζεαηή ηελ θαηάιιειε αηζζεηηθή εκπεηξία. Ο Wollheim αλαγλσξίδεη ηε ζεκαληηθφηεηα ηνπ ξφινπ πνπ αλαιακβάλεη ν θαιιηηέρλεο σο ζεαηήο θαη ηελ πξνζεζή ηνπ σο θπξίαξρα ζηνηρεηά ηεο πνηφηεηαο ηνπ ηειηθνχ δεκηνπξγήκαηνο. Καηά ηελ ηζηνξία ηεο ηέρλεο ππήξμαλ αιιαγέο ζηα πιηθά, ζην κέγεζνο ησλ έξγσλ, ζηε θνηλσληθή ζέζε ηεο ηέρλεο, ζηηο ηερλνηξνπίεο 90. Τπάξρεη φκσο κία «ζηαζεξά» απφ κέξνπο ηνπ θαιιηηέρλε πνπ παξακέλεη ακεηάβιεηε ζην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ θαη απηή είλαη ε ζηάζε ηνπ κπξνζηά ζηελ επηθάλεηα πνπ δσγξαθίδεη, κε ηα κάηηα αλνηρηά θαη εζηηαζκέλα ζε απηήλ Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς

51 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΣΔΣΑΡΣΟ Η οπτική αντίληψη κατά τον Wollheim 4.1 Ο πόλορ ηος καλλιηέσνη υρ θεαηή Ο Wollheim αζρνιείηαη κε ηνλ ζεαηή, σο βαζηθφ ζπζηαηηθφ ηεο ηέρλεο, θαζψο δελ κπνξνχκε ζε θακία πεξίπησζε λα αγλνήζνπκε ηε γλψκε ηνπ. Γηα λα γίλεη θάπνηνο ζεαηήο, δελ ρξεηάδεηαη λα είλαη έλα ζπγθεθξηκέλν άηνκν πνπ πηνζεηεί κφλν ηνλ ζπγθεθξηκέλν ξφιν. Γηαθνξεηηθνί ξφινη κπνξνχλ λα ζπκπιεξσζνχλ απφ ην ίδην άηνκν. Γηα ηνλ θαιιηηέρλε, ε δπλαηφηεηα λα θαιχπηνληαη δηαθνξεηηθνί ξφινη απφ ην ίδην άηνκν, κεηαηξέπεηαη ζε αλαγθαηφηεηα, δηφηη πξέπεη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ έξγνπ, λα αλαιάβεη θαη ηνλ ξφιν ηνπ ζεαηή. Δληφο ηνπ θαιιηηέρλε ππάξρεη θαη ν ζεαηήο, πνπ είλαη αλεμάξηεηνο, θαη απηή ηνπ ε αλεμαξηεζία ππάξρεη θαη θπιάζζεηαη σο κηα απφ ηηο ειάρηζηεο ζηαζεξέο ζηελ ηζηνξία ηεο ηέρλεο. Γηα πνίν ιφγν φκσο ρξεηάδεηαη λα πηνζεηήζεη απηφ ηνλ ξφιν, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεκηνπξγίαο, κε ηα κάηηα αλνηρηά θαη θαξθσκέλα πάλσ ζηελ επηθάλεηα πνπ επεκβαίλεη; Έλαο εξαζηηέρλεο θηιφηερλνο, ζα απαληνχζε, κα θπζηθά γηα λα βιέπεη ηη θάλεη. 92 Απηή φκσο ε απάληεζε, παξνκνηάδεη ηνλ θαιιηηέρλε, γηα παξάδεηγκα, κε θάπνηνλ πνπ πξνζπαζεί λα δέζεη ηελ γξαβάηα ηνπ, κπξνζηά ζε έλα θαζξέθηε. Γηα ηνλ Wollheim έρεη ζεκαζία φηη «δελ δσγξαθίδεη πξώηα θαη κεηά θνηηάδεη» 93, αιιά δσγξαθίδεη θαη κε ηα κάηηα. Σν ζεκαληηθφ ιάζνο κε ηελ απάληεζε ηνπ εξαζηηέρλε θηιφηερλνπ, είλαη φηη πξνυπνζέηεη, πσο ζηελ πεξίπησζε πνπ ν θαιιηηέρλεο κπνξνχζε λα θηάζεη ζε έλα αλψηεξν επίπεδν νινθιεξσηηζκνχ, δελ ζα ρξεηαδφηαλ άιιν πηα ηα κάηηα ηνπ. κσο, κηα δεχηεξε απάληεζε πνπ ζα κπνξνχζε λα δνζεί ζην εξψηεκα, 92 Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς

52 είλαη φηη πηνζεηεί ηνλ ξφιν ηνπ ζεαηή, δηφηη δσγξαθίδεη, φρη κφλν κε ηα ρέξηα ηνπ αιιά θαη κε ηα κάηηα ηνπ, πνπ είλαη ζεκαληηθφηαην ζηνηρείν θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο δεκηνπξγίαο. Ο Wollheim ζπγθξίλεη ηνλ δσγξάθν κε έλα νδεγφ απηνθηλήηνπ. 94 Ο νδεγφο ηε ζηηγκή πνπ νδεγάεη θνηηάεη ηνλ δξφκν κε ζθνπφ λα παξακείλεη ζηε ζσζηή πνξεία, ελψ ν θαιιηηέρλεο αηελίδεη ηνλ δξφκν πνπ ραξάζζνπλ θαη δηακνξθψλνπλ ηα κάηηα ηνπ, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο θαιιηηερληθήο δεκηνπξγίαο. Καη νη δχν ιεηηνπξγνχλ κε ηα κάηηα, αιιά ε δηαθνξά έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη ν θαιιηηέρλεο ιεηηνπξγεί θαη γηα ηα κάηηα. Πξνζπαζεί λα δεκηνπξγήζεη, κηα νξηζκέλε εκπεηξία ζην κπαιφ ηνπ ζεαηή θαη φρη απνθιεηζηηθά θαη κφλν ηελ εκπεηξία ηεο επραξίζηεζεο ηεο νπηηθήο απφιαπζεο. Φπζηθά θαη δεκηνπξγείηαη κηα επράξηζηε αηζζεηηθή εκπεηξία, αιιά παξάιιεια πξνζπαζεί λα δψζεη λφεκα θαη πεξηερφκελν ζην έξγν, έηζη ψζηε λα θαηνξζψζεη λα ην βηψζεη ν ζεαηήο. Γηα λα θαηαθέξεη λα αλαδπζεί απηή ε εκπεηξία απφ ηνλ ζεαηή ή αθφκα λα κπνξέζεη σο ζεαηήο πιένλ λα ζπλεηδεηνπνηήζεη ην λφεκα πνπ ζέιεη λα κεηαδψζεη, δελ είλαη αξθεηφ λα εζηηάζεη ηελ πξνζνρή ηνπ κφλν ζηελ δεκηνπξγία κηαο επράξηζηεο αηζζεηηθήο εκπεηξίαο ή κφλν ζηελ πξφζιεςε ηνπ λνήκαηνο απφ κέξνπο ηνπ ζεαηή, αιιά ρξεηάδεηαη θάηη πην ζπγθεθξηκέλν. Αξρηθά, ε αηζζεηηθή εκπεηξία πνπ ζα βηψζεη ν ζεαηήο, γηα λα πξαγκαησζεί, ζα πξέπεη λα ζπληνληζηεί κε ηελ πξφζεζε ηνπ θαιιηηέρλε, πνπ πεξηιακβάλεη ηηο επηζπκίεο, ηηο ζθέςεηο, ηα πηζηεχσ, ηηο εκπεηξίεο θαη ηα ζπλαηζζήκαηα ηνπ, πνπ ηνλ θαζνδεγνχλ έηζη ψζηε λα δεκηνπξγήζεη ην έξγν σο έρεη. Παξφιν πνπ απηά ηα πλεπκαηηθά θαηλφκελα, είλαη παξφληα θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεκηνπξγίαο, δελ είλαη ηθαλά λα πξν-δεκηνπξγήζνπλ ην ηειηθφ απνηέιεζκα ηνπ δσγξάθνπ. Ζ αηζζεηηθή εκπεηξία ζα πξνθχςεη απφ ηνλ ηξφπν πνπ ν θαιιηηέρλεο δσγξάθηζε ην ζέκα ηνπ θαη φρη απφ ηελ πξφηεξε γλψζε, πνπ κπνξεί λα έρεη ν ζεαηήο γηα ηελ πξφζεζε θαη ηα ζπλαηζζήκαηα ηνπ θαιιηηέρλε. Φπζηθά θαη ηνλ βνεζάεη σο πξνο ηελ θαηαλφεζε θαη ηελ θξηηηθή ηνπ έξγνπ ηέρλεο, αιιά πξέπεη ην έξγν λα θαζνδήγεη ηνλ ζεαηή, έηζη ψζηε λα ζθεθηεί, λα ληψζεη ή λα πεη πξάγκαηα πνπ δελ νθείινληαη κφλν ζηε κνξθή ηεο αλαπαξάζηαζεο. Έλα θαιφ παξάδεηγκα είλαη ε αθεξεκέλε δσγξαθηθή. 94 Wollheim, R., ο.π., ς

53 4.2 H Γιπολικόηηηα και ηο «οπάν - ενηόρ» Ο Wollheim ζεσξεί φηη ππάξρνπλ ηξεηο βαζηθέο ηδηφηεηεο, πνπ ν θαιιηηέρλεο βαζίδεηαη ζην γεγνλφο φηη ηηο θαηέρεη ν ζεαηήο θαη ζα ηηο ρξεζηκνπνηήζεη ζηελ ζέαζε ηνπ έξγνπ ηνπ, ψζηε λα απνθσδηθνπνηήζεη ηελ πξφζεζε ηνπ. Ζ πξψηε είλαη ην νξάλ εληόο, ε δεχηεξε ε εθθξαζηηθή αληίιεςε θαη ηξίηε ε ηδηφηεηα λα θαηαθέξλεη λα βηψλεη ηελ νπηηθή απφιαπζε. ε απηέο ηηο αηζζεηηθέο ηδηφηεηεο, βαζίδνληαη νη ηξεηο βαζηθέο δπλάκεηο πνπ αλήθνπλ ζηελ αλαπαξάζηαζε, πνπ είλαη ε δχλακε λα αλαπαξηζηά εμσηεξηθά αληηθείκελα, ε δχλακε λα αλαπαξηζηά εζσηεξηθά ή πλεπκαηηθά θαηλφκελα θαη ηέινο ε δχλακε λα πξνθαιεί αηζζεηηθή απφιαπζε ή ηελ νιέζξηα ηδηφηεηα ηνπ δηαθνζκεηηθνχ. 95 O Wollheim αλαθέξζεθε ζην γεγνλφο φηη θαηά ηελ νπηηθή εκπεηξία ησλ δσγξαθηθψλ αλαπαξαζηάζεσλ, κηα μερσξηζηή αληίιεςε ελεξγνπνηείηαη, πνπ ηελ νλνκάδεη νξάλ εληόο. Σν νξάλ - εληόο είλαη έλα δηαθνξεηηθφ είδνο αληίιεςεο πνπ ελεξγνπνηείηαη φηαλ θνηηάκε κηα ηδηφκνξθε επηθάλεηα. Απηφ δε ζεκαίλεη φηη φιεο νη ηδηφκνξθεο επηθάλεηεο ην ελεξγνπνηνχλ. ηαλ ε επηθάλεηα είλαη ε πξέπνπζα, κηα ζπγθεθξηκέλε θαηλνκελνινγία ζπκβαίλεη, πνπ ηελ νλνκάδεη δηπνιηθόηεηα. πσο ην ζέηεη ν Wollheim, ε εκπεηξία ηεο δηπνιηθφηεηαο φηαλ βιέπσ έλα πίλαθα ζεκαίλεη φηη είκαη νπηηθά ελήκεξνο ηνπ αληηθεηκέλνπ πνπ αλαπαξίζηαηαη θαη ηνπ ηξφπνπ πνπ απηφ αλαπαξίζηαηαη, ηαπηφρξνλα 96. O Wollheim ηζρπξίζηεθε φηη ε δηπνιηθόηεηα είλαη απαξαίηεηε ζπλζήθε γηα ηελ αληίιεςε ησλ δσγξαθηθψλ αλαπαξαζηάζεσλ, θαζψο επίζεο θαη γηα ηελ αηζζεηηθή απφιαπζε ηνπ πίλαθα. Καζψο ρξεζηκνπνηεί ηνλ φξν δηπνιηθόηεηα, ελαιιάζζεηαη αλάκεζα ζε δχν έλλνηεο: i) ηελ ηαπηφρξνλε νπηηθή αληίιεςε ηεο επηθάλεηαο θαη ηνπ αλαπαξηζηψκελνπ αληηθεηκέλνπ ηνπ πίλαθα θαη ii) ηελ ηαπηφρξνλε νπηηθή αληίιεςε ηνπ αλαπαξηζηψκελνπ αληηθεηκέλνπ ηνπ πίλαθα θαη ηνλ ηξφπν πνπ απηφ αλαπαξίζηαηαη Με ηελ πξψηε έλλνηα ζεσξεί φηη ε δηπνιηθόηεηα είλαη απαξαίηεηε ζπλζήθε γηα ηελ αληίιεςε ησλ δσγξαθηθψλ αλαπαξαζηάζεσλ, ελψ ηε δεχηεξε ηε ζεσξεί απαξαίηεηε 95 Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς

54 πξνυπφζεζε γηα ηελ αηζζεηηθή απφιαπζε ελφο πίλαθα. Ζ νπηηθή εκπεηξία ηνπ ζεαηή, πνπ αληηιακβάλεηαη ηαπηφρξνλα ην αλαπαξηζηψκελν αληηθείκελν θαη ην πιηθφ κε ην νπνίν δεκηνπξγήζεθε ε αλαπαξάζηαζε θαη νλνκάδεηαη δηπνιηθόηεηα, έξρεηαη ζε άκεζε αληίζεζε κε ηελ ζεσξία ηεο νπηηθήο αληίιεςεο ηνπ Gombrich. Ζ ζεσξία ηεο δηπνιηθόηεηαο αλαγλσξίδεη ην γεγνλφο φηη φηαλ θνηηάκε ηνπο πίλαθεο σο αλαπαξαζηάζεηο, δελ πάζρνπκε απφ ηα ζπκπηψκαηα ηεο νπηηθήο ςεπδαίζζεζεο. Ζ δηπνιηθόηεηα, σο εξγαιείν γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ δσγξαθηθνχ λνήκαηνο, δεκηνπξγεί ην έδαθνο ψζηε λα επηθεληξσζνχκε ζηελ απφιαπζε ηεο αλαπαξαζηαηηθήο δσγξαθηθήο, σο αηζζεηηθήο. Γηα ηνλ ιφγν απηφ, ζχκθσλα κε ηνλ Wollheim, ε ζεσξία ηεο δηπνιηθόηεηαο, είλαη απαξαίηεηε γηα ηελ αληίιεςε ησλ δσγξαθηθψλ αλαπαξαζηάζεσλ. Ζ δηπνιηθόηεηα παίδεη ζεκαληηθφ ξφιν θαη ζε άιιεο ζεκαληηθέο αηζζεηηθέο ζεσξίεο. Γηα παξάδεηγκα, ν Kendall Walton, ζπκθσλεί φηη ε αηζζεηηθή ζεσξία ηνπ είλαη ζπλεπήο κε ηνλ ηζρπξηζκφ ηνπ Wollheim, φηη ε δηπνιηθόηεηα είλαη κηα απαξαίηεηε ζπλζήθε γηα ηελ αληίιεςε ηεο δσγξαθηθήο αλαπαξάζηαζεο 97. Δπηπιένλ, ζεσξεί, φηη ε ζεσξία ηνπ είλαη κηα πξνζπάζεηα λα ζπκπιεξψζεη ηα «θελά» ηνπ Wollheim. Απφ ηελ άιιε πιεπξά ππάξρνπλ θαη νη αληίζεηεο γλψκεο φπσο απηή ηνπ Jerrold Levinson 98. Ο Levinson αζρνιείηαη κε ηα εμήο δχν ζεκεία: i) αλ ε δηπνιηθόηεηα είλαη απαξαίηεηνο φξνο γηα ηελ νπηηθή εκπεηξία ηνπ πίλαθα θαη ii) αλ ε δηπνιηθόηεηα είλαη απαξαίηεηε γηα ηελ αηζζεηηθή απφιαπζε ηνπ πίλαθα. Ο Levinson ζπκθσλεί φηη ην δεχηεξν ζεκείν είλαη αιήζεηα, αιιά ην πξψην είλαη ιάζνο: «Δάλ δνύκε έλα πίλαθα κε κηα γπλαίθα, ράξε ηεο νπηηθήο επεμεξγαζίαο ηνπ ηξόπνπ πνπ νη πηλειηέο ηελ απεηθνλίδνπλ, ηόηε βέβαηα κε κηα έλλνηα ζα αληηιεθζνύκε ην πιηθό πνπ ζπληζηά ηηο πηλειηέο. Αιιά είλαη αδηεπθξίληζην όηη όηαλ θνηηάκε ηε γπλαίθα ζην πίλαθα, ζα πξέπεη σο έλα ζεκείν λα πξνζέμνπκε, λα ζπγθεληξσζνύκε, λα εζηηάζνπκε ζηελ επηθάλεηα ηνπ πίλαθα ή ηνπ ηξόπνπ πνπ απηόο έγηλε» Walton, K., «Depiction, Perception, and Imagination», Journal of Aesthetics and Art Criticism 60, 2002, ς Levinson, J.,, «Wollheim on Pictorial Representation», Journal of Aesthetics and Art Criticism 56, 1998, ς Levinson, J., «If you see a woman in a picture in virtue of visually processing a pattern of marks, then of course in some sense you are thereby perceiving the medium in which those marks in here or consist. But it is far from clear that when you see the woman in the picture you must in some measure be attending to, taking notice of, or consciously focusing on the picture's surface or patterning as such.», ό.π., ς

55 Έηζη ινηπφλ, ζχκθσλα κε ηνλ Levinson, ε δηπνιηθόηεηα ίζσο λα είλαη απαξαίηεηε γηα λα εθηηκεζνχλ νη αηζζεηηθέο πνηφηεηεο ελφο πίλαθα, αιιά δελ είλαη απαξαίηεηε γηα ηελ αληίιεςε ηεο δσγξαθηθήο αλαπαξάζηαζεο. Ο Levinson ζπκθσλεί φηη ε αηζζεηηθή απφιαπζε ηνπ πίλαθα είλαη δηαθνξεηηθή απφ ηελ αλαγλψξηζε ηνπ αλαπαξηζηψκελνπ αληηθεηκέλνπ θαη φηη ε αληίιεςε ηεο δηπνιηθόηεηαο ηνπ Wollheim ηελ ηνπνζεηεί σο απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηελ αηζζεηηθή απφιαπζε, αιιά δελ είλαη απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηελ αλαγλψξηζε ηνπ αληηθεηκέλνπ. Γηα λα πξνζεγγίζνπκε θαιχηεξα απηή ηε δηαθσλία, ρξεηάδεηαη κηα ιεπηνκεξέζηεξε αλάιπζε ηεο έλλνηαο δηπνιηθόηεηα, φπσο ηελ παξνπζηάδεη ν Wollheim πνπ ρξεζηκνπνηεί ηελ έλλνηα ηεο δηπνιηθόηεηαο κε δχν δηαθνξεηηθνχο νξηζκνχο: Δίκαζηε άκεζα νπηηθά ελήκεξνη ηεο δσγξαθηζκέλεο επηθάλεηαο θαη γηα θάηη πνπ βξίζθεηαη κπξνζηά ή πίζσ από θάηη άιιν. 100 ή δηαθνξεηηθά: Δίκαη νπηηθά ελήκεξνο ηεο επηθάλεηαο πνπ θνηηάδσ θαη δηαθξίλσ θάηη πνπ μερσξίδεη κπξνζηά από ή ζε θάπνηεο πεξηπηώζεηο ππνρσξεί πίζσ από θάηη άιιν. 101 ε απηφ ην ζεκείν ε δηαθνξά έγθεηηαη ζην γεγνλφο ηεο θαηαλφεζεο ηεο επηθάλεηαο θαη ηνπ βάζνπο ηνπ πίλαθα. Απηή ε δηαθνξά πεγάδεη απφ ηνλ ηζρπξηζκφ ηνπ Gombrich, φηη ε πξνζνρή καο ελαιιάζζεηαη αλάκεζα ζην βιέπσ ηεο θχζεο θαη ην βιέπσ ηνπ πίλαθα. πκπεξαζκαηηθά ζα κπνξνχζακε λα ζπλνςίζνπκε απηή ηελ έλλνηα ηεο δηπνιηθφηεηαο σο εμήο: Γηπνιηθόηεηα είλαη ε παξάιιειε αηζζεηηθή εκπεηξία ελόο πίλαθα, ηεο δηζδηάζηαηεο επηθάλεηαο ηνπ θαη ηεο αλαπαξάζηαζεο ηνπ ζέκαηνο ηνπ. Ο Wollheim ζην βηβιίν ηνπ Painting as an art, επαλαπξνζεγγίδεη ηελ έλλνηα ηεο δηπνιηθφηεηαο θαη ηελ θαζνξίδεη σο κηαο εκπεηξίαο κε δχν φςεηο, ηεο αλαγλσξηζηηθήο θαη ηεο ζρεκαηηθήο φςεο 102. Πξφθεηηαη γηα κία εκπεηξία κε δχν φςεηο θαη φρη γηα δχν μερσξηζηέο εκπεηξίεο, παξφιν πνπ ε θάζε κηα κπνξεί λα εξκελεπηεί μερσξηζηά πνπ ζα κπνξνχζακε λα ηελ νξίζνπκε σο έμεο: Η εκπεηξία ηεο δηπνιηθόηεηαο όηαλ βιέπσ έλα πίλαθα ζεκαίλεη όηη είκαη νπηηθά ελήκεξνο ηνπ αληηθεηκέλνπ πνπ αλαπαξηζηάηαη θαη ηνπ ηξόπνπ πνπ απηό αλαπαξίζηαηαη, ηαπηόρξνλα. 100 Wollheim, «On Pictorial Representation», ο.π., ς Wollheim, «Painting as an Art», ο.π., ς Wollheim, ο.π., ς

56 Οξηζκέλα ζηνηρεία ηνπ πίλαθα, είλαη θαλεξφ φηη είλαη θνκκάηη ηνπ πψο έλα αληηθείκελν αλαπαξίζηαηαη πάλσ ζηελ επηθάλεηα ηνπ πίλαθα, φπσο γηα παξάδεηγκα νη πηλειηέο. Τπάξρνπλ φκσο θαη ζηνηρεία πνπ δελ αλήθνπλ ζην πψο έγηλε ν πίλαθαο. Γηα παξάδεηγκα, ηα ξαγίζκαηα πνπ ππάξρνπλ ζηε Μφλα Λίδα είλαη θνκκάηη ηεο επηθάλεηαο ηνπ πίλαθα, αιιά δελ είλαη θνκκάηη ηνπ πψο απηφ ην γπλαηθείν πξφζσπν αλαπαξηζηάηαη. Βιέπνληαο ην είκαζηε νπηηθά ελήκεξνη φηη είλαη θνκκάηη ηεο δσγξαθηθήο επηθάλεηαο, αιιά φρη ηνπ πψο απηφ ην πξφζσπν έρεη αλαπαξαζηαζεί. Αληηζηξφθσο φηαλ βιέπνπκε, γηα παξάδεηγκα, έλα βηνιί λα απεηθνλίδεηαη ζε έλα θπβηζηηθφ πίλαθα δελ ζεκαίλεη φηη είκαζηε ελήκεξνη γηα ζπγθεθξηκέλεο ηδηφηεηεο ηεο επηθάλεηαο ηνπ πίλαθα. Γε κπνξνχκε λα είκαζηε ελήκεξνη ηνπ ηξφπoπ πνπ αλαπαξίζηαηαη ην βηνιί εθηφο αλ αλαγλσξίζνπκε φηη ην αλαπαξηζηψκελν αληηθείκελν είλαη βηνιί. Έηζη ινηπφλ, ν ηξφπνο πνπ έλα αληηθείκελν δσγξαθίδεηαη επέξρεηαη απφ ηηο ηδηφηεηεο ηεο επηθάλεηαο, αιιά, δελ είλαη απφ κφλν ηνπ ηδηφηεηα ηεο επηθάλεηαο. Ζ δηπνιηθόηεηα ζπκθψλα κε ηνλ παξαπάλσ νξηζκφ είλαη απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηελ αηζζεηηθή απφιαπζε ηνπ πίλαθα. Έλα απφ ηα αξρηθά επηρεηξήκαηα ηνπ Wollheim γηα ηελ έλλνηα ηεο δηπνιηθόηεηαο, αλαθέξεηαη ζην Seeing-as, Seeing-in, and Pictorial Representation 103. «Σηνλ Τηζίαλν, ζηνλ Βεξκέεξ, ζηνλ Μαλέ νδεγνύκαζηε λα ζαπκάδνπκε αηειείσηα, ηνλ ηξόπν πνπ ε γξακκή ή νη πηλειηέο ή ην ρξώκα εθηείλεηαη γηα λα δεκηνπξγήζεη εθέ θαη λα θαζηεξώζεη αλαινγίεο πνπ κπνξνύλ λα αλαγλσξηζηνύλ κόλν αλαπαξαζηαηηθά» 104. Ο Wollheim ζπκθσλεί φηη δε κπνξνχκε λα εθηηκήζνπκε ηα κεγάια δσγξαθηθά έξγα εθηφο εάλ είκαζηε ελήκεξνη γηα ην ηη απεηθνλίδεηαη θαη ηνλ ηξφπν πνπ αλαπαξηζηάηαη ηαπηφρξνλα. Δάλ βιέπνπκε κηα γπλαίθα πνπ δηαβάδεη έλα γξάκκα (εηθ. 7), απηφ δελ είλαη αξθεηφ γηα λα εθηηκήζνπκε αηζζεηηθά ηνλ πίλαθα πνπ απνηππψλεη απηή ηε ζθελή. Μφλν εάλ είκαζηε νπηηθά ελήκεξνη γηα ηνλ ηξφπν πνπ ν πηλάθαο απνηππψλεη απηή ηε ζθελή κπνξνχκε λα δνχκε ηνλ πίλαθα σο πίλαθα ή ζηε πξνθεηκέλε πεξίπησζε σο έλα αξηζηνχξγεκα. Σν επηρείξεκα απηφ απεπζχλεηαη ζαθψο ζηνλ νξηζκφ ηεο δηπνιηθφηεηαο πνπ έζεζε ζην βηβιίν ηνπ Painting as an Wollheim, R., "Seeing -as, Seeing -in, and Pictorial Representation," ς Wollheim, R., «In Titian, in Vermeer, in Manet we are led to marvel endlessly at the way in which line or brushstroke or expanse of color is exploited to render effects or establish analogies that can only be identified representationally.», ο.π., ς

57 art. Απηφ ηνλίδεηαη ζηελ αλαινγία πνπ ζέηεη ν Wollheim κεηαμχ ηεο δσγξαθηθήο εκπεηξίαο θαη ηεο πνηεηηθήο. Δικόνα 7 «Μηα αλαινγία πνπ πξνθύπηεη από κόλε ηεο, ζηεξίδεηαη ζηηο δπζθνιίεο πνπ δεκηνπξγνύληαη κέζα καο σο πξνο ηελ εθηίκεζε καο γηα ηελ πνίεζε, εάλ είλαη πέξαλ ησλ δπλάκεσλ καο λα έρνπκε ηελ ηαπηόρξνλε αληίιεςε ηνπ ήρνπ θαη ηνπ λνήκαηνο. Σηε δσγξαθηθή θαη ηελ πνίεζε, ε δηπνιηθόηεηα ζα πξέπεη λα είλαη ν ζπλδεηηθόο θξίθνο γηα ηνλ θαζέλα πνπ πξνζπαζεί λα εθηηκήζεη ηα έξγα απηώλ ησλ ηερλώλ.» Wollheim, R., «A comparison that suggest itself is with the difficulties that would have lain in store for us in our appreciation of poetry if it had been beyond our powers to have simultaneous awareness of the sound and the meaning of words. In painting and poetry twofoldness must be a normative constraints upon anyone who tries to appreciate works of those arts.», ο.π., ς

58 Έηζη, εάλ ν ηζρπξηζκφο ηνπ Wollheim είλαη ζσζηφο, ηφηε ν νξηζκφο ηεο δηπνιηθόηεηαο είλαη απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηελ αηζζεηηθή απφιαπζε ηνπ πίλαθα. Με απηφ ζπκθσλεί θαη ν Levinson, φηη ε δηπνιηθόηεηα είλαη απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηελ αηζζεηηθή απφιαπζε ηνπ πίλαθα. ε απηφ πνπ αληηηίζεηαη είλαη εάλ είλαη θαη απαξαίηεηε πξνυπφζεζε ζην λα δηαθξίλνπκε ηνλ «θαηαζθεπαζηηθφ» ηξφπν πνπ δεκηνπξγείηαη ην ζέκα ζηνλ πίλαθα. Ζ ζεσξία ηεο δηπνιηθόηεηαο αλαγλσξίδεη ην γεγνλφο φηη φηαλ θνηηάκε ηνπο πίλαθεο σο αλαπαξαζηάζεηο, δελ πάζρνπκε απφ ηα ζπκπηψκαηα ηεο νπηηθήο ςεπδαίζζεζεο. Ζ δηπνιηθόηεηα, σο εξγαιείν γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ δσγξαθηθνχ λνήκαηνο, δεκηνπξγεί ην έδαθνο ψζηε λα επηθεληξσζνχκε ζηελ απφιαπζε ησλ αλαπαξαζηαηηθψλ έξγσλ δσγξαθηθήο, σο αηζζεηηθψλ αληηθεηκέλσλ. πσο ιέεη, ε νπηηθή ελεκεξφηεηα ηεο επηθάλεηαο, επεξεάδεη ηελ αληηιεςή καο σο πξνο ην αλαπαξηζηψκελν αληηθείκελν, κε ηέηνην ηξφπν ψζηε, ε ζεαζή ηνπ δηαηαξάζζεηαη, θαζψο παξαηεξνχκε ηνλ πηλάθα απφ δηαθνξεηηθέο νπηηθέο γσλίεο θαη απηφ κεηξάεη σο έλα επηρείξεκα γηα ηελ εκπεηξία ηεο δηπνιηθόηεηαο, φηαλ θνηηάκε έλα πηλάθα. Υξεηάδεηαη βέβαηα κηα κεγαιχηεξε θαηλνκελνινγία γηα λα ζπκβεί ε δηπνιηθόηεηα κε απηφλ ηνλ νξηζκφ. Γηα λα εθηηκήζνπκε αηζζεηηθά έλα πηλάθα, ρξεηάδεηαη λα ζπγθεληξσζνχκε, λα δψζνπκε πξνζνρή ζηηο πηλειηέο θαη ηε ζχλζεζε ηνπ πηλάθα. Ζ εκπεηξία ηεο δηπνιηθόηεηαο πξνυπνζέηεη κηα πην ζχλζεηε ςπρνινγηθή θαηάζηαζε απφ κέξνο ηνπ ζεαηή, απαηηεί λα παξαηεξήζνπκε πξνζεθηηθά ην αληηθείκελν πνπ απεηθνλίδεηαη θαη ηνλ ηξφπνπ πνπ απηφ αλαπαξίζηαηαη ηαπηφρξνλα.. Ο Wollheim ζέηεη θαη άιινπο απαξαίηεηνπο φξνπο γηα λα δνύκε θάηη ζε έλα πίλαθα, θαζψο κφλν ε δηπνιηθόηεηα δελ είλαη επαξθήο θαηάζηαζε γηα ηελ αηζζεηηθή απφιαπζε ηνπ πίλαθα ή ηελ αληίιεςε ησλ δσγξαθηθψλ παξαζηάζεσλ. 4.3 Η εκθπαζηική ανηίλητη Ο Wollheim πξνζπαζεί λα αλαιχζεη ηελ εθθξαζηηθή αληίιεςε κε ηνπο φξνπο ηεο ςπρνινγηθήο πξνβνιήο. Ωο εθθξαζηηθή αληίιεςε ζεσξεί ηελ νπηηθή ηθαλφηεηα πνπ ελεξγνπνηείηαη φηαλ θνηηάκε έλα πίλαθα, λα ηνλ βιέπνπκε έηζη ψζηε λα εθθξάδεη 58

59 ζπλαηζζήκαηα φπσο ηελ κειαγρνιία, ηελ ηαξαρή, ηελ γαιελή θιπ. Θεσξεί ιάζνο ηελ αληίιεςε φηη έλαο πίλαθαο κπνξεί κφλν λα εθθξάζεη ηα ζπλαηζζήκαηα πνπ κπνξνχλ λα εηπσζνχλ κε ιέμεηο. πκθσλεί κε ηελ παξαδνζηαθή αληίιεςε φηη απηφ πνπ εθθξάδεηαη είλαη έλα πλεπκαηηθφ ή αθφκα θαη έλα ςπρηθφ θαηλφκελν. Πηζηεχεη φηη ε εθθξαζηηθή αληίιεςε ππάξρεη σο έλα γλήζην είδνο ηεο φξαζεο θαη γηα ηνλ ιφγν απηφ κπνξεί λα ζεκειησζεί σο κηα δηαθνξεηηθή θαηεγνξία ηνπ δσγξαθηθνχ λνήκαηνο. Γελ είλαη φκσο κηα νπηηθή ηθαλφηεηα πνπ πξνθχπηεη ιφγσ κηαο ζπγθεθξηκέλεο εκπεηξίαο απφ ηνλ αηζζεηφ θφζκν, αιιά πξνυπνζέηεη θαη έλα κεγάιν θνκκάηη ηνπ ςπρηζκνχ καο πνπ ζπλίζηαηαη ζηελ απνκίκεζε ζπλαηζζεκάησλ, δηαζέζεσλ, αηζζήζεσλ. Ξερσξίδεη δπν είδε εκπεηξίαο, πνπ ην έλα είλαη ε αληαλάθιαζε ηνπ άιινπ. Σν πξψην είλαη φηαλ ην ζπλαίζζεκα πνπ πεγάδεη απφ εκάο ρξσκαηίδεη ή αιιάδεη απηφ πνπ αληηιακβαλφκαζηε θαη σο ζπλέπεηα, αληαπνθξίλεηαη δηαθνξεηηθά ζε απηφ πνπ βιέπνπκε ηε δεδνκέλε ζηηγκή. Σν δεχηεξν είλαη φηαλ ην ζπλαίζζεκα πεγάδεη απφ απηφ πνπ αληηιακβαλφκαζηε θαη έρεη σο ζπλέπεηα ηελ αληαπφθξηζε ηνπ εζσηεξηθνχ καο θφζκνπ, σο ην πψο βιέπνπκε ηνλ θπζηθφ θφζκν. Σν δεχηεξν απφ ηα είδε πεξηγξάθεη σο έλα ζεκείν ηελ εθθξαζηηθή αληίιεςε, παξφιν πνπ ελαπφθεηηαη ζε δχν πεξηνξηζκνχο πνπ είλαη ζεκαληηθνί γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο. Ο πξψηνο πεξηνξηζκφο πνπ ζέηεη ν Wollheim, αθνξά ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ην αληαπνθξηλφκελν ζπλαίζζεκα ζπλδέεηαη κε ηελ νπηηθή εκπεηξία θαη δελ ζα πξέπεη λα δηαρσξηζηεί απφ ηελ αληίιεςε πνπ ην αλέδπζε. Σν ζπγθεθξηκέλν ζπλαίζζεκα ζα πξέπεη λα αλακηγλχεηαη κε ηελ αληίιεςε θαη λα επεξεάδεη απηφ πνπ αληηιακβαλφκαζηε θαη ηνλ ηξφπν πνπ ην αληηιακβαλφκαζηε. Ο δεχηεξνο πεξηνξηζκφο αθνξά ηνλ ηξφπν φπνπ νη αληαπνθξίζεηο δεκηνπξγνχληαη ζε κνξθή πξνβνιήο. Ζ πξνβνιή είλαη ε δηαδηθαζία ζηελ νπνία ηα ζπλαηζζήκαηα πεγάδνπλ απφ εκάο πξνο απηφ πνπ αληηιακβαλφκαζηε. Ζ πξνβνιή, φπσο ηελ ζέηεη ν Wollheim, δηαρσξίδεηαη ζηελ απιή θαη ζηελ ζύλζεηε κνξθή ηεο 106. Ζ απιή κνξθή ηεο πθίζηαηαη ζην γεγνλφο φηη, εάλ έλα άηνκν είλαη ιππεκέλν θαη απηή ε ιχπε ηνπ δεκηνπξγεί άγρνο, σο απνηέιεζκα απηνχ ηνπ άγρνπο πξνβάιιεη ηελ ιχπε ηνπ ζε έλα άιιν άηνκν ή αληηθείκελν πνπ βξίζθεηαη ζην πεξηβάιινλ ηνπ, κε απνηέιεζκα λα πηζηεχεη φηη δελ είλαη ν ίδηνο ιππεκέλνο αιιά ην άηνκν ή ην αληηθείκελν πνπ ζπλππάξρεη καδί ηνπ ηε δεδνκέλε ζηηγκή. Ζ ζχλζεηε 106 Wollheim, R., ο.π., ς

60 κνξθή ηεο είλαη, φηαλ έλα άηνκν πνπ είλαη ιππεκέλν θαη αγρσκέλν, πξνβάιιεη ηε ιχπε ηνπ, γεληθφηεξα, ζηνλ εμσηεξηθφ θφζκν, ελψ δελ ληψζεη πιένλ ιππεκέλνο, αληηιακβάλεηαη ηνλ εμσηεξηθφ θφζκν σο ιππεκέλν. Απηέο νη αιιαγέο πνπ ζπληεινχληαη, φρη κφλν ζηνλ εζσηεξηθφ θφζκν ελφο αηφκνπ αιιά θαη ζηνλ εμσηεξηθφ, κπνξνχλ λα απνδνζνχλ ζηε πξνβνιή. Οη δηαθνξέο ησλ δχν κνξθψλ ηεο πξνβνιήο είλαη, φηη ζηελ απιή πξνβνιή ην άηνκν θαηαιήγεη κε έλα πηζηεχσ σο πξνο ην άηνκν πνπ έρεη πξνβάιιεη ηε ιχπε ηνπ, ελψ κε ηε ζχλζεηε θαηαιήγεη κε έλα ηξφπν εκπεηξίαο ηνπ εμσηεξηθνχ θφζκνπ θαη απηή ε δηαθνξά, αλάκεζα ζην πηζηεχσ θαη ηελ εκπεηξία, είλαη ραξαθηεξηζηηθφ ηεο πξνβνιήο. Ζ δεχηεξε δηαθνξά είλαη φηη ζηελ απιή πξνβνιή, ην άηνκν πνπ πξνβάιιεη, θαηαιήγεη λα ζεσξεί, φηη ε ιχπε πνπ θαηέρεη ν άιινο, είλαη ε ίδηα ιχπε πνπ απηφο είρε θαη κεηά πξνέβαιε. ηε ζχλζεηε πξνβνιή, ην ζπλαίζζεκα πνπ ην άηνκν αληηιακβάλεηαη σο λα ην έρεη ν εμσηεξηθφο θφζκνο, δελ είλαη ην ίδην κε απηφ πνπ είρε ζηε αξρή. Απηέο ν Wollheim, ηηο νλνκάδεη «ηδηόηεηεο ηεο πξνβνιήο» (projective properties) 107 θαη ζεσξεί φηη ε εθθξαζηηθή αληίιεςε, είλαη αληίιεςε ησλ ηδηνηήησλ ηεο πξνβνιήο. ηελ αξρή ηεο δσήο, ε πξνβνιή είλαη ηπραία, ρσξίο λα θαηαλνεί ην άηνκν, ην πψο θαη ην γηαηί παξνπζηάδνληαη ηα πξάγκαηα κε απηφλ ηνλ ηξφπν. Αιιά φζν ηπραία είλαη, άιιν ηφζν είλαη θαη παξνδηθή. ηε ζπλέρεηα φκσο σξηκάδεη. Υξεηάδεηαη ε θαηαιιειφηεηα νξηζκέλσλ κεξψλ ηνπ θφζκνπ λα ππνζηεξίμνπλ ηελ πξνβνιή, λα γίλνπλ νη θνκηζηέο ησλ ηδηνηήησλ ηεο πξνβνιήο θαη ε δχλακε λα ραιθεπηνχλ νη αληαπνθξίζεηο. Γελ είλαη θάηη πνπ ζπκβαίλεη άκεζα, αιιά γίλεηαη κέζα απφ κηα δηαδηθαζία εμεξεχλεζεο ησλ πξνζσπηθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ επηξξνψλ, πνπ ζα ζηαζεξνπνηήζνπλ ηελ πξνβνιή θαη ζα κνξθνπνηήζνπλ ηελ αληαπφθξηζε. Ζ πξνβνιή είλαη νπζηαζηηθά κηα αζπλείδεηε πξάμε πνπ ιεηηνπξγεί ζηελ ζχλζεηε ηεο κνξθή, ρξεζηκνπνηψληαο σο φρεκα ηεο ηελ θαληαζία, πνπ αλήθεη φρη κφλν ζηελ αζπλείδεηε αιιά θαη ζηε πξσηφγνλε πλεπκαηηθή ιεηηνπξγία. Δλ ζπλερεία, ν θηιφζνθνο επηζηξέθεη ζηε ζχλζεηε πξνβνιή αλαθέξνληαο φηη φηαλ απηή ε ηδηφηεηα ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα δηαιέμεη αλάκεζα ζηελ αξρηθή ςπρνινγηθή ηδηφηεηα θαη ηελ κεηαγελέζηεξε πξνβαιιφκελε ηδηφηεηα, δηπιαζηάδεηαη, θαη απηφο ν δηπιαζηαζκφο ηεο ηδηφηεηαο απνδεηθλχεηαη σο έλα απνζπαζκαηηθφ - αθεξεκέλν 107 Wollheim, R., ο.π., ς

61 (distracting) ζηνηρείν 108. Απηή ε ζπλχπαξμε ζπκβαίλεη ζηηο πεξηζζφηεξεο κνξθέο ηεο ζχλζεηεο πξνβνιήο, αιιά φρη ζε φιεο. Ζ ζπλχπαξμε πεγαίλεη απφ ηελ πξνβνιή έσο ηελ εθθξαζηηθή αληίιεςε ηφζν ηνπ θφζκνπ φζν θαη ηεο ηέρλεο. Ζ εθθξαζηηθή αληίιεςε ζηέθεηαη ζηελ θαιιηηερληθή έθθξαζε, κε ηνλ ίδην ηξφπν, πνπ ην νξάλ-εληφο ζηέθεηαη απέλαληη ζηελ αλαπαξάζηαζε. Πξνυπάξρεη ηφζν ινγηθά φζν θαη ηζηνξηθά, θαζψο ε έθθξαζε επηβάιιεη πάλσ ζηελ εθθξαζηηθή αληίιεςε έλα κέηξν αθξίβεηαο θαη αλαθξίβεηαο. Απηφ ην κέηξν επηζηξέθεη ζην ηη ήζειε θαη ηη θαηάθεξε ν θαιιηηέρλεο. ηαλ βιέπνπκε έλα νπνηνδήπνηε πξαγκαηηθφ ηνπίν, δελ ππάξρεη κηα ζσζηή εθθξαζηηθή κέζνδνο λα ην δνχκε, αθφκε θαη αλ φινη ην δνπλ κε ηνλ ίδην ηξφπν. ηαλ φκσο βιέπνπκε έλα δσγξαθηθφ πίλαθα πνπ απεηθνλίδεη έλα ηνπίν, ππάξρεη ζσζηφο θαη ιάζνο ηξφπνο λα ην δνχκε, θαζψο ν ζσζηφο ηξφπνο καο εμαζθαιίδεη ηελ εκπεηξία πνπ ήζειε λα εθθξάζεη ν δσγξάθνο. Γηα λα πξνζθέξεη φκσο ν δσγξάθνο ην θξηηήξην ηεο νξζήο αληίιεςεο γηα ηνλ πίλαθα, δελ είλαη αξθεηφ λα έρεη ππφςε ηνπ ηηο ηδηφηεηεο ηεο πξνβνιήο ή λα ηνλ δεκηνπξγήζεη κε ζθνπφ ψζηε ν ζεαηήο λα ηνλ δεη κε έλα ζπγθεθξηκέλν ηξφπν. Ζ επηδίσμε ηνπ δσγξάθνπ ζα πξέπεη λα είλαη θαηαλνεηή θαη λα πεξηιακβάλεη ηα ζπλαηζζήκαηα, ηηο ζθέςεηο, ηα πηζηεχσ ηνπ πνπ ηνλ νδήγεζαλ λα δεκηνπξγήζεη ηνλ ζπγθεθξηκέλν πίλαθα κε ηνλ ηξφπν πνπ ηνλ δεκηνχξγεζε. Ο Wollheim δελ ζεσξεί φκσο φηη γηα λα δσγξαθίζεη θάπνηνο έλαλ πίλαθα πνπ εθθξάδεη κειαγρνιία, ζα πξέπεη λα είλαη θαη ν ίδηνο ηελ δεδνκέλε ζηηγκή κειαγρνιηθφο. ηε δσγξαθηθή έθθξαζε δελ ρξεηάδεηαη ην ζπλαίζζεκα λα είλαη παξφλ θαηά ηε δεκηνπξγία έηζη ψζηε λα είλαη απηή απνηειεζκαηηθή. Σν ζπλαίζζεκα κπνξεί λα ιεηηνπξγεί απφ «καθξηά» θαη απηφ γηαηί ν δσγξάθνο δελ βαζίδεηαη ζε απηφ γηα λα ηνλ νδεγήζεη ή λα δηακνξθψζεη ην ηειηθφ απνηέιεζκα. Ζ θαιιηηερληθή έθθξαζε είλαη ειεγρφκελε θαη ππνθηλνχκελε απφ ηελ αληαλάθιαζε θαη αλαπφιεζε ηνπ ζπλαηζζήκαηνο. Τπάξρνπλ δηαθνξέο αλάκεζα ζηε δσγξαθηθή έθθξαζε θαη ζηε κνξθηθή έθθξαζε, παξφια απηά ππάξρεη θαη κηα αλαινγία αλάκεζα ηνπο, αθνχ θαη νη δπν είλαη παξαδείγκαηα ηεο εθθξαζηηθήο αληίιεςεο. Καη ζηηο δπν θαηαζηάζεηο, ε αληίιεςε ζπλαληάηαη ζε δχν δηαθνξεηηθνχο παξάγνληεο. Ο πξψηνο παξάγνληαο ζην πψο ε αλαπαξάζηαζε αληαπνθξίλεηαη ζε ζπγθεθξηκέλα ζπλαηζζήκαηα θαη ζηνλ δεχηεξν ζην ηη πξνθάιεζε λα δσγξαθηζηεί 108 Wollheim, R., ο.π., ς

62 θαηά απηφ ηνλ ηξφπν. Ζ αληίιεςε ζπκβαδίδεη κε ηελ αληαπφθξηζε θαη ηελ αηηία θαη δηνξζψλεηαη ή ξπζκίδεηαη ε κία θάησ απφ ην θσο ηεο άιιεο. Ζ δηπιή απάληεζε γίλεηαη δπλαηή φηαλ ε αξρηθή αληίιεςε ηνπ αηφκνπ πνπ θνηηάεη ηνλ πίλαθα ή ηελ κνξθηθή έθθξαζε, ηα βιέπεη σο ηαπηφζεκα κε έλα ζπγθεθξηκέλν ζπλαίζζεκα θαη νη ιφγνη πνπ ην θάλεη είλαη αδηεπθξίληζηνη. Δίλαη πηζαλφλ επίζεο ζην κπαιφ ηνπ ζεαηή λα ππάξρεη αβεβαηφηεηα, αζάθεηα ή αθφκα θαη δηθνξηθφηεηα σο πξνο ην αληαπνθξηλφκελν ζπλαίζζεκα θαη ζε απηφ ην ζεκείν ε γνεηεία ηνπ ζθνπνχ αξθεί. Καη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο ππάξρεη ρψξνο έηζη ψζηε νη ζπλεζηζκέλεο πεπνηζήζεηο καο λα παίμνπλ ηνλ ξφιν ηνπ δηαηηεηή, δηαιέγνληαο αλάκεζα απφ δηάθνξεο εθθξαζηηθέο νδνχο ηνλ ηξφπν πνπ ζα δνχκε ηνλ πίλαθα ή ηελ κνξθή. Παξφια απηά ππάξρεη έλα ζπγθεθξηκέλν ζεκείν, ζε απηή ηελ παξάιιειε δηαδξνκή αλάκεζα ζηελ αληίιεςε ηεο δσγξαθηθήο έθθξαζεο θαη ηελ αληίιεςε ηεο κνξθηθήο έθθξαζεο. Ο ζεαηήο θαζψο πξνζπαζεί λα ηαηξηάμεη αίηηα θαη αληαπφθξηζε, έρεη ηελ επραξίζηεζε λα γλσξίδεη φηη απηφ πνπ θάλεη ηε δεδνκέλε ζηηγκή, είλαη κηα αληαλάθιαζε ηνπ ζθνπνχ ηνπ δσγξάθνπ. Ο δσγξάθνο πξνζπαζεί λα ηαηξηάμεη ηελ αληαπφθξηζε ζην αίηην, θάηη πνπ ν ξφινο ηνπ σο ζεαηή ηνλ δηεπθνιχλεη λα ην πξαγκαηνπνηήζεη. Παξφιν πνπ ε εθθξαζηηθή αληίιεςε είλαη πξνγελέζηεξε ηεο έθθξαζεο θαη ε έθθξαζε εθκεηαιιεχεηαη ηελ εθθξαζηηθή αληίιεςε, ε έθθξαζε δελ κπνξεί λα θαηαλνεζεί πιήξσο κε ηνπο φξνπο ηεο εθθξαζηηθήο αληίιεςεο. Καη απηφ δηφηη ν θαιιηηέρλεο κπνξεί λα αθνινπζήζεη δχν δξφκνπο ζηελ πνξεία ηνπ γηα λα θάλεη ηνλ πίλαθα ηνπ εθθξαζηηθφ. Ο πξψηνο μεθηλάεη απφ ηελ πλεπκαηηθή θαηάζηαζε ηνπ θαιιηηέρλε, πξνρσξάεη κέζσ ηεο αλαπαξάζηαζεο θαη θαηαιήγεη ζην πσο ν πίλαθαο ζα θαηέρεη ηελ εθθξαζηηθή αληίιεςε. Ο δεχηεξνο μεθίλα απφ ηελ ίδηα αθεηεξία, δηαηξέρεη ηελ ρεηξνλνκία ηνπ θαιιηηέρλε θαη θαηαιήγεη ζηα θπζηθά ίρλε (πηλειηέο) πνπ αθήλεη απηή πάλσ ζηνλ θακβά. Απφ απηά ηα ίρλε ν ζεαηήο ζα πξέπεη λα αλαζθεπάζεη, κε ηε βνήζεηα ηεο θαληαζίαο, ηελ πξφζεζε ηνπ θαιιηηέρλε θαη αλ απηή πξαγκαηνπνηήζεθε ζηνλ πίλαθα. Ζ ρεηξνλνκία ζπλεηζθέξεη ζηελ εθθξαζηηθή αληίιεςε θαη απφ ηε ζηηγκή πνπ ην ρέξη γίλεηαη θνξέαο ηεο έθθξαζεο, ην ρέξη είλαη ζηελ ππεξεζία ηνπ καηηνχ. Ζ εθθξαζηηθή ρεηξνλνκία έξρεηαη λα πξνζαξκνζηεί ζηελ φςε πνπ ζα επαλαηνπνζεηεζεί ζηνλ θακβά θαη ε φςε ζηελ εθθξαζηηθή νδφ πνπ ζα ην ζπιιάβεη. Απηή ε απηνπαξαθνινχζεζε απφ ηελ πιεπξά ηνπ δσγξάθνπ δελ γίλεηαη εζθεκκέλα ή ζπλεηδεηά, αιιά ην πσο ην ρέξη γίλεηαη φξγαλν ηνπ καηηνχ έρεη ζρέζε κε ην πψο ν θαιιηηέρλεο δηακνξθψλεη ην ζηπι ηνπ. 62

63 Σελ θαηάιιειε ζηηγκή κε ηελ πξνζεθηηθή, επαίζζεηε θαη πιεξνθνξεκέλε εμεξεχλεζε ηνπ πίλαθα, ζα εκθαληζηνχλ νη πιεξνθνξίεο πνπ ρξεηαδφκαζηε σο πξνο ηελ θαηαλφεζε ηνπ. Γηαπηνλ ην ιφγν ν ζεαηήο ρξεηάδεηαη λα έρεη αξθεηή πξφηεξε γλψζε. Πσο φκσο γλσξίδνπκε φηη απηέο νη πιεξνθνξίεο πνπ δερηήθακε είλαη νη ζσζηέο ή νη ιάζνο; Ο Wollheim απαληά κε δχν πηζαλέο εθδνρέο. Πξψηνλ, απφ ηηο πιεξνθνξίεο πνπ δερφκαζηε θνηηάδνληαο ηνλ πίλαθα ή φηαλ επηηξέπνπκε κηα ήπηα θαη μαθληθή ππνβάζκηζε ησλ κέηξσλ πνπ ζέηνπκε θαη ιέκε, ζε ζπλάξηεζε κε θάζε δηαζέζηκε πιεξνθνξία πνπ δερφκαζηε. Ή φηαλ απεπζπλζνχκε ζηελ πξφηεξε γλψζε καο σο ζεαηέο, φρη ζηελ πεγή ηεο αιιά ζην πεξηερφκελν ηεο. Μφλν νη πιεξνθνξίεο πνπ αθνξνχλ ηα αηζζεηηθά θξηηήξηα ηνπ πίλαθα ή πνπ είλαη αηζζεηηθά ζρεηηθέο κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ. Δδψ παξνπζηάδεηαη ην πξφβιεκα σο πξνο ην πνίεο είλαη αηζζεηηθά ζρεηηθέο πιεξνθνξίεο εθηφο απφ απηέο πνπ αθνξνχλ ηνλ ίδην ηνλ πίλαθα. Μηα πιεξνθνξία πνπ δελ είλαη αηζζεηηθήο κνξθήο, κπνξεί λα απνδεηρηεί ζεκαληηθή σο πξνο ηελ θαηαλφεζε ηνπ πίλαθα. ε απηφ ην ζεκείν, ν Wollheim αλαθέξεη σο παξάδεηγκα ην θφζηνο ησλ πιηθψλ πνπ δεκηνπξγνχλ ηνλ πίλαθα 109. ηαλ ν δσγξάθνο ρξεζηκνπνηήζεη αθξηβά πιηθά γηα ηε δεκηνπξγία ηνπ πίλαθα, έρνληαο απηή ηε γλψζε σο ζεαηέο, απηή ε πιεξνθνξία δηακνξθψλεη ηελ αληίιεςε καο γηα ηνλ πίλαθα. Ζ κφλε έλζηαζε πνπ ζέηεη είλαη γηα ηελ πξφηεξε γλψζε ηνπ ζεαηή, πνπ κπνξεί λα ηελ παξεξκελεχζεη κε ηνλ ηξφπν πνπ ηε ρξεζηκνπνηεί. ηαλ ζπκβεί απηφ ην γεγνλφο, αθφκε θαη αλ έρνπκε ηε ζσζηή πιεξνθφξεζε, ζα ζπλερίζνπκε λα είκαζηε παξαπιαλεκέλνη. Γελ ζα αιιάμεη ν ηξφπνο πνπ βιέπνπκε ηνλ πίλαθα, αιιά είλαη πηζαλφλ λα αιιάμεη ν ηξφπνο πνπ κηιάκε γηα απηφλ. ηαλ θάπνηνο αθνχζεη φηη έλαο πίλαθαο είλαη δεκηνχξγεκα ηνπ Rembrandt, πξηλ ηνλ δεη, πιένλ ζα ζεσξεί φηη βιέπεη έλα πίλαθα ηνπ Rembrandt, κε απνηέιεζκα λα επεξεάδεηαη ε εκπεηξία ηνπ ζεαηή 110. Ο Wollheim ζέηεη δχν παξαδείγκαηα πηλάθσλ ηνπ Monet (εηθ. 8 θαη 9), πνπ δεκηνπξγήζεθαλ ηνπο πξψηνπο κήλεο κεηά ην ζάλαην ηεο γπλαίθαο ηνπ, γηα λα εμεγήζεη ην πψο ην εθθξαζηηθφ λφεκα ηνπ πίλαθα γίλεηαη απφιπηα αληηιεπηφ 111. Απφ ηε ζηηγκή πνπ θαηέρνπκε απηή ηελ πιεξνθνξία, βιέπνπκε θαη ζεσξνχκε φηη απηνί νη πίλαθεο εθθξάδνπλ ζιίςε θαη ιχπε, θαζψο θαη ηελ αξγή επαλάθακςε ηνπ δσγξάθνπ 109 Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς

64 απφ απηά ηα ζπλαηζζήκαηα. Κάζε πιεξνθνξία πνπ έρνπκε ζηελ θαηνρή καο, αλαθνξηθά κε ηνλ πίλαθα, επεξεάδεη ηνλ ηξφπν πνπ βιέπνπκε ηνλ πίλαθα. Δικόνα 8 Δικόνα 9 Ο ξφινο ηνπ δσγξάθνπ σο ζεαηή είλαη πνιχ ζεκαληηθφο, δηφηη έηζη ζα κπνξέζεη ν ίδηνο λα βηψζεη ηελ εκπεηξία πνπ ζέιεη λα κεηαδψζεη ζηνλ ζεαηή. Ο θαιιηηέρλεο πνπ ελδηαθέξεηαη γηα ην πψο ζα δεη ν ζεαηήο ην δεκηνχξγεκα ηνπ, ζα πξέπεη λα πξνζέρεη ηε κνξθή πνπ ζα δψζεη ζηε ζθέςε ηνπ, πνπ δελ ζα πξέπεη λα είλαη θαηεγνξηνπνηεκέλε αιιά ππνζεηηθή. Ζ κνξθή πνπ ζα δψζεη ν θαιιηηέρλεο, παίδεη ζεκαληηθφ ξφιν, ζην πσο ν ζεαηήο ζα βηψζεη ηελ θαηάιιειε εκπεηξία πνπ ζέιεη λα πξνζθέξεη ν θαιιηηέρλεο. Γηα ην ιφγν απηφ, δελ κπνξνχκε λα δνχκε απνθιεηζηηθά έλα πίλαθα σο κνξθή επηθνηλσλίαο, αζρέησο εάλ κπνξεί λα είλαη, δελ είλαη απαξαίηεην. Γελ ρξεηάδεηαη ν ζεαηήο κπξνζηά ζε έλα πίλαθα, λα έρεη πξφηεξε γλψζε ηνπ ηη ήζειε λα θάλεη ν δσγξάθνο. Ζ εκπεηξία ηνπ ζεαηή ζα πξέπεη λα ζπκθσλεί κε ηελ εκπεηξία ηνπ δσγξάθνπ, αιιά ρσξίο λα έρεη πξφηεξε γλψζε γηα ηελ επηδίσμε ηνπ. 64

65 4.4 Η οπηική απόλαςζη O Wollheim αζρνιείηαη, αιιά φρη εθηεηακέλα, κε ην ζέκα ηεο νπηηθήο απφιαπζεο. Σελ ζεσξεί σο ζεκαληηθή, γηα ηνλ ιφγν φηη είλαη κεγάιν θνκκάηη ηεο πνιηηηζηηθήο αμίαο ηεο δσγξαθηθήο ηέρλεο, αθνχ επεκβαίλεη ζην γλσζηηθφ καο απφζεκα έηζη ψζηε λα βηψλνπκε ηελ απφιαπζε, ρσξίο λα ην παξακνξθψλεη ή λα ην εμηδαληθεχεη, δηαηεξψληαο ηνλ αηζζεηηθφ ηεο ραξαθηήξα 112. Αλαθεξφκελνο ζηηο πεγέο ηεο νπηηθήο απφιαπζεο, ζέηεη σο πιαηζηφ ηνπο, ηελ απφιαπζε κηαο αλαπαξάζηαζεο ηελ νπνία ζπλαληάκε θαη καο αξέζεη θαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα έσο ηελ απφιαπζε ελφο πίλαθα πνπ αλαπαξηζηά θάηη γηα ην νπνίν δελ έρνπκε πξφηεξε γλψζε. Αλαξσηηέηαη φκσο, εάλ είλαη κφλν απηφ ην πιαίζην ηεο θαη αλαθέξεη σο παξάδεηγκα έλα θνκκάηη απφ δνθίκην ηνπ Proust ζρεηηθά κε ηνλ Chardin. «Δάλ θνηηάδνπκε έλα πίλαθα ηνπ Chardin (εηθ. 10) κπνξνύκε λα πνύκε όηη απηή ε αλαπαξάζηαζε είλαη νηθεία, είλαη όκνηα, είλαη ζαλ κηα πξαγκαηηθή θνπδίλα. Έηζη ηελ επόκελε θνξά πνπ ζα βξηζθόκαζηε ζε κηα πξαγκαηηθή θνπδίλα, ζα κπνξνύκε λα πνύκε: απηό είλαη παξάμελν, απηό είλαη κεγαιεηώδεο, απηή ε θνπδίλα είλαη όκνξθε ζαλ ηνλ πίλαθα ηνπ Chardin.» 113 χκθσλα κε απηφ ην παξάδεηγκα, ην αίζζεκα ηεο απφιαπζεο ηνπ ζεαηή, κεηαθέξεηαη απφ ηελ πξαγκαηηθή θνπδίλα ζηνλ πίλαθα, αιιά ηζρχεη θαη ην αληίζηξνθν. Με απηφλ ηνλ ηξφπν, ε απφιαπζε αλαδεηά θάηη πνπ δελ ηελ ελδηέθεξε πξνεγνπκέλσο, θαζψο απηφ δελ γηλφηαλ άκεζα αληηιεπηφ. Αλαδεηά κηα αηζζεηηθή πνηφηεηα πνπ αλαδχζεθε απφ ηελ ζέαζε ηνπ πίλαθα, ζηελ πξαγκαηηθή δσή. Ο Wollheim πηζηεχεη φηη ε νπηηθή απφιαπζε ζπκβαίλεη εμαηηίαο ηεο «καληέξαο» ηνπ πίλαθα, αλάκεζα ζηηο θνληηλέο θαη καθξηλέο ζεάζεηο ηνπ δσγξαθηθνχ έξγνπ. Οη ηερλνθξηηηθνί πάληνηε ζαχκαδαλ ηελ αλαπαξαζηαηηθή ηθαλφηεηα ηνπ δσγξάθνπ, πνπ δεκηνπξγεί έλα πίλαθα, πνπ φηαλ εηδσζεί απφ καθξηά θαίλεηαη κε ιεπηνκέξεηα ε αλαπαξάζηαζε, ελψ αληίζεηα φηαλ ηνλ δνχκε απφ πνιχ θνληά είλαη ζαλ κηα δσγξαθηζκέλε επηθάλεηα ρσξίο πεξηερφκελν. Ζ απφιαπζε πεγάδεη απφ ηελ ιεπηνκέξεηα πνπ δηαθξίλνπκε απφ καθξηά, ελψ απφ θνληά θαίλεηαη σο άλαξρα ζεκάδηα πάλσ ζε κία επηθάλεηα. πσο θαη ηφζα άιια πνπ ζρεηίδνληαη κε ην 112 Wollheim, R., ο.π., ς Wollheim, R., ο.π., ς

66 δσγξαθηθφ έξγν, έηζη θαη ε νπηηθή απφιαπζε ζπλαληάηαη ζην ηαίξηαζκα, ζηελ αλάδπζε ηεο απφ ηελ αληηπαξάζεζε δχν πιεπξψλ ηεο ίδηαο εκπεηξίαο. Δικόνα 10 Θεσξνχκε σο απνδεδεηγκέλν ην γεγνλφο, ηεο νπηηθήο απφιαπζεο πνπ είλαη ηθαλφο λα πξνζθέξεη ν πίλαθαο, φηη έρεη ζρέζε κε ηνπο πλεπκαηηθνχο ζπλεηξκνχο πνπ θάλνπκε ζρεηηθά κε ην ζέκα ηνπ, θαζψο ε ζεαζή ηνπ καο αλαδχεη αηζζεηηθέο κλήκεο γεχζεο φζθξεζεο θαη αθνήο. Πνιινί απφ ηνπο πίλαθεο ηεο Βελεηζηάληθεο ζρνιήο, βαζίδνληαη ζηελ επαλαθνξά ηεο κλήκεο ελφο ήρνπ, ελψ αληίζεηα νη πίλαθεο ηνπ Courbet, βαζίδνληαη ζηελ επαλαθνξά ηεο κλήκεο ηεο ζησπήο 114. Ο ξφινο πνπ πηνζεηεί ν θαιιηηέρλεο σο ζεαηήο, είλαη ν πην ζεκαληηθφο, δηφηη απηφο ζα γίλεη ην πξφηππν γηα ηνπο ππφινηπνπο ζεαηέο πνπ ζα δνπλ ην έξγν ηνπ. Ζ νπηηθή αληίιεςε, ηνπ νξάλ-εληφο, πνπ ελεξγνπνηείηαη θαηά ηε δηάξθεηα ζέαζεο κηαο 114 Wollheim, R., ο.π., ς