«Είναι ώρα να πάμε να ονειρευτούμε». Ο δούκας και ο Πουκ μας καλούν. Όμως ο Πουκ, αυτό το πλάσμα του ονείρου, το λέει πιο ευγενικά.

Transcript

1 δελτίο περιεχόμενα Εκδήλωση της ΕΨΕ Μνεία André Green 23 Μαρτίου 2012 Άννα Ποταμιάνου Αναφορές στο έργο και την πορεία του André Green Σάββας Σαββόπουλος Green André: Για το Αρνητικό. Εις μνήμην Θεωρία και Κλινική Christian Delourmel Ορισμένες θεμελιώδεις συνεισφορές της σκέψης και του έργου του André Green στη σύγχρονη ψυχανάλυση Χρήστος Ιωαννίδης Ο André Green στη Βρετανία Φώτης Μπόμπος O διάλογος του André Green με την ψυχοσωματική: «Το Προψυχικό» Ιωάννα Παναγιωτοπούλου André Green: Η κεντρική φοβική θέση Αθανάσιος Αλεξανδρίδης O André Green και η εφαρμοσμένη ψυχανάλυση Αριστέα Σκούλικα Η μετα-green εποχή Συνεργασίες - Διάλογοι Μαρίλια Αϊζενστάιν André Green, ο επόπτης, ο φίλος Πέτρος Κεφάλας «Σιωπή», o André Green Αριέλλα Ασσέρ Διάλογοι με τον André Green Κλαίρη Συνοδινού Η αναζήτηση της αλήθειας στο έργο του André Green της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας Ε Aπρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2012 [τεύχος 46] Αφιέρωμα στον André Green Απόσπασμα από το άρθρο του André Green (2005) «Ακούγοντας το παραμύθι μιας καλοκαιρινής νύχτας» «Είναι ώρα να πάμε να ονειρευτούμε». Ο δούκας και ο Πουκ μας καλούν. Όμως ο Πουκ, αυτό το πλάσμα του ονείρου, το λέει πιο ευγενικά. So, good night unto you all. Give me your hands, if you be friends: And Robin shall restore amends. 1 Όπως το λέει το έμβλημα στη σημαία του Globe: 2 Totus mundus agit histrionem. Όλος ο κόσμος κάνει τον ηθοποιό. Είπαν για το θέατρο μέσα στο θέατρο ότι ήταν ένα είδος αντιμάσκας. Αν σκεφτούμε τα τρία πιο γνωστά παραδείγματα στο θέατρο του Σαίξπηρ, ο Πύραμος και η Θίσβη βρίσκονται στο μέσο, μεταξύ του Ο φόνος του Γκονζάγκου παντομίμας και τραγωδίας, που ο Άμλετ ζητά από τους ηθοποιούς να παίξουν στην αυλή του Κλαύδιου και του έργου που παίζεται στη νήσο όπου βασιλεύει ο Πρόσπερος Μπορούμε να πούμε ότι το θέατρο 1. Γουίλλιαμ Σαίξπηρ, Όνειρο Καλοκαιρινής νύχτας, «Έτσι, καληνύχτα σε όλους. Ας δώσουμε τα χέρια, αν είστε φίλοι: Και ο Ρόμπιν θα επανορθώσει τα λάθη του», μτφρ. Α.Σ. 2. Το θέατρο του Σαίξπηρ στο Λονδίνο. αντιπαρατίθεται εδώ στη μαγεία ή, ακριβέστερα, η μαγεία του θεάτρου είναι πιο αποτελεσματική από τη μαγεία των ξωθιών και των ξωτικών. Η τελευταία ανήκει στο υπερφυσικό. Η πρώτη κάνει ότι μιμείται τη ζωή. Στον κόσμο του μαγικού, ο Όμπερον, που καθορίζει τη μοίρα μας, δρα πάνω μας μέσω του Πουκ, σαν υπνωτιστής. Με τη θεατρική πράξη όμως περνάμε μέσα από μια γκάμα συναισθημάτων αγάπης, από τα πιο τρελά ως τα πιο γελοία. Ταξιδεύουμε στον ωκεανό της αγωνίας, χάνουμε το δρόμο μας, ναυαγούμε και βρισκόμαστε να έχουμε εξoκείλει από τη θάλασσα στην ακτή, δοκιμάζοντας την ευτυχία ότι επιβιώσαμε. Εγκαταλείπουμε τη μοίρα μας στα χέρια της αγάπης, έτοιμοι να πέσουμε στις παγίδες κάθε σύγχυσης, είμαστε εξουθενωμένοι από τα εμπόδια που αντιπαρατίθενται στην υλοποίηση των επιθυμιών μας και αφηνόμαστε στην εφήμερη χαρά της ικανοποίησής τους. Μέχρι τη στιγμή που ξυπνάμε. Γινόμαστε το παιγνίδι αυτού του εσωτερικού θεάτρου, που καλύτερα ακόμη κι από τη μαγεία μάς αποσπά από τον φυσικό κόσμο Η ΣΥΝΤΑΞΗ Η Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία είναι επιστημονική εταιρεία, μέλος της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης (ΙΡΑ) και της Ευρωπαϊκής Ψυχαναλυτικής Ομοσπονδίας (EPF). Έχει αποστολή την προώθηση της ψυχαναλυτικής σκέψης και έρευνας, τη μετάδοση της πρακτικής της ψυχανάλυσης και την εφαρμογή μιας επαγγελματικής στάσης, σύμφωνα με το πνεύμα του έργου του Φρόυντ. 1

2 ΣΣήμερα βρίσκομαι μαζύ σας γιατί μου ζητήθηκε να σας μιλήσω για έναν ψυχαναλυτή ο οποίος βίωσε νομίζω όσο λίγοι το έχομε κατορθώσει την ψυχανάλυση ως πραγμάτωση και ως θεώρηση της ανθρώπινης υπάρξεως. Θεώρηση που, ακριβώς επειδή γυμνώνει και αποκαλύπτει όσα συντηρούνται ως μη γνώριμα, ως απόλυτη ετερότητα μέσα μας, συναντά τις πιο σκληρές αντιστάσεις σε κάθε άνθρωπο, στους ασθενείς μας, αλλά και μεταξύ των ψυχαναλυτών. Ο A. Green, που έφυγε στις 6 το απόγευμα στις 12 Ιανουαρίου 2012, έδωσε στα γραπτά του και στην προφορική διδασκαλία του την καλύτερη, νομίζω, εικόνα του τι σημαίνει να είσαι ψυχαναλυτής. Γιατί για μένα εξίσου σημαντικό είναι το έργο που παρήγαγε, όσο και η επίγνωσις που ο ίδιος είχε πολλών προσωπικών δυσκολιών, αναγνωρίζοντας ότι το δυναμικό ασυνείδητο του καθενός δεν παύει να παράγει και ότι οι δυνάμεις της φιλότητος και της καταστροφής δεν σταματούν να μας δουλεύουν. Η βαθειά αποδοχή αυτής της αλήθειας έκτισε την φιλία μου με τον A. Green, φιλία που άρχισε το καλοκαίρι του 1967 στην Θάσο και κράτησε ως σήμερα. Όχι χωρίς τριγμούς και σύννεφα, γιατί ασφαλώς ούτε για εκείνον, ούτε για εμένα, θα έλεγα ότι είμαστε άνθρωποι εύκολοι στις συναλλαγές ή στους συμβιβασμούς. Όπως και να ναι η φιλία κράτησε και τελικά αυτό είναι που έχει σημασία. Θα ήθελα να σας πω μερικά για την σχέση του Green με την Ελλάδα. Αναφορές στο έργο και την πορεία του André Green* Μετά θα δώσω κάποια στοιχεία για την διαδρομή του και τέλος θα αναφερθώ στην θεωρητική του παραγωγή, τονίζοντας ότι αυτή είχε πάντοτε ως βάση την αναλυτική πράξη. Τον Green τον γνώρισα στο Ινστιτούτο Ψυχαναλύσεως στο Παρίσι, κοινή εκπαιδευτική εστία μας. Όμως η πρότασις για το σεμινάριο στην Θάσο, ως πρώτη προσπάθεια συγκεντρώσεως όλων εκείνων που τότε είχαν ενδιαφέρον να ξεκινήσει μία ψυχαναλυτική κίνησις στην Ελλάδα, ήταν σταθμός, γιατί έδειξε πόσο ωρισμένοι ξένοι, όπως ο Serge Lebovici, ο René Diatkine, οι Jean & Εvelyne Kestemberg, μεταξύ τους και ο Green, ήθελαν να βοηθήσουν για να προχωρήσουν τα εδώ πράγματα. Σ αυτούς βρήκα πάντα ανεπιφύλακτη στήριξη για τα ελληνικά θέματα και τους ευγνωμονώ γι αυτό. Για το σεμινάριο της Θάσου, ο Christian David και ο Αndré Green ανέλαβαν την ευθύνη της επιστημονικής και εκπαιδευτικής συναντήσεως που τελικά δεν πραγματοποιήθηκε για λόγους που αφορούσαν την δική μας πλευρά. Τα ελληνικά πράγματα έχουν πάντα ιδιοτυπίες. Στα χρόνια που ακολούθησαν, ποτέ ο Green δεν αρνήθηκε πρόσκληση να έρθει να εργασθεί στην Ελλάδα ή να πάρει μέρος σε προσπάθειες που προωθούσαν τα ελληνικά ζητήματα. Και ακόμη όπως έγραψα και σε προηγούμενο Δελτίο της Ε.Ψ.Ε. η αγάπη για την ελληνική σκέψη και για τους ελληνικούς μύθους που Tο ΔEΛTIO της EΛΛHNIKHΣ ΨYXANAΛYTIKHΣ ETAIPEIAΣ είναι τρίμηνη έκδοση της EΛΛH- NIKHΣ ΨYXANAΛYTIKHΣ ETAIPEIAΣ Iδιοκτήτης EΛΛHNIKH ΨYXANAΛYTIKH ETAIPEIA Eκδότης A. ΣKOYΛIKA Συντακτική Επιτροπή Δελτίου A. ΣKOYΛIKΑ, Α. ΑΣΣΕΡ, Χ. ΓΙΑ- ΝΟΥΛΑΚΗ, Β. ΒΡΑΣΜΑΤΑ, Π. ΚΕΦΑΛΑΣ, Χ. ΧΟΜΠΑΣ Συντονιστής Eπιτροπής Iστοσελίδας Ν. ΛΑΜΝΙΔΗΣ Συντακτική Eπιτροπή Iστοσελίδας Ν. ΛΑΜΝΙΔΗΣ, Ι. ΚΛΕΩ- ΠΑΣ, Α. ΑΣΣΕΡ Γλωσσική Eπιμέλεια E. KOΨIΔA Γραμματεία A. APΓYPOΠOYΛOY Διεύθυνση MONHΣ ΠETPAKH 4, AΘHNA , THΛ.: , FAX: , administration@psychoanalysis.gr Eκδόσεις META, Πουλχερίας 4-6, Aθήνα , Tηλ.: , , τους χαρακτήρισε ως μεταβατικά συλλογικά αντικείμενα (objets transitionnels collectifs), ως κόμβους του φαντασιωσικού, διατρέχει τα πολλά κείμενα που ο Green αφιέρωσε στις τέχνες και στα γράμματα με επίκεντρο Το τρίτο μάτι, βιβλίο που μεταφράσθηκε ελληνικά και εκδόθηκε από τον Ίκαρο με επιμέλεια του συναδέλφου κ. Θ. Αλεξανδρίδη. Διερευνώντας την διήθηση των κειμένων από τα παράγωγα του ασυνειδήτου, την σχέση μνήμης και επαναλήψεων, μετουσιώσεων και ώσεων καταστροφής, ο A. Green έγραφε σε βιβλίο του που είχε τον τίτλο Αποσύνδεση (1992): «Η ψυχανάλυσις έχει αντλήσει από τα ελληνικά βάθη περισσότερο από οπουδήποτε αλλού, προκειμένου να εικονογραφήσει τις απόψεις της» (Green, 1992, σ. 155). Σε ένα άλλο κείμενο, το «Γράμμα και ο θάνατος», προσθέτει: «Η ελληνική μυθολογία είναι ο στυλοβάτης του ανθρώπινου φαντασιωσικού και του δυτικού πολιτισμού» (Green, 2004, σ. 151). Οι ψυχικές συγκρούσεις, οι λύσεις τους, τα ρήγματα που προκαλούν οι αναδύσεις όσων δεν είναι συνειδητά, όπως και το τι επιτρέπει σε έναν ψυχαναλυτή να έχει λόγο επί λογοτεχνικών και ποιητικών κειμένων, είναι ερωτήματα που απασχόλησαν τον Green και τον οδήγησαν στην βεβαιότητα ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία είναι εκείνη που «θέτει καλύτερα επί σκηνής τις ανθρώπινες σχέσεις πάθους» (Green, 1992, σ. 171) και επιτρέπει να συλλάβωμε «τι μπορεί να είναι η ασυνείδητη σκέψη» μέσω του ερωτήματος: «Τι κάνει τα πράγματα να ξεφεύγουν από την ροή που θα επιθυμούσαμε να είχαν πάρει;» (Green, 1992, σ. 172). Με άλλα λόγια τι στραγγαλίζει τις * Οι βιβλιογραφικές αναφορές των έργων του Green που αναφέρονται στα κείμενα του Δελτίου βρίσκονται στη σ

3 επιθυμίες μας ή πώς και γιατί τις εξοστρακίζομε εμείς οι ίδιοι; Αυτή η θέσις του Green, που αναφέρεται, θα έλεγα, σε όσα κάνομε εναντίον του εαυτού μας, είναι δεμένη με την οπτική του για την έννοια: «ενόρμησις θανάτου». Στο σημείο αυτό θα επανέλθω. Προς το παρόν θέλω να πω ότι για μένα το σημαντικό της ματιάς του επάνω στο έργο των Ελλήνων τραγικών, όπως εξ άλλου και στο έργο άλλων μεταγενέστερων (W. Shakespeare, M. Proust, H. James, J. L. Borges κ.λπ.) είναι ότι συγκεντρώνει την προσοχή σε ένα κομβικό σημείο: τι δείχνει ένα κείμενο, ενώ κρύβει άλλα από εκείνα που παραθέτει και εκθέτει; Θεωρώ ότι ο Green δούλευε τα κείμενα περίπου όπως εργαζόταν και ως αναλυτής με τους νευρωτικούς αναλυομένους, χωρίς να ξεχνάει βέβαια τις διαφορές που σημαδεύουν τις δυο προσεγγίσεις. Εργασία συνεχών μεταλλαγών και μετασχηματισμών ρήξις ερμηνευτική των δευτερογενών διαδικασιών, προκειμένου να ακουσθούν οι αποσυνδέσεις που οι δευτερογενείς συνδέσεις συνήθως καλύπτουν. Πίσω από το υλικό που προσφέρεται, ο ψυχαναλυτής ακροάζεται τους ήχους που ξεπηδούν από το σύρσιμο των πρωτογενών σχηματισμών πάνω σε ίχνη που έχουν σημαδέψει την ψυχική γη των επιθυμιών και των φαντασιώσεων. Χρησιμοποιώντας τα ίχνη αυτά ο αναλυτής ξαναπορεύεται με τον αναλυόμενο έναν δρόμο που διατρέχει όσα αποδομήθηκαν, ούτως ώστε να στηθούν νέες συνδέσεις βάσει των οποίων μπορεί να μετασχηματισθούν η ψυχική πραγματικότης και η ιστορία των αναλυομένων. Ο Green εδώ ακολουθεί τον δρόμο που χαράχθηκε από την δεύτερη θεωρία του Freud προτάσσοντας την ανάγκη των συνδέσεων. Πρώτα η σύνδεσις και μετά η αναζήτησις της ευχαριστήσεως. Ο τρόπος με τον οποίον διέπλεκε τα νήματα, μας έδωσε τόσο τις στοχαστικές αναλύσεις λογοτεχνικών και ποιητικών κειμένων, όσο και τις πλούσιες προεκτάσεις της ψυχαναλυτικής σκέψεως βάσει πάντα της κλινικής εμπειρίας στον χώρο του συναισθήματος, της αναπαραστατικότητος, της φοβίας της σκέψεως, των χιασμάτων στην ψυχική οικονομία και δυναμική των αναλυομένων. Λίγα για την πορεία του. Η ψυχαναλυτική σκέψη του Green διαμορφώθηκε μέσα στην βοή αντικρουομένων ψυχαναλυτικών απόψεων για την θεωρία και την τεχνική, απόψεων που εκπροσωπούσαν στο Παρίσι ο Sacha Nacht, o Jacques Lacan, o Maurice Bouvet (που υπήρξε και ο πρώτος αναλυτής του), ο Daniel Lagache. Όσο για την ψυχιατρική του πορεία, αυτή σημαδεύθηκε από τον Henri Ey, τον Jean de Ajuriaguerra, τον Henry Hacaen, τον Jean Delay στο πλαίσιο κυρίως του νοσοκομείου Saint-Anne. Όταν του πρότειναν να πάρει Πανεπιστημιακή έδρα, η επιλογή του υπήρξε ξεκάθαρη. «Δεν γίνεται να υπηρετείς δύο αφέντες να σαι και δάσκαλος στην ψυχιατρική και εκπαιδευτής στην ψυχανάλυση». Διάλεξε την ψυχαναλυτική διαδρομή, αν και δεν έπαψε ποτέ να παρακολουθεί στενά τι γινόταν σε άλλους χώρους: στην ψυχιατρική βεβαίως, αλλά και στην βιολογία, εν μέρει δε και στην φυσική. Ήταν εξάλλου παθιασμένος με την μουσική και το θέατρο, αρχαίο και νέο. Στον χώρο της ψυχαναλύσεως εκείνοι που επηρέασαν την σκέψη του ήταν αφ ενός ο Jacques Lacan και εν πολλοίς η Melanie Klein, για να τους αντιπαραταχθεί τελικώς παρά το γεγονός ότι ο Lacan τον σαγήνευε, όπως και ο ίδιος υπήρξε από τους εκλεκτούς του Lacan. Θυμάμαι το πώς έσπασαν τα τηλέφωνα στο Παρίσι και τι σχόλια έγιναν όταν κάποια στιγμή που ο Green ήταν άρρωστος, ο Lacan πήγε να τον επισκεφθεί στο σπίτι του. Ο μέγας δάσκαλος είχε δείξει την προτίμησή του! O Wilfred Bion και ο Donald Winnicott ήταν μορφές που ο Green θαύμαζε ανεπιφύλακτα και θεωρούσε τιμή ότι είχε ο ίδιος δώσει στους Γάλλους συναδέλφους την δυνατότητα να γνωρίσουν την παραγωγή τους. Όμως μία φορά με είχε τόσο εκνευρίσει, επαναλαμβάνοντας επί ώρα πως ήταν εκείνος που εισήγαγε την σκέψη του Winnicott στην Γαλλία, που του είπα αρκετά απότομα: «Πριν ή μετά το 1978;» Να εξηγήσω ότι το 1978 είχε δημοσιευθεί στην R.F.P ένα άρθρο μου με τον τίτλο: «Πώς την χρησιμοποιούμε», αναφερόμενο στην ψυχαναλυτική λειτουργία. Το άρθρο είχε αρκετά συζητηθεί. Ο τίτλος ήταν βέβαια αναγνωρισμένο δάνειο από το «πώς χρησιμοποιούμε ένα αντικείμενο» του Winnicott που τότε ακόμα ήταν λίγο γνωστός στην Γαλλία. Ο Green απάντησε: «Ε, καλά. Αν δεχθώ ότι δεν είμαι ο πρώτος που τον οικειοποιείται, θα ξεθυμώσεις;» Έλεγε: «Κανείς δεν μας υποχρεώνει να γίνομε ψυχαναλυταί. Αν όμως το αποφασίσομε, το ελάχιστο που μας ζητάει αυτός ο προσανατολισμός είναι το θάρρος της ειλικρίνειας και η συνέπεια». Προσθέτω: Όταν βέβαια αυτό είναι εφικτό, γιατί συχνά δεν φαίνεται να είναι. Μερικά λόγια τώρα για την θεωρητική προσφορά του ανθρώπου, που ήταν πάντα δεμένη με την κλινική πράξη, τέτοια που ο ίδιος την είχε βιώσει στις περιπτώσεις του. Δεν θα σας μιλήσω για το αρνητικό γιατί ήδη ακούσατε γι αυτό από τον κύριο Σαββόπουλο. Θα πω μόνον ότι όσα στηρίζουν τον όρο και την έννοια του αρνητικού που ο Green άντλησε από την φαινομενολογία του 3

4 πνεύματος του Hegel, 1 διαποτίζουν όλη την θεώρησή του για την λειτουργία του ψυχισμού. Και πώς θα ήταν αλλιώς, αφού το αρνητικό είναι η άλλη όψις της κίνησης των επενδύσεων και αφού οι ώσεις που μας καταστρέφουν είναι εκείνες που δούλεψε πολύ ο Green, προσπαθώντας να αγγίξει κυρίως σφαίρες στις οποίες η απαράβατη για τον Freud μείξις των ενορμήσεων δείχνει να κάμπτεται, όπως π.χ. στις μεταίχμιες οργανώσεις και στις ψυχωτικές. Θα ήθελα εδώ να προσθέσω μία αναφορά του Green στην σημασία του αρνητικού μέσα στην αναλυτική σχέση. Στην κλινική πράξη γράφει: «Στην απόσταση μεταξύ της οξύτατης ανάγκης για παρουσία και της αποφυγής του άμεσου των απαντήσεων, εγγράφεται η εργασία του αρνητικού» (Green, 2002, σ. 331). Μπορεί να ακολουθήσει δυο μονοπάτια είτε την τροχιά της αναπαραστατικότητος, των υποκαταστάσεων, της συμβολοποιήσεως όπου πρόκειται για άρνηση του πράγματος και προβληματικών όπως της empathy, των προβλητικών ταυτίσεων κ.λπ. είτε αντιθέτως την γραμμή της αδυναμίας αναπαραστατικότητος και την εμμονή στην ψυχαναγκαστική επαναληπτικότητα, εργασία που ακρωτηριάζει την σκέψη. Στο πλαίσιο της δουλειάς του Green βρίσκομε πολλά παραδείγματα της πολυπλοκότητας του ψυχαναλυτικού λόγου πολυπλοκότητα που πολλοί παραμερίζουν. Αναφέρομαι σε όσα έγραψε για την αρνητική ψευδαίσθηση όπου έδειξε, α) ότι η ψευδαίσθηση της ικανοποιήσεως της επιθυμίας φέρει την σφραγίδα τόσο της επιθυμίας, όσο και της απουσίας και β) ότι η αρνητική ψευδαίσθηση μας προσφέρει μία αναπαράσταση απουσίας αναπαραστάσεως. Όμως ως 1. Ο Ηegel μιλάει για την δύναμη του πνεύματος που συνίσταται στο να μπορεί κανείς να αντιμετωπίζει το αρνητικό. πλαίσιο κενό περιεχομένου φέρει το αρνητικοποιημένο ίχνος του μητρικού σώματος που περιβάλλει. Μήτρα της σκέψεως, η περιβάλλουσα δομή δηλώνει ταυτοχρόνως απώλεια και δυνατότητα δημιουργίας. Θα αναφερθώ τώρα σε κάποια άλλα στοιχεία της παραγωγής του Green γιατί βέβαια δεν είναι δυνατόν σε περιορισμένο χρόνο να ξεδιπλωθούν όλες οι πτυχές της. Το 1966 ο Green δημοσιεύει ένα άρθρο σημαντικό για τον πρωτογενή ναρκισσισμό, θέτοντας το ερώτημα «δομή ή κατάσταση». Το άρθρο περιέλαβε στο βιβλίο που εξέδωσε το 1983 με τον τίτλο «Ναρκισσισμός ζωής, ναρκισσισμός θανάτου» (Green, 1983). Το άρθρο θέτει το πρόβλημα των αρχαϊκών επενδύσεων και του διαχωρισμού του Εγώ από το Εκείνο. Η προσέγγισις του Green δεν διχοτομεί την προβληματική του ναρκισσισμού. Η πρότασίς του αναδεικνύει δυο όψεις του ναρκισσισμού, του οποίου οι εκδηλώσεις, ανάλογα και με την ευθραυστότητα του Εγώ, μπορεί να είναι ενοποιητικές όπως υποστήριζε ο Freud στην εργασία του 1914, μπορεί όμως να είναι και αφανιστικές, όταν επικρατούν στο άτομο τάσεις αυτοκαταστροφικού εκμηδενισμού. Ο Green με την άποψή του για τον θανατερό ναρκισσισμό στοιχειοθετεί μία από τις πιο καταστροφικές εκφράσεις τής ενορμήσεως θανάτου. Θεωρεί ότι η ενόρμησις θανάτου ως έννοια που εκφράζει θεμελιακές ώσεις αφανισμού του άλλου και του εαυτού μας, δεν μπορεί να παραμερισθεί ή να αγνοηθεί, αφού εξηγεί πολλά δεδομένα της παθολογίας, αλλά και γεγονότα ιστορικοκοινωνικά. Εγώ θα προσέθετα ότι εξηγεί και πολύ διαφορετικές εκφράσεις της ψυχικής μας ζωής. Ο Green δέχθηκε την άποψη που είχα υποστηρίξει το σε μία 2. Potamianou, A. (2000), En contre-ordre de la mort, εις L invention de la pulsion de mort, Παρίσι, Dunod. συλλογική έκδοση, την οποίαν επιμελήθηκε ο J. Guillaumin, ότι θα πρεπε να αναφερόμαστε σε ώσεις καταστροφής στον πληθυντικό, λόγω διαφοράς στόχων. Σε ένα από τα τελευταία του δημοσιεύματα, το 2007, υιοθέτησε τον πληθυντικό στον τίτλο του βιβλίου του Γιατί οι ενορμήσεις καταστροφής ή θανάτου (Green, 2007β, σ. 208) και θεώρησε το κείμενο αυτό προέκταση όσων έχει γράψει για το αρνητικό. Στην αφιέρωση, όταν μου έστειλε το βιβλίο, γράφει: «Ξέρεις καλά, Άννα, ότι ποτέ δεν έπαψα να πιστεύω στην ύπαρξή τους (στην δράση των ώσεων καταστροφής)». Και προσθέτει: «Χωρίς αυτό να μας εμποδίζει και να ζούμε». Αναφέρθηκα στην αφιέρωση για να δείξω ότι για τον Green η καταστροφικότης ήταν μεν δεδομένη ως αξίωμα και διάστασις της ενορμητικής ζωής, αλλά οι επιλογές της διαχειρίσεώς της, προκειμένου να μην αλλοτριώνει την ζωή, ανήκουν στον καθένα μας. Δεν χρειάζεται να πω πόσο έχει αμφισβητηθεί η έννοια της ενορμήσεως καταστροφής που από τον Freud διατυπώθηκε ως υπόθεσις για να κερδίσει με τον χρόνο έδαφος βεβαιότητος στον ίδιον απομακρύνοντας το θέμα από το πεδίο της βιολογίας. Τις θέσεις του ο Green παρουσίασε σε διεθνές ακροατήριο στο Συμπόσιο της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας της Ψυχαναλύσεως στην Μασσαλία (30 και 31 Μαρτίου 1984), συνδέοντας την ενόρμηση θανάτου με την μία όψη του ναρκισσισμού. Υποστήριξε ότι οι ενορμήσεις ζωής που είναι του Έρωτος έχουν λειτουργία αντικειμενοποιούσα με την έννοια ότι οργανώνουν τις σχέσεις με τα εσωτερικά και εξωτερικά αντικείμενα, αλλά και μετατρέπουν σε αντικείμενο ό,τι επενδύουν (Green, 1986, σ. 55). Αντιθέτως οι αποσυνδέσεις αποαντικειμενοποιούν και χαρακτηρίζουν την ενόρμηση θανάτου. 4

5 Υπογράμμισε τις διαταραχές ή το κενό που εγκαθίσταται στις περιπτώσεις που αποσύρονται οι επενδύσεις, όταν δεν υπάρχει δυνατότης επαναεπενδύσεων. Ένα παράδειγμα: η θεμελιώδης κατάθλιψις, κλινική μαρτυρία της αποαντικειμενοποιήσεως. Ένα διαφορετικό παράδειγμα παρέχει το πένθος του μελαγχολικού, ο οποίος επαναληπτικά επιτίθεται στο αντικείμενο που μόνον γι αυτόν τον λόγο το συντηρεί. Όσο για το κενό, μπορεί να σκεφθεί κανείς και την ταύτιση με το κενό της αποεπενδύσεως που περιγράφεται στο άρθρο για την νεκρή μητέρα (Green, 1973α). Βέβαια με την έννοια των συνδέσεων/ αποσυνδέσεων θεωρώ ότι συνδέεται η οπτική της μεγαλύτερης ή μικρότερης απομείξεως των ενορμητικών ώσεων. Στις αποσυνδέσεις ο Green στήριξε μεγάλο μέρος της εργασίας του, όπως το παρουσίασε σε δυο σημαντικά δημοσιεύματα, θεμελιακά για την κατανόηση της δυναμικής των οριακών οργανώσεων. Την ιδιωτική τρέλα (1990) και την Εργασία του αρνητικού (1993). Σημαντικό μου φαίνεται εδώ το ότι τόνισε μία διάσταση που ο Freud δεν είχε υπογραμμίσει αρκετά: ότι η καταστροφικότης είναι σε συνάρτηση με την σχέση αντικειμένου, από την οποία κατά μέγα μέρος εξαρτάται. Η μεταβίβασις λοιπόν μπορεί να επανασυνδέσει ό,τι έχει αποσυνδεθεί. Την δυναμική των συνδέσεων/αποσυνδέσεων ο Green την ανέδειξε επίσης και σε δυο άλλους τομείς. Οι διαδικασίες τις οποίες ονόμασε τριτογενείς (μεταφράζω το tertiaires κατά το πρωτογενές και δευτερογενές) σε άρθρο του στην R.F.P (1972, σ. 408) δεν είναι, όπως ο ίδιος λέει, διαδικασίες που μπορεί κανείς να διαπιστώσει στην κλινική πράξη. Όμως η αναφορά στις διαδικασίες αυτές εισάγει την έννοια του δεσμού, δηλαδή της δυνατότητος συνδέσεων βέβαια και διαχωρισμών μεταξύ πρωτογενών και δευτερογενών διαδικασιών στην ανθρώπινη σκέψη. Η σύνδεσις περιορίζει την ηγεμονία των μεν επί των δε, ηγεμονία που διαπιστώνεται των μεν πρωτογενών στην ψύχωση, των δε δευτερογενών σε μορφές νευρώσεων. Να πω βέβαια ότι η αποτυχία των τριτογενών είναι εμφανής στους οριακούς με τις ταχύτατες εναλλαγές συνδέσεων/ αποσυνδέσεων. Δεύτερος χώρος και πόλος των συνδέσεων/αποσυνδέσεων: το αναπαραστατικό. Το πολυεδρικό των αναπαραστάσεων που εκφράζεται με τους όρους αναπαράστασις πράγματος/αναπαράστασις αντικειμένου/αναπαράστασις λέξεων, ο Green το ανέπτυξε κυρίως ως προς τις σχέσεις μεταξύ αναπαραστάσεων πράγματος και αναπαραστάσεων λέξεων στο όνειρο και στην διήγηση του ονείρου. Μίλησε για την διπλή εγγραφή και για την αντίθεση μεταξύ αναπαραστάσεων πράγματος και λέξεων εν σχέσει με την οργάνωση της απωθήσεως και την δυναμική του ασυνειδήτου, αλλά αναζήτησε και συσχετισμούς μεταξύ ψυχικής αναπαραστάσεως της ενορμήσεως που πηγάζει από το σώμα (φορτίσεις από αισθήματα, συγκινήσεις) και αναπαραστάσεων του εξωτερικού κόσμου, έτσι όπως ο κόσμος εγγράφεται με τα αντιληπτικά κατάλοιπα στις αναπαραστάσεις πράγματος/αντικειμένων. Τέλος, παρακολούθησε την διπλή εγγραφή των αναπαραστάσεων στον ψυχισμό και στην γλώσσα (διπλή αναπαραστατικότης), όπως και τις δυσκολίες και αποτυχίες του αναπαραστατικού. Ο Green τόνισε την δημιουργικότητα της αναπαραστατικής ικανότητος του ανθρώπου, ο οποίος στο σύστημα των λέξεων συμπυκνώνει την ετερογένεια όλων εκείνων των στοιχείων που καλούν το αναπαραστατικό: (σώμα πράξεις πραγματικότης), αλλά μέσω όλης της εργασίας που έκανε με τον J.L. Donnet για την λευκή ψύχωση (L enfant du Ça) (Green, 1973β) και για τους μεταίχμιους, έδειξε και τα αποτελέσματα των αποσυνδέσεων. Ακόμη διατύπωσε θέσεις για την διπλή σήμανση στην γλώσσα, η οποία παραπέμπει σε σημεία, αλλά και στον άξονα των συναισθημάτων. Αν σκεφθεί κανείς την σημασία που έχει για την κατανόηση της οικονομίας και της δυναμικής της σκέψεως εκείνων που ζητούν την βοήθειά μας, το να μπορεί ο ψυχαναλυτής να αναλογισθεί και να αναγνωρίσει στην ύφανση του ιστού των αναπαραστάσεων και των συναισθημάτων τις δυνατότητες και τις ελλείψεις, καταλαβαίνει, νομίζω, και την σημασία που έχει η θεωρητική συμβολή του Green για την κλινική πράξη. Ένα κύριο έργο του με τον τίτλο «Η ζωντανή ομιλία» (Green, 1973α) αφορά την διαλεκτική αναπαραστάσεως/συναισθήματος στην σκέψη, τονίζοντας την αντινομία της δυνάμεως και του νοήματος, δηλαδή του οικονομικού πόλου και του συμβολικού. Γιατί το νόημα αποδίδεται μόνο στο μεθύστερο επαναλήψεων οι οποίες ξαναζωντανεύουν ένα ίχνος ή μία παιδική εμπειρία. Η σύνδεσις διαμορφώνει ιστορία. Η θεωρία της γλώσσας στον Green είναι κυρίως θεωρία του λόγου στην ψυχανάλυση, ενός λόγου που βιώνεται ως διάμεσο μεταδόσεων και ως μέσο μεταλλαγών όσων δεν ανήκουν στην τάξη του λόγου και αφορούν τον αναλυόμενο, όπως και τον αναλυτή. Γι αυτό ο Green δεν δίστασε να γράψει για τις τρεις ψυχαναλύσεις του, ούτε για τις αποτυχίες που είχε (Green, 1994), αν και δεν έγραψε για τραγικές στιγμές της ζωής του, όπως ήταν ο χρόνος του θανάτου του δεύτερου γυιου του. O λόγος γι αυτόν δεν ήταν αποκομμένος από τα ρεύματα του συναισθήματος, ούτε από τις δονήσεις του σώματος. Θα 5

6 έλεγα ότι απέδωσε στον λόγο την πολυσημία του θεωρώντας ότι συντίθεται από αλυσίδα αναπαραστάσεων με τις οποίες το συναίσθημα έχει συνδεθεί. Είμαστε μακριά από τις αλυσίδες των ομοιογενών σημαινόντων του Lacan. Γράφει: «Το συναίσθημα είναι το σημαίνον της σάρκας και η σάρκα του σημαίνοντος» (Green, 1995α). Να πω δυο ακόμη λόγια για το εύρος της πνευματικής παραγωγής του Green. Το βιβλίο για την ψυχική αιτιότητα (Green, 1982) φέρνει πάλι στο προσκήνιο την προβληματική των ορίων, αυτήν την φορά όχι μέσα στην καρδιά του ψυχισμού, δηλαδή στην θεωρία για την σκέψη, αλλά ως οριοθέτηση του ψυχικού μεταξύ φύσεως και πολιτισμού. Σχέσεις λοιπόν και αντιθέσεις της ψυχαναλύσεως με τις νευροεπιστήμες, την ανθρωπολογία, τους κοινωνιολογικούς σχηματισμούς. Θεωρία της σκέψεως δεμένη με την έννοια των ενορμητικών ώσεων (Green, 1974). Αλλά και ξετύλιγμα της απόψεως ότι η υπόθεσις των πρωταρχικών φαντασιώσεων αυτές οι παρακαταθήκες των προγόνων γίνεται αποτελεσματική ως δομικό στοιχείο του ψυχισμού όταν συνταιριάζεται με τους ιστορικούς παράγοντες (σ. 125). Το βιβλίο του 2010 (Green, 2010) που μου έστειλε πριν από το Γαλλόφωνο συνέδριο περιμένοντας, όπως έγραφε, να έρθει στην Αθήνα (για τελευταία φορά, αλλά βέβαια αυτό δεν το ήξερε), είναι αφιερωμένο στις «Προσδοκίες και στις απογοητεύσεις του ψυχαναλυτικού έργου». Δυσκολίες, εμπόδια, αποτυχίες, κρίσις της ψυχαναλύσεως ο Green επανέρχεται στο θέμα της καταστροφικότητος και των πεπρωμένων της. Αλλά καταλήγει: «η ψυχανάλυσις δεν χάνεται... και η ηθική του ψυχαναλυτού τον υποχρεώνει να πολεμήσει την καταστροφικότητα. Στο όνομα της ζωής και της αλήθειας» (σ. 236). Την αλήθεια, κατά την γνώμη μου, ο Green την τοποθετεί στην επανάληψη, όταν λέει ότι το υποκείμενο είναι το σύνολο των στοιχείων που αρθρώνονται στην διαδικασία της επαναλήψεως, χωρίς να ξεχνάμε βέβαια ότι ένα μέρος των στοιχείων αυτών μέρος αποκλεισμένο του εαυτού μας βρίσκεται τοποθετημένο στον άλλον, στο αντικείμενο που ξυπνά την επιθυμία μου και επομένως με αποκαλύπτει στον εαυτό μου. Θα τελειώσω χρησιμοποιώντας τα ίδια λόγια που έγραψα και στο προηγούμενο Δελτίο της Εταιρείας. Για την ελευθερία του πνεύματος, για την πιστότητα στον ψυχαναλυτικό λόγο, για το θάρρος της αναμετρήσεως με το αντιθετικό και το άγνωστο ανεξαρτήτως των αντιδράσεων που προκαλούσε σε πολλούς η προσωπικότης του πιστεύω ότι ανήκει στον A. Green φόρος τιμής. Άννα Ποταμιάνου Για την Ε.Ψ.Ε., 23 Μαρτίου 2012 Green André: Για το Αρνητικό. Εις μνήμην Ευχαριστώ την επιτροπή εσωτερικών εκδηλώσεων που μου έκανε την τιμή να μου αναθέσει να μιλήσω για το έργο του Αndré Green στην σημερινή, τιμητική για τη μνήμη του, συνάντηση, μαζί με την κυρία Ποταμιάνου, της οποίας ο ρόλος στην εξοικείωση με το έργο του είναι ανεκτίμητη. Επέλεξα να σας μιλήσω για ορισμένα ζητήματα του αρνητικού, το οποίο εισήγαγε ο Green στη σύγχρονη ψυχανάλυση, ίσως λόγω του κενού που καταλείπει στην ψυχαναλυτική κοινότητα ο χαμός του, ίσως γιατί ο ζωντανός διάλογος μαζί του και η διδασκαλία του τερματίστηκε οριστικά. Το αρνητικό αποτελεί τον προνομιακό άξονα που διατρέχει όλο το έργο του, αν και συστηματικά αναπτύχθηκε και αναδείχτηκε την τελευταία περίοδο των ερευνών του. Δεν είναι τυχαίο ότι ο ίδιος έδωσε ιδιαίτερη σημασία στη διάδοση του έργου του Εργασία του αρνητικού (Green, 1993) και στον μη γαλλόφωνο ψυχαναλυτικό χώρο. Στο συνέδριο της ΕΨΕ, που ήταν αφιερωμένο στο αρνητικό, το 2006, ο Green μας είπε ότι είχε την εντύπωση ότι άκουσε την έκφραση «εργασία του αρνητικού» πρώτη φορά από τον Lacan, μέχρι που ανακάλυψε ότι την πρωτοσυνάντησε στον Hegel, στον πρόλογο της Φαινομενολογίας του Πνεύματος. Ήταν στην πρώτη φάση της πορείας του, την εποχή που τον απασχολούσε το ζήτημα των πολλαπλών μορφών ψυχικής εργασίας στον Freud («εργασία» του ονείρου, «εργασία» του πένθους), αλλά και στους Nacht και Racamier (οι οποίοι αναφέρθηκαν στην «εργασία» του παραληρήματος). Το εγχείρημα του Lacan να προβεί σε μια νέα ανάγνωση και ερμηνεία του φροϋδικού έργου φέρει τα ίχνη της εγελιανής επιρροής. Έτσι επεξεργάστηκε έμμεσα και την έννοια του αρνητικού, κάτι που μαρτυρούν εργασίες του, όπως το Στάδιο του καθρέφτη, το Περί της ψυχικής αιτιότητας, το Λειτουργίες και πεδίο του λόγου και της γλώσσας και ιδιαίτερα οι παράγραφοι που αφιερώνονται στην ανάλυση του fort-da. Αυτά συνέβαιναν σ ένα περιβάλλον όπου πολλοί νέοι ψυχίατροι αναζητούσαν γενικότερα τη σχέση μεταξύ 6

7 της διαλεκτικής της αλλοτρίωσης και μιας αιτιότητας στη δόμηση και τη λειτουργία του ψυχισμού και όπου οι «εγελιανοί» Marx, Husserl και Heideger ασκούσαν μεγάλη γοητεία. Όταν ο Green αποστασιοποιήθηκε από τον Lacan, άρχισε να επηρεάζεται σημαντικά και από τους Bion και Winnicott. Το χρέος του προς αυτούς το αναγνώρισε πολλαπλά. Η κριτική αποτίμηση των ιδεών των Winnicott και Bion για το αρνητικό, που έκανε σε δυο, σχετικά εμπνευσμένα, άρθρα του στο International Journal είναι ενδεικτική. Από τη φιλοσοφία, στην αναζήτηση του αδιαλείπτως διαφεύγοντος αρνητικού, o Green αξιοποίησε την εγελιανή διαλεκτική που εμπλέκεται στις εξελικτικές κινήσεις, αλλά και στην εγγενή προοπτική ανατροπής αυτών των κινήσεων. Ανέδειξε επίσης την εγελιανή σχέση μεταξύ των προϊόντων της ιστορικότητας και του ιστορικού υποκειμένου και εμβάθυνε στην εξέταση των φάσεων της συγκρότησης μιας ιεραρχίας της έννοιας. Ωστόσο σ αυτή του την ερευνητική πορεία δεν στηρίχτηκε μόνο στις ιδέες, όπως θα έκανε ένας εγελιανός φιλόσοφος, αλλά, κυρίως, στην κλινική, ως ψυχαναλυτής. Ενώ στη φιλοσοφία η αναφορά στο αρνητικό εμπίπτει σε συνειδητές διαδικασίες του εαυτού, στην ψυχανάλυση το αρνητικό αναφέρεται στο λανθάνον νόημα, με το έκδηλο να θεωρείται έκφραση της θετικότητας. Για τον Green, το αρνητικό ορίζεται από τη μια ως η δράση του ασυνειδήτου στις νευρωτικές δομές κι από την άλλη ως η έκφραση της καταστροφικότητας στις μη-νευρωτικές δομές. Η ενασχόλησή του μ αυτές τις τελευταίες, ιδιαίτερα με τους μεταίχμιους, τον έφερε αντιμέτωπο με διαδικασίες αρνητικού, η κατανόηση και η κατηγοριοποίηση των οποίων οδήγησε στην πρόταση νέων κλινικών εννοιών, όπως είναι η λευκή ψύχωση, ο ναρκισσισμός θανάτου, η αποαντικειμενοποίηση, η νεκρή μητέρα, η κεντρική φοβική θέση. Οι έννοιες αυτές συνέτειναν στη διεύρυνση του αναλυτικού πεδίου. Η κατίσχυση της ενόρμησης θανάτου αποτελεί τον κοινό τόπο σ αυτές τις μηνευρωτικές καταστάσεις, οι περισσότερες από τις οποίες δεν είχαν περιγραφεί επαρκώς και κάποιες καθόλου. Ο Green το έκανε πολύ μεθοδικά, αλλά ταυτόχρονα ανέπτυσσε τις ιδέες του για την έννοια της αρνητικοποίησης, τόσο στις επιμέρους κλινικές καταστάσεις, όσο και γενικότερα στον ψυχισμό. Η αρνητικοποίηση αφ εαυτής, όπως και η ενόρμηση θανάτου, δεν αποτελεί κάτι το θεμελιωδώς κακό. Αντιθέτως, ζούμε μέσα και χάρη στην αρνητικότητα. Κάθε ασυνέχεια προϋποθέτει μια αρνητικοποίηση. Εάν τώρα που ομιλώ ο λόγος μου στερείτο ηχητικών διακοπών θα ήταν ακατανόητος. Εισάγουμε κενά, ανάσες για να υπάρξει διαφοροποίηση μεταξύ εννοιών, λέξεων και συλλαβών. Η αρνητικοποίηση αυτού του τύπου εξυπηρετεί τη σύνδεση της μιας λέξης με την άλλη, το πέρασμα από ένα νόημα σ ένα άλλο. Στον αντίποδα, μια «καταστρέφουσα» αρνητικοποίηση, που επισυμβαίνει για να διακόψει τις συνδέσεις ανάμεσα στις λέξεις και τα νοήματα, προκαλεί συμβολική αναπηρία. O Green επηρεασμένος από τις απόψεις του Bion για το «δομούν περιέχον», καθώς και από την ιδέα του Winnicott ότι ένα μωρό δεν υπάρχει ποτέ μόνο του, όταν διαθέτει το αίσθημα ότι έχει τη μητέρα του (δηλαδή το μωρό είναι πάντα σε αγκαλιά, σε κούνια, στο πάρκο του κ.λπ.), αλλά και αποδίδοντας στο αντικείμενο τον βασικό του ρόλο στην ψυχογένεση του υποκειμένου, περιέγραψε την αρνητική ψευδαίσθηση του πρωτογενούς αντικειμένου. Η τελευταία συνιστά θεμελιώδες στοιχείο της πλαισιώνουσας δομής του ψυχισμού. Εξάλλου, εξετάζοντας τη συνεισφορά των προαναφερθέντων αναλυτών στα φαινόμενα αρνητικοποίησης, ο Green αναγνώρισε ότι κάτι διέφευγε σε όσα είχαν περιγράψει σε θεωρητικό και κλινικό επίπεδο και προσπάθησε να καλύψει ο ίδιος αυτήν την έλλειψη. Συγκεκριμένα, σκέφτηκε τον τρόπο με τον οποίο η ανάκληση μιας αναπαράστασης της μητέρας μπορούσε να σβηστεί. Περιέγραψε έτσι τον μηχανισμό με τον οποίο το χαμόγελο, η ματιά, η μυρωδιά, η ίδια η παρουσία της μητέρας σβήνει, για να υποκατασταθεί ωστόσο από το αίσθημα της παρουσίας της. Το έκανε αυτό, χρησιμοποιώντας με δημιουργικό τρόπο την έννοια της αρνητικής ψευδαίσθησης, τη θεμελιώδη σημασία της οποίας πρώτος τόνισε ο Freud. Σύμφωνα με τον Green, η αρνητική ψευδαίσθηση, χωρίς να εκπροσωπεί κάτι το συγκεκριμένο, εξασφαλίζει τις συνθήκες εκείνες που καθιστούν εφικτή την αναπαράσταση, τη δημιουργία μιας μνήμης χωρίς περιεχόμενο. Στη φυσιολογική ανάπτυξη του παιδιού η μητέρα, ως αντιληπτική μορφή ή ακόμα και ως αναπαράσταση, οφείλει να εξαφανιστεί, μαζί με όλα τα θετικά χαρακτηριστικά της. Με τον τρόπο αυτό, αφήνει χώρο μόνον σε ό,τι στηρίζει, ό,τι οριοθετεί, ό,τι δημιουργεί έναν ψυχικό χώρο, μέσα στον οποίο το υποκείμενο θα προβάλει ή θα δεχθεί τα περιεχόμενα, τις διαδρομές των αυτοερωτισμών του και των επερχόμενων αντικειμενότροπων σχέσεων. Επέρχεται, έτσι, μια ασυνέχεια, καθώς σβήνει η μητρική αναπαράσταση, που θα παραχωρήσει τη θέση της, στην προστατεύουσα εγκατάσταση μιας παρουσίας της μητέρας, η οποία ωστόσο απουσιάζει. Πρόκειται για μια, καθοριστική για τον ψυχισμό, διαδικασία κατά την οποία το μικρό παιδί, αρνητικοποιώντας την παρουσία της μητέρας, θα δημιουργήσει την πλαισιώνουσα δομή, η οποία θα καταστήσει εφικτή τη δόμηση εκείνης της βάσης του συμβολικού, όπου θα εγγραφούν οι αναπαραστάσεις του και το παιγνίδι του αυτοερωτισμού. 7

8 Θα μπουν έτσι τα πράγματα σε μια τέτοια διάταξη ώστε το σώμα του παιδιού να μπορέσει να υποκαταστήσει τον εξωτερικό κόσμο. Αυτό που διέφευγε του ελέγχου του στην αρχή της ζωής του, τώρα είναι ψυχικά δικό του. Και θα πρέπει να τονιστεί ότι αυτό που έχει ιδιοποιηθεί από το αντικείμενο δεν είναι μια αναπαράσταση, αλλά κυρίως ένα αίσθημα αυτάρκειας και ενότητας του εγώ, το οποίο ουσιαστικά παρέχεται από το αλεξιερεθιστικό, που διατίθεται προς τούτο από το πρωταρχικό αντικείμενο. Η μητέρα οφείλει κανονικά να διευκολύνει τη συγκεκριμένη διαδικασία, έτσι ώστε το υποκείμενο να μπορεί να ζει, έχοντας την μεν στην εσωτερική του πραγματικότητα, αλλά χωρίς εκείνη να καταλαμβάνει τον ζωτικό χώρο που προορίζεται να δεχτεί τις εγγραφές που προέρχονται από τον κόσμο. Όπως έγραφε ο Green: «Η μητέρα εγκαθιστά ένα φόντο, ως εάν η εικόνα της μητέρας να έπρεπε να παραχωρήσει τη θέση της στην οθόνη». Στη συνέχεια, κάτι τέτοιο θα συμβεί σε διϋποκειμενικό επίπεδο σε σχέση με τον πατέρα, τον δάσκαλο και τέλος με τον αναλυτή. Είναι μια διαδικασία κατά την οποία το αντικείμενο φροντίζει το υποκείμενο να αναπτυχθεί, κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να είναι ικανό να αφήσει το αντικείμενο να το ξεπεράσει. Όμως η αρνητική ψευδαίσθηση θα χρησιμεύσει και ως συστηματική έννοια στο έργο του Green, για την ανάπτυξη και άλλων εννοιών και κλινικών καταστάσεων που ο ίδιος ανέδειξε. Γιατί και πώς προκύπτει η αρνητική ψευδαίσθηση σ αυτές τις τελευταίες περιπτώσεις; Διεγέρσεις που προέρχονται από το ασυνείδητο και διεγείρουσες αναπαραστάσεις που απωθούνται είναι δυνατόν να φτάνουν στο προσυνειδητό και να το επηρεάζουν, ειδικά εάν αυτό είναι ανεπαρκώς δομημένο. Στην ιδιαίτερη περίπτωση που η προερχόμενη από το ασυνείδητο πίεση είναι πολύ ισχυρή, το προσυνειδητό μπορεί να πλημμυρίσει από τις προαναφερθείσες ασυνείδητες αναδύσεις. Εάν, την ίδια στιγμή, κάτι ανάλογο συμβεί και από την εξωτερική πλευρά του προσυνειδητού, τότε θα ασκηθεί και μια σημαντική πίεση από την αισθητηριακή (εξωτερική) αντίληψη, με αποτέλεσμα τα συγκεχυμένα στοιχεία του προσυνειδητού να διηθούνται και από τα απορροφούμενα στοιχεία της εξωτερικής αισθητηριακότητας. Έτσι, για να χρησιμοποιήσω τη μεταφορά του Green, επαπειλείται μια συνάντηση-πρόσκρουση ανάμεσα σε δυο τρένα χωρίς φρένα, που ξεχύνονται με μεγάλη ταχύτητα, και αντίθετες φορές πάνω στις ίδιες ράγες του τρένου, οι οποίες επιπλέον στερούνται σηματοδοτών. Μπροστά στον κίνδυνο αυτής της εκρηκτικής σύγκρουσης που προεικονίζει τη διάλυση, την κονιορτοποίηση, την αφάνιση του Εγώ, θα επισυμβεί η αρνητική ψευδαίσθηση, δίκην θεμελιώδους άμυνας προς αποτροπή αυτής της πρόσκρουσης. Η συγκεκριμένη αμυντική χρήση της αρνητικής ψευδαίσθησης είναι απαραίτητη προκειμένου να ακυρωθεί η πορεία του ενός από τα δυο τρένα, και να δημιουργηθεί ένας κενός χώρος, μια επικράτεια λευκού η οποία θα εγγυηθεί ότι η καταστροφική σύγκρουση δεν θα λάβει χώρα. Η αρνητική ψευδαίσθηση θα στηριχτεί, και από την απώθηση όλων εκείνων των στοιχείων που σχετίζονται με το επίμαχο τραυματικό περιεχόμενο που έχει διηθήσει το προσυνειδητό. Τούτο θα συμβεί και μέσα από σύστοιχες συνδέσεις και αποσυνδέσεις, που θα κατατείνουν στο να απωθηθούν προς τα έσω ή προς τα έξω τα στοιχεία που παραπέμπουν στο τραύμα ώστε να κρατηθούν σε απόσταση από το εγώ. Αυτή η επείγουσα αμυντική διευθέτηση είναι τόσο αποτελεσματική ώστε να εξαφανίζει τον τόπο αλλά και την υφή αυτής της, μοιραίας για το εγώ, συνάντησης. Μέσα από αυτήν την κατανόηση της αρνητικής ψευδαίσθησης, ο Green επαναδόμησε τον αντιληπτικό χώρο και τον επέκτεινε, πέρα από τον φροϋδικό αντιληπτικό χώρο που συμπίπτει με τον αισθητηριακό χώρο, και σε άλλα πεδία, όπου ο ρόλος της αρνητικής ψευδαίσθησης είναι καθοριστικός. Πέρα από το παθολογικό πεδίο (ψυχικό και ψυχοσωματικό) ο ρόλος της αρνητικής ψευδαίσθησης είναι θεμελιακός τόσο για την προστασία του προσυνειδητού από τις προαναφερθείσες απειλές, όσο και για την ενίσχυση της ανάπτυξής του. Στη διαδικασία δόμησης αυτού του αινιγματικού περιέχοντος χώρου, που είναι ένα είδος «συμβολικής μήτρας» όπου πραγματώνεται η αναπαραστατική εργασία, η αρνητική ψευδαίσθηση συνεπικουρείται από τον μηχανισμό της διπλής αναστροφής. Μέσα από αυτό το ενορμητικό πεπρωμένο που προηγείται της απώθησης, οι αναπαραστάσεις καθίστανται «φορείς της επιθυμίας», «σκέψεις, εκφράσεις της επιθυμίας», και παρέχουν τις προϋποθέσεις της απώθησης, η οποία παίζει στον εσωτερικό κόσμο του υποκειμένου ανάλογο ρόλο μ αυτόν που παίζει το αλεξιερεθιστικό σε σχέση με τον εξωτερικό κόσμο. Μέσα από τις διασταυρώσεις, τις αναστροφές και επιστροφές ανάμεσα στον εαυτό και στο αντικείμενο ή και στον ίδιο τον εαυτό, όπως και μέσα από τα περάσματα από την παθητικότητα στην ενεργητικότητα, θα συμβάλει και η διπλή αναστροφή στη δόμηση αυτού του χώρου. Ενδεικτικά, θα εστιάσω την προσοχή μου στη ρηξικέλευθη έρευνα ορισμένων κλινικών και θεωρητικών ζητημάτων από τον Green, που αφορούν τον αρνητικό ναρκισσισμό και τη λευκή ψύχωση, έρευνα η οποία βοήθησε την ψυχαναλυτική κοινότητα να κατανοήσει και να εργαστεί με σοβαρές 8

9 παθολογίες, διαθέτοντας πια πολύτιμα θεωρητικά και κλινικά εφόδια. Ο Green μελέτησε τον ναρκισσισμό, δείχνοντας τα διάφορα πεπρωμένα του πρωτογενούς ναρκισσισμού. Περιέγραψε έτσι ενδελεχώς και τον αρνητικό ναρκισσισμό, έναν απόλυτο ναρκισσισμό, που αποκαλύπτει τις ελλείψεις στη συγκρότηση ενός επαρκούς πρωτογενούς ναρκισσισμού, έναν ναρκισσισμό του ύπνου χωρίς όνειρα, που ωθεί το υποκείμενο στο τίποτα, στο λευκό της ψυχικής αναισθησίας και της λευκής ψύχωσης, ενώ στο ενεργειακό επίπεδο η ενόρμηση καταστροφής έχει επιβληθεί. Στον αρνητικό ναρκισσισμό, ο Green διαπίστωσε ορισμένα φαινόμενα της αρνητικής ψευδαίσθησης, τα οποία και θεώρησε ως αποτέλεσμα του μίσους του υποκειμένου προς τον εαυτό του. Είναι συχνό στις περιπτώσεις, για παράδειγμα, των ασθενών που αποστρέφονται το είδωλό τους στον καθρέφτη και φτάνουν μέχρι και να καλύπτουν με υφάσματα τους καθρέφτες για να αποφύγουν το πρόσωπό τους. Κάποιοι ασθενείς λέγουν: «... κοιτάζω στον καθρέφτη και δεν βλέπω τίποτα». Με τους συγκεκριμένους ναρκισσιστικούς ασθενείς είναι δυνατόν να εργαζόμαστε επί σειρά ετών προσπαθώντας να διεργαστούμε μαζί τους αυτά τα συναισθήματα και στον αναλυτικό χώρο, όπου αρνητικοποιούν επίσης αυτό που θα μπορούσαν να δουν στον καθρέφτηαναλυτή. Παρ όλη τη διεργασία αυτή, στο τέλος μπορούμε να ακούσουμε: «Απεχθάνομαι τόσο πολύ τη φάτσα μου, ώστε αδυνατώ να κοιταχτώ στον καθρέφτη», ή «Σας παρακαλώ μη με κοιτάτε, δεν το αντέχω». Αυτοί και άλλοι τρόποι έκφρασης είναι ενδεικτικοί της βιαιότητας με την οποία αντιλαμβανόμαστε την ύπαρξη της αρνητικής ψευδαίσθησης με την οποία ο ασθενής εξουδετερώνει την παρουσία και τη λειτουργία του αναλυτή. Ο αναλυτής βιώνεται ως διεισδυτικός, αποκαλύπτοντας έτσι ότι η αναγνώριση της εξωτερικής πραγματικότητας συνιστά μια σύγκρουση, η οποία δεν μπορεί να μεταβολισθεί ψυχικά. Μια σημαντική κλινική διαπίστωση της δράσης του αρνητικού προσφέρει η λευκή ψύχωση, μια έννοια την οποία εισήγαγε ο Green σε συνεργασία με τον J.-L. Donnet. Η λευκή ψύχωση συνιστά μια ψυχωσική οργάνωση σε λανθάνουσα κατάσταση, η οποία αποκαλύπτεται μέσα από μια αρνητική φαινομενολογία. Ο αναλυτής βρίσκεται στη διάρκεια της συνέντευξης αντιμέτωπος με την αίσθηση κενού του υποκειμένου, με μια συναισθηματική ακινησία, που μπορεί να εκληφθεί ως θεμελιώδης κατάθλιψη και με μια εκσεσημασμένη αρνητική ψευδαίσθηση της σκέψης, γεγονός που πιστοποιεί και τη δράση της ενόρμησης της καταστροφικότητας στο όργανο της σκέψης. Η εκκένωση της σκέψης δημιουργεί ένα κακόηθες κλίμα από το οποίο αναδύεται μια ασαφής διωκτική θεματική. Ο αναλυτής κάτω από την επήρεια της προβλητικής ταύτισης, της εκσωμάτωσης συναισθημάτων και φαντασιώσεων του ασθενούς, μπορεί να οδηγηθεί σ ένα υπερ-ερμηνευτικό παραλήρημα, σε αντιστοιχία με μια ενδεχόμενη παραληρηματική παραγωγή από την πλευρά του υποκειμένου. Ο Green αναπτύσσει την έννοια της λευκής ψύχωσης βασιζόμενος στην ιδέα του Bion ότι στην ψύχωση η σκέψη υφίσταται επίθεση. Η επίθεση αυτή αφορά τόσο τη σκέψη που σχετίζεται με την εξωτερική πραγματικότητα, όσο και αυτήν που σχετίζεται με τη φαντασίωση. Ψυχικό υλικό, που συνδέεται με την τραυματική θεματική του υποκειμένου και το σχετιζόμενο με αυτήν συναίσθημα, επιβάλλεται στον αναλυτή μέσω της προβλητικής ταύτισης. Έτσι, ο αναλυτής μπορεί να βιώσει, πέρα από δυσάρεστα συναισθήματα έναντι του ασθενούς, τη σκέψη του να παραλύει, επηρεασμένος από την αρνητικοποίηση, το πάγωμα της σκέψης του ασθενούς. Ουσιαστικά η λευκή ψύχωση εκπηγάζει από πυρηνικές, θεμελιώδεις ενδοβλητικές και προβλητικές ταυτίσεις του υποκειμένου. Το πρωτογενές αντικείμενο που θα όφειλε να ευνοήσει την ανάπτυξη της πλαισιώνουσας δομής μέσα από τη διευκόλυνση της αρνητικής ψευδαίσθησης στο μωρό, αντίθετα, την απαγορεύει μέσα από την πλημμυρίζουσα παρουσία του, την κτητικότητα, τη διεισδυτικότητα, τη θλαστικότητά του. Το υποκείμενο θα οχυρωθεί τότε στη λευκή ψύχωση και, αδυνατώντας να συνδέσει την ενόρμηση θανάτου στον ενδοψυχικό χώρο, θα την εκσωματώσει, θα την εκκενώσει, μέσα από μια διαρκή, εκσεσημασμένη αρνητική ψευδαίσθηση της σκέψης. Αυτό το λευκό είναι στον αντίποδα εκείνου του λευκού που οριοθετεί τη σκέψη, που βάζει τις τελείες, τις άνω τελείες και τα κόμματα, σημεία που παραπέμπουν σε μια επιτυχή απώθηση. Οι παραπάνω αναφορές στην επεξεργασία της έννοιας του αρνητικού από τον Green είναι ελάχιστο δείγμα από το τεράστιο έργο που άφησε ως παρακαταθήκη στην ψυχαναλυτική κοινότητα και όχι μόνον. Όσο για το «αιωνία του η μνήμη» που λέγεται στα μνημόσυνα, θα λέγαμε ότι μοιάζει κοινοτοπία, μιας κι αυτό το φρόντισε ο ίδιος με τον «ζωντανό λόγο» του. Σάββας Σαββόπουλος

10 Θεωρία και Κλινική Ορισμένες θεμελιώδεις συνεισφορές της σκέψης και του έργου του André Green στη σύγχρονη ψυχανάλυση 1 O1Ο André Green είναι ο συγγραφέας ενός σημαντικού και νεωτεριστικού έργου στο οποίο πραγματεύεται εκ νέου τη φροϋδική θεωρία στο σύνολό της, εφαρμόζοντάς την και πάλι σε χώρους που ο Φρόυντ είχε αφήσει σε «αγρανάπαυση». Η θεωρητική του διαδρομή, η πράξη γέννησης της οποίας είναι το δομικό μοντέλο του πρωτογενούς ναρκισσισμού που πρότεινε το 1966, αναπτύσσεται στο επιστημολογικό πλαίσιο της διαλεκτικής ιστορία-δομή, και σε εκείνο της φροϋδικής στροφής του 1920 με τη δημιουργία της δεύτερης τοπικής, τελευταίας θεωρίας των ενορμήσεων. Σ αυτή τη διαδρομή, επικεντρωμένος σε ερωτήματα πάνω στις οριακές παθολογίες, αναπτύσσει πρωτότυπες προσεγγίσεις επί του ναρκισσισμού, της ενόρμησης, του αρνητικού, της σκέψης, της μνήμης, του χρόνου, του λόγου, των τριτογενών διαδικασιών, του πλαισίου και της αναλυτικής διεργασίας. Ένα εννοιακό ζεύγος που αποτελείται από τη διπλή ενορμητική αναστροφή 1. Παραπέμπω τον αναγνώστη σε τρία άρθρα στα οποία αναπτύσσω εκτενέστερα τις βασικές έννοιες του Green, προσπαθώντας να αναδείξω τις αμοιβαίες συνηχήσεις και την διάθλαση στην αναλυτική κλινική. Ο αναγνώστης θα βρει εκεί και τις βιβλιογραφικές αναφορές. Introducción a idéas diretrices para un psicoanálisis contemporanéo, publié dans la Revista de psicoanálisis de l APM; 42, Quelques figures de la tiercéité dans l œuvre d André Green. Autour de l œuvre d André Green. Enjeux pour une psychanalyse contemporaine. PUF An introduction to the work of André Green. IJPA (sous presse). (double retournement pulsionnel 2 ), η οποία αναγορεύεται σε βασικό ψυχαναλυτικό μοντέλο, και την αρνητική ψευδαίσθηση, που καταλαμβάνει κεντρική θέση στις εργασίες του για να εξηγήσει όχι μόνο την οργάνωση του αναπαραστατικού χώρου αλλά και τις αποδιοργανώσεις αυτού του χώρου το εννοιακό αυτό ζεύγος έχει αξία μείζονος αξιώματος στο έργο του. Σε αντίστιξη προς το ζεύγος αυτό τοποθετεί από πολύ νωρίς τη λειτουργία της αναπαράστασης, γεγονός που επιτρέπει την «υπέρβαση του διλήμματος ναρκισσιστικό-αντικειμενοτρόπο», ως μείζον σύστημα αναφοράς της ψυχανάλυσης. Στο κείμενο αυτό θα αναφερθώ συνοπτικά σε ορισμένες από αυτές τις μείζονες έννοιες. Πλαισιώνουσες δομές και ναρκισσιστικές βάσεις του Εγώ Στη συνέχεια του Φρόυντ που αναφέρεται στον ρόλο των ενορμητικών αναστροφών στη ναρκισσιστική οργάνωση του Εγώ, ο Green προτείνει το 1966 ένα δομικό μοντέλο του πρωτογενούς ναρκισσισμού θεμελιωμένο στον ενορμητικό παράγοντα την ενορμητική δυναμική της διπλής αναστροφής, 3 στην οποία αποδίδει 2. Διπλή Αναστροφή είναι κατά τον Φρόυντ η μεταστροφή της ενόρμησης στο αντίθετό της, παράδειγμα σαδισμόςμαζοχισμός και η επαναστροφή της ενόρμησης στο ίδιο το άτομο, παράδειγμα ηδονοβλεψία-επιδειξιομανία. Βλ. Μεταστροφή της ενόρμησης, στο J. Laplanche - J.B. Pontalis, Λεξιλόγιο της ψυχανάλυσης, Κέδρος. 3. Στην ερμηνεία του τη Διπλής μια «λειτουργία που διαμεσολαβεί μεταξύ της μη διαφοροποίησης Εγώ-Εκείνο και της απώθησης» και στο αρνητικό, την αρνητική ψευδαίσθηση της μητέρας. Το «ίζημα» αυτής της διαδικασίας εγγράφεται ψυχικά «ως περίγραμμα που περικλείει και οριοθετεί αντιπαρατιθέμενους χώρους (εσωτερικούς και εξωτερικούς), περίγραμμα που μπορούμε να σκεφτούμε ως πλαισιώνουσα δομή του ψυχικού χώρου, ικανή να συλλέξει, να εγγράψει, να ωθήσει τις αναπαραστάσεις σε αλληλεπίδραση». Στα θεμέλια των ναρκισσιστικών βάσεων του Εγώ και της εγκατάστασης της διαφοράς μέσα/έξω, υποκείμενο/ Αναστροφής που αναφέρεται από τον Φρόυντ στο Ενορμήσεις και τα πεπρωμένα τους, ο Green εισάγει το αντικείμενο και την απάντησή του επικαλούμενος έναν μηχανισμό χιάσματος: «Σ αυτή την αναστροφή μέσω χιάσματος είναι κατά κάποιον τρόπο σαν η απάντηση του αντικειμένου να παρασύρεται μέσα σε αυτή την κίνηση όπου εναλλάσσονται, στο ενορμητικό ρεύμα, οι ακραίες θέσεις του εσωτερικού και του εξωτερικού. Έτσι πραγματοποιείται ένα χίασμα. Αυτή η κίνηση επιστροφής επιτρέπει τη συνάντηση με τη σωματική ζώνη που περιμένει την ικανοποίηση ως εάν να είναι το αντικείμενο που παρέχει την ικανοποίηση. Διότι, όπως στην αναστολή ως προς τον σκοπό, το αντικείμενο εδώ έχει διατηρηθεί. Αλλά η διατήρηση αυτή έγινε με κόστος τον περιορισμό της ικανοποίησης. Εκείνο που συγκροτείται με τον τρόπο αυτό είναι ένα κύκλωμα που δεν σχετίζεται με τις ιδιότητες του αντικειμένου, αλλά με την απάντησή του, η οποία ενώ παραμένει το αντικείμενο απόν, το εκπροσωπεί στη σχέση με το υποκείμενο ως εάν να ήταν το αντικείμενο που υλοποιεί την πραγμάτωση. Θα μπορούσε κανείς να δει εδώ μια επιχείρηση παραγωγής μεταφοράς». 10

11 αντικείμενο, αναπαράσταση/ αντίληψη, η διαδικασία αυτή συνιστά πρωταρχικό χρόνο βίωσης του πένθους του πρωταρχικού αντικειμένου, που πραγματοποιείται μέσω της «εσωτερίκευσης όχι του ίδιου του αντικειμένου αλλά ενός καθεστώτος απουσίας του αντικειμένου». Η πλαισιώνουσα αυτή δομή, πραγματικό λειτουργικό κράτημα του ψυχισμού που έλκει την καταγωγή από ένα πεδίο ενορμητικών δυνάμεων και αρνητικών, συνιστά εκμαγείο της αναπαράστασης της μητέρας, αλλά και του πατέρα, όπως αναπτύσσεται στην υπόθεση της αρχής της γονεϊκότητας. Το συναίσθημα, αναπαραστατική λειτουργία; Η διαδικασία αυτή που θεμελιώνει τις ναρκισσιστικές βάσεις του ψυχισμού και τη λειτουργία του συμπλέει με την ψυχική δόμηση της ενόρμησης, πρώτος εκπρόσωπος της οποίας είναι το συναίσθημα. Στην προσέγγιση του συναισθήματος ο Green αποστασιοποιείται από την κλασική αντιδιαστολή μεταξύ των αναπαραστάσεων ως μνημονικών ιχνών και των συναισθημάτων ως διεργασιών εκφόρτισης. Η αντιδιαστολή αυτή μοιάζει πολύ απόλυτη και ο Green θεωρεί ότι αντικρούεται από την κλινική εμπειρία της μη νευρωτικής λειτουργίας, όπου είναι δύσκολο να προχωρήσει κανείς σε μία καθαρή διάκριση μεταξύ αναπαράστασης και συναισθήματος. Για τον λόγο αυτό του φαίνεται δικαιολογημένο να τα αντιμετωπίζει ως δύο διαφορετικούς τύπους αναπαραστατικότητας. Αν θέλουμε να θεωρήσουμε το προϊόν της διάκρισης του ψυχικού εκπροσώπου σε εκπρόσωποαναπαράσταση και εκπρόσωποσυναίσθημα, δεν είναι αθέμιτο να δούμε στο συναίσθημα μια μορφή η οποία απορρέει από τον ενορμητικό εκπρόσωπο. Το συναίσθημα θα πρέπει να πάρει θέση στο αναπαραστατικό σύστημα, πράγμα που συνεπάγεται μια βαθιά αναψηλάφηση των παραδοσιακών αντιλήψεων, συμπεριλαμβανομένων και των ψυχαναλυτικών, πάνω στη λειτουργία της αναπαράστασης. Είναι εν όψει αυτών των υποθέσεων που διερωτήθηκε ο Green για το συναίσθημα υπό το φως του δομικού του μοντέλου του πρωτογενούς ναρκισσισμού. Αναφέροντας τις δύο ασυμπτωτικές τάσεις του πρωτογενούς ναρκισσισμού, αυτή του αρνητικού ναρκισσισμού που τείνει προς την απόλυτη εκφόρτιση και εκείνη του θετικού ναρκισσισμού που προσβλέπει σε μία ενοποιητική επένδυση του Εγώ, ο Green φέρνει την εξής διευκρίνιση: Είναι ακόμη δυνατές ποικίλες κατευθύνσεις, όπως η διπλή αναστροφή της ναρκισσιστικής οργάνωσης. Η βέλτιστη σύγκλιση έχει ως στόχο τη δημιουργία του συναισθήματος ύπαρξης. Αίσθημα συνοχής και συγκρότησης, στήριγμα της ευχαρίστησης της ύπαρξης, που δεν είναι αυτονόητο και το οποίο διαφαίνεται ικανό να ανέχεται την ύπαρξη του Άλλου και τον διαχωρισμό από αυτόν. Το πεπρωμένο του Ενός είναι να ζει σε σύνδεση και/ή σε διαχωρισμό από τον Άλλο. Το συναίσθημα, η οργάνωση και η αποδιοργάνωσή του, βρίσκεται λοιπόν στην καρδιά της ψυχικής ζωής. Το συναίσθημα βρίσκεται επίσης στην καρδιά των σχέσεων της ψυχής, «ο σύνδεσμος του συναισθήματος με το σώμα είναι κάτι που έχει αναγνωρισθεί ανέκαθεν ως θεμελιώδης». Η διαπίστωση αυτή συναντά την υπόθεση του Gabriel Gachelin 4 σύμφωνα με την οποία 4. Ο Gabriel Gachelin είναι βιολόγος και ανοσολόγος. Παλαιός διευθυντής εργαστηρίου στο Ινστιτούτο Παστέρ είναι πρώην διευθυντής της επιστημονικής επιθεώρησης Η Έρευνα. «αναμφίβολα δεν υπάρχει καμία συναισθηματική κατάσταση που να μην αντανακλάται σε μια ειδική λειτουργική κατάσταση του ανοσοποιητικού συστήματος». Η έννοια του υποκειμένου του ασυνειδήτου, μια θεωρητική αναγκαιότητα Η έννοια του υποκειμένου του ασυνειδήτου που ο Green συλλαμβάνει σε μια λειτουργική προοπτική, υποστηρίζει τις περισσότερες από τις θεωρητικές του επεξεργασίες. Για τον Green το υποκείμενο, για το οποίο προτείνει μια θεωρητικοποίηση στα σχόλιά του για το παιγνίδι με την κουβαρίστρα, «δεν είναι ένα Εγώ σαν αυτό του υπαρξισμού, αλλά ένα παιγνίδι μεταθέσεων, συμπυκνώσεων, κυκλοφοριών». Το υποκείμενο που περιέχει όλα τα στοιχεία του παιγνιδιού και του κυκλώματος που δημιουργείται είναι προϊόν ανάδυσης, το οποίο εμφανίζεται στο μεθύστερο της ενορμητικής διαδικασίας και στην τροχιά της δυναμικής της: Το υποκείμενο γεννιέται από τη συγκεκριμένη κυκλοφορία, η οποία περιλαμβάνει μια προβολή που συνοδεύεται από την αμφιταλάντευση «εξαφάνισηεπιστροφή», και υλοποιεί εντέλει την ενδοβολή του παιγνιδιού. Το υποκείμενο συγκροτείται μέσα στην επανάληψη, η οποία αποτυπώνεται στη νέα διέλευση από τα υπάρχοντα ήδη ίχνη. Όπως η σημασία έτσι και το υποκείμενο αναδύεται εκ των υστέρων ως αποτέλεσμα της διαδικασίας. Είναι μέσα σε αυτή τη συνεχή λειτουργία της ενόρμησης που αναδύεται το υποκείμενο, και ειδικότερα μέσα από την ενορμητική δυναμική της διπλής αναστροφής του ζεύγους επίδειξηηδονοβλεψία, που ο ψυχισμός δημιουργεί-αναδημιουργεί την αυτο-στοχαστική του δυνατότητα. Η ενορμητική αυτή διαδικασία, κατά την οποία «η πράξη σύνδεσης της ενορμητικής ώσης αποτυπώνεται στο προϊόν της 11

12 σύνδεσης, προσδίδοντας στον ψυχισμό τη δυνατότητα να στοχάζεται πάνω στο αποτέλεσμα που επιτεύχθηκε στον εαυτό του», υποβαστάζει «την επεξεργασία της ασυνείδητης φαντασίωσης, που συγκροτείται σε ύστερο χρόνο μέσω του παιγνιδιού, το οποίο (παιγνίδι) είναι ένα πρακτικό απουσίας». Η τελευταία θεωρία των ενορμήσεων Ο Green υιοθετεί την έννοια ενόρμηση θανάτου προκειμένου να προωθήσει μια πρωτότυπη θεωρητικοποίηση της τελευταίας θεωρίας των ενορμήσεων, υπό το φως των εννοιών του ναρκισσισμού ζωής, ναρκισσισμού θανάτου, αντικειμενοποιούσας (objectalisante) λειτουργίας της ενόρμησης ζωής και αποαντικειμενοποιούσας (désobjectalisante) λειτουργίας της ενόρμησης θανάτου. Η αντικειμενοποιούσα λειτουργία δεν περιορίζεται στη «δημιουργία μίας σχέσης αντικειμένου (εσωτερικής ή εξωτερικής), αλλά αναδεικνύεται ικανή να μετασχηματίσει κάποιες ψυχικές δομές σε αντικείμενο, ακόμη κι όταν το αντικείμενο δεν είναι άμεσα εμπλεκόμενο». Η λειτουργία αυτή, η ουσία της οποίας συνίσταται εντέλει «στη σημαίνουσα επένδυση κατά τρόπον ώστε να είναι η ίδια η επένδυση αντικειμενοποιημένη» συνεπάγεται τη συνύπαρξη και διαπλοκή σύνδεσης και αποσύνδεσης. Η αποαντικειμενοποιούσα λειτουργία της ενόρμησης θανάτου είναι καθαρή αποσύνδεση. Ο τύπος έκφρασής της είναι ο αρνητικός ναρκισσισμός, «αυτό το σκοτεινό διπλό του έρωτα, που είναι ενοποιητικός για τον θετικό ναρκισσισμό, το οποίο διπλό τείνει προς την μη ύπαρξη, την αναισθησία, το κενό, το λευκό (κατηγορία του ουδέτερου), οτιδήποτε κι αν το λευκό αυτό επενδύει, το συναίσθημα (αδιαφορία), την αναπαράσταση (αρνητική ψευδαίσθηση), τη σκέψη (λευκή ψύχωση)». Όμως διαφοροποιούμενος από τον Φρόυντ ο Green δεν πιστεύει πως μπορούμε να υπερασπιστούμε την ιδέα ότι η αυτοκαταστροφική αυτή λειτουργία μπορεί να εκφραστεί πρωτογενώς αυθόρμητα ή αυτόματα. Σύμφωνα με τον Green η ενόρμηση καταστροφής «δεν θα πρέπει να υπάρχει συνεχώς σε ενεργό κατάσταση αλλά μάλλον προκύπτει μετά από ενεργοποίηση». Στην περίπτωση, για παράδειγμα, συγκυριών όπου η καταστροφικότητα ανακινείται αμυντικά «ως ακραία λύση έναντι της εισβολής του Άλλου που οι καταστάσεις συγχώνευσης απεικονίζουν, κι ο κίνδυνος των οποίων είναι να κατακλυσθείς ή να εκραγείς. Πρόκειται για καταστάσεις όπου το υποκείμενο τείνει προς το αντικείμενο μηδέν. Ούτε ο Ένας επενδύεται ούτε ο Άλλος: αντικείμενο της επένδυσης γίνεται το Ουδέτερο». Η αμυντική αυτή τακτική, που υπόκειται στον καταναγκασμό της επανάληψης, είναι ένας συμβιβασμός επιβίωσης: Η καταστροφή της αναπαράστασης των αντικειμένων που μισούμε, οδηγεί σε καταστροφή και των χρονικών διεργασιών με τις οποίες αυτά είναι συνδεδεμένα. Ο παγωμένος, ακίνητος, πετρωμένος χρόνος που προκύπτει, εμποδίζει την ιδέα του θανάτου αυτών των αντικειμένων μέσα στον ψυχισμό. Ο θάνατος του αντικειμένου είναι ταυτοχρόνως επιθυμητός και απορριπτέος. Ο τρόπος για να ικανοποιηθούν αυτές οι αντιφατικές αξιώσεις είναι να παγώσει η εμπειρία του χρόνου και να υπάρξει άρνηση των φαντασιώσεων που είναι συνδεδεμένες μαζί του. Η παράδοξη αυτή αμυντική καταφυγή στην καταστροφικότητα χαρακτηρίζει μάλλον τους μη νευρωτικούς τύπους λειτουργίας, αλλά σε μικρότερο βαθμό από ό,τι την ψύχωση, η οποία είναι η ακραία περίπτωση εφαρμογής τους. Στις πρωταρχικές αυτές στιγμές της ψυχικής ζωής που γίνονται βάση της ψύχωσης, το παιδί, που υφίσταται μια τέτοια εντατική ενορμητική λειτουργία της μητέρας, οφείλει να αντιμετωπίσει όχι μόνο τις εσωτερικές ενορμητικές διεγέρσεις, αλλά σε ένα δεύτερο μέτωπο και τις εξωτερικές ενορμητικές διεγέρσεις που προέρχονται από το αντικείμενο. Υπό αυτές τις συνθήκες οι ενορμήσεις καταστροφής κινητοποιούνται επειδή το Εγώ δεν μπορεί να συγκροτηθεί. Οι ενορμήσεις καταστροφής (η αποαντικειμενοποιούσα αποεπένδυση) φαίνεται να παίζουν έτσι ρόλο ύστατου καταφυγίου, καθώς επιχειρούν να εξουδετερώσουν το αντικείμενο για να θέσουν τέλος στη συγχωνευτική σχέση με το πρωταρχικό αντικείμενο. Η ψύχωση είναι «εξορκισμός του αντικειμένου». Αναλυτικό πλαίσιο, λόγος και τριτογενής διαδικασία Θα περιοριστώ συνοπτικά σε ορισμένες επεξεργασίες του Green για το αναλυτικό πλαίσιο και τον λόγο, στη σχέση τους με την τριτογενή (tiercéité) διαδικασία. Το αναλυτικό πλαίσιο πρέπει να θεωρηθεί κατά τον Green ως «ένα ψυχαναλυτικό όργανο, η λειτουργία του οποίου στοχεύει στον μετασχηματισμό του ψυχικού οργάνου σε όργανο λόγου και αντίστροφα». Το πλαίσιο ενεργοποιεί μια κίνηση ομιλίας η οποία ξετυλίγεται σε δύο αλυσίδες, τη μεταβίβαση επί του αντικειμένου και τη μεταβίβαση επί της ομιλίας. Ο καθορισμός της κατεύθυνσης και της φοράς τους καταλήγει στη μεταφορική ιδιότητα του αναλυτικού λόγου. Η ανάλυση της έννοιας του πλαισίου εγγράφεται στη θεωρία της «γενικευμένης 12

13 τριαδικοποίησης με έναν τρίτο που μπορεί να εναλλάσσεται». Αυτό συμβαίνει επειδή η συμβολοποίηση του πλαισίου είναι η ίδια με τη συμβολοποίηση της δομής του οιδιποδείου συμπλέγματος, το οποίο ωθείται από το ψυχαναλυτικό πλαίσιο να «εκφραστεί». Το ψυχαναλυτικό όργανο φέρει αφ εαυτού τη δυνατότητα να καθιστά παρόντα τον άλλο του αντικειμένου, τον αναλυτικό τρίτο, το αναλυτικό αντικείμενο που δεν είναι ούτε εσωτερικό ούτε εξωτερικό, αλλά βρίσκεται μεταξύ αναλυτή και αναλυόμενου. Το αναλυτικό αντικείμενο είναι στη συνεδρία όπως αυτό το τρίτο αντικείμενο, προϊόν της συνένωσης των στοιχείων που συγκροτήθηκαν από τον αναλυτή και τον αναλυόμενο. Ο αναλυτικός αυτός τρίτος προκύπτει από την ενεργοποίηση του συστήματος των διπλών σημασιών (σημείο, signe και νόημα, sens), της διπλής αναπαράστασης (λέξης και αντικειμένου) και της διπλής αναφοράς σε πραγματικό και φαντασιακό. Έτσι, οι συνδέσειςαποσυνδέσεις και επανασυνδέσεις ρυθμίζονται από τη διπλή μεταβίβαση στο αντικείμενο και στην ομιλία. Μια από τις ιδιότητες του τρίτου στο αναλυτικό πλαίσιο είναι η δημιουργία των τριτογενών διαδικασιών (processus tertiaires), «διεργασίες που συναρθρώνουν τις πρωτογενείς με τις δευτερογενείς διαδικασίες, που δημιουργούν σύνδεσμο μεταξύ του οργάνου του λόγου και του ψυχικού οργάνου». Καθώς είναι φορείς της δυνατότητας αυτοστοχασμού του ψυχισμού και υποβαστάζουν τη λειτουργία της ψυχικής εκπροσώπησης και της δημιουργίας αναπαραστάσεων, το ξεδίπλωμα των διαδικασιών αυτών στην ετερογένεια του πεδίου των αναπαραστάσεων ανοίγει δίοδο σε μια συμβολική τάξη «η οποία δεν στηρίζεται μόνο στον λόγο αλλά στο σύνολο των συνδέσεων-αποσυνδέσεωνεπανασυνδέσεων που δρουν στο εσωτερικό των τριών ψυχικών θεσμών». Ο Green θα επεκτείνει την έννοια του αναλυτικού πλαισίου με την πρόταση να αναλυθεί (η έννοια του πλαισίου) σε δύο συνιστώσες: την ενεργό μήτρα και το περιέχον (écrin που σημαίνει κιβώτιο). Η ενεργός μήτρα είναι το δυναμικό μέρος του πλαισίου, η σταθερή του πλευρά διαλογικής φύσης, η οποία συγκροτείται από δύο πόλους: από την πλευρά του ασθενούς, τον ελεύθερο συνειρμό και από την πλευρά του αναλυτή, την κυμαινόμενη προσοχή, δύο στάσεις οι οποίες θέτουν σε επικοινωνία τον ψυχισμό του ασθενούς με εκείνον του αναλυτή. Το πιο σημαντικό αποτέλεσμα της ενεργού μήτρας είναι ότι επιτρέπει συνειρμικούς φωτισμούς και εσωτερικές αντανακλάσεις που παράγονται στους κόλπους της και οι οποίες παραπέμπουν στην αναλυτική σχέση. Το περιέχον, που είναι η πλευρά που ποικίλλει, δίνει στέγη στην ενεργό μήτρα, η μορφή της οποίας μπορεί έτσι να διαφοροποιείται επίσης, επιτρέποντας την επέκταση της αναλυτικής εργασίας σε μη νευρωτικές δομές. Η διευθέτηση ντιβάνι/πολυθρόνα ταιριάζει σε ψυχισμούς που λειτουργούν στη γραμμή της απώθησης, στο μέτρο που «ευνοεί την έκλυση μιας τριτογενούς πραγματικότητας, η οποία ευοδώνεται από αντικείμενα τριτογενούς τύπου (τα μεταβατικά), καθώς τα «γλωσσικά» αντικείμενα υποκαθιστούν όλους τους τύπους αντικειμένων της ψυχικής και υλικής πραγματικότητας, θέτοντας σε κίνηση ένα υποκείμενο/παίκτη». Όμως, τίθεται το ερώτημα: αυτή η διευθέτηση, η οποία μέσω της αρνητικοποιούσας λειτουργίας της αναστέλλει την κινητικότητα και την αντίληψη και θέτει σε κρίση τη δοκιμασία της πραγματικότητας, είναι ακόμη κατάλληλη όταν η ψυχική λειτουργία του ασθενούς είναι οριακή, κάτι που καθιστά την αναλυτική συνάντηση «εξωτερική εμπειρία φόβου;». Μπορεί η διευθέτηση ντιβάνι/πολυθρόνα να χρησιμοποιείται σε μη νευρωτικές δομές όπου «ο ελεύθερος συνειρμός, που είναι μάρτυρας της δυνατότητας αυτοστοχασμού υπολείπεται»; Το στήριγμα του βλέμματος που παρέχει η εργασία πρόσωπο με πρόσωπο μπορεί να είναι απαραίτητος χρόνος για να υποστηριχθεί η δραστηριότητα της παραγωγής αναπαραστάσεων στους ασθενείς, ο ψυχισμός των οποίων χαρακτηρίζεται από «την ένδεια των ψυχικών μεσολαβήσεων κι όπου η απουσία ενδιάμεσων δομών δίνει στο υλικό όψη ωμότητας». Οι επισημάνσεις αυτές αναγνωρίζουν τη σημασία των ζητημάτων γύρω από την αναλυτική ψυχοθεραπεία πρόσωπο με πρόσωπο, όπου «μπορεί να γίνει αποποίηση του άμεσου στόχου της ανάλυσης χωρίς για τον λόγο αυτό να πάψει να υπάρχει ψυχαναλυτική σχέση». Στους ψυχισμούς αυτούς που χαρακτηρίζονται από μείζονα κρίση των ορίων μέσα/έξω πρέπει πράγματι να στοχεύσουμε καταρχήν «στη δημιουργία ενός μεταβατικού πεδίου, πράγμα που απαιτεί να αγγιχτεί ο αναλυτής από το βλέμμα του ασθενούς, ούτως ώστε να μπορέσει ο ασθενής να επενδύσει στον εαυτό του εκείνο που μπορεί να αγγιχτεί από «το βλέμμα» του αναλυτή». Το έργο του Green ένα ανοιχτό προς το εντός και το εκτός της ψυχανάλυσης Ανοιχτό προς το εντός, όπως μαρτυρεί ο συνεχής διάλογός του με τη σκέψη του Φρόυντ και με εκείνη ψυχαναλυτών διαφόρων ρευμάτων, η σκέψη του Green είναι επίσης ανοιχτή προς τα έξω. Προς το πολιτισμικό: ο Green εξέδωσε έναν αριθμό έργων αφιερωμένων στην ψυχαναλυτική προσέγγιση του καλλιτεχνικού έργου (θέατρο, 13

14 λογοτεχνία, ζωγραφική). Ιδού κάποιες ενδεικτικές εισαγωγικές γραμμές σε ένα ποίημα του Μπόρχες, El otro tigre, για το οποίο ο ποιητής θα του πει σε μία από τις συναντήσεις τους ότι ήταν ένα από τα καλύτερα ποιήματά του. Το 1974, γράφοντας την έκθεση που θα παρουσίαζα στο Λοδίνο το επόμενο καλοκαίρι στο Συνέδριο της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης, 5 μου ήρθε στη μνήμη ένα ποίημα του Μπόρχες που συνδέθηκε μέσα μου με ένα άλλο ποίημα του William Blake. Αισθάνθηκα ξαφνικά αυτό που δοκιμάζει κάποιος που ψάχνει μέσα στο σκοτάδι, και κατακλύσθηκα από το αίσθημα ευτυχίας που νιώθει όταν το βρίσκει. Κάτι ακόμη καλύτερο, ήταν σαν να συνειδητοποιούσα ότι δεν γνώριζα τι έψαχνα και ότι μου το αποκάλυπτε το ποίημα. Δεν θα μπορούσε λοιπόν να περιμένει κανείς από εμένα κάποια «ψυχανάλυση» του Μπόρχες, αφού ο Μπόρχες είχε ακούσει από εμένα αυτό στο οποίο ήμουν εγώ ο ίδιος κουφός. Είναι μάλλον ένα χρέος το οποίο θα ήθελα σήμερα να εξοφλήσω, τουλάχιστον ένα μέρος του. Το ποίημα αυτό ήταν για τον ίδιο μια νέα ευκαιρία να σκεφτεί την πράξη της ανάγνωσης και της γραφής: Ο αναλυτής αντιδρά στο κείμενο όπως στις παραγωγές του ασυνειδήτου. Είναι μέσα στον εαυτό του που πρέπει να βρει μια απάντηση, την ερμηνεία πρέπει να την δώσει στον εαυτό του για τις επιπτώσεις του κειμένου πάνω στο δικό του ασυνείδητο. 5. Στην εισήγησή του στο Λονδίνο ο Green ασχολήθηκε με το ερώτημα των μη νευρωτικών ψυχικών λειτουργιών. Η εισήγηση αυτή, που άφησε εποχή, συνέστησε εκμαγείο των μετέπειτα κειμένων του σε αυτή την προβληματική, η επιρροή των οποίων θα είναι αποφασιστική για την εμβάθυνση της γνώσης του ψυχισμού και θα έχει επιπτώσεις στη σύγχρονη ψυχαναλυτική πρακτική. Ο αναλυτής γίνεται έτσι ο αναλυόμενος του κειμένου Όμως, ο αναλυτής πρέπει επίσης να σκεφτεί το ρίσκο που συνεπάγεται η επικοινωνία στον αναγνώστη της ερμηνείας του: Πρόκειται για δοκιμασία, επειδή ο αναλυτής αναγνώστης του έργου αποκαλύπτει στο φως της ημέρας τα ελλείμματα της δικής του ανάγνωσης, καθώς και τα όρια της αυτοανάλυσής του. Το ρίσκο που αναλαμβάνει είναι να αποκαλύψει τις αντιστάσεις που συναντά κατά την αποκάλυψη του δικού του ασυνειδήτου. Το έργο του Green είναι επίσης ανοιχτό προς το επιστημονικό πεδίο, κάτι για το οποίο μαρτυρά η έγνοια του να υποβάλει, όπως ο Φρόυντ, τη θεωρητικοποιούσα διεργασία του στη δοκιμασία μιας συνεχούς επιστημολογικής κριτικής. Για αυτό μαρτυρεί επίσης η έγνοια του να υπερασπιστεί την ιδιαιτερότητα της ψυχανάλυσης στον διάλογό της με ποικίλους τομείς της γνώσης πάνω στον άνθρωπο που εξετάζει σε όλη τη διάρκεια του έργου του, προκειμένου να σκεφτεί τη σχέση της ψυχανάλυσης με διάφορες επιστήμες όπως είναι η γλωσσολογία, η ανθρωπολογία, η βιολογία, οι νευροεπιστήμες. Ο Green είναι πεπεισμένος ότι η απόπειρα διαλόγου μεταξύ της ψυχανάλυσης και των επιστημών συνιστά μείζον διακύβευμα για τη σύγχρονη ψυχανάλυση και αναμφίβολα και για τις επιστήμες, με την προσδοκία για αμοιβαία γονιμότητα που κάθε αληθινός διάλογος επιφέρει. Εν είδει κατακλείδος Η μεταφορά του υφαντή που αναφέρει ο Φρόυντ στην ερμηνεία του ονείρου της μονογραφίας βοτανικής, παραθέτοντας στίχους του Φάουστ του Γκαίτε, 6 αποδίδει καλά για τον 6. «Σε κάθε σπρώξιμο του ποδιού κινούνται νήματα κατά χιλιάδες, Οι σαΐτες πάνε κι έρχονται, Τα νήματα αναγνώστη του έργου του Green την σε μορφή διακλάδωσης δομή της σκέψης του και το γεγονός ότι η «η ψυχαναλυτική θεωρητικοποίηση είναι, σε ένα ανώτερο επίπεδο οργάνωσης, αναπαράσταση του ίδιου του ψυχισμού, ιδωμένου ως εργασία της αναπαράστασης και επί των αναπαραστάσεων». Μολονότι η αναφορά στη θεωρητική επεξεργασία στηριζόταν πάντοτε στην κλινική του εμπειρία, ο Green φροντίζει να κρατά τη θεωρητική του επεξεργασία σε ένα χώρο που βρίσκεται σε απόσταση από την κλινική. Μια πραγματική ψυχαναλυτική θεωρία δεν μπορεί να είναι άμεση έκφραση της κλινικής, ούτε η κλινική άμεση εφαρμογή της θεωρίας, «ο στόχος της θεωρίας δεν είναι να μοιάσει στην κλινική αλλά να την σκεφτεί». Σε συνεχή αναζήτηση της αλήθειας πάνω στον εαυτό της, η σκέψη του Green μας μιλά, μας εμπλουτίζει και μας κοινωνεί το αίσθημα πυκνότητας και επαφής με τον εαυτό μας, που μόνη μπορεί να δώσει «η κλινική σκέψη, αυτός ο πρωτότυπος και ειδικός τύπος πραγματισμού, που προκύπτει από την πρακτική εμπειρία». Christian Delourmel* Μτφρ.: Αριστέα Σκούλικα γλιστράνε αόρατα, Κάθε χτύπημα τα συνδέει κατά χιλιάδες». * Ψυχίατρος, Διδάσκον μέλος της Παρισινής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας και της ΔΨΕ. Μέλος του Ιστιτούτου Ψυχοσωματικής-Pierre Marty και της Διεθνούς Ψυχοσωματικής Ένωσης. Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Περιφερικής Ομάδας Ψυχανάλυσης. 14

15 Ο André Green στη Βρετανία Για χρόνια η Μάγχη λειτούργησε ως ανυπέρβλητη τάφρος μεταξύ της βρετανικής και της γαλλόφωνης ψυχαναλυτικής σκέψης. Η παρουσία του ίδιου του Φρόυντ τα τελευταία χρόνια της ζωής του στο Λονδίνο, η έντονη δραστηριοποίηση της κόρης του, Άννας, στον αγγλοσαξωνικό χώρο με έδρα της την ίδια πόλη, καθώς και μια πιο εσωστρεφής δημιουργικότητα προϊόν της γηγενούς πολιτισμικής κληρονομιάς που καλλιεργούνταν παράλληλα από την πλευρά των αντικειμενοτρόπων θεωρητικών, επέτρεψαν στη Βρετανία να αγνοήσει τις φωνές που ακούγονταν πέρα από τις θάλασσές της, αλλά και να αγνοηθεί απ αυτές. Για μεγάλο διάστημα, τη μόνη γέφυρα τη δημιουργούσε μια προσωπικότητα ξένη και προς τους δύο πολιτισμικούς χώρους: ένας μετανάστης που έψαχνε να βρει μια κουλτούρα να ενταχθεί, ο περιβόητος Μασούντ Χαν. Οι συχνές επισκέψεις του στο Παρίσι, η φιλική του σχέση με τον Σμιρνώφ, αλλά και τον André Green, απετέλεσαν για σειρά ετών ένα δίαυλο μετάδοσης της βρετανικής ψυχαναλυτικής δημιουργικότητας στην ευρωπαϊκή ήπειρο και πιο συγκεκριμένα στον γαλλόφωνο χώρο. Προς το τέλος περίπου αυτής της εποχής, ο ίδιος ο André Green ξεκινά το αντίθετο ταξίδι, επιχειρώντας να γνωρίσει τη βρετανική σκέψη επιτόπου και να την επανασυνδέσει με την πολυφωνική γαλλόφωνη οπτική. Συνέπεια αυτής της πρωτοπόρας, δύσκολης αλλά και γόνιμης συνεύρεσης, είναι ότι ο André Green, λαμπρό παράδειγμα της γαλλικής ψυχαναλυτικής εκπαίδευσης, όχι μόνο δεν μεταλαμπάδευσε τη γαλλική σκέψη στους Βρετανούς, αλλά κατέληξε να αναγνωρίζεται ως δικός τους πρέσβης, επί τιμή, και διερμηνέας μεγάλου φάσματος της σκέψης τους ό,τι δηλαδή δεν έκαναν οι ίδιοι, το έκανε ο Green γι αυτούς, τόσο στο γαλλόφωνο όσο και στο παγκόσμιο ψυχαναλυτικό τοπίο. Δεν είναι τυχαίο πως είχε προ πολλού πανηγυρικά εκλεγεί επίτιμο μέλος της Βρετανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας πρακτική όχι ιδιαίτερα συνηθισμένη και του είχε επίσης δοθεί η θέση του Επισκέπτη Καθηγητή Ψυχανάλυσης στο Πανεπιστημιακό Κολλέγιο του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Η επικέντρωση του έργου του Green στις προοιδιπόδειες θεματικές, καθότι αναφέρεται, ως επί το πλείστον, σε περιοχές παθολογίας πέραν του νευρωτικού φάσματος, δεν μπορεί παρά να προσεγγίζει μηχανισμούς και δυναμικές που έχουν μελετηθεί σε βάθος στη Βρετανία. Μια επιγραμματική αναφορά σε μερικές από τις έννοιες που ο ίδιος έχει επεξεργασθεί στα κείμενά του, θα αναδείξουν και τη βαθιά επιρροή της αντικειμενοτρόπου οπτικής στο έργο του, αλλά και την κριτική του στάση και διαφοροποίηση από συγκεκριμένες αφαιρετικές θεωρήσεις που απομακρύνονται αδικαιολόγητα από την κληροδοτηθείσα φροϋδική μετα-ψυχολογική πλαισίωση: Η λευκή ψύχωση. Ο André Green την ορίζει ως έναν ψυχωτικό πυρήνα άνευ έκδηλης ψύχωσης και τονίζει πως ένα βασικό της χαρακτηριστικό είναι η «διτριαδικότητα», δηλαδή η ταυτόχρονη συνύπαρξη σχάσης μεταξύ καλού/κακού και απώλειας/ διωκτικής παρουσίας. Δεν είναι δύσκολο, σε μία τέτοια διατύπωση, να αναγνωρίσει κανείς επιρροές από τις αναπτύξεις του Bion περί ψυχωτικής και μη-ψυχωτικής πλευράς της προσωπικότητας, καθώς και από τις έννοιες «λιβιδινικό» και «αντιλιβιδινικό εγώ», «κεντρικό εγώ», και «σχιζοϊδικότητα» του Φαίρμπαιρν. Τέλος ο ορισμός της σχάσης που χρησιμοποιείται προσεγγίζει περισσότερο εκείνον της Κλάιν (μία βαθιά απώθηση της σχέσης μεταξύ των δύο πλευρών) παρά τον ορισμό του Φρόυντ (όπου η σχάση χαρακτηρίζεται μάλλον από αμφιθυμία δέχομαι και δεν δέχομαι ταυτόχρονα). Η «νεκρή μητέρα». Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει πως πρόκειται για μια εξειδικευμένη περίπτωση ενδοβολής ενός μη-εμπεριέχοντος αντικειμένου, και στη συνέχεια δημιουργία ενός ισχυρότατου κατεστραμμένου εσωτερικού αντικειμένου στο οποίο ο εαυτός παραμένει πιστός («φύλακας του τάφου» είναι ο όρος που χρησιμοποιείται). Αυτό που μοιάζει με αποεπένδυση του παιδιού από τη μητέρα-αντικείμενο είναι στην πραγματικότητα μια ταύτιση μέσω ενδοβολής με το απo-νοηματοδοτούν και άρα εκκενώνον αντικείμενο. Ο Bion θα αποκαλούσε αυτή τη συνθήκη «οθόνη-β». Δεν αποτελούν, άραγε, οι δυναμικές που μόλις περιγράφτηκαν, αντιπροσωπευτικό παράδειγμα του αντικειμενοτρόπου υποδείγματος της ψυχανάλυσης, ως προς την κατανόηση μιας ψυχικής νέκρωσης ή στασιμότητας; Απο-αντικειμενοποιούσα λειτουργία και Αρνητικό. Πρόκειται για μια αποσύνδεση από το αντικείμενο άρα και από τη ζωογόνο και δημιουργό της σκέψης σχέση. Η αναστολή της σκέψης και κατά συνέπεια κάθε ζωογόνου συνεύρεσης στο χώρο του ψυχισμού, παραπέμπει αναπόφευκτα στην έννοια της «επίθεσης κατά των δεσμών» του Bion και όπως αναφέρει ο ίδιος και υπογραμμίζει και ο André Green, αποτελεί έκφραση διεργασιών του ψυχωτικού πυρήνα της προσωπικότητας που συνυπάρχει με την έκδηλη μη-ψυχωτική πλευρά και, εν κατακλείδι, αποτελεί παράγωγο της ενόρμησης του θανάτου όπως αυτή ορίζεται από τον Φρόυντ αλλά και από την Κλάιν. Η έννοια του Αρνητικού είναι πιο περίπλοκη, εξού και οι Βρετανοί στέκουν με κάποια δυσπιστία ενώπιόν της. Ξεκινώντας από τη φροϋδική τοποθέτηση πως το αρνητικό δεν βρίσκει θέση και έκφραση στο Ασυνείδητο, οι στοχαστές στη Βρετανία καταλήγουν 15

16 στον θεωρητικό ισχυρισμό πως η αποφατική εμπειρία δεν καταγράφεται και πως, αντ αυτής, καθετί που ένας τρίτος θα ονόμαζε έλλειψη / αρνητικό, καταγράφεται στον ψυχισμό ως καταφατική κακή εμπειρία. Η απουσία μαστού εξισώνεται με παρουσία κακού μαστού σύμφωνα με το Bion (no breast is a bad breast), ενώ ο Winnicott γράφει πως «το αρνητικό είναι τελικά το μόνο θετικό». Την ίδια στιγμή για τον Bion και για τον Winnicott (όπως εξάλλου και για τον Φρόυντ) η απουσία μαστού, συνεπάγεται μία σκέψη (no breast therefore, a thought). Με άλλα λόγια όπως τελικά καταλήγει να πει και ο ίδιος ο André Green «όταν η τάση νοηματοδότησης του κενού, της μηύπαρξης, του άδειου, μοιάζει παραδόξως να οδηγεί σε μία κατάσταση μη-είναι, τότε το ίδιο το μη-είναι αποκτά λειτουργία μιας κάποιας απαρτίωσης». Οι θεματικές της δόμησης / αποδόμησης, παρουσίας/ απουσίας, είναι / μη-είναι, δημιουργίας δεσμών / αναστολής δεσμών, ύπαρξης επικοινωνίας / διακοπής επικοινωνίας (incommunicado), K (αναζήτηση της γνώσης / K (στρέβλωση της γνώσης ή και αίσθηση κτήσης της γνώσης), αποτελούν προβληματικές που έχουν απασχολήσει επί μακρόν τους Βρετανούς αναλυτές και θεωρούνται κεντρικές για την κατανόηση των πεπρωμένων της ενόρμησης του θανάτου. Η ενασχόληση του André Green με αυτά τα θέματα, τον καταδεικνύει, για άλλη μια φορά, επίτιμο συνεργάτη στο επιστημονικό έργο που εκείνοι ήδη επιτελούν. Ναρκισσισμός Ζωής και Θανάτου. Ο ναρκισσισμός στην υπηρεσία της ζωής, αλλά και το ναρκισσιστικό δίκτυο που οδηγεί σε θανατερή παγίδευση και απομακρύνει από τη ζωή και τη δημιουργικότητα είναι έννοιες που ανευρίσκονται καταρχήν στο έργο της Κλάιν, και είναι επεξεργασμένες με σαφήνεια και εξελιγμένες στο έργο του Χέρμπερτ Ρόζενφελντ. Είναι γνωστές με το όνομα λιβιδινικός ναρκισσισμός και καταστροφικός (ή αρνητικός) ναρκισσισμός, όπου ο δεύτερος αποτελεί κινητήρια δύναμη για την εγκατάσταση των λεγόμενων «παθολογικών οργανώσεων». Για τους Βρετανούς, οι εκτενείς εργασίες του André Green σε αυτό τον τομέα αναγνωρίζονται ως προέκταση και εκλέπτυνση ήδη γνώριμων και πολυχρησιμοποιημένων εννοιών. Η έμφαση που ο André Green δίδει στα παράγωγα και στη λειτουργία της Ενόρμησης Θανάτου δημιουργεί για τους Βρετανούς μία αίσθηση επιβεβαίωσης των δικών τους θεμελιωδών θέσεων. Συμβολοποίηση και Δυνητικός χώρος. Ο βαθύς σεβασμός που τρέφει ο André Green προς τον Winnicott του επιτρέπει να εξελίξει τις ιδέες του περί της λειτουργίας του ενδιάμεσου χώρου, ώστε να καταστεί σαφής η θεμελιώδης σημασία που αποδίδει ο ίδιος ο Green στη λειτουργία της αναλυτικής συνθήκης, όπως αυτή αναδύεται μέσα από την αντιμεταβίβαση, στις αναλύσεις μη-νευρωτικών αναλυομένων. Η μετάβαση από το θετικό (εγώ) στο αρνητικό (μη-εγώ) και τελικά η δημιουργία του συμβόλου, μέσω του παράδοξου της πρώτης μη-εγώ κτήσης, βασίζεται, όπως υποστηρίζει ο Green επεκτείνοντας τις σκέψεις του Winnicott, στην ενδοβολή της «πλαισιώνουσας δομής» που αποτελεί στοιχείο της μητέρας-περιβάλλον. Μία τέτοια δομή θα επιζήσει των επιθέσεων και των αποεπενδύσεων και θα νοηματοδοτήσει /συμβολοποιήσει την απουσία, δηλαδή το αρνητικό. Υπάρχουν όμως και θέσεις που διαφοροποιούν τον André Green από τους Βρετανούς συναδέλφους του. Μερικές απ αυτές είναι: Η συχνή αναφορά του στο πεπρωμένο των ενορμήσεων, στη φροϋδική γραμμή, και η πίστη του σε στοιχεία του οικονομικού υποδείγματος, που αφήνει τους Βρετανούς κάπως αμήχανους. Η διαφορά στην κατανόηση της σεξουαλικότητας. Οι Βρετανοί λόγω της έμφασής τους, πάντα, στην ασυνείδητη σχέση με το ερωτικό αντικείμενο και όχι στην ατομική αναζήτηση απόλαυσης (καθαρή ενορμητική ικανοποίηση) αναγνωρίζουν την ενήλικη αλλά και την παιδική σεξουαλικότητα ως επιφαινόμενο μιας υποβόσκουσας ασυνείδητης βρεφικής δυναμικής. Κατά συνέπεια κάθε ερωτική /σεξουαλική συνθήκη ερμηνεύεται απ αυτούς καταρχήν με προ-οιδιπόδειους όρους και μόνο στη συνέχεια με μεταγενέστερους. Μια τέτοια οπτική αποτελούσε επανειλημμένα αντικείμενο ισχυρής εναντίωσης από τον Green. Η ηχηρή αντιπαράθεσή του με τον σχετικά πρόσφατα εγκατεστημένο πυλώνα της ψυχαναλυτικής εκπαίδευσης στη Βρετανία, δηλαδή την «Παρατήρηση Βρεφών». Αντιτιθέμενος στην όποια αξία μπορεί να έχει για μία ψυχαναλυτική εκπαίδευση, η εμπειρική παρατήρηση ενσυνείδητων φαινομένων και των όποιων αυθαίρετων κατασκευών προκύπτουν από αυτήν, ο Green εμφανίζεται ως σθεναρός υποστηρικτής της άποψης πως το μόνο αντικείμενο μελέτης της ψυχαναλυτικής μεθοδολογίας είναι τα ευρήματα που προκύπτουν από την ψυχαναλυτική κατάσταση, δηλαδή από την ασυνείδητη επικοινωνία μεταξύ αναλυτή και αναλυόμενου εντός του πλαισίου της αναλυτικής συνθήκης. Οι σκέψεις αυτές και οι αντιρήσεις του, αν και δεν τροποποίησαν την πρακτική της Βρετανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, έτυχαν μεγάλου σεβασμού και ικανοποίησης καθότι βιώθηκαν ως μία μάχιμη στάση ενάντια στη νόθευση της ψυχανάλυσης μέσω των νεότερων τάσεων που πηγάζουν κυρίως από την Αμερική, π.χ. τις πιεστικές επιδράσεις της αναπτυξιακής ψυχολογίας, των διαπροσωπικών ψυχοθεραπευτικών μεθόδων, των σύγχρονων κοινωνιολογικών ρευμάτων, αλλά και των μη-ουμανιστικών, υποτιμητικών της ατομικότητας, πρακτικών. Επειδή ο André Green αναγνωρίζεται ως κάποιος που εκτίθεται δημόσια υπέρ των αξιών της ψυχανάλυσης 16

17 και ενάντια στην ισοπέδωση του ανατρεπτικού της χαρακτήρα, αλλά και επειδή είναι κάποιος που πάντοτε προωθούσε τα προτερήματα της βρετανικής σκέψης χωρίς να φείδεται τόλμης στο να φωτίσει και τις ατέλειες και αντιφάσεις της, οι συνάδελφοί του, σε αυτή τη χώρα, τον θεωρούσαν πάντα καλό φίλο και σύμμαχο, άξιο υποστηρικτή όσων από κοινού πιστεύουν ότι είναι πολύτιμα στη ψυχανάλυση. Στο πρόσφατο παγκόσμιο πολιτισμικό στερέωμα ο André Green υπήρξε ο κατεξοχήν γάλλος διανοούμενος, εντυπωσιακός ως και αποπλανητικός, δυσνόητος αλλά και διαρκώς διανοητικά προκλητικός, μερικές φορές στρατηγικά απόλυτος στη σκέψη και τις τοποθετήσεις του και άλλες απροσδόκητα διαλλακτικός και συνεργάσιμα προοδευτικός. Υπήρξε ταυτόχρονα βαθιά και παραδοσιακά ψυχαναλυτικός αλλά και, μέσω της διαρκούς δημόσιας προβολής του ιδίου και των ιδεών του, παραβάτης της ανωνυμίας, της ουδετερότητας και της ιδιωτικότητας /στωικότητας στοιχείων που συνήθως χαρακτηρίζουν τους εκπροσώπους του συγκεκριμένου κλάδου γνώσης. Ο André Green υπήρξε καθομολογουμένως άξιος συνεχιστής των γιγάντων πάνω στις πλάτες των οποίων στήριξε το έργο του. Χρήστος Ιωαννίδης O διάλογος του André Green με την ψυχοσωματική: «Το Προψυχικό» ΑΑνάμεσα στον André Green και τον Pierre Marty υπήρχε μια αμοιβαία προσωπική εκτίμηση και αναγνώριση. Ο Green θεωρούσε ότι το έργο του κινείτο σε παράλληλη τροχιά με εκείνο του Marty. Μάλιστα, του είχε απευθύνει πρόσκληση να κάνει μιαν ομιλία στην Ψυχαναλυτική Εταιρεία του Παρισιού (S.P.P.), στην οποία, όμως, ο Marty δεν ανταποκρίθηκε, παρ όλη την απήχηση των ιδεών του στην ψυχαναλυτική κοινότητα. Ίσως να πίστευε, αδίκως, ότι δεν γινόταν κατανοητός, και είχε την τάση να λειτουργεί, κυρίως, στο κλειστό κύκλωμα της Ψυχοσωματικής Σχολής του Παρισιού. Η μία και μοναδική συνάντηση των δύο ψυχαναλυτών πραγματοποιήθηκε με ευκαιρία την προετοιμασία ενός Συμποσίου (Ιούνιος 1994, Γενεύη), το οποίο είχε διοργανώσει ο Νίκος Νικολαΐδης με σκοπό την ουσιαστική συζήτηση, χωρίς τη συνήθη πολεμική, ανάμεσα στον Green και τον Marty, γύρω από την ψυχοσωματική. Το Συμπόσιο έγινε με τη συμμετοχή άλλων ψυχοσωματιστών, χωρίς τον Marty, ο οποίος είχε εν τω μεταξύ πεθάνει. Στη μοναδική συνάντησή τους ο Green είχε προτείνει τον εξής τίτλο για το Συμπόσιο: «Πώς μπορούμε να συλλάβουμε το πρωτόγονο υλικό του ψυχισμού, από το οποίο μέσω μεταλλαγής γεννάται η αναπαράσταση, και πώς το υποτιθέμενο αυτό υλικό μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην ψυχαναλυτική πρακτική;» Ο τίτλος συμπυκνώνει τη συνήθη θεωρητική διαδρομή του Green, η οποία εκκινώντας από την κλινική εμπειρία αποσκοπεί στη διαμόρφωση της ψυχαναλυτικής πράξης. Στο παρόν άρθρο θα παρουσιάσω όψεις του διαλόγου του Green με την ψυχοσωματική, ο οποίος αναφέρεται σε ομοιότητες και διαφορές, συγκλίσεις και αποκλίσεις, κυρίως στο έργο των δύο ψυχαναλυτών, αλλά και ορισμένων άλλων πρωτεργατών της ψυχοσωματικής σκέψης. Καταρχήν ο Green, θέλοντας να παραμείνει όσο το δυνατόν πιο κοντά στα δεδομένα της ψυχαναλυτικής κλινικής, θεωρεί απαραίτητη τη διάκριση των κλινικών περιγραφών και των ανακαλύψεων της Ψυχοσωματικής Σχολής του Παρισιού, με τις οποίες εν γένει συμφωνεί από τις επιμέρους θεωρητικές ερμηνείες, που εντάσσονται σε ένα συνολικό θεωρητικό μοντέλο, με το οποίο έχει αρκετές διαφωνίες. Ο Green αποδίδει την πατρότητα του όρου ψυχικοποίηση (mentalisation) στον Μarty. Πιστεύει ότι το έργο της Ψυχοσωματικής Σχολής αποσκοπεί στην αποσαφήνιση των ιδιοτήτων, της λειτουργίας και του πεπρωμένου του πρωτόγονου υλικού που βρίσκεται «προ του ψυχικού», στο όριο της σύνδεσης Ψυχής- Σώματος, καθώς και τον προσδιορισμό αυτής της πρώτης μορφής αγκυροβολήματος του ψυχικού μέσα στο βιολογικό σώμα. Για να περιγράψει αυτό το όριο εισάγει την έννοια «Προψυχικό». Θεωρεί ότι οι ιδέες της Σχολής που συγκροτήθηκε γύρω από τον Marty δεν συνιστούν ένα μονολιθικό μπλοκ. Με τον Michel Fain και την Denise Braunschweig αισθάνεται πιο οικεία χάρη στις κοινές αναφορές τους σε ψυχαναλυτικές έννοιες. Ιδιαίτερα με τον Fain, συνιδρυτή της Ψυχοσωματικής Σχολής, βρίσκει ότι συμπίπτουν στην κοινή διαπίστωση της σημασίας των διαδικασιών της αποεπένδυσης, η οποία μπορεί να κινηθεί σε δύο διαφορετικές, αντιθετικές κατευθύνσεις, είτε προς μια προστατευτική για τον ψυχισμό, είτε προς μια καταστροφική. Ομοίως, οι μελέτες του Fain για τον ναρκισσισμό και τις τραυματικές καταστάσεις, θέτοντας το ζήτημα του ναρκισσισμού στο προσκήνιο της ψυχοσωματικής κλινικής, βρίσκονται στην 17

18 ίδια γραμμή σκέψης με την έννοια του αρνητικού και πιο ειδικά με τον αρνητικό θανατηφόρο ναρκισσισμό. Επίσης, ο Green υπογραμμίζει με ιδιαίτερο ενδιαφέρον ορισμένες παρατηρήσεις του Michel de M Uzan, σύμφωνα με τις οποίες ο ψυχοσωματικός ασθενής συγκρίνεται με τον οριακό ή τον ψυχωτικό ασθενή, ή ακόμα περιγράφεται ως ένα υποκείμενο «ψυχικά φυσιολογικό» (ούτε νευρωτικός, ούτε ψυχωτικός). Κατά την πορεία της εξέλιξης της Ψυχοσωματικής Σχολής (αργότερα μετονομάστηκε σε IPSO-P. Marty), o Green ήταν συχνά παρών ως τακτικός συνομιλητής και συνεργάτης των επιστημονικών δραστηριοτήτων της. Ο Green αποδέχεται τις έννοιες της χρηστικότητας, της στοιχειώδους κατάθλιψης, του προβλητικού αναδιπλασιασμού, της αποδιοργάνωσης και της ανεπάρκειας στο οικονομικό επίπεδο που σχετίζεται με τον βαθμό της ψυχικοποίησης. Ειδικά, όμως, για τη χρηστική σκέψη πιστεύει ότι μάλλον πρόκειται για μια «υπερψυχικοποίηση» της σκέψης, η οποία χαρακτηρίζεται ποιοτικά από ένα είδος «παραληρητικού λόγου». Επίσης, έχει περιγράψει μια μορφή κατάθλιψης, που την ονομάζει πρωτογενή κατάθλιψη, με τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά, με εκείνα της στοιχειώδους κατάθλιψης, η οποία είναι διαφορετική από τη νευρωτική κατάθλιψη και τη μελαγχολία. Παράλληλα αποτιμά θετικά τη συνεισφορά της ψυχοσωματικής στη μελέτη των εκδηλώσεων της συμπεριφοράς και της αισθητηριοκινητικότητας, πλευρές της λειτουργίας του υποκειμένου που δεν είχαν απασχολήσει ιδιαίτερα τη μέχρι τότε ψυχαναλυτική σκέψη. Εξάλλου, πιστεύει ότι ο δυϊσμός (διαχωρισμός ψυχής-σώματος) είναι μια θρησκευτική επινόηση. Ο μονισμός είναι μια επιβεβαιωμένη κατάσταση, αλλά δεν πρέπει να τον αντιλαμβανόμαστε ως ομογενοποίηση της σωματικής με την ψυχική οργάνωση, αφού οι δύο οργανώσεις διαφέρουν μεταξύ τους δομικά. Εντέλει, είτε αναφερόμαστε στον μονισμό, είτε στον δυϊσμό εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι να υπογραμμίσουμε την εμπλοκή, τον κόμβο ψυχής-σώματος. Οι ψυχοσωματιστές διαπίστωσαν, κατά την κλινική διερεύνηση, ένα ουσιώδες έλλειμμα ανάμεσα σε μια ζωή επιφανειακά επίπεδη και ανέφελη και στην παρουσία καταστροφικών δυνάμεων που δρούσαν εναντίον του σώματος. Σε αυτό το έλλειμμα της ψυχικής οικονομίας, που είναι σαν «σκοτεινή ζώνη», ο Green τοποθετεί αυτό που ονομάζει «προψυχικό». Το αναζητά στην τοπική διάστασή του, στο όριο που ενώνει και διαχωρίζει τον ψυχισμό από το βιολογικό σώμα. Στη ζώνη μετάβασης, την οποία οι σωματικές διεγέρσεις διαπερνούν και με την κίνηση αυτή συγκροτούν την ενόρμηση, ως «τον ψυχικό εκπρόσωπο των διεγέρσεων στο εσωτερικό του σώματος». Από οικονομικήδυναμική άποψη θεωρεί ότι το προψυχικό είναι η ίδια η ενόρμηση, η οποία εκπροσωπεί στον ψυχισμό τη μεταλλαγή των σωματικών διεγέρσεων, τη δυναμική ισχύ του σώματος, το οποίο αναπαρίσταται υπό μια μη-εικονική μορφή. Η ενόρμηση που φθάνει ως πληροφορία στον ψυχισμό δεν έχει καμία σχέση με την αρχική βιολογική διέγερση που γεννιέται στο εσωτερικό του σώματος. Παράδειγμα το αίσθημα της δίψας στον λαιμό δεν είναι ταυτόσημο με την αφυδάτωση που ανήκει στον τομέα της φυσιολογίας, εφόσον κάθε φορά η δίψα δεν οφείλεται στην αφυδάτωση και, αντιστρόφως, κάθε οργανική αφυδάτωση δεν οδηγεί πάντα σε αίσθημα δίψας. Βασιζόμενος σε έναν από τους φροϋδικούς ορισμούς, σύμφωνα με τον οποίο: «η ενόρμηση είναι αγκυροβολημένη στο σωματικό και είναι ήδη σε μια ψυχική μορφή άγνωστη σ εμάς», ο Green διερωτάται μήπως το προψυχικό είναι ένα ψυχικό φαινόμενο «εν τω γεννάσθαι», το οποίο δεν έχει ακόμη ανθίσει με τα ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά του και γι αυτόν τον λόγο δεν μας αποκαλύπτεται, καθώς είμαστε συνηθισμένοι μόνο στις γνώριμες ψυχικές μορφές του. Το προψυχικό, προερχόμενο από ένα τμήμα του σωματικού, έχει τη δυνατότητα να ψυχικοποιηθεί ή να μην ψυχικοποιηθεί. Το ενδεχόμενο μη-ψυχικοποίησης, μη περάσματος του σωματοψυχικού ορίου, είναι αποτέλεσμα μιας διχοτόμησης. Η διχοτόμηση ψυχής-σώματος, που σε ένα βαθμό είναι φυσιολογική μπορεί να πάρει παθολογικές διαστάσεις περιορίζοντας, συνθλίβοντας, τις ψυχικές λειτουργίες και φέρνοντας το σώμα σε άμεση επικοινωνία με το εξωτερικό πραγματικό αντικείμενο. Κατά συνέπεια, η ιδιαίτερη σημασία του ψυχικού εκπροσώπου της ενόρμησης είναι ότι διατηρεί την επένδυση των αναπαραστάσεων. Αντιθέτως, «όταν δεν αντέχω τις αναπαραστάσεις, τις εκμηδενίζω» με τη χρήση της καταστολής, ενός αμυντικού μηχανισμού που είναι τελείως διαφορετικός από την απώθηση. Έτσι η ιδέα του Marty για την οικονομική ανεπάρκεια ή τη μη διαθεσιμότητα των αναπαραστάσεων ερμηνεύεται ως το αποτέλεσμα της διχοτόμησης και μιας ριζικής απόρριψης του τύπου: «Δεν θέλω να το ξέρω». Η άρνηση αυτού του τύπου είναι διαφορετική από τη νευρωτική άρνηση, σύμφωνα με την οποία αυτό που απωθείται από το συνειδητό επιστρέφει μέσα από τα παράγωγα του ασυνειδήτου. Στην περίπτωση της ριζικής άρνησης, σκοπός είναι η κατάργηση της αναπαράστασης. Υπάρχει αναλογία μεταξύ της κατάργησης της αναπαράστασης και της κατάργησης της αντίληψης που επιτυγχάνεται μέσω της αρνητικής ψευδαίσθησης. Υπό αυτή την 18

19 έννοια, γενικά, η αντίληψη είναι ένα είδος αναπαράστασης: η αναπαράσταση της εξωτερικής πραγματικότητας. Κατά συνέπεια, η υπερεπένδυση του πρακτικού (factuel) και του επίκαιρου (actuel), που συνιστούν ορισμένες μόνον πλευρές της εξωτερικής πραγματικότητας, αποτελεί ένα είδος θετικής ψευδαίσθησης, η οποία συγκαλύπτει την προηγηθείσα αρνητική ψευδαίσθηση μέσω της καταστολής. Στο άλλο ενδεχόμενο, εκείνο της ψυχικοποίησης του προψυχικού, ο ψυχικός εκπρόσωπος της ενόρμησης θα συναντηθεί με το μνημονικό ίχνος της αναπαράστασης πράγματος, για παράδειγμα της αναπαράστασης του στήθους, που έχει παραμείνει από μια προηγούμενη εμπειρία ικανοποίησης και θα δημιουργηθεί ένας νέος δεσμός. Στη συνέχεια είναι δυνατόν να επακολουθήσει η επόμενη σύνδεση της αναπαράστασης πράγματος (εκπρόσωπος-αναπαράσταση και εκπρόσωπος-συναίσθημα) με την αναπαράσταση λέξης που εγγράφεται στο επίπεδο του λόγου. Ιδιαίτερα επικριτικός γίνεται ο Green σε ορισμένες θεωρητικές συλλήψεις του Marty, που εκφράζουν μια «βιολογικοποίηση» της ψυχαναλυτικής σκέψης, εφόσον, μάλιστα, απουσιάζει η θεμελιώδης ψυχαναλυτική έννοια της επιθυμίας. Αποτελούν μια βιολογία-επιστημονική φαντασία, όπως αντιστοίχως και οι γενετικές θεωρίες αποτελούν επιστημονική φαντασία. Όμως, η βιολογία-επιστημονική φαντασία σπρώχνει την ψυχανάλυση προς την κατεύθυνση του μη-νοήματος, προς την κατεύθυνση της έννοιας του ενεργειακού φορτίου, την οποία το υποκείμενο προσπαθεί να εκκενώσει. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η κριτική από τον Green της έννοιας του ενστίκτου που συνυπάρχει σύμφωνα με τον Marty με την ενόρμηση. Στο πλαίσιο της δικής του προσέγγισης, ο Green κάνει την υπόθεση ότι ο ψυχοσωματικός ασθενής μπορεί να κάνει το λεγόμενο «φυσιολογικό παραλήρημα». Σε αυτή τη μορφή παραληρήματος, η διάκριση ανάμεσα στο τι είναι πραγματικό και τι είναι φαντασιακή δημιουργία δεν είναι σαφής και ασφαλής. Παρατηρούμε ένα είδος σύγχυσης των ορίων και κατά συνέπεια των ποιοτικών διαφορών ανάμεσα στην αντίληψη και την αναπαράσταση. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οι φαντασιώσεις προβάλλονται στην εξωτερική πραγματικότητα, όπως συμβαίνει στην περίπτωση του ψυχωτικού. Εξαιτίας της απουσίας της συμβολοποίησης του φαντασιακού, μια βλάβη στην εξωτερική πραγματικότητα που κανονικά θα προκαλούσε μιαν απλή δυσαρέσκεια, στην περίπτωση του «φυσιολογικού παραληρήματος» προκαλεί έναν εφιάλτη. Το βίωμα γίνεται μια πρωκτική διείσδυση, ένας βιασμός ή ένας βίαιος υποκλυσμός, ως εάν το γεγονός να βιωνόταν πάνω και μέσα στο σώμα. Χωρίς τον παράγοντα της συμβολοποίησης, η εξίσωση χάνει τη συμβολική διάστασή της και μετατρέπεται σε μια πραγματική εξίσωση. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η ψυχικοποίηση είναι άμεσα συνδεδεμένη με την έννοια της αναπαράστασης, ο Green υπενθυμίζει ότι το υποκείμενο οργανώνεται μέσω των αναπαραστάσεών του σε σχέση με τον χρόνο και τον τόπο των αντικειμένων. Αναπαριστώ σημαίνει ότι μορφοποιώ εκ νέου στον παρόντα χρόνο το αντικείμενο που απουσιάζει στο αντιληπτικό πεδίο, ότι συνδέω συνειρμικά δημιουργώντας νέες σχέσεις μεταξύ των αναπαραστάσεων του παρελθόντος και των αναπαραστάσεων του παρόντος, ότι προβάλλω τις αναπαραστάσεις σε ένα ενδεχόμενο μέλλον, και πάνω απ όλα ότι ασκώ την υποκειμενικότητά μου που αρθρώνεται στο παρελθόν-παρόνμέλλον μέσω της αναπαραστατικής δραστηριότητας. Το υποκείμενο που αναπαριστά ορίζει και ορίζεται, εμπεριέχεται πάντα στη σχέση με τις αναπαραστάσεις του. Τα πεδία της αναπαραστατικότητας εκτείνονται σε τρεις ετερογενείς τόπους: το σώμα, τον κόσμο και τον άλλον. Οι αναπαραστάσεις που προέρχονται από τα σωματικά βιώματα είναι διαφορετικές από τις αναπαραστάσεις πράγματος ή αντικειμένου που προέρχονται από τον κόσμο, αλλά και από εκείνες που προέρχονται από τον άλλον και εγγράφονται στον λόγο. Ειδικά για το σώμα θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη τις δομικές διαφορές ανάμεσα στο λιβιδινικό σώμα (corps) και στο βιολογικό σώμα (soma). Το λιβιδινικό σώμα (corps) παραπέμπει σε αυτά που γνωρίζουμε από την ψυχανάλυση (ερωτική λίμπιντο, επιθετική λίμπιντο, ναρκισσιστική λίμπιντο), ενώ το σώμα (soma) παραπέμπει σε αυτά που γνωρίζουμε από τη βιολογία. Εν τούτοις στην ανάλυση έχουμε πάντα να κάνουμε με το λιβιδινικό σώμα ακόμα και στην περίπτωση των σοβαρών σωματικών αποδιοργανώσεων. Αντιτιθέμενος στην παρομοίωση του ψυχοσωματικού ασθενούς με τον νευρωτικό, ο Green τοποθετεί εναλλακτικά ως συγκριτικό μοντέλο την κλινική των μηνευρωτικών οργανώσεων. Ο Μarty χρησιμοποιούσε ως θεωρητικό εργαλείο την πρώτη τοπική θεωρία του Φρόυντ. Από την πλευρά του ο Green αντιπαραθέτει τη δεύτερη τοπική (ή δομική) θεωρία, εκτιμώντας ότι η καταστροφική δράση της ενόρμησης θανάτου έχει ως αποτέλεσμα το φαινόμενο της ψυχικής ανεπάρκειας. Σύγχρονοι ψυχοσωματιστές (Claude Smadja, Μαρίλια Αϊζενστάιν, Άννα Ποταμιάνου κ.ά.) θεωρούν εξίσου χρήσιμη τη δεύτερη ενορμητική θεωρία για την κατανόηση της ψυχοσωματικής κλινικής. Η εργασία των Green και Jean-Luc Donnet για τη Λευκή 19

20 Ψύχωση (L enfant de ça, 1973) που επικεντρώνεται στην κλινική του λευκού, στις διαταραχές του συναισθήματος και της σκέψης, βρίσκονται στην ίδια κατεύθυνση με τις μελέτες για τη στοιχειώδη κατάθλιψη. Η εξαφάνιση του αντικειμένου, κατά Μarty, παραπέμπει άμεσα στην αποαντικειμενοποιούσα λειτουργία κατά Green. Ο Green πιστεύει ότι η ψυχανάλυση είναι ανάλυση του ψυχικού και ότι, είτε πρόκειται για την ψυχανάλυση, είτε για την ψυχοσωματική, μόνο τα ψυχικά φαινόμενα μπορούν να εξετάζονται και να προσεγγίζονται. Τα σωματικά φαινόμενα αυτά καθ εαυτά είναι το αντικείμενο των επιστημών της βιολογίας με τη δική της προσέγγιση και τα συμπεράσματά της. Υπό αυτή την οπτική και λαμβάνοντας υπόψη την ιδιαιτερότητα της σωματοποίησης δεν βλέπει πειστική τη λογική του διαχωρισμού των σωματοποιήσεων από τις άλλες κατηγορίες ψυχικών παθήσεων (ψυχώσεις, διαστροφές, παραβατικότητα, κ.λπ.). Αντιθέτως, οι κλινικές και θεωρητικές εργασίες που αφορούν τις άλλες παθολογίες μπορεί να αποβαίνουν χρήσιμες για τα σκοτεινά ζητήματα της σχέσης σώματος-ψυχής. Τέλος, ο Green, δίνοντας έμφαση στην ιδιαιτερότητα της ερμηνευτικής τεχνικής, η οποία αποκλίνει από τις παραδοσιακές μορφές ερμηνείας, θεωρεί αναγκαία την ειδική εκπαίδευση για την ψυχαναλυτική εργασία με τους ψυχοσωματικούς ασθενείς. Ωστόσο, είναι υπέρμαχος της ενότητας της ψυχανάλυσης και θεωρεί ότι δεν πρέπει να διαχωρίζεται η ψυχοσωματική ή η ψυχανάλυση των παιδιών (ως εάν η ψυχανάλυση των ενηλίκων να μην έχει να προσφέρει στην κατανόηση της παιδικής ηλικίας, και το αντίστροφο) ή τέλος η ψυχανάλυση των ψυχωτικών κ.λπ., επειδή αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα η ψυχανάλυση να διχοτομείται, να διαλύεται, να κατακερματίζεται. Κατά συνέπεια δεν είναι απολύτως σύμφωνος με τη συγκρότηση χωριστών εταιρειών εκπαίδευσης. Η ψυχανάλυση και η ψυχοσωματική ασχολούνται με την ψυχή, την οποία ωστόσο φωτίζουν από διαφορετικές γωνίες. Από αυτή την άποψη η περιγραφή των εξακριβωμένων και μοναδικών ψυχικών ιδιοτήτων στην ψυχοσωματική είναι απολύτως δικαιολογημένη. Φώτης Μπόμπος André Green: Η κεντρική φοβική θέση Η «κεντρική φοβική θέση» (Green, 2002) είναι έννοια που προέκυψε από την κλινική παρατήρηση και τη θεωρία του συγγραφέα για τις οριακές προσωπικότητες, ενώ μελετούσε το «αρνητικό». Είναι αμυντική λειτουργία του ψυχισμού, απόρροια της αναλυτικής διαδικασίας. Πρόκειται για την αρνητική ψευδαίσθηση του υποκειμένου στο εσωτερικό του ίδιου του υποκειμένου. Ταυτόχρονα υπάρχει μια μηαναγνώριση του εσωτερικευμένου αντικειμένου και του ίδιου του υποκειμένου κατ επέκταση. Είναι σαν να λέει το υποκείμενο: «Όχι, αυτό δεν υπάρχει μέσα μου, αυτό δεν μπορεί να είμαι εγώ, δεν είμαι εγώ». Ο Green αναφέρεται εδώ σε μια φοβική στάση έναντι της λειτουργίας της σκέψης, η οποία ενεργοποιείται μέσω του ελεύθερου συνειρμού. Στις νευρωτικές δομές το φοβικό σύμπτωμα είναι περιορισμένο και αφήνει τον ψυχισμό να λειτουργεί σχεδόν φυσιολογικά. Στην Κ.Φ.Θ., η φοβία εμφανίζεται μέσα στη συνεδρία ως αποκύημα της ίδιας της διαδικασίας. Οι μορφές του άγχους που αναδύονται στη μεταβίβαση είναι κατακλυσμιαίες, συσχετίζονται δε με τον τρόμο που πηγάζει από τις αγωνίες της παιδικής ηλικίας. Στην ανάλυση αυτών των ασθενών οι φοβικές εκδηλώσεις είναι ασαφείς, οι ίδιοι φέρνουν λίγους συνειρμούς, δεν παρακινούνται να καταλάβουν το βαθύτερο νόημα ούτε φαίνεται στη συνεδρία για ποιες μεταθέσεις πρόκειται. Αποτέλεσμα, μια εκτεταμένη αναστολή του Εγώ, σε αντίθεση με την κοινή φοβία όπου το σύμπτωμα απελευθερώνει τον υπόλοιπο ψυχισμό. Στην Κ.Φ.Θ. οι αναλυόμενοι νιώθουν «υποχρεωμένοι» να υιοθετήσουν στάση αποφυγής χωρίς να μπορούν να προσδιορίσουν τι φοβούνται, τα δε «κύματα» άγχους» είναι χωρίς συγκεκριμένο ιδεακό περιεχόμενο. Ο Green θεωρεί ότι η φοβική λειτουργία βρίσκεται στον πυρήνα της επικοινωνίας με το αντικείμενο/αναλυτή και εμποδίζει το «ξεδίπλωμά» της. Οι ιδιαιτερότητες της συνειρμικής λειτουργίας μέσα στη συνεδρία και τα φοβικά συμπτώματα πηγάζουν από μια διαταραχή της σκέψης. Ο αναλυόμενος προσπαθεί να αποφύγει αυτό που θα μπορούσε να αποκαλυφθεί για τον ίδιο αλλά και τη συνθήκη μη διαχωρισμού υποκειμένου/ αντικειμένου στη μεταβίβαση. Ο φόβος ως μεταβίβαση στον αναλυτή προβάλλεται από τον αναλυόμενο στον αναλυτή. Ο ασθενής φαντάζεται ότι ο αναλυτής έχει την εξουσία να εισβάλει στις σκέψεις του. Αποφεύγει τα νοήματα που αναδύονται στη ροή της διαδικασίας, κάτι που είναι ένας «μεταμφιεσμένος» τρόπος να προστατεύεται από τον κίνδυνο της άρσης της απώθησης. Φοβάται, όχι τόσο την αποκάλυψη μιας παλιάς «παράβασης», όσο ότι η «παράβαση» εκτυλίσσεται στο παρόν. Όταν ο αναλυτής καταφέρει να διασαφηνίσει αυτό που συμβαίνει, παρατηρεί ότι η αποφυγή δεν σχετίζεται με φόβο αλλά με μια αίσθηση «παγίδευσης». Ο αναλυτής 20