IV. Επιµέτρηση και επιβολή της ποινής

Transcript

1 IV. Επιµέτρηση και επιβολή της ποινής 1. KΑΝΟΝΕΣ ΕΠΙΜΕΤΡΗΣΗΣ 1.1. Οι νοµοθετικές επιλογές για την επιµέτρηση, η σηµασία τους και η µη εφαρµογή τους στην πράξη Η δικαστική επιµέτρηση είναι η δεύτερη όψη της ποινής 1. Ακολουθεί την απειλή της στο νόµο και προηγείται της έκτισής της. Με την έννοια αυτή φέρει την ιδιαίτερα µεγάλη σηµασία µίας κρίσης που συγκεκριµενοποιεί για πρώτη φορά στο πλαίσιο της ποινικής διαδικασίας την απάντηση της πολιτείας στο έγκληµα που τελέστηκε. Παράλληλα, η επιµέτρηση της ποινής αποτελεί αποφασιστικό βήµα για την υλοποίηση αυτής, αφού µε την ίδια απόφαση που καθορίζει το ύψος της ποινής αποφασίζεται ακόµη και η αµεσότητα ή µη της εκτέλεσής της (τυχόν παροχή αναστολής εκτέλεσης-άρθρα 99 επ. ΠΚ) ή και η µορφή της έκτισής της (τυχόν µετατροπή µίας στερητικής της ελευθερίας ποινής σε χρηµατική ή σε παροχή κοινωφελούς εργασίας-άρθρο 82 ΠΚ). Πρόκειται, µε άλλα λόγια, για την κορύφωση της ποινικής διαδικασίας, τόσο σε ό,τι αφορά το κρίνον όργανο όσο και τον κρινόµενο πολίτη 2. Κατά την επιµέτρηση της ποινής το δικαστήριο οφείλει πράγµατι να µετουσιώσει µε διαφανή, αντικειµενικό και δικαιοκρατικά ελέγξιµο τρόπο όλα τα επιµέρους µεγέθη που προέκυψαν κατά την ποινική διαδικασία σε σχέση µε την ευθύνη του δράστη για την πράξη του σε ένα συγκεκριµένο (αριθµητικό) µέγεθος ποινής, το οποίο πρέπει να αποδίδει αυτονόητα δικαιοσύνη. Γι αυτό και η επιµέτρηση είναι ένα από τα κύρια πεδία, όπου δοκιµάζεται κάθε ποινικό σύστηµα, αφού η ποινή που επιβάλλεται από το δικαστήριο διεκδικεί να εκφράσει πυκνά αλλά και ουσιαστικά την απονοµή της δικαιοσύνης. Ως 1. Για τις τρεις όψεις-στιγµές της ποινής και τη λειτουργική ένταξη σ αυτές της επιµέτρησης βλ. Μανωλεδάκη, Γενική θεωρία του ποινικού δικαίου, τοµ. β, 1978, 201 επ. Καϊάφα, Η µη ουσιαστική εφαρµογή του άρθρου 79 ΠΚ στην πράξη, Αρµ 1982, 343, της ίδιας, Moderne Tendenzen bei der Strafzumessung im griechischen und deutschen Strafrecht, Göttingen, 1981, 72 επ. 2. Βλ. σχετικά Παρασκευόπουλου, σε Μαργαρίτη//Παρασκευόπουλου, Ποινολογία, ζ έκδ., 2005, 313 επ.

2 292 IV.1. Kανόνες επιµέτρησης κορυφαία µετουσίωση της δικαιοκρατικής λειτουργίας του ποινικού συστή- µατος η δικαστική επιµέτρηση δεν µπορεί, λοιπόν, παρά να ενδιαφέρει τη δηµοκρατική πολιτεία. Από την άλλη πλευρά, ο κρινόµενος πολίτης, όταν η κατάφαση της ενοχής του είναι δεδοµένη, δεν ενδιαφέρεται για τις συχνά δυσπρόσιτες σε αυτόν νοµικές κατηγορίες του χαρακτηρισµού της πράξης του αλλά για την ποινή που θα του επιβληθεί. Η τελευταία, ιδίως όταν πρόκειται για εγκλήµατα που απειλούνται από το νόµο µε στερητική της ελευθερίας ποινή και µε ένα πλαίσιο µεγάλου εύρους, (π.χ. στη ληστεία 5-20 έτη), αποτελεί εύλογα για τον κατηγορούµενο το σηµείο απόλυτης προσήλωσης του ενδιαφέροντός του. Αλλά ακόµη και σε περιπτώσεις, όπου η ποινή που θα µπορούσε να επιβληθεί κινείται σε χαµηλότερα επίπεδα ή σε µικρότερο εύρος ή έχει το χαρακτήρα χρηµατικής ποινής, τα πράγµατα δεν αλλάζουν. Για τον πολίτη µεγάλη ή µικρή ποινή παραµένει ως βίωµα ένα «δεινό», το οποίο µπορεί να παρουσιάζει διαφορετική ποιότητα ανάλογα µε το είδος ή το µέγεθός του, αλλά δε χάνει ποτέ την ταυτότητά του ως «δεινό». Γι αυτό και κατανοητά ελκύει το κύριο ενδιαφέρον του. Εξάλλου, η στέρηση της ελευθερίας των πολιτών ή η προσβολή της ιδιοκτησίας τους µέσω των χρηµατικών ποινών πρέπει σ ένα δηµοκρατικό-φιλελεύθερο κράτος να είναι πάντα δίκαιη. Τόσο για τον πολίτη όσο και για την πολιτεία, λοιπόν, η δικαστική επιµέτρηση της ποινής έχει καίρια σηµασία και είναι έργο αναµφισβήτητα δύσκολο. Ο νοµοθέτης έχοντας πλήρη συνείδηση των πιο πάνω παραµέτρων θέλησε όχι µόνο να διευκολύνει το έργο της δικαστικής επιµέτρησης της ποινής, αλλά και να το καταστήσει δικαιοκρατικά ελέγξιµο. Γι αυτό και παρέχει στο άρθρο 79 ΠΚ, στην κύρια διάταξη για την επιµέτρηση της ποινής, µία σειρά κριτηρίων γι αυτήν, απαιτώντας παράλληλα από το δικαστή την εφαρµογή τους και την αιτιολογία του συγκεκριµένου µεγέθους ποινής, που κάθε φορά επιβάλλεται σύµφωνα µε τα κριτήρια αυτά. Με άλλα λόγια, ο ποινικός κώδικας είναι σαφής: η επιµέτρηση της ποινής δεν είναι ζήτηµα διακριτικής ευχέρειας του δικαστή, είναι ζήτηµα εφαρµογής δικαίου, αποτελεί δηλ. δικαστική κρίση προσδεδεµένη σε νοµοθετικά κριτήρια, µε βάση τα οποία πρέπει να αιτιολογείται το συγκεκριµένο µέγεθος ποινής που επιβάλλεται κάθε φορά 3. Σε αυτήν την κατεύθυνση δεν αφήνει καµία απολύτως αµφιβολία και η ειδική 3. Βλ. ενδεικτικά Ανδρουλάκη, ΣυστΕρµ ΠΚ, Άρθρα 1-133, Επιµέλεια Σπινέλλη, 2005, και για την αιτιολογία της επιµέτρησης ειδικότερα Γιαννίδη, Η αιτιολόγηση της επιµέτρησης της ποινής, σε Πρακτικά Α Πανελληνίου Συνεδρίου ΕΕΠΔ, 1987, 123 επ..

3 IV.1.1. Οι νοµοθετικές επιλογές για την επιµέτρηση, της ποινής 293 ρύθµιση της παρ. 4 του άρθρου 79 ΠΚ, η οποία απαιτεί ρητή αναφορά των λόγων που δικαιολογούν την κρίση του δικαστηρίου για την ποινή που επέβαλε. Σύσσωµη η θεωρία στηρίζει, εξάλλου, την αντίληψη αυτή. Και ωστόσο τα πράγµατα διαφέρουν θεαµατικά στην πράξη 4. Τα δικαστήριά µας, µε την καθοδήγηση του ίδιου του ΑΠ, θεωρούν ότι το άρθρο 79 ΠΚ παρέχει απλές οδηγίες και όχι δεσµευτικά για το δικαστή κριτήρια επιµέτρησης, ενώ στο επίπεδο της αιτιολογίας η αντιγραφή των κριτηρίων του άρθρου 79 ΠΚ, δηλ. η αυτολεξεί αντιγραφή του νόµου, θεωρείται ότι αποτελεί ειδική και εµπεριστατωµένη αιτιολογία για τη συγκεκριµένη ποινή που επιβλήθηκε (!). Η θέση αυτή που παραβιάζει κατάφωρα το γράµµα, το πνεύµα του νόµου αλλά και το ίδιο το Σύνταγµα, στο µέτρο που το τελευταίο απαιτεί οι αποφάσεις των δικαστηρίων να είναι ειδικά και εµπεριστατωµένα αιτιολογηµένες (άρθρο 93 παρ. 3 Συντ.), είναι φανερό ότι έχει επικίνδυνες συνέπειες. Αποτελεί τρόπο συγκάλυψης της δικαστικής αυθαιρεσίας και δυναµιτίζει το κράτος δικαίου. Ο πολίτης έχει δικαίωµα να ξέρει όχι µόνο γιατί θεωρήθηκε ένοχος π.χ. µίας κλοπής ή ληστείας, αλλά και γιατί θα µείνει στη φυλακή τέσσερα ή έξι χρόνια για τη συγκεκριµένη πράξη που τέλεσε. Το δικαίωµα αυτό δεν µπορεί να του αφαιρείται παρά το νόµο όπως συµβαίνει σήµερα στην ελληνική δικαστηριακή πράξη. Από τα παραπάνω µπορούµε να συγκρατήσουµε το ακόλουθο συµπέρασµα: Η επιµέτρηση της ποινής δεν είναι κατά νόµο µία ελεύθερη επιλογή ποινής µέσα από το προβλεπόµενο νοµοθετικό πλαίσιο ή µία επιλογή ποινής που αρκεί να ανταποκρίνεται στο εκάστοτε περί δικαίου αίσθηµα του κρίνοντος δικαστή. Αποτελεί εφαρµογή νοµοθετικά καθορισµένων κριτηρίων για την εξεύρεση του ύψους της επιβαλλόµενης ποινής µε υπαγωγικό συλλογισµό που στηρίζεται στα στοιχεία της κρινόµενης κάθε φορά περίπτωσης. Ως εφαρµογή δικαίου απαιτεί εξάλλου αιτιολόγηση του αποτελέσµατος της υπαγωγής, δηλ. της συγκεκριµένης ποινής που επιβλήθηκε. Οι κανόνες για την επιµέτρηση της ποινής αναζητούν στην Ελλάδα παραπάνω από µισό αιώνα µετά τη θέση σε ισχύ του Ποινικού Κώδικα την εφαρµογή τους στην πράξη. Τούτη η πραγµατικότητα επιβάλλεται να αλλάξει, γιατί το κράτος δικαίου 4. Για την περιγραφή της κατάστασης στην πράξη βλ. ενδεικτικά Ανδρουλάκη, ΣυστΕρµ ΠΚ, Καϊάφα-Γκµπάντι, Αρµ 1982, 340 επ. της ίδιας, Παρατηρήσεις σε ΑΠ 836/ 1997, Υπεράσπιση 1998, 325 της ίδιας, Παρατηρήσεις σε ΑΠ 291/1995, Υπεράσπιση 1995, 944 επ. Κουράκη, Επιµέτρηση της ποινής και αντεγκληµατική πολιτική, ΠοινΧρ 2007, 289 Παρασκευόπουλου, Ποινολογία,

4 294 IV.1. Kανόνες επιµέτρησης και οι ελευθερίες των πολιτών δεν µπορεί να ανατρέπονται µε επιχειρήµατα φόρτου εργασίας των δικαστηρίων ή άλλων πρακτικών δυσκολιών Οι σκοποί της ποινής και η επίδρασή τους στην επιµέτρηση Η δικαστική επιµέτρηση της ποινής θεωρείται, όχι αδικαιολόγητα όπως είδα- µε, επιστέγασµα του οικοδοµήµατος του ποινικού δικαίου 6. Το γεγονός αυτό οδήγησε ορισµένους θεωρητικούς να υποστηρίξουν ότι µέσω της επιµέτρησης εκπληρώνονται όλοι οι επιµέρους σκοποί της ποινής 7. Έτσι, και στην ελληνική θεωρία, υποστηρίχθηκε η άποψη, ότι τα κριτήρια της επιµέτρησης που κατονοµάζει ο νοµοθέτης στο άρθρο 79 παρ. 1 ΠΚ για τον προσδιορισµό του συγκεκριµένου ύψους ποινής, δηλ. η βαρύτητα του εγκλή- µατος και η προσωπικότητα του εγκληµατία, πρέπει να συνδεθούν µε την υπηρέτηση των σκοπών της γενικής και ειδικής πρόληψης αντίστοιχα 8. Ειδικότερα, η άποψη αυτή θεωρεί ότι οι ανάγκες της γενικής πρόληψης δεν αναλώνονται στη στάθµιση που έκανε ο νοµοθέτης για τον καθορισµό του απειλούµενου πλαισίου ποινής. Ο δικαστής έχει να επιτελέσει παρόµοιο έργο στα όρια που του επιτρέπει ο νόµος µε την απειλούµενη ποινή, και γι αυτό η βαρύτητα της πράξης πρέπει να εκτιµάται σε συσχετισµό µε τους µερικότερους σκοπούς της γενικής πρόληψης. Έτσι, ο εφαρµοστής του δικαίου καλείται να αποβλέπει µέσω της επιβαλλόµενης ποινής: α) στην τόνωση του 5. Βλ. σχετικά Γιαννίδη, Η αιτιολόγηση της επιµέτρησης, ό.π., 128, ο οποίος τονίζει ότι τα τεχνικά προβλήµατα της δικαστηριακής καθηµερινότητας δεν πρέπει να αντιπαρατίθενται στις δικαιοπολιτικές προτεραιότητες του νοµοθέτη και για την πίεση που µπορεί να ασκήσει ο εξορθολογισµός της επιµέτρησης ως προς την επίλυση των πρακτικών προβληµάτων Καϊάφα, Δευτερολογία, σε Πρακτικά Α Πανελληνίου Συνεδρίου ΕΕΠΔ, 1987, Πρόκειται για κλασική διατύπωση που αποδίδεται στον Finger, βλ. Baumann, Strafrecht, Allgemeiner Teil, 8. Aufl., 1977, Βλ. ιδίως το κλασικό έργο του Bruns, Strafzumessungsrecht, II. Aufl., 311 επ. και ιδίως 318, όπου και παραπέρα βιβλιογραφικές αναφορές. 8. Βλ. γι αυτήν Χωραφά, Δικαστική επιµέτρησις της ποινής, ΑΠΕ 1939, 253επ. Την άποψή του ακολούθησαν και οι Ζησιάδης, Ποινικόν δίκαιον, Γενικόν Μέρος, τοµ. Β, 1971, Μπουρόπουλος, Ερµηνεία του Ποινικού Κώδικος, τοµ. 1ος (άρθρα 1-133), 1959, και ιδίως σηµ. 16. Πρβλ. επίσης Γαρδίκα, Εγκληµατολογία ΙΙΙ-Σωφρονιστική, 3η έκδ., 1965, Γάφου, Η επιµέτρησις της ποινής, ΠοινΧρ 1978, 468επ. Κατσαντώνη, Ποινικόν δίκαιον, Γενικόν Μέρος, τοµ. 2ος, 1978, 184 επ.

5 IV.1.2. Οι σκοποί της ποινής και η επίδρασή τους στην επιµέτρηση 295 σεβασµού των πολιτών στους νόµους, β) στη διαπαιδαγώγηση αυτών µέσω της ποινής και γ) στη χαλιναγώγηση των εγκληµατικών τους ροπών και κλίσεων. Εξάλλου, κατά την επιµέτρηση πρέπει, κατά την άποψη αυτή πάντα, να σταθµίζονται επιπλέον τα ακόλουθα στοιχεία: α) η τυχόν παρατηρούµενη σε ορισµένη χρονική περίοδο ή τοπική περιφέρεια αύξηση της γενικής τάσης για τέλεση ορισµένων εγκληµάτων και β) ο τυχόν αυξηµένος κίνδυνος που προέρχεται από το έγκληµα, εξαιτίας των εξαιρετικών περιστάσεων κάτω από τις οποίες αυτό τελείται. Από την άλλη πλευρά, η προσωπικότητα του δράστη, σύµφωνα µε την ίδια άποψη, δεν ερευνάται πλέον στην επιµέτρηση ως πηγή του εγκλήµατος που τελέστηκε, αφού ως τέτοια θεωρείται ότι προσδιόρισε ήδη την υποκειµενική του βαρύτητα. Ερευνάται ως εστία που τροφοδοτεί έναν κίνδυνο µελλοντικών εγκληµάτων και ως µέγεθος που έχει απέναντι στην ποινή ορισµένη ευαισθησία και δεκτικότητα επενέργειας. Έτσι, ο δικαστής θα πρέπει να εκτιµήσει στο πλαίσιο του στοιχείου της προσωπικότητας του εγκληµατία αρχικά το επικίνδυνο αυτού και την ειδικότερη διαβάθµισή του και γι αυτό το σκοπό πρέπει να εξετάσει το σύνολο της προσωπικότητας του δράστη ως σύνθεση-ενότητα του χαρακτήρα και της διανοητικότητάς του. Τέλος, για την εκτίµηση της ευαισθησίας του δράστη απέναντι στην ποινή και το βελτιώσιµό του αφετηρία αποτελούν κατά τη συγκεκριµένη θεώρηση οι σκέψεις: α) ότι το ίδιο κακό, δηλ. η ποινή, δε γίνεται αισθητό µε τον ίδιο τρόπο από όλους τους ανθρώπους και β) ότι το ίδιο αίσθηµα δεν έχει την ίδια επίδραση σε όλους. Η πιο πάνω σκιαγράφηση δείχνει το ανεξέλεγκτο πλάτος που έχει δοθεί στις έννοιες «βαρύτητα της πράξης» και «προσωπικότητα του εγκληµατία» από την άποψη που παρουσιάστηκε µόλις 9. Θα αποτελούσε πράγµατι µοναδικό άθλο, αν βρισκόταν ποτέ δικαστήριο που θα µπορούσε να εκτιµήσει τη σωρεία αυτών των γενικών, και κατά ένα µέρος τελείως αόριστων, στοιχείων, τα οποία η συγκεκριµένη άποψη θέλει να διαβλέπει πίσω από τα κριτήρια επιµέτρησης της ποινής που κατονοµάζονται στο νόµο. Φτάνει να αναλογιστεί κανείς πόσο αβέβαιες και υποκειµενικές είναι οι κρίσεις για το κατά πόσο π.χ. µία α ποινή τονώνει το σεβασµό στους νόµους, διαπαιδαγωγεί τους πολίτες ή χαλιναγωγεί εγκληµατικές ροπές ή κλίσεις. Το κυριότερο πρόβληµα της συγκεκριµένης άποψης συνίσταται όµως στο γεγονός, ότι ο καθορισµός του ύψους της ποινής για το έγκληµα που τελέστηκε µε βά- 9. Βλ. για την κριτική Καϊάφα, Αρµ 1982, 341 επ.

6 296 IV.1. Kανόνες επιµέτρησης ση, πρώτα απ όλα, γενικοπροληπτικά κριτήρια αντίκειται στο Σύνταγµα, αφού προσβάλλει την αξία του ανθρώπου 10. Πράγµατι, στο µέτρο που ο συγκεκρι- µένος δράστης µπορεί να αντιµετωπίσει υψηλότερη ποινή για την πράξη του για να παραδειγµατιστούν ή να διαπαιδαγωγηθούν οι υπόλοιποι πολίτες, χρησιµοποιείται ως µέσο για σκοπούς άσχετους προς αυτόν, τιµωρείται δηλ. για κάτι που δεν «έφταιξε», αφού η έξαρση κάποιας κατηγορίας εγκληµάτων, σαν αυτό που τέλεσε σε συγκεκριµένο τόπο και χρόνο, δεν µπορεί να του αποδοθεί ώστε να δικαιολογεί και την υψηλότερη ποινή κατά τρόπο συµβατό µε την αρχή της ενοχής. Έτσι, η προσβολή του άρθρου 2 παρ. 1 Συντ. εµφανίζεται δεδοµένη. Εξάλλου, και ο τελικός προσδιορισµός της συγκεκριµένης ποινής που θα επιβληθεί µε βάση την ειδική πρόληψη είναι εξίσου προβληµατικός 11. Για να εκτιµηθεί η προσωπικότητα του δράστη σε όλο της το εύρος, θα έπρεπε να υπάρξουν σοβαρές αλλαγές στο ισχύον δικονοµικό µας σύστηµα 12, οι οποίες 10. Βλ. σχετικά Ανδρουλάκη, ΣυστΕρµ ΠΚ, 1036 Καϊάφα, Στάδια δικαστικής επιµέτρησης της ποινής, σε Πρακτικά Α Πανελληνίου Συνεδρίου ΕΕΠΔ, 1987, Καϊάφα- Γκµπάντι, Ανθρώπινη αξιοπρέπεια: Προστατευόµενο ή και απειλούµενο από το ποινικό δίκαιο µέγεθος; σε Μανωλεδάκη/Prittwitz, Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, 1997, 46 επ. Κουράκη, ΠοινΧρ 2007, 294 του ίδιου, Θεωρία της ποινής-μία εισαγωγή, 2008, 70, 74 Παρασκευόπουλου, Ποινολογία, 320 Hassemer, Γενική πρόληψη και επιµέτρηση της ποινής (µτφρ. Καρκαµπάση), ΠοινΧρ 1973, 401 επ.. Πρβλ. όµως και την αντίθετη άποψη των Γιαννόπουλου, Επιµέτρησις της ποινής και γενική πρόληψη, ΠοινΧρ 1984, 779 Ψαρούδα-Μπενάκη, Η επιµέτρηση της ποινής κατά το άρθρο 79 ΠΚ και οι σκοποί της ποινής, σε Μνήµη Χωραφά- Γάφου- Γαρδίκα Ι, 1986, 247. Βλ. επίσης ως προς την εντονότατη έλλειψη εµπειρικού αποδεικτικού υλικού για τη λειτουργία του γενικοπρολητπικού µηχανισµού Σπινέλλη, Η γενική πρόληψη των εγκληµάτων, Ποινικά 11, Βλ. για τη σχετική κριτική Καϊάφα, Αρµ 1982, 342 επ. της ίδιας, Στάδια της δικαστικής επιµέτρησης της ποινής, ό.π., 33 επ. Παρασκευόπουλου, Ποινολογία, 321 επ. Πρβλ. όµως και την αντίθετη άποψη του Ανδρουλάκη, ΣυστΕρµ του ΠΚ, του ίδιου, Θέσεις γύρω από το δίκαιο επιµέτρησης της ποινής, σε Πρακτικά Α Πανελληνίου Συνεδρίου ΕΕΠΔ, 1987, 14 επ. 12. Bλ. σχετικά Καϊάφα, Αρµ 1982, 342. Πρβλ. εδώ και Κουράκη, ΠοινΧρ , 294, ο οποίος διατυπώνει µία πρόταση για περιορισµένη τροποποίηση του ΚΠΔ και θεσµοθέτηση ενός ξεχωριστού σταδίου διαδικασίας κατά την ποινική δίκη, µε µάρτυρες και έγγραφα, προς διακρίβωση των ακριβών παραµέτρων που είναι αναγκαίες για την επιλογή του είδους και του περιεχοµένου της επιβλητέας εκάστοτε ποινής καθώς και για την εφαρµογή των διατάξεων της υποτροπής και των ελαφρυντικών κατά τροποποίηση του άρθρου 371 παρ. 3 ΚΠΔ. Η πρόταση σε ό,τι αφορά την ανάγκη ύπαρξης ξεχωριστής

7 IV.1.2. Οι σκοποί της ποινής και η επίδρασή τους στην επιµέτρηση 297 θα επέτρεπαν µία σε βάθος εξέταση της προσωπικότητας του κατηγορουµένου. Ακόµη και αν κάτι τέτοιο γινόταν όµως εφικτό, θα αντιµετώπιζε τεράστιες δυσκολίες πρακτικής εφαρµογής, αφού µε βάση τα εµπειρικά δεδοµένα της εγκληµατολογίας δεν µπορεί να πει κανείς τίποτε περισσότερο παρά ότι µία ποινή 1-1,5 έτους είναι αναγκαία για µία αποτελεσµατική σωφρονιστική µεταχείριση, ενώ ποινές που ξεπερνούν τα 4-5 χρόνια, έχουν σίγουρα αρνητικά αποτελέσµατα για την επανακοινωνικοποίηση του εγκλείστου 13. Τέλος, η λήψη υπόψη της ειδικής πρόληψης στην επιµέτρηση της ποινής συναντά επίσης ενστάσεις αντισυνταγµατικότητας µε βάση τα άρθρα 2 παρ. 1 και 5 Συντ. Στοιχεία για την ευαισθησία του δράστη απέναντι στην ποινή και το βελτιώσι- µό του µπορούν να προκύψουν µόνο κατά την έκτιση αυτής, ενώ οι σχετικές προγνωστικές κρίσεις που διεκδικούν να καθορίσουν το ύψος της επιβαλλό- µενης ποινής διατυπώνονται σε πρωθύστερο χρόνο και χωρίς επαρκή στοιχεία. Έτσι, ο δράστης υποβάλλεται σε µία «βελτιωτική» γι αυτόν ποινή, χωρίς να συντρέχουν τα δεδοµένα της και συνακόλουθα προσβάλλεται η προσωπικότητα και η αξιοπρέπειά του. Ορθά επισηµαίνεται, εξάλλου, ότι η επιµέτρηση µε οδηγό την ειδική πρόληψη καταλήγει σ έναν συγκαλυµµένο έλεγχο του τρόπου ζωής του πολίτη, που δεν είναι συνταγµατικά επιτρεπτός ενόψει και της κατοχύρωσης του δικαιώµατος στη διαφορά µε βάση το άρθρο 5 παρ. 1 Συντ. 14. Η απόρριψη της γενικής πρόληψης ως σκοπού της ποινής που καθορίζει το συγκεκριµένο ύψος αυτής για την πράξη που τελέστηκε αποτελεί σήµερα στην διαδικασίας µετά την κατάφαση της ενοχής έχει διατυπωθεί από παλιά σε συνδυασµό µε τις ελαφρυντικές περιστάσεις (βλ. Παρασκευόπουλου, Ποινολογία, ). Ωστόσο αν εδώ εννοείται µία τροποποίηση για ψυχοδιαγνωστική εξέταση της προσωπικότητας του ενόχου µε σκοπό την εξεύρεση µίας ειδικοπροληπτικά επιβαλλόµενης ποινής, θα έπρεπε πρώτα να επιχειρηµατολογήσει κανείς για την υπέρβαση των αντιρρήσεων που ακολουθούν αµέσως πιο κάτω στο κείµενο. 13. Bλ. Schöch, Grundlagen und Wirkungen der Strafe, FS für Schaffstein, 257, Πρβλ. εξάλλου και τα αποτελέσµατα της έρευνας του ΕΚΚΕ για την επιµέτρηση της ποινής (Δασκαλάκη, Απονοµή της ποινικής δικαιοσύνης στην Ελλάδα, 1983, 130), όπου επισηµαίνεται ότι η δικαστική επιµέτρηση εκτιµώντας στην πράξη το στοιχείο της προσωπικότητας του εγκληµατία αντί να προσαρµόζεται προς αυτήν προσαρµόζεται προς την προσωπικότητα του δικαστή. 14. Βλ. σχετικά Παρασκευόπουλου, Ποινολογία, , ο οποίος επισηµαίνει ρητά πάντως ότι η διαφορά µπορεί να αποτελεί δικαίωµα µόνο στο βαθµό που η εκδήλωσή της δε θίγει πραγµατικά έννοµα αγαθά τρίτων προσώπων.

8 298 IV.1. Kανόνες επιµέτρησης ελληνική θεωρία κρατούσα άποψη 15. Αυτό δε σηµαίνει καθόλου, βέβαια, ότι η γενική πρόληψη δεν υπηρετείται αντανακλαστικά και µέσα από την επιβολή της δίκαιης, δηλ. ανάλογης προς το έγκληµα, ποινής, στην οποία καταλήγει η επιµέτρηση 16. Αν οι ποινές που απειλούνται στο νόµο, δεν επιβάλλονταν - κατά τρόπο δίκαιο- από το δικαστήριο, η γενικοπροληπτική λειτουργία της ποινής θα παρέµενε γράµµα κενό, αφού τόνωση του σεβασµού των πολιτών στο νόµο και διαπαιδαγώγηση, ως επιµέρους εκφάνσεις της γενικής πρόληψης, δεν µπορεί να λειτουργήσουν µέσα από ένα θεσµό (την ποινή) που προβλέπεται µόνο θεωρητικά και δεν υλοποιείται στην πράξη. Σε ό,τι αφορά την ειδική πρόληψη από την άλλη πλευρά, ως σκοπό της ποινής που διεκδικεί να επηρεάζει τον προσδιορισµό του ύψους αυτής για τη συγκεκρι- µένη πράξη, η ελληνική θεωρία εµφανίζεται διχασµένη. Μία µερίδα αυτής την αποδέχεται ως στοιχείο που µπορεί να οδηγήσει ακόµη και σε ποινή βαρύτερη από αυτήν που θα ήταν ανάλογη προς το άδικο της πράξης και την ενοχή του δράστη 17. Η συγκεκριµένη αντίληψη πρέπει όµως να αποκλειστεί ενόψει της αντισυνταγµατικότητάς της. Η αρχή της ενοχής, που βρίσκει συνταγµατική θεµελίωση στην προστασία της αξίας του ανθρώπου, δεν επιτρέπει µε κανένα τρόπο να τιµωρείται ο δράστης περισσότερο από όσο πράγµατι «έφταιξε» 18. Μία άλλη µερίδα της θεωρίας είτε αρνείται την ειδική πρόληψη ως στοιχείο καθορισµού του ύψους της επιβαλλόµενης ποινής µε βάση τα πιο πάνω επιχειρήµατα 19, είτε της αναγνωρίζει ένα ρόλο καταρχήν µέσα στο πλαίσιο της ανάλογης για το έγκληµα ποινής και κατ εξαίρεση ως στοιχείο που µπορεί να οδηγήσει το δικαστή και σε ποινή µικρότερη του ανάλογου για την πράξη πλαισίου για λόγους αποφυγής αποκοινωνικοποίησης του δράστη από τον εγκλεισµό 20. Αν λάβει κανείς υπόψη του ότι τον τελευ- 15. Βλ. τη σηµ Βλ. σχετικά Μανωλεδάκη, Γενική θεωρία, τοµ. β, 203 πρβλ. και Ανδρουλάκη, ΣυστΕρµ ΠΚ, Πρβλ. Χωραφά, ΑΠΕ 1939, 255, 320 Ζησιάδη, Ποινικό δίκαιον, τοµ. Β, Κατσαντώνη, Ποινικό δίκαιον, τοµ. 2ος, Βλ. έτσι και Ανδρουλάκη, ΣυστΕρµ ΠΚ, Βλ. Καϊάφα, Αρµ. 1982, 344επ. της ίδιας, Στάδια της δικαστικής επιµέτρησης της ποινής, ό.π., 33επ. Πρβλ. επίσης Παρασκευόπουλου, Ποινολογία, 321 επ. 20. Έτσι Ανδρουλάκης, ΣυστΕρµ ΠΚ, 1037επ. Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, Η επιµέτρηση της ποινής από εγκληµατολογική άποψη, σε Πρακτικά Α Πανελληνίου Συνεδρίου ΕΕΠΔ, 1987, 85 Κουράκης, ΠοινΧρ 2007, 294 του ίδιου, Θεωρία της ποινής,

9 IV.1.2. Οι σκοποί της ποινής και η επίδρασή τους στην επιµέτρηση 299 ταίο στόχο τον υπηρετεί ήδη ο νοµοθέτης µέσα από τους θεσµούς της µετατροπής και της αναστολής εκτέλεσης της ποινής 21, τότε κατανοεί ότι η λήψη υπόψη της ειδικής πρόληψης για τον προσδιορισµό του ύψους της επιβλητέας ποινής από το δικαστή ακόµη και µε την τελευταία άποψη έχει, µε βάση όσα αναπτύχθηκαν πιο πάνω, πολύ περισσότερα µειονεκτήµατα από όσα υπόσχεται να προσφέρει. Ο στόχος της µη αποκοινωνικοποίησης του δράστη υπηρετείται πράγµατι θεσµικά σ ένα στάδιο όµως µετά τον προσδιορισµό του ύψους της ποινής. Κατ αυτό αποφασίζεται µε βάση την ειδική πρόληψη αν θα εκτελεστεί άµεσα η στερητική της ελευθερίας ποινή, καθώς και µε ποια ακριβώς µορφή αυτή θα εκτιθεί. Συµπερασµατικά µπορούµε να πούµε ότι ούτε η γενική ούτε η ειδική πρόληψη µπορεί να καθοδηγούν το δικαστή κατά την επιµέτρηση της ποινής. Τα κριτήρια αυτής, που κατονοµάζει ο νοµοθέτης στο άρθρο 79 παρ. 1 ΠΚ, δεν µπορεί έτσι παρά να υπηρετούν τον προσδιορισµό της δίκαιης, δηλ. ανάλογης, προς το έγκληµα που τελέστηκε απάντησης της πολιτείας µέσω της ποινής 22. Με αυτήν την έννοια συνδέονται µε το παρελθόν, δηλ. µε τη βαρύτητα του αδίκου και της ενοχής για την πράξη που δικάζεται. Έτσι διασφαλίζεται ο δράστης του εγκλήµατος στο κρίσιµο θέµα του προσδιορισµού της ποινής του κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο από την ανασφάλεια δικαίου των προγνωστικών κρίσεων και τις υπερβολές της ποινικής καταστολής. Εξάλλου, µε αυτόν τον τρόπο συνδέεται η επιβαλλόµενη για το έγκληµα ποινή και µε τη θεµελιώδη αρχή της αναλογικότητας, η οποία από το 2001 έχει βρει ρητή κατοχύρωση στο άρθρο 25 παρ. 1 δ Συντ Βλ. σχετικά Καϊάφα, Αρµ 1982, Πρβλ. επίσης τη Stellenwerttheorie (Henkel, Die richtige Strafe Gedanken zur richterlichen Strafzumessung, Recht und Staat in Geschichte und Gegenwart, Heft , 1969, 39, 43 Horn, Wider die doppelspurige Strafzumessung, FS für Schaffstein, 1975, 241επ.) για την παρουσίαση της οποίας Kaiafa, Moderne Tendenzen der Strαfzumessung, 190 επ. Η συγκεκριµένη θεωρία αποκλείει επίσης την ειδική πρόληψη από την επιµέτρηση, υποδεικνύοντας το ρόλο που έχει να παίξει στους θεσµούς της µετατροπής και της αναστολής εκτέλεσης της ποινής. Για τη σηµασία αυτών των θεσµών αναφορικά µε την υπηρέτηση της ειδικής πρόληψης πρβλ. και Ανδρουλάκη, ΣυστΕρµ ΠΚ, , Κουράκη, Θεωρία της ποινής, Βλ. Καϊάφα, Στάδια δικαστικής επιµέτρησης της ποινής, ό.π., 36επ. Μανωλεδάκη, Γενική θεωρία, τοµ. β, 201επ. Παρασκευόπουλου, Ποινολογία, Βλ. για τη σύνδεση αυτή ειδικότερα Ανδρουλάκη, ΣυστΕρµ ΠΚ, 1032 πρβλ. επίσης Κουράκη, ΠοινΧρ 2007, Και για το θέµα της αναλογικότητας στην επιµέτρηση γενικότερα v. Hirsch, Fairness, Verbrechen und Strafe: Strafrechtstheoretische Abhandlungen, 2005, 131 επ.

10 300 IV.1.3. Τα κριτήρια του άρθρου 79 ΠΚ και τα στάδια επιµέτρησης 1.3. Τα κριτήρια του άρθρου 79 ΠΚ και τα στάδια επιµέτρησης της ποινής Διευκρινίσεις για την έννοια της δικαστικής επιµέτρησης Πριν περάσουµε στα επιµέρους κριτήρια επιµέτρησης της ποινής και στην εξειδίκευση της αξιοποίησής τους για τον προσδιορισµό του συγκεκριµένου ύψους αυτής αναφορικά µε το έγκληµα που τελέστηκε, αξίζει να διευκρινίσουµε κάπως πιο αναλυτικά την ίδια την έννοια της δικαστικής επιµέτρησης. Ως δικαστική επιµέτρηση της ποινής θα µπορούσαν να νοηθούν όλες εκείνες οι λογικά δυνατές φάσεις, από τις οποίες µπορεί να περάσει η δικαστική κρίση, αφού καταφαθεί το πλήρες έγκληµα και διαπιστωθεί η έλλειψη λόγων εξάλειψης του αξιοποίνου, µέχρις ότου επιβληθεί µε τη δικαστική απόφαση συγκεκριµένη ποινή. Οι φάσεις αυτές σύµφωνα µε τις ισχύουσες διατάξεις είναι: η κρίση σχετικά µε τη συνδροµή ελαφρυντικών περιστάσεων του άρθρου 84 ΠΚ για τη διευκρίνιση του νοµοθετικά απειλούµενου, υποχρεωτικά µειωµένου πλαισίου ποινής, η τυχόν επιλογή του κατά το άρθρο 83 ΠΚ µειωµένου πλαισίου ποινής σε περιπτώσεις συνδροµής δυνητικών λόγων µείωσης της ποινής (π.χ. άρθρο 133 ΠΚ), η δυνατότητα ρήξης των ανώτατων ορίων του νοµοθετικά προβλεπόµενου πλαισίου ποινής σε περίπτωση υποτροπής (άρθρο 89 ΠΚ), η επιλογή µεταξύ δύο διαφορετικών ειδών ποινής, όταν αυτά απειλούνται στο νόµο διαζευκτικά για την ίδια πράξη (π.χ. άρθρα 333, 440 ΠΚ), η δυνατότητα δικαστικής άφεσης της ποινής στις προβλεπόµενες από το νό- µο περιπτώσεις (π.χ. άρθρα 308 παρ. 3, 377 παρ. 1 εδ. β ΠΚ), ο καθορισµός συγκεκριµένου µεγέθους ποινής µέσα από το νοµοθετικό πλαίσιο, και η µετατροπή της ήδη κατά µέγεθος ορισµένης ποινής σε χρηµατική ή σε παροχή κοινωφελούς εργασίας ή η αναστολή της εκτέλεσής της (άρθρα 82 και 99 επ. ΠΚ). Αν εξαιρέσει κανείς την κατάφαση της συνδροµής ελαφρυντικών περιστάσεων του άρθρου 84 ΠΚ, η οποία οδηγεί το δικαστή υποχρεωτικά στην εφαρ- µογή του µειωµένου νοµοθετικού πλαισίου ποινής και εντάσσεται γι αυτό

11 IV Τα κριτήρια του άρθρου 79 ΠΚ 301 στο πεδίο της ελαστικότητας της απειλούµενης ποινής 24, όλες οι υπόλοιπες φάσεις της δικαστικής κρίσης που αναφέρθηκαν πιο πάνω, έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό ότι συγκεκριµενοποιούν σταδιακά σε κάποια µορφή την επιβλητέα ποινή και µπορούν να νοηθούν στο µέτρο αυτό ως δικαστική επιµέτρηση αυτής. Ωστόσο δικαστική επιµέτρηση της ποινής µε τη στενή έννοια του όρου αποκαλούµε αποκλειστικά εκείνη τη φάση, στην οποία ο δικαστής µεταφράζει την απαξία συγκεκριµένου εγκλήµατος σε µέγεθος ποινής καθορίζοντας συγκεκριµένη τιµή ποινής µέσα από το νοµοθετικά απειλούµενο πλαίσιο. Γι αυτήν ακριβώς τη φάση, η οποία αντιστάθηκε περισσότερο από κάθε άλλη σε οποιαδήποτε επιστηµονική συστηµατοποίηση και εκλογίκευση, γίνεται λόγος πιο κάτω, όταν αναφερόµαστε στα στάδια επιµέτρησης της ποινής Τα κριτήρια επιµέτρησης της ποινής κατά το άρθρο 79 ΠΚ Οι κανόνες που υπάρχουν σήµερα για τη δικαστική επιµέτρηση της ποινής (άρθρα 79 επ. ΠΚ) αποτελούν στην ιστορική τους διάσταση- ένα συµβιβασµό της δυνατότητας εξατοµίκευσης της ποινής από το δικαστή µε τη δυνατότητα ελέγχου του, η οποία περνάει µέσα από την επιβολή κριτηρίων για την επιµετρητική εργασία. Ο έλεγχος αυτός δεν υπήρξε καθόλου εύκολο να καθιερωθεί, ενώ στη χώρα µας, όπως είδαµε, είναι νοµοθετικά κατοχυρωµένος, αλλά αναµένει ακόµη τη νοµολογιακή του υλοποίηση. Για την τελευταία έχει ιδιαίτερη αξία να διευκρινίσει κανείς, τί ακριβώς επιβάλλει σχετικά ο νοµοθέτης και πώς τούτο µπορεί να υλοποιηθεί από το δικαστή, από τον οποίο 24. Βλ. σχετικά πιο πάνω στην ενότητα για τη µείωση της ποινής ΙΙ Πρβλ. όµως αλλιώς για την ένταξη των ελαφρυντικών στην επιµέτρηση Ανδρουλάκη, Θέσεις γύρω από το δίκαιο της επιµέτρησης της ποινής, ό.π., 12επ. Μπάκα, Ελαφρυντικές περιστάσεις του άρθρου 84 ΠΚ και επιµέτρηση της ποινής, σε Πρακτικά Α Πανελληνίου Συνεδρίου ΕΕΠΔ, 1987, 98 επ. 25. Ο Παρακευόπουλος (Ποινολογία, 1984, 188) χρησιµοποίησε τον όρο διακρίνοντας µεταξύ κυρίως επιµέτρησης και επιβολής και αποδίδοντας συγκεκριµένο περιεχόµενο στα δύο αυτά στάδια. Παλιότερα τόσο ο Χωραφάς (ΑΠΕ 1939, 253) όσο και ο Σταµάτης (Η έννοια και η νοµική φύσις της συνολικής ποινής, ΠοινΧρ 1976, 606) διέκριναν µεταξύ «καθορισµού» και «καταγνώσεως» ή «επιµετρήσεως» και «καταγνώσεως» αντίστοιχα, µόνο που από τις αναπτύξεις τους φαίνεται η αντιµετώπιση της «καταγνώσεως» της ποινής µάλλον ως ταυτόσηµης µε την κατάληξη της επιµέτρησής της. Για το ειδικότερο περιεχόµενο των σταδίων επιµέτρησης της ποινής κατά τα όσα υποστηρίζονται εδώ βλ. πιο κάτω στο κείµενο.

12 302 IV.1.3. Τα κριτήρια του άρθρου 79 ΠΚ και τα στάδια επιµέτρησης αναµένουµε αλλαγή στάσης. Συγκεκριµένα, ενδιαφέρουν τρία πράγµατα: α) η αληθής ταυτότητα των κριτηρίων της επιµέτρησης κατά το άρθρο 79 ΠΚ, δηλ. το κατά πόσο συνάγεται πράγµατι ότι αυτά υπηρετούν την εξεύρεση της ανάλογης προς το έγκληµα ποινής και όχι τη γενική ή ειδική πρόληψη, β) το ειδικότερο περιεχόµενό τους και γ) τα βήµατα που πρέπει ν ακολουθήσει ο δικαστής εφαρµόζοντας τα πιο πάνω κριτήρια, για να καθορίσει το συγκεκριµένο ύψος ποινής για την αξιόποινη πράξη που τελέστηκε Η αληθής ταυτότητα των κριτηρίων της επιµέτρησης Ξεκινώντας από τη διερεύνηση της αληθούς ταυτότητας των κριτηρίων της επιµέτρησης αξίζει να προσέξουµε το ίδιο το γράµµα του άρθρου 79 ΠΚ. Στη διάταξη αυτή ο νοµοθέτης κατονοµάζει στην πρώτη παράγραφο τα κριτήρια της επιµέτρησης και στη συνέχεια τα αναλύει στις δύο επόµενες παραγράφους. Ειδικότερα, για τη βαρύτητα του εγκλήµατος, ορίζει ότι το δικαστήριο πρέπει να αποβλέψει: α) στη βλάβη που προξένησε το έγκληµα ή τον κίνδυνο που προκάλεσε, β) στη φύση, στο είδος και στο αντικείµενο του εγκλήµατος καθώς επίσης και σε όλες τις περιστάσεις χρόνου, τόπου, µέσων και τρόπου που συνόδευσαν την προπαρασκευή ή την εκτέλεσή του και γ) στην ένταση του δόλου ή στο βαθµό της αµέλειας του υπαιτίου (άρθρο 79 παρ. 2 ΠΚ). Για την προσωπικότητα του εγκληµατία, εξάλλου, που αποτελεί το δεύτερο κριτήριο, ο νοµοθέτης καθοδηγεί το δικαστή να σταθµίσει «ιδίως το βαθµό της εγκληµατικής διάθεσης που εκδήλωσε ο υπαίτιος κατά την πράξη» και «για να τον διαγνώσει µε ακρίβεια» τον παραπέµπει να εξετάσει: α) τα αίτια που τον ώθησαν στην εκτέλεση του εγκλήµατος, την αφορµή που του δόθηκε και το σκοπό που επεδίωξε, β) το χαρακτήρα του και το βαθµό της ανάπτυξής του, γ) τις ατοµικές και κοινωνικές περιστάσεις και την προηγούµενη ζωή του, δ) τη διαγωγή του κατά τη διάρκεια της πράξης και µετά την πράξη και ιδίως τη µετάνοια που επέδειξε και την προθυµία του να επανορθώσει τις συνέπειες της πράξης του (άρθρο 79 παρ. 3 ΠΚ). Σε σχέση µε την πιο πάνω διάταξη δύο σηµεία πρέπει να επισηµανθούν 26 : Το πρώτο είναι ότι ο νοµοθέτης συνδέει τη βαρύτητα του εγκλήµατος κατεξοχήν µε αντικειµενικά δεδοµένα (π.χ. τη βλάβη ή τον κίνδυνο που προκάλεσε, τον τρόπο τέλεσης, το χρόνο), ενώ η ένταξη σε αυτήν της έντασης του δόλου ή του βαθµού της αµέλειας (στοιχείο γ) φαίνεται να οφείλεται σε παραδρο- µή, αφού ο δόλος ή η αµέλεια είναι στοιχεία της υποκειµενικής βαρύτητας 26. Βλ. Kaiafa, Moderne Tendenzen, 60επ. Καϊάφα, Αρµ 1982, 344 επ.

13 IV Τα κριτήρια του άρθρου 79 ΠΚ 303 του εγκλήµατος, για την οποία κριτήρια εισφέρει η παρ. 3 του άρθρου 79ΠΚ. Το δεύτερο σηµείο στο οποίο πρέπει να επικεντρωθεί η προσοχή µας, αφορά την εισαγωγική πρόταση της τρίτης παραγράφου 27, η οποία αποκαλύπτει ότι για την επιµέτρηση της ποινής ενδιαφέρει η προσωπικότητα του δράστη στο µέτρο που εκδηλώθηκε στην πράξη, αφού όλα τα επιµέρους στοιχεία που απαριθµούνται στη διάταξη αυτή αποβλέπουν στην εκτίµηση του βαθµού της εγκληµατικής διάθεσης που κατά τη ρητή διατύπωση του νόµου «εκδήλωσε ο υπαίτιος κατά την πράξη». Το γεγονός, εξάλλου, ότι το στοιχείο αυτό αναφέρεται ενδεικτικά από το νοµοθέτη για την εκτίµηση της προσωπικότητας του εγκληµατία, δεν αναιρεί την αξία του πιο πάνω επιχειρήµατος. Και τούτο γιατί και η ενδεικτική απαρίθµηση δίνει πάντα την κατεύθυνση για το είδος των στοιχείων, στα οποία µπορεί να καταφύγει ο εφαρµοστής του δικαίου, αφού αυτά δεν επιτρέπεται να ανατρέπουν τη βασική λογική του νόµου. Εξάλλου, όσο στο δίκαιό µας µε βάση την αρχή της ενοχής για την πράξη ο δράστης τιµωρείται γι αυτό που έκανε και όχι γι αυτό που είναι, δεν είναι ορθό να αποδίδεται διαφορετικό περιεχόµενο στην πιο πάνω επιλογή του νοµοθέτη. Έτσι, η µικρή εισαγωγή της παρ. 3 του άρθρου 79 ΠΚ παίζει περιοριστικό ρόλο αναφορικά µε τις έννοιες των στοιχείων που απαριθµούνται σ αυτήν. Ακόµη δηλ. και αν ορισµένα από τα στοιχεία αυτά, όπως π.χ. χαρακτήρας, βαθµός ανάπτυξης, προηγούµενη ζωή του δράστη, µπορούν να γίνουν αντιληπτά µε πολύ πλατύτερη έννοια, το γράµµα του νόµου και ο σκοπός της συγκεκριµένης χρησιµοποίησής τους στα πλαίσια του άρθρου 79 ΠΚ δεν το επιτρέπει. Με βάση τη γραµµατική ερµηνεία, λοιπόν, µπορεί να πει κανείς ότι τα κριτήρια του νοµοθέτη για την επιµέτρηση της ποινής αναφέρονται στην αντικειµενική και την υποκειµενική όψη της αξιόποινης πράξης, δηλ. στο διαπραχθέν άδικο και στην ενοχή που το επικαλύπτει. Η αντίληψη αυτή συµβαδίζει και µε τη διαλεκτική σύλληψη της ποινής 28. Η δικαστική επιµέτρηση της ποινής είναι, όπως είπαµε πιο πάνω, η νοητική εργασία µε τη βοήθεια της οποίας η ποινή που απειλείται αφηρηµένα στο νόµο µετατρέπεται σε συγκεκριµένη τιµή ποινής, η οποία επιβάλλεται µε τη δικαστική απόφαση. Πρόκειται για τη δεύτερη εννοιολογική όψη-στιγµή της ποινής, που βρίσκεται σε στενή λειτουργική σχέση µε τις άλλες δύο. Συγκε- 27. Βλ. σχετικά και Μαγκάκη, Ο καταλογισµός εις το Ποινικόν δίκαιον, 1962, Βλ. σχετικά Μανωλεδάκη, Γενική θεωρία, τοµ. β, 203, και για το ρόλο της ως προς την επιµέτρηση της ποινής Καϊάφα, Αρµ 1982, 346 επ.

14 304 IV.1.3. Τα κριτήρια του άρθρου 79 ΠΚ και τα στάδια επιµέτρησης κριµένα τούτη συµπεριλαµβάνει τη νοµοθετική οριοθέτηση της ποινής µε το να τη συγκεκριµενοποιεί και είναι η ίδια της κοµµάτι της σωφρονιστικής της υλοποίησης, µε το να µετατρέπεται από αυτήν στην εµπειρική πραγµατικότητα που βιώνει ο δράστης. Έτσι γεννιέται µία λειτουργική ενότητα µεταξύ αυτής και των άλλων δύο στιγµών της διαλεκτικής έννοιας της ποινής, µέσα στην οποία εντάσσονται και οι διαφορετικοί σκοποί της. Φύση και λειτουργία της δικαστικής επιµέτρησης οδηγούν στο συµπέρασµα ότι αυτή µπορεί να εξυπηρετήσει µόνο το σκοπό της δίκαιης απάντησης της δικαιικά οργανωµένης κοινωνίας στο έγκληµα, αφού µόνο τούτο µπορεί να επιτευχθεί µέσα από τον καθορισµό του ύψους της ποινής. Επειδή όµως η δικαστική επιµέτρηση βρίσκεται σε λειτουργική εξάρτηση µε τη σωφρονιστική υλοποίηση της ποινής, µε την έννοια του ότι ο σκοπός της και αυτή η ίδια τότε µόνο µπορούν να πραγµατωθούν, όταν η λειτουργία της σωφρονιστικής υλοποίησης και η πραγµάτωση του σκοπού της είναι αντικειµενικά δυνατοί, γι αυτό και κατά την επιµέτρηση ήδη δηµιουργούνται οι αναγκαίες προϋποθέσεις για τη σωφρονιστική υλοποίηση της ποινής. Η ποινή που καθορίστηκε κατά το ύψος της, προσαρµόζεται µε άλλα λόγια σε γενικές γραµµές σε παράγοντες ειδικής πρόληψης προτού επιβληθεί στο δράστη, µέσα στα όρια και τις δυνατότητες που προσφέρει σχετικά ο νοµοθέτης (µετατροπή-άρθρο 82 ΠΚ, αναστολή εκτέλεσης-άρθρα 99 επ. ΠΚ). Συνοψίζοντας σε σχέση µε την αληθή ταυτότητα των κριτηρίων της επιµέτρησης της ποινής που απαριθµούνται στο άρθρο 79 ΠΚ πρέπει να συγκρατήσουµε στο σηµείο αυτό ότι τόσο το στοιχείο της βαρύτητας της πράξης όσο και αυτό της προσωπικότητας του εγκληµατία βοηθούν στην ποινική αξιολόγηση του τι έγινε και από ποιον και δεν επιτρέπουν ερµηνείες γενικοπροληπτικής ή ειδικοπροληπτικής κατεύθυνσης. Με αυτόν τον τρόπο δηµιουργούν αυτόµατα και τις προϋποθέσεις για µία ακώλυτη εφαρµογή του δικαίου της επιµέτρησης στην πράξη. Γιατί εκείνο που πρέπει να εκτιµήσει ο δικαστής στο πλαίσιο του άρθρου 79 ΠΚ είναι µόνο η αξιόποινη πράξη στο σύνολό της και η προσωπικότητα του δράστη στο µέτρο που την επηρέασε και εκφράστηκε σ αυτήν Το περιεχόµενο των κριτηρίων της επιµέτρησης Σε ό,τι αφορά το ειδικότερο περιεχόµενο των κριτηρίων της επιµέτρησης που απαριθµούνται στο νόµο, πρέπει να σηµειωθούν συνοπτικά τα ακόλουθα:

15 IV Τα κριτήρια του άρθρου 79 ΠΚ 305 α) Βαρύτητα του εγκλήµατος-άδικο ι) Για την εκτίµηση της βαρύτητας του εγκλήµατος ο νοµοθέτης παραπέµπει πρώτα απ όλα στη βλάβη ή τον κίνδυνο που αυτό προκάλεσε. Το συγκεκριµένο στοιχείο αναφέρεται στη διάκριση των εγκληµάτων σε εγκλήµατα βλάβης και διακινδύνευσης και στις διαβαθµίσεις που µπορεί να διαπιστώσει κανείς σε κάθε συγκεκριµένη περίπτωση ανάλογα µε την επιµέρους κατηγορία. Έτσι, για παράδειγµα, σε µία βασική κλοπή του άρθρου 372 παρ. 1 εδ. α ΠΚ έχει σηµασία η συγκεκριµένη αξία του πράγµατος, γιατί άλλο µέγεθος βλάβης της ιδιοκτησίας εκφράζει µία κλοπή των 300 ευρώ και άλλη αυτή των 500 ευρώ. Η πρώτη θα οδηγήσει αυτονόητα σε επιλογή τιµών ποινής του νοµοθετικού πλαισίου κατώτερων της δεύτερης. Εξάλλου, και στα εγκλήµατα διακινδύνευσης είναι νοητές ανάλογες διαβαθµίσεις. Σε µία έκθεση, για παράδειγµα, που τελέστηκε µε εγκατάλειψη του υπαίτια τραυµατισθέντος θύµατος ο κίνδυνος ζωής µπορεί να εντάθηκε τόσο που η διάσωση του θύµατος στο νοσοκοµείο να χρειάστηκε τεράστια προσπάθεια των γιατρών για να επιτευχθεί. Και εδώ το µέγεθος του κινδύνου θα οδηγήσει σε βαρύτερες τιµές ποινής σε σύγκριση µε µία περίπτωση, όπου η ζωή του θύµατος κινδύνεψε να χαθεί, αλλά η διάσωσή του υπήρξε πάντως πιο εύκολη, γιατί π.χ. η µεταφορά στο νοσοκοµείο έγινε πιο άµεσα, οπότε και ο κίνδυνος για τη ζωή δεν είχε την ίδια ένταση. Αναφορικά µε το αποτέλεσµα του εγκλήµατος τέθηκε από τη θεωρία ως πρόβληµα κατά πόσο το ύψος της ποινής µπορεί να επηρεάζεται και από συνέπειες που δεν ανήκουν στην αντικειµενική του υπόσταση, αλλά αποτελούν µία έµµεση παραπέρα εξέλιξη που προκλήθηκε από την πρωτογενή βλάβη ή τον κίνδυνο 29. Με άλλα λόγια, ζήτηµα τέθηκε για το κατά πόσο το ύψος της ποινής θα πρέπει να επηρεαστεί π.χ. και από το γεγονός ότι τα 300 ευρώ που αποτέλεσαν το αντικείµενο µίας κλοπής, εκλάπησαν από έναν χαµηλοσυνταξιούχο που δεν µπορούσε να ανταποκριθεί γι αυτό το λόγο στις άµεσες βιοτικές ανάγκες του µηνός για τον ίδιο και τη σύζυγό του. Μολονότι οι συνέπειες αυτές δεν καλύπτονται από την έννοια της βλάβης ή του κινδύνου που προκάλεσε το έγκληµα, και έτσι από το γράµµα του άρθρου 79 παρ. 1 στοιχ. α ΠΚ, η δυνατότητα του συνυπολογισµού τέτοιου είδους συνεπειών καταφά- 29. Για το πρόβληµα βλ. Ψαρούδα-Μπενάκη, Η έννοια της βλάβης ως στοιχείου της βαρύτητας του εγκλήµατος, σε Πρακτικά Α Πανελληνίου Συνεδρίου ΕΕΠΔ, 1987, 50 επ. της ίδιας, σε Μνήµη Χωραφά-Γάφου-Γαρδίκα Ι, 242 επ.

16 306 IV.1.3. Τα κριτήρια του άρθρου 79 ΠΚ και τα στάδια επιµέτρησης σκεται από τη µάλλον κρατούσα στη θεωρία άποψη 30. Το επιχείρηµά της συνίσταται στο γεγονός ότι ο νοµοθέτης αναφέρεται στις συνέπειες της πράξης στην παράγραφο 3 του άρθρου 79 ΠΚ (στοιχ. δ) και επειδή δεν µπορεί να τον ενδιαφέρει µόνο η επανόρθωση αυτών αλλά και η πρόκλησή τους, κάνει δεκτό το ρόλο τους στον προσδιορισµό των ανάλογων για το έγκληµα τιµών ποινής. Τούτο µε την προϋπόθεση, βέβαια, ότι οι συγκεκριµένες συνέπειες καλύπτονται υποκειµενικά και από την υπαιτιότητα του δράστη (από αµέλεια στα εγκλήµατα αµέλειας και από δόλο ή και από αµέλεια, κατά το σχήµα του άρθρου 29 ΠΚ, στα εγκλήµατα δόλου). Η θέση αυτή, µε το εύρος που διατυπώνεται, είναι αµφίβολης ορθότητας. Και τούτο γιατί, αν την αποδεχθεί κανείς, θα πρέπει µία σωµατική βλάβη που οδηγεί το θύµα να µην µπορεί να εργαστεί αρκετό καιρό, να αντιµετωπίζει άλλη ποινή για την περίπτωση που στην οικογένειά του υπήρχαν και άλλα εργαζόµενα µέλη και άλλη ποινή, όταν τούτο δε συµβαίνει και η οικογένεια, όπως και το θύµα, υποβάλλονται για κάποιο χρονικό διάστηµα σε στερήσεις. Ακόµη και αν απαιτούσαµε εδώ κάλυψη αυτών των παραπέρα συνεπειών µε µία µορφή υπαιτιότητας, σηµαντικό παραµένει ότι το ύψος της ποινής δε θα απαντά στην προσβολή του συγκεκριµένου εννόµου αγαθού αλλά και σε άλλα µεγέθη, µε αποτέλεσµα να δηµιουργείται ένα σχήµα εντελώς διαφορετικής φιλοσοφίας στη διαβάθµιση των ποινών του νοµοθέτη. Εξάλλου, τέτοια µεγέθη έρχεται να καλύψει η αστική αποζηµίωση για την προκληθείσα σωµατική βλάβη. Έτσι ορθότερο φαίνεται να επηρεάζεται η ποινή µόνο από µία παραπέρα εξέλιξη που αφορά άµεσα το ίδιο το έννοµο αγαθό και πάντως µέσα στο πλαίσιο των ανάλογων τιµών ποινής που διαγράφει η άµεση προσβολή του. Με αυτήν την έννοια ένα έγκληµα κλοπής µε αφαίρεση οικονοµιών 500 ευρώ από έναν χαµηλοσυνταξιούχο, που δεν έχει τα προς το ζην, δεν µπορεί να οδηγήσει σε ιδιαίτερα διακεκριµένη κλοπή. Η έλλειψη των 500 ευρώ από την περιουσία του χαµηλοσυνταξιούχου στη δεδοµένη χρονική περίοδο µε τις πάγιες ανάγκες που αυτή καλείται να καλύψει, µπορεί και πρέπει όµως να ληφθεί υπόψη για την επιβλητέα ποινή µέσα στο πλαίσιο των ανάλογων προς το άδικο και την ενοχή για την κλοπή των 500 ευρώ τιµών ποινής, σύµφωνα µε όσα θα δούµε πιο κάτω. Βέβαια, για να ληφθούν υπόψη στην επιµέτρηση παρόµοια στοιχεία πρέπει να καλύπτονται από την ίδια µορφή υπαιτιότητας που απαιτείται για το τελεσθέν εκάστοτε έγκληµα. 30. Βλ. για την άποψη αυτή Ανδρουλάκη, ΣυστΕρµ ΠΚ, 1043 και Ψαρούδα-Μπενάκη, ό.π.

17 IV Τα κριτήρια του άρθρου 79 ΠΚ 307 Αντίθετα, έµµεσες συνέπειες της πράξης καθαρά ιδεατού χαρακτήρα 31, όπως π.χ. ο αντίκτυπος του εγκλήµατος στο κοινωνικό σύνολο, δηλ. µία υποτιθέµενη στήριξη µιµητισµού για την τέλεση συγκεκριµένης κατηγορίας εγκληµάτων σε περίοδο έξαρσης αυτών, δε θα µπορούσαν να ληφθούν υπόψη, σε καµία περίπτωση, ούτε µέσα στο πλαίσιο των ανάλογων τιµών ποινής, παρά τα όσα αντίθετα υποστηρίζονται 32. Και τούτο γιατί όχι µόνο δεν υπάρχουν επαρκή εµπειρικά δεδοµένα για να καταλογίζουµε αυξηµένη βαρύτητα σε µία πράξη, επειδή οδηγεί (αν οδηγεί) τρίτα πρόσωπα σε τέλεση παρόµοιων εγκληµάτων, αλλά και γιατί δογµατικά δεν µπορεί να θεµελιωθεί καµία σχέση αιτιότητας µεταξύ της συγκεκριµένης πράξης του δράστη και µίας παρόµοιας αναµενό- µενης(;) εγκληµατικής συµπεριφοράς τρίτων 33. ιι) Πέρα από τη βλάβη ή τον κίνδυνο που προκάλεσε το έγκληµα ο νοµοθέτης παραπέµπει για την εκτίµηση της βαρύτητας του εγκλήµατος στη φύση, στο είδος και στο αντικείµενο αυτού, καθώς επίσης και σε όλες τις περιστάσεις χρόνου, τόπου, µέσων και τρόπου που συνόδευσαν την προπαρασκευή ή την εκτέλεσή του. Εδώ επιβάλλεται πρώτα από όλα να διευκρινιστεί ότι τα πιο πάνω δεδοµένα δεν πρέπει να επανεκτιµώνται στην επιµέτρηση, όταν αποτελούν ρητά τυποποιηµένα στοιχεία της αντικειµενικής υπόστασης που δεν επιδέχονται διαβάθµιση ή αν επιδέχονται, όταν δε γίνονται συγκεκριµένες αξιολογήσεις διαβάθµισης από το δικαστή. Και τούτο γιατί στις περιπτώσεις αυτές θα επρόκειτο για επανεκτίµηση στοιχείων που αξιολογήθηκαν ήδη από το νοµοθέτη και οδήγησαν στην απειλή συγκεκριµένου πλαισίου ποινής, δηλ. για απαγορευµένη διπλή αξιολόγηση 34. Έτσι, για παράδειγµα, το να αξιολογείται ότι υποκείµενο µίας δωροληψίας ήταν υπάλληλος δεν επιτρέπεται, γιατί αυτό έχει εκτιµηθεί ήδη στο πλαίσιο ποινής που απειλεί ο νόµος για το έγκληµα του άρθρου 235 ΠΚ. Μπορεί να εκτιµηθεί, όµως, επιβαρυντικά για το δράστη το γεγονός ότι αυτός κατείχε µία υψηλόβαθµη υπαλληλική θέση και ήταν επιφορτισµένος µε ιδιαίτερα καθήκοντα καλής λειτουργίας της υπηρεσίας. 31. Βλ. σχετικά Καϊάφα-Γκµπάντι, σε Μανωλεδάκη/Prittwitz, Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, 46 επ. 32. Βλ. Ψαρούδα-Μπενάκη, Μνήµη Χωραφά-Γάφου-Γαρδίκα, 242επ. και ιδίως 248. Έτσι ουσιαστικά και Γιαννόπουλος, Παρέµβαση, σε Πρακτικά Α Πανελληνίου Συνεδρίου ΕΕΠΔ, 1987, 239 του ίδιου, ΠοινΧρ 1984, 780, Βλ. αναλυτικά Καϊάφα-Γκµπάντι, σε Μανωλεδάκη/Prittwitz (επιµ.), Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, 50 επ. 34. Βλ. γι αυτήν πιο κάτω υπό στοιχείο 1.4.

18 308 IV.1.3. Τα κριτήρια του άρθρου 79 ΠΚ και τα στάδια επιµέτρησης Με αυτήν την έννοια τα στοιχεία που απαριθµούνται πιο πάνω αφορούν πάντα τα συγκεκριµένα χαρακτηριστικά του εγκλήµατος που τελέστηκε. Το γεγονός, για παράδειγµα, ότι η ιδιοκτησία που αφαιρέθηκε ήταν έκθετη, είναι περίσταση που συνοδεύει το αντικείµενο του συγκεκριµένου εγκλήµατος και καθιστά τη βαρύτητα αυτού µικρότερη από την περίπτωση που θα αφαιρούνταν ένα αντικείµενο µε επιµέλεια φυλαγµένης ιδιοκτησίας. Ή ακόµη ο τρόπος που ασκείται η βία σε µία ληστεία καταγράφει την έντασή της, η οποία πρέπει να αποτυπωθεί επίσης σε επιλογή ανάλογων τιµών ποινής. β) Προσωπικότητα του εγκληµατία όπως εκδηλώθηκε στην πράξη -Ενοχή ι) Το επόµενο στοιχείο που απαριθµείται από το νοµοθέτη για την επιµέτρηση της ποινής είναι η ένταση του δόλου ή ο βαθµός της αµέλειας (άρθρο 79 παρ. 2 γ ΠΚ). Πρόκειται για το πρώτο βασικό στοιχείο της υποκειµενικής βαρύτητας της πράξης, που όπως είπαµε ήδη, θα έπρεπε να απαριθµείται στην επόµενη παράγραφο µε τα υπόλοιπα στοιχεία της ενοχής 35. Οι διαβαθµίσεις του στοιχείου αυτού είναι κατά βάση εύκολες για το δικαστή. Στα εγκλήµατα δόλου είναι σαφές ότι ο άµεσος δόλος α βαθµού είναι βαρύτερος από τον β βαθµού και τούτος από τον ενδεχόµενο. Στην αµέλεια τα πράγµατα είναι κάπως δυσκολότερα. Εδώ επισηµαίνεται ότι η µη συνειδητή αµέλεια, αν και από πρώτη άποψη φαίνεται ελαφρότερη της ενσυνείδητης, µπορεί να είναι και βαρύτερη αυτής, αφού δεν αποκλείεται να οφείλεται σε αδιαφορία για τα ξένα έννοµα αγαθά. Έτσι χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι εκείνος που δεν ασχολήθηκε µε το ενδεχόµενο της προσβολής τους, αν και µπορούσε, βαρύνεται µε µεγαλύτερη ενοχή από εκείνον που πάντως ασχολήθηκε και πίστεψε ότι το βλαπτικό αποτέλεσµα δε θα επέλθει 36. Στο πεδίο της ενοχής ανήκουν και όλα τα στοιχεία της προσωπικότητας του εγκληµατία που εκφράστηκαν ως εγκληµατική του διάθεση στην πράξη και την 35. Βλ. για την επισήµανση ήδη Μανωλεδάκη, Γενική θεωρία, τοµ. β, Πρβλ. εξάλλου και Ανδρουλάκη, ΣυστΕρµ ΠΚ, , ο οποίος επισηµαίνει ότι ο νοµοθέτης δε θεµατοποιεί στο άρθρο 79 παρ. 2 ΠΚ τα άλλα δύο στοιχεία του καταλογισµού πέραν της υπαιτιότητας, σηµειώνοντας πάντως (ο.π.) ότι στην παράγραφο 3 γίνεται αναφορά σε αυτά. 36. Βλ. σχετικά Χωραφά, Ποινικόν Δίκαιον, Γενικόν Μέρος, έκδ. 9η, 1978, 278.

19 IV Τα κριτήρια του άρθρου 79 ΠΚ 309 προσδιόρισαν. Σε αυτά παραπέµπει ο νοµοθέτης στην παρ. 3 του άρθρου 79 ΠΚ 37. ιι) Ζητά έτσι από το δικαστή να εκτιµήσει πρώτα από όλα τα αίτια και το σκοπό της πράξης, αφού δεν είναι βέβαια το ίδιο να τελείται π.χ. µία κλοπή για εξεύρεση χρηµάτων από κάποιον που ψάχνει για µήνες και δε βρίσκει δουλειά ή να τελείται από ένα νεαρό της ίδιας ηλικίας που δεν του αρκεί «το χαρτζιλίκι» της οικογένειάς του. ιιι) Εξάλλου, σαφής είναι η επίδραση του χαρακτήρα και του βαθµού ανάπτυξης ενός προσώπου στην ενοχή. Το µορφωτικό επίπεδο των δύο πιο πάνω νεαρών του παραδείγµατος και η ωριµότητα που είχαν την ευκαιρία να αποκτήσουν, ακόµη και αν έχουν την ίδια ηλικία, σαφώς οδηγεί σε διαφορετική διαβάθµιση της ενοχής. Όσο πιο ώριµος είναι κάποιος, τόσο πιο έντονος εµφανίζεται και ο βαθµός της ενοχής του για την άδικη πράξη του, αφού η πράξη τελείται σε άλλο υπόστρωµα ικανότητας για καταλογισµό. Από την άλλη πλευρά, ο χαρακτήρας του προσώπου παίζει συνήθως αποφασιστικό ρόλο στην ειδικότερη µορφή τέλεσης ενός εγκλήµατος. Σε εγκλήµατα όπως π.χ. η σωµατική βλάβη, η ληστεία κ.ο.κ., η βιαιότητα του χαρακτήρα συγκαθορίζει την τέλεση του εγκλήµατος και αποδίδει επίσης µεγαλύτερη ενοχή του δράστη. Αρκεί, βέβαια, όπως είπαµε, να πρόκειται για χαρακτηριστικά του προσώπου που εκφράστηκαν στην πράξη, γιατί διαφορετικά η επίδραση στην ποινή γενικότερων τέτοιων στοιχείων οδηγεί σε τιµώρηση γι αυτό που είναι ο δράστης και όχι γι αυτό που έκανε. iv) Το ίδιο ακριβώς συµβαίνει και µε τις ατοµικές και κοινωνικές περιστάσεις του προσώπου και την προηγούµενη ζωή του. Αυτές είναι χρήσιµες για τον προσδιορισµό της υποκειµενικής βαρύτητας της πράξης στο µέτρο που προσδιορίζουν το βαθµό της ενοχής. Έτσι, το οικογενειακό περιβάλλον του νεαρού του πιο πάνω παραδείγµατός µας, στον οποίο δεν αρκούσε «το χαρτζιλίκι» που έπαιρνε από τους γονείς του, του προσφέρει περισσότερες δυνατότητες επιλογής της µη άδικης συµπεριφοράς και τούτο οδηγεί σε µεγαλύτερο βαθµό ενοχής σε σύγκριση µε εκείνον που χωρίς δυνατότητα οικογενειακής βοήθειας έψαχνε για µήνες δουλειά χωρίς αποτέλεσµα. Η 37. Πρβλ. όµως τη σύλληψη και την κατεύθυνση εκτίµησης των στοιχείων του άρθρου 79 παρ. 3 ΠΚ για όσους θεωρούν ότι µε βάση την προσωπικότητα του εγκληµατία υπηρετείται το µέγεθος της ειδικής πρόληψης Ανδρουλάκη, ΣυστΕρµ ΠΚ, , ο οποίος ωστόσο τονίζει παράλληλα τη διττή τους λειτουργία, δηλ. τόσο για την ενοχή όσο και για την εκτίµηση τυχόν επικινδυνότητας του δράστη (ό.π., ).

20 310 IV.1.3. Τα κριτήρια του άρθρου 79 ΠΚ και τα στάδια επιµέτρησης προηγούµενη ζωή, από την άλλη πλευρά, γίνεται και αυτή κάποτε καθοριστικός παράγοντας για την ενοχή, αν τα χαρακτηριστικά της εκφράστηκαν στη συγκεκριµένη πράξη και την προσδιόρισαν 38. Έτσι, ενώ σε ένα έγκλη- µα κατά της γενετήσιας ελευθερίας µπορεί να παίξει ρόλο η σεξουαλική ζωή ενός προσώπου που δεν υποδηλώνει σεβασµό στη σεξουαλική ελευθερία των άλλων, δεν µπορεί να παίξει ρόλο σε ένα περιουσιακό έγκληµα που τυχαίνει αυτός να τελέσει. v) Τέλος, για την υποκειµενική βαρύτητα της πράξης ο νοµοθέτης παραπέ- µπει και στη διαγωγή που επέδειξε ο δράστης κατά τη διάρκεια της πράξης και µετά από αυτήν, ιδίως στη µετάνοια που επέδειξε και στην προθυµία του να επανορθώσει τις συνέπειες της πράξης του 39. Εδώ πρέπει να θυµηθούµε πρώτα απ όλα ότι η µετάνοια στην οποία αναφέρεται ο νοµοθέτης πρέπει να είναι ειλικρινής, όπως αυτό συµβαίνει και στο αντίστοιχο ελαφρυντικό του άρθρου 84 παρ. 2 δ ΠΚ 40. Η διαφορά τους συνίσταται µόνο σε επίπεδο έντασης. Εξάλλου, η συµπεριφορά του δράστη µετά την πράξη περιλαµβάνει βέβαια και αυτήν κατά τη διάρκεια της ποινικής δίκης. Ωστόσο στη συµπεριφορά του δράστη κατά τη διάρκεια της δίκης όχι µόνο δε θα πρέπει να δίδεται πρωταρχική σηµασία, λόγω της ψυχικής πίεσης που ζει ο κατηγορούµενος κατά τη δίκη, αλλά ο δικαστής θα πρέπει να αποφεύγει παράλληλα να επιβαρύνει σε επίπεδο ποινής έναν κατηγορού- µενο, που µε τη χρήση των δικονοµικών του δικαιωµάτων «κάνει δύσκολη τη ζωή» του δικαστηρίου κατά την εκδίκαση της υπόθεσης 41, όπως και να µην επιβραβεύει υπερασπιστικά τεχνάσµατα και πλασµατικές µεταµορφώσεις του κατηγορουµένου σε πρότυπα νοµιµοφροσύνης 42. Η συµπεριφορά του κατηγορουµένου κατά τη δίκη που δε σχετίζεται όµως µε τα πιο πάνω στοιχεία, 38. Πρβλ. και Παρασκευόπουλου, Επιµέτρηση και πρότυπα κοινωνικής συµπεριφοράς, σε Πρακτικά Α Πανελλήνιου Συνεδρίου ΕΕΠΔ, 1987, Βλ. σχετικά και Παρασκευόπουλου, Ποινολογία, 342, ο οποίος ρητά επισηµαίνει τους κινδύνους για τη δυναµική επιβολή προτύπων φρονήµατος σε περίπτωση που τα στοιχεία αυτά ερµηνευτούν ως αναζήτηση µόνιµων ιδιοτήτων του δράστη. 40. Βλ. και πιο πάνω στην ενότητα για τα ελαφρυντικά του άρθρου 84 ΠΚ. 41. Βλ. σχετικά Ανδρουλάκη, ΣυστΕρµ ΠΚ, Βλ. Παρασκευόπουλου, Τα τεχνάσµατα του συνηγόρου, Δίκαιο και Πολιτική 1983, 221 επ.

21 IV Τα κριτήρια του άρθρου 79 ΠΚ 311 π.χ. δείγµατα φιλαλήθειας κ.ο.κ., µπορεί να φωτίσει πλευρές της ενοχής του και ως προς το στοιχείο αυτό είναι χρήσιµη. Το άρθρο 79 ΠΚ δεν απαριθµεί άλλα κριτήρια για την επιµέτρηση της ποινής. Τελευταία συζητείται ωστόσο στη θεωρία και άλλη µία κατηγορία λόγων που µπορεί να οδηγήσει ακόµη και σε αναγνώριση µειωµένου πλαισίου ποινής ή µειωµένου ύψους ανάλογης για το έγκληµα ποινής. Τούτο συµβαίνει όταν παρατηρείται, για παράδειγµα, υπερβολική καθυστέρηση στην εκδίκαση της υπόθεσης χωρίς υπαιτιότητα του δράστη, έτσι ώστε να προσβάλλεται το δικαίωµά του για εκδίκαση αυτής σε λογική προθεσµία, και συνεπώς το δικαίωµα για δίκαιη δίκη 43. Σ αυτές τις περιπτώσεις θεωρείται ότι ο ταλαιπωρη- µένος από την καθυστέρηση κατηγορούµενος έχει υποστεί ήδη ένα µέρος της τιµωρίας του. Ο κίνδυνος που ελλοχεύει σε µία παρόµοια κατηγορία λόγων διαµόρφωσης του επιβαλλόµενου ύψους ποινής είναι να συγκαλύπτονται µε αυτόν τον τρόπο ακόµη και βαριές παραβιάσεις θεµελιωδών δικαιωµάτων που συνδέονται µε την ποινική διαδικασία και να «ισοφαρίζονται» µε την επιβολή µικρότερης ποινής, εκεί όπου τα σφάλµατα της διαδικασίας θα µπορούσαν να οδηγήσουν ενδεχοµένως ακόµη και σε ακύρωση αυτής. Γι αυτό και σε παρόµοιες περιπτώσεις πρέπει να διαφυλάσσονται ακέραια τα θεµελιώδη δικαιώµατα του κατηγορουµένου και να προτάσσεται κάθε φορά µίας ευνοϊκής τυχόν γι αυτόν επιµέτρησης ο έλεγχος για τις δικονοµικές συνέπειες της συγκεκριµένης παραβίασης των δικαιωµάτων του. Τέλος, πρέπει να σηµειωθεί ότι σε αρκετές διατάξεις του ειδικού µέρους του Ποινικού Κώδικα ο νοµοθέτης κατονοµάζει ρητά ορισµένα στοιχεία ως ελαφρυντικές 44 ή επιβαρυντικές 45 περιστάσεις. Έτσι, για παράδειγµα, στο έγκληµα της συγκρότησης ή ένταξης σε εγκληµατική οργάνωση η µη τέλεση οποιουδήποτε από τα επιδιωκόµενα εγκλήµατα αυτής υποδεικνύεται στο δικαστή ως ελαφρυντική περίσταση (άρθρο 187 παρ. 4 εδ. β ΠΚ), ενώ αντίστροφα στο έγκληµα της πλαστογραφίας η χρήση του πλαστού από τον πλαστογράφο κατονοµάζεται ως επιβαρυντική περίσταση (άρθρο 216 παρ. 1 ΠΚ). Τα συγκεκριµένα στοιχεία, που µπορεί να αφορούν είτε το άδικο της πράξης είτε την ενοχή του δράστη, εφόσον συντρέχουν στην περίπτωση που 43. Βλ. Ανδρουλάκη, ΣυστΕρµ ΠΚ, , όπου και σχετικές βιβλιογραφικές αναφορές. 44. Τέτοιες κατονοµάζονται στα άρθρα 187 παρ. 4 εδ. β και 187Α παρ. 4 εδ. γ ΠΚ. 45. Τέτοιες κατονοµάζονται στα άρθρα 187 παρ. 4 εδ. α, 187 Α παρ. 4 εδ. β, 216 παρ. 1 εδ. β, 315 Α, 342 παρ. 2, 349 παρ. 3 εδ. β, 351 Α παρ. 2, 375 παρ. 2 εδ. β ΠΚ.