Περιεχόμενα. - Εισαγωγή...4

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Περιεχόμενα. - Εισαγωγή...4"

Transcript

1 1

2 2 Περιεχόμενα - Εισαγωγή Κεφάλαιο 1o: Ελληνικός Προεπαναστατικός Τύπος Α. Γενικά χαρακτηριστικά...6 Α.1. Πρώτα δείγματα δημοσιογραφίας...6 Α.2. Ιστορία του Ελληνικού Τύπου...7 Α.3. Από το πρώτο ελληνικό βιβλίο στην πρώτη ελληνική εφημερίδα...8 Α.4. Βιέννη: Λίκνο της ελληνικής δημοσιογραφίας...14 Α.5. Ελληνικές παροικίες του εξωτερικού...16 Α.6. Νεοελληνικός Διαφωτισμός...20 Β. Ειδησεογραφικά και φιλολογικά φύλλα κατά την προεπαναστατική περίοδο...24 Β.1. Ειδήσεις διά τα Ανατολικά μέρη...26 Β.2. Ελληνικός Τηλέγραφος...31 Β.3.Ερμής ο Λόγιος ή Φιλολογικαί Αγγελίαι...36 Β.4. Καλλιόπη...45 Β.5. Αθηνά...48 Β.6. Μουσείον...51 Β.7. Μέλισσα ή Εφημερίς Ελληνική...54 Β.8. Ίρις...59 Β.9. Ιονική...59 Γ. Συμπεράσματα Κεφάλαιο 2o: Η περίπτωση της «Εφημερίδας» των Μαρκίδων Πούλιου Α. Γενικά χαρακτηριστικά...62 Α.1. Η «γέννηση» της «Εφημερίδας»...62 Α.2. «Είδησις»: Η ανακοίνωση της έκδοσης της «Εφημερίδας»...63 Α.3. Σκοπός της «Εφημερίδας»...64 Α.4. Γλώσσα της «Εφημερίδας»...66 Α.5. Το πρώτο φύλλο της «Εφημερίδας»...67 Α.6. Οι εκδότες της «Εφημερίδας»: αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου...69 Α.7. Διάρκεια της «Εφημερίδας»: έτη κυκλοφορίας...71 Α.8. Γεωγραφική εμβέλεια και αναγνωστικό κοινό...75

3 3 Α.9. Πωλήσεις...77 Α.10. Σερβική «Εφημερίς»...79 Α.11. Η «Εφημερίς» στην Τουρκία...80 Α.12. Παράνομα φύλλα...81 Α.13. Λογοκρισία...82 Α.14. Δυσαρέσκεια αρχών για την «Εφημερίδα»...84 Α.15. Το «στέκι» της επαναστατικής συντροφιάς στη Βιέννη...85 Α.16. Παύση της «Εφημερίδας»...93 Β. Περιεχόμενο «Εφημερίδας»...95 Β.1. Πολεμικές και πολιτικές ειδήσεις...95 Β.1.1. Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος ( )...95 Β.1.2. Ο αυστροτουρκικός πόλεμος ( ) Β.1.3. Οι πόλεμοι της Γαλλικής Επανάστασης B.2. Οικονομική και εμπορική ύλη Β.3. Φιλολογική ύλη Β.4. Λογοτεχνική ύλη Β.5. Ειδήσεις για την οθωμανική αυτοκρατορία Β.6. Αγγελίες και διαφημίσεις Β.7. Περίεργες ειδήσεις Γ. Ποσοτική ανάλυση περιεχομένου της «Εφημερίδας» Γ.1. Σκοπός της έρευνας Γ.2. Κατηγοριοποίηση των ειδήσεων Γ.3. Καταχώρηση δεδομένων Γ.4. Περιγραφή δείγματος Γ.5. Αποτελέσματα ανά έτος: 1791, 1792, 1793, 1794, Γ.6. Συνολική παρουσίαση των αποτελεσμάτων Γ.7. Ερμηνεία αποτελεσμάτων Δ. Συμπεράσματα Παραρτήματα Βιβλιογραφία...153

4 4 Εισαγωγή Η παρούσα εργασία ασχολείται με τον ελληνικό προεπαναστατικό Τύπο και με την περίπτωση της «Εφημερίδας» των αδελφών Μαρκίδων Πούλιου, την πρώτη σωζόμενη ελληνική εφημερίδα. Σκοπός της εργασίας είναι να ερευνήσει τον ρόλο του ελληνικού προεπαναστατικού Τύπου στην ιδεολογική προετοιμασία της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 αλλά και τον εθνικό προσανατολισμό της «Εφημερίδας», αν αυτός υπάρχει, μέσα από την ύλη της. Οι δύο αυτοί άξονες αποτελούν τη «σπονδυλική στήλη» της παρούσας εργασίας. Η ύλη της χωρίζεται σε δύο κεφάλαια: στον ελληνικό προεπαναστατικό Τύπο και την «Εφημερίδα» των Μαρκίδων Πούλιου. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα πρώτα δείγματα ελληνικής δημοσιογραφίας, ερευνάται το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο γεννήθηκε και έκανε τα πρώτα του βήματα ο ελληνικός Τύπος. Επιπλέον, αναλύονται οι κοινωνικές συνθήκες που οδήγησαν στην εμφάνιση του ελληνικού βιβλίου και την ανάγκη έκδοσης ελληνικής εφημερίδας. Ακολουθούν οι παράγοντες που επέβαλαν την γέννηση της ελληνικής δημοσιογραφίας εκτός συνόρων της οθωμανικής αυτοκρατορίας, και συγκεκριμένα ερευνάται πώς η Βιέννη αποτέλεσε το λίκνο της. Επιπλέον, αναλύεται πόσο επηρέασαν οι ιδέες του Διαφωτισμού στην έκδοση ελληνικών εντύπων. Στη συνέχεια γίνεται μία αναλυτική καταγραφή των ελληνικών προεπαναστατικών φύλλων, από τα ειδησεογραφικά (εφημερίδα του Γεώργιου Βεντότη, Ειδήσεις διά τα Ανατολικά μέρη, Ελληνικός Τηλέγραφος) μέχρι τα φιλολογικά (Ερμής ο Λόγιος ή Φιλολογικαί Αγγελίαι, Καλλιόπη, Αθηνά, Μουσείον, Μέλισσα ή Εφημερίς Ελληνική, Ίρις) και καταδεικνύεται ο ρόλος τους. Το δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας επικεντρώνεται στην «Εφημερίδα» των αδελφών Μαρκίδων Πούλιου. Στην αρχή αναλύονται τα γενικά χαρακτηριστικά από την γέννησή της έως την παύση της. Αναλυτικά περιλαμβάνονται όλες οι ενέργειες ώστε να αποκτήσουν οι Μαρκίδες Πούλιου την άδεια έκδοσης ελληνικής εφημερίδας, η είδηση με την οποία ανακοινώνεται στο κοινό η κυκλοφορίας της, αναλύεται το πρώτο φύλλο της «Εφημερίδας» και καταγράφονται τόσο τα βιογραφικά στοιχεία των εκδοτών της όσο και πότε αναφέρεται για πρώτη φορά ότι αυτοί ήταν οι εκδότες της «Εφημερίδας». Επιπλέον καταγράφονται τα τεύχη που κυκλοφόρησε το συγκεκριμένο φύλλο ανά έτος και πόσα αυτά έχουν σωθεί, ενώ περιγράφεται η γεωγραφική εμβέλεια, το αναγνωστικό κοινό και οι πωλήσεις της «Εφημερίδας». Ακολουθεί η περίπτωση της σερβικής «Εφημερίδας» και οι λόγοι που οδήγησαν τους Μαρκίδες Πούλιου να την εκδώσουν. Στη συνέχεια αναλύονται οι αιτίες που απέτρεψαν τους εκδότες να κυκλοφορήσουν ειδική έκδοση της «Εφημερίδας» στην οθωμανική αυτοκρατορία αλλά και ερευνάται αν κυκλοφόρησαν

5 5 παράνομα φύλλα της. Επίσης αναλύεται ο ρόλος της λογοκρισίας στο περιεχόμενο της «Εφημερίδας» αλλά και η δυσαρέσκεια των αρχών για την ύλη που δημοσιεύει. Στο τέλος αυτού του υποκεφαλαίου αναλύεται η σχέση και η δράση των εκδοτών της «Εφημερίδας» με τον Ρήγα Βελεστινλή, μέχρι την οριστική της παύση. Το επόμενο υποκεφάλαιο αναλύει το περιεχόμενο της «Εφημερίδας», με επίκεντρο τη γλώσσα της, το είδος των ειδήσεων που δημοσιεύει αλλά και τη στάση της σε γεγονότα, όπως ο ρωσοτουρκικός πόλεμος, ο αυστροτουρκικός πόλεμος και οι πόλεμοι της Γαλλικής Επανάστασης. Τέλος, ακολουθεί η ποσοτική ανάλυση του περιεχομένου της «Εφημερίδας», όπου μελετήθηκαν οι ειδήσεις όλων των σωζόμενων αντιτύπων της, με σκοπό να αποτυπωθεί με ποσοστά η ύλη της. Παρουσιάζονται οι κατηγορίες των ειδήσεων που μελετήθηκαν, ο τρόπος εξέτασης τους, τα αποτελέσματα για κάθε μία χρονιά έκδοσης της «Εφημερίδας» ξεχωριστά αλλά και ερμηνεύονται τα αποτελέσματα. Η εργασία ολοκληρώνεται με τα παραρτήματα και τη βιβλιογραφία.

6 6 Κεφάλαιο 1o: Ελληνικός Προεπαναστατικός Τύπος A. Γενικά χαρακτηριστικά Α. 1. Πρώτα δείγματα δημοσιογραφίας Αν επιχειρήσει κανείς να βρει τις ρίζες των εφημερίδων, θα πρέπει να πάει πολύ πίσωπερίπου στα χρόνια πριν. Η λέξη «εφημερίς» έχει τις ρίζες της στην αρχαία ελληνική όπου εφημερίδες χαρακτηρίζονταν οι πίνακες και οι πάπυροι με τα καθημερινά έξοδα και έσοδα του σπιτιού. Είναι η εποχή που ο Λουκιανός χαρακτηρίζει όσους διαβάζουν τα «ημερολόγια» της εποχής του ως «εν εφημερίσι φιλοσοφούντας». Κατά την αρχαία και τη βυζαντινή εποχή υπήρχαν σημειωματάρια των αστροναυτών, «αστρονομικές εφημερίδες», με καθημερινές παρατηρήσεις για την κίνηση των αστεριών αλλά και φιλολογικές εφημερίδες με σημειώσεις για ιστορικά συμβάντα γραμμένες κυρίως από λόγιους. Άλλο ένα δείγμα της πρώιμης ελληνικής δημοσιογραφίας θεωρούνται οι εφημερίδες του Μεγάλου Αλεξάνδρου κατά την εκστρατεία του στην Ασία, οι «Βασίλειοι» ή «Βασιλικαί». Ουσιαστικά δεν επρόκειτο περί εφημερίδων με τη σύγχρονη σημασία της λέξης, καθώς δε διέθεταν χαρακτηριστικά όπως περιοδικότητα (τακτή ημερομηνία έκδοσης) και δημοσιότητα (δημοσιοποίηση των γεγονότων). Αποτελούσαν δελτία ή ημερολόγια εκστρατείας, γραμμένα σε πάπυρους και άλλοτε σε πλάκες. Επίσης εφημερίδες υπήρχαν και στην αρχαία Ρώμη, οι λεγόμενες «Acta Senatus» και «Acta Diurna», στις οποίες αναγράφονταν οι επίσημες πολιτικές πράξεις. Τις εφημερίδες αυτές μπορούσε να βρει το κοινό τοποθετημένες σε δημόσιους χώρους και πολλές φορές οι ειδήσεις που περιείχαν αντιγράφονταν από γραφείς και κατέληγαν να πωλούνται έως και την Κίνα. Επίσης, στην Ευρώπη, πριν ακόμη από την εφεύρεση της τυπογραφίας, υπήρχαν χειρόγραφες εφημερίδες και μάλιστα στη Βενετία είχε ιδρυθεί το πρώτο γραφείο ειδήσεων, όπου με ένα μικρό χρηματικό αντίτιμο, την «gazetta», μπορούσε κανείς να πληροφορηθεί τις ειδήσεις από χειρόγραφα. Από την «gazetta» πήρε το όνομά της η χειρόγραφη εφημερίδα1. Από τις «Βασιλικές» εφημερίδες του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τα «Acta diurna» στην αρχαία Ρώμη, που θεωρούνται πρόδρομοι των εφημερίδων, περάσαμε τον 13ο αιώνα στα περίφημα «χειρόγραφα φύλλα» που εξυπηρετούσαν κυρίως εμπορικούς σκοπούς («Avivisc» στην Ιταλία και «Zeitungen» στη Γερμανία) και έπειτα στα «φυλλάδια» τον 15ο αιώνα, που αφορούσαν σε ένα συγκεκριμένο συνήθως γεγονός, ήταν 8σέλιδα ή 16σελιδα, διακοσμημένα με εικονογραφήσεις και γκραβούρες και πωλούνταν είτε σε βιβλιοπωλεία είτε από τους πλανόδιους 1 Μπάλτα Νάση & Παπαδημητρίου Δέσποινα, Σημειώσεις για την ιστορία του τύπου: η ελληνική και η ευρωπαϊκή διάσταση (Αθήνα 1993), σελ. 50

7 7 πωλητές, τους πρώτες εφημεριδοπώλες. Πριν την ανάπτυξη των εφημερίδων, με τη μορφή που είναι σήμερα γνωστές, εμφανίστηκαν τον 16ο αιώνα οι «λίβελλοι» με θρησκευτικό στην αρχή και έπειτα με πολιτικό περιεχόμενο. Τον επόμενο αιώνα κάνει την εμφάνισή της η εφημερίδα με την ουσιαστικότερη μορφή της και μάλιστα στην Ευρώπη, όπου επικρατούσαν οι κατάλληλες συνθήκες και η οποία «υπήρξε κινητήριος μοχλός αναδιαρθρώσεων πολιτικών, οικονομικών, πολιτιστικών και κοινωνικών «θέσεων» για τη γενικότερη ποιοτική ανάπτυξη της ανθρωπότητας»2. Η πρώτη εφημερίδα της Ευρώπης θεωρείται από πολλούς η εβδομαδιαία άτιτλη εφημερίδα που κυκλοφόρησε ο τυπογράφος Κάρολος Γιόχανς στο Στρασβούργο γύρω στα 1605 ή Ωστόσο, άλλοι μελετητές θεωρούν πρώτη ευρωπαϊκή εφημερίδα τη γερμανική «Francfurter journal», που εκδόθηκε το 1615 από τον Έινολφ Έμελ. Σε κάθε περίπτωση η Γερμανία θεωρείται γενέτειρα της ευρωπαϊκής δημοσιογραφίας. Τέλος, όσον αφορά στην περίπτωση των Ελλήνων, παρότι δεν είχαν τα μέσα για να εκδώσουν εφημερίδα, είχαν την λέξη «εφημερίς» και όταν γνώρισαν τι ακριβώς είναι, απέδωσαν το ξένο όνομα («Journal», «Zeitung», «Giornale»), με το οποίο έγινε γνωστό στη Δύση το νέο είδος γραπτού λόγου. Α.2. Ιστορία του Ελληνικού Τύπου Ο ελληνικός Τύπος μετρά πάνω από δύο αιώνες ζωής και από την πρώτη στιγμή της εμφάνισής του μέχρι και σήμερα, αποτελεί μεγάλη κατάκτηση. Όπως σε όλες τις χώρες του κόσμου, έτσι και στην Ελλάδα, η ιστορία του Τύπου, από τη δημιουργία, τη διάδοση, την ανάπτυξή του αλλά και τον ρόλο που διαδραμάτισε, αποτελεί σαφέστατα ένα βασικό κομμάτι της πολιτικής, κοινωνικής και πολιτιστικής της ιστορίας. «Αλλ' αντικείμενο μελέτης δεν είναι μόνον η ιστορία του Τύπου και ο ίδιος ο Τύπος είναι ιστορία, ιστορικό υλικό, ιστορικό τεκμήριο και χρονογραφία του καιρού του και του τόπου του»3. Ο ελληνικός Τύπος κάνει τα πρώτα του βήματα το Η πρώτη περίοδος, ο ελληνικός προεπαναστατικός Τύπος φτάνει έως το Ακολουθεί ο Τύπος στον επαναστατικό αγώνα, από το 1821 έως το 1828, ενώ στο ελεύθερο ελληνικό κράτος, από το 1828 έως σήμερα, ο Τύπος χωρίζεται σε επιπλέον υποκατηγορίες ανάλογα με τις εκάστοτε- πολιτικές κυρίως- συνθήκες. Έχουμε τον Τύπο κατά την περίοδο της βασιλείας του Όθωνα ( ), τον Παραταξιακό Τύπο ( ), τον παράνομο- μυστικό Τύπο στην Κατοχή ( ), τον Τύπο στον εμφύλιο 2 Σκλαβούνης Ν. Γιώργος, Ιστορία του τύπου (Αθήνα 1995), σελ.23 Βρανούσης Λέανδρος, Εφημερίς: Η αρχαιότερη ελληνική εφημερίδα που έχει διασωθή Βιέννη (Αθήνα 1995) τόμος α, σελ

8 8 πόλεμο ( ), τον Τύπο στην περίοδο της Δικτατορίας ( ), τον Τύπο στην μεταπολίτευση (1974-σήμερα). Η προεπαναστατική περίοδος του ελληνικού Τύπου, που μελετάται στην παρούσα εργασία, καλύπτει συνολικά μία περίοδο περίπου 30 ετών ( ). Κατά την διάρκεια αυτή, οι Έλληνες ζουν υπό διαφορετικές συνθήκες: α') μία μεγάλη μερίδα ζει κάτω από τον τουρκικό ζυγό, β') μία μικρότερη σε ημιαυτόνομο καθεστώς στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και τέλος γ') μία συνεχώς αυξανόμενη στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού. Οι πρώτες ελληνικές εφημερίδες που εμφανίστηκαν στα τέλη του 18ου αιώνα αποτέλεσαν ουσιαστικά το τελευταίο στάδιο μίας μακραίωνης περιόδου που σημαδεύτηκε από ιστορικές και κοινωνικές εξελίξεις: ξεκίνησε από την ανάπτυξη της ελληνικής τυπογραφίας, συνέχισε με τη διάδοση των ελληνικών βιβλίων και μέσα από τις συνεχείς απαιτήσεις της κοινωνίας για ενημέρωση κατέληξε στον έντυπο Τύπο. Α.3. Από το πρώτο ελληνικό βιβλίο στην πρώτη ελληνική εφημερίδα Η εμφάνιση της τυπογραφίας συντελέστηκε κατά τη μετάβαση της Ευρώπης από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση. Η τυπογραφία υπήρξε ένα νέο μέσο μαζικότερης, γρηγορότερης αλλά και οικονομικότερης αναπαραγωγής κειμένων σε σχέση με την αντιγραφή, συμβάλλοντας στις διαδικασίες που οδήγησαν στην βελτίωση του πνευματικού επιπέδου των λαών της Ευρώπης αλλά και στην ταχύτερη εξέλιξη της επιστήμης4. Η Βενετία που ήταν τότε σε πλήρη οικονομική και πολιτικοκοινωνική ακμή υποδέχτηκε τη νέα ανακάλυψη του Γουτεμβέργιου και ανέπτυξε την τυπογραφική τέχνη. Εκεί, με το ζωτικό και δυναμικό ελληνικό στοιχείο, μόλις το 1486, έγινε η πρώτη προσπάθεια να ασχοληθούν οι Έλληνες με την τυπογραφία5. Βασικό χαρακτηριστικό του ελληνικού βιβλίου ήταν πως αναπτύχθηκε σύμφωνα με τα πρότυπα και τις ανάγκες της Δύσης, επειδή ακριβώς γεννήθηκε στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού. Οι Έλληνες της διασποράς, λόγω ιστορικών συνθηκών, έμελλαν να διαδώσουν τη τυπογραφία στον υπόδουλο Ελληνισμό. Από τα πρώτα έντυπα που κυκλοφόρησαν ήταν εκδόσεις αρχαιολογικών συγγραμμάτων από τους πρεσβευτές της ουμανιστικής κίνησης της εποχής σε συνεργασία με τους Έλληνες λόγιους που είχαν καταφύγει στη Δύση. Έπειτα, τον 16ο, 17ο και κυρίως τον 18ο αιώνα, αναπτύχθηκε η ελληνική τυπογραφία και χάρη στη σύνδεση της με 4 Μπώκος Γεώργιος, Τα πρώτα ελληνικά τυπογραφεία στο χώρο της «καθ ημάς Ανατολής» ( ), (Αθήνα 1998), σελ.7 5 Στάικος Σπ. Κωνσταντίνος, Χάρτα της ελληνικής τυπογραφίας: η εκδοτική δραστηριότητα των Ελλήνων και η συμβολή τους στην πνευματική αναγέννηση της Δύσης, (Αθήνα 1989), σελ. μθ

9 9 τον υπόδουλο Ελληνισμό και στο εμπορικό της δίκτυο, το ελληνικό βιβλίο βρήκε ανοιχτούς δρόμους προς τις ευρύτερες αγορές. Όλη η ορθόδοξη Ανατολή τροφοδοτούνταν από το ελληνικό βιβλίο, οδηγώντας σε μεγάλη ακμή τις εκδοτικές επιχειρήσεις που ασχολούνταν με αυτό. Εκτός από τη Βενετία, η οποία συγκέντρωνε ισχυρό ελληνικό στοιχείο λόγω των εμπορικών της σχέσεων με την Ανατολή6, σημαντικό κομμάτι των ελληνικών εκδόσεων κατά την προεπαναστατική περίοδο υπήρξαν οι εκδόσεις της Λειψίας. Η μεγάλη αυτή γερμανική πόλη της Σαξονίας, που φιλοξενούσε μία αρκετά μεγάλη ελληνική παροικία, αναδείχτηκε σε ευρωπαϊκό επίπεδο ως ένα σημαντικότερα τυπογραφικά εκδοτικά μέρη, χάρη κυρίως στις συνθήκες ελευθεροτυπίας για κάθε είδους εκδόσεις που επικρατούσαν εκεί 7. Από τα τέλη του 18ου αιώνα η ελληνική τυπογραφία στην Βενετία αρχίζει να παρακμάζει μαζί με την εκεί ελληνική κοινότητα. Η επιβολή καθολικής λογοκρισίας οδηγεί σε μαρασμό της εκδοτικής δραστηριότητας. Έκτοτε, η ελληνική τυπογραφία θα βρει νέους δρόμους και σε άλλα ευρωπαϊκά κέντρα, ένα από τα οποία υπήρξε η Βιέννη, που θα διαδραματίσει ένα σημαντικό ρόλο στην παραγωγή του ελληνικού βιβλίου8. Ουσιαστικά, από τις μεγάλες ελληνικές παροικίες του εξωτερικού, αυτή της Βιέννης θα διαδεχθεί την Βενετία σε υπεροχή για την ελληνική τυπογραφία. Εκεί υπήρχαν αρκετά τυπογραφεία που άνηκαν σε αυστριακούς ιδιοκτήτες και τύπωναν ελληνικά βιβλία, όπως αυτά των Θωμά Τράτνερ, Ιωσήφ Μπαουμάιστερ και Ιωσήφ Κούρτζβεκ. Το πρώτο τυπογραφείο ελληνικής ιδιοκτησίας ιδρύθηκε στη Βιέννη το 1791 από τον Ζακύνθιο Γεώργιο Βεντότη9. Ονομαζόταν «Ελληνική τυπογραφία» και ήταν εγκατεστημένο στην κεντρική οδό Alten Fleinschmarkt Nr680 της ελληνικής παροικίας της Βιέννης. Ο Βεντότης αντιλαμβανόμενος το ρόλο της τυπογραφίας στα δύσκολα εκείνα χρόνια έδωσε όλη του την ενέργεια στην έκδοση βιβλίων παρά τις μεγάλες οικονομικές δυσκολίες, ενώ υπήρξε ο πρώτος που επιχείρησε την έκδοση ελληνικής εφημερίδας το Η διάρκεια του πρώτου αυτού ελληνικού τυπογραφείου ήταν βραχύβια καθώς το έκλεισαν οι αυστριακές αρχές μετά από διαμαρτυρίες των Βιεννέζων. Τον Βεντότη δυστυχώς πάνω στην ακμή της ηλικίας του και της εκδοτικής του δραστηριότητας, τον βρήκε ο θάνατος. Τέσσερα χρόνια από την ίδρυση του τυπογραφείου του, το Φεβρουάριο του 1795, το παραχώρησε στους τυπογράφους Jgnaz Mayer 6 Κοντοσόπουλος Γ. Νικόλαος, Τα εν Βιέννη τυπογραφεία Ελληνικών Βιβλίων κατά την Τουρκοκρατίαν (Αθήνα 1954), τόμος 58ος, σελ Σκιαδάς Ε. Νίκος, Χρονικό της Ελληνικής τυπογραφίας: Σκλαβιά- Διαφωτισμός- Επανάσταση (Αθήνα, 1976), τόμος α, σελ Μπώκος, ό.π., σελ.19 9 Μορφωτικό Ίδρυμα ΕΣΗΕΜΘ, Οι πρωτοπόροι Έλληνες δημοσιογράφοι Μαρκίδες Πούλιου: εκδότες της πρώτης ελληνικής εφημερίδας. Βιέννη (Θεσσαλονίκη 2008), σελ

10 10 και Johann Obendorger κλονισμένος από τη σοβαρή κατάσταση της υγείας του. Τον Νοέμβριο του ίδιου έτους σε ηλικία μόλις 38 ετών άφησε την τελευταία του πνοή στο Γενικό Νοσοκομείο της Βιέννης. Το τυπογραφείο όμως που σε όλη τη διάρκεια των προεπαναστατικών ελληνικών χρόνων στέφτηκε με τη μεγαλύτερη δόξα ήταν αυτό των Σιατιστινών βιβλιοπωλών, τυπογράφων και εκδοτών αδερφών Μαρκιδών Πούλιου, τον Πούλιο ή Πούπλιο Μαρκίδη Πούλιο και τον Γεώργιο Μαρκίδη Πούλιου. «Το τυπογραφείο αυτό έχει μεγάλη σημασία για την ιστορία του ελληνικού βιβλίου, της ελληνικής δημοσιογραφίας και του ελληνικού διαφωτισμού» 10. Άνηκε στον νομοδιδάσκαλο και παιδαγωγό Ιωσήφ Baumeister και σ' αυτό εργάζονταν τα δύο αδέλφια ως τυπογράφοι. Είχε ιδρυθεί το 1782 και είχε προαναγγελθεί στο κοινό με σχετική αγγελία στην εφημερίδα «Wienez Zeitung» (Νο54) (βλ. Παράρτημα 1). Η αγγελία συνάντησε τη θερμή υποδοχή του κοινού και το τυπογραφείο έγινε ιδιαίτερα δημοφιλές στους κόλπους των Ελλήνων, κερδίζοντας την εμπιστοσύνη τους. «Η ανανέωση της τυπογραφίας και το κύρος του ιδρυτήεκδότη ήταν η καλύτερη εγγύηση»11. Τη διεύθυνση του ανέλαβαν το 1792 οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου όταν ο ιδιοκτήτης του προσλήφθηκε ως οικοδιδάσκαλος των πριγκίπων του αυστριακού θρόνου. Στο τυπογραφείο τους εκδόθηκε η πρώτη σωζόμενη ελληνική εφημερίδα, η «Εφημερίς», την επιμέλεια της οποίας είχαν τα δύο αδέρφια. Συνολικά, από την πρώτη εμφάνιση του ελληνικού βιβλίου έως την Επανάσταση του 1821 υπολογίζονται συνολικά περίπου εκδόσεις (από αντίτυπα περίπου η καθεμία) ελληνικών βιβλίων. Βέβαια τα βιβλία αυτά δεν «καταναλώνονταν» μόνο από τους Έλληνες των παροικιών του εξωτερικού. Μεταφέρονταν στο υπόδουλο Γένος είτε μέσω του εμπορικού δικτύου απευθείας από τα μέρη παραγωγής είτε μέσω των Ελλήνων της διασποράς. Επιπλέον έφταναν στους γειτονικούς λαούς, κυρίως τους χριστιανούς της ΝΑ Ευρώπης και της Εγγύς Ανατολής. «Ο Νέος Ελληνισμός υπήρξε, στην περίπτωση τούτη, ο ευνοημένος της Ιστορίας: Η προγονική του κληρονομία, πρώτα απ όλα, «μέγα αγαθό και πρώτο» παιδεία και γλώσσα με αδιάσπαστη ιστορική συνέχεια και με οικουμενική ακτινοβολία η γλώσσα του γλώσσα της παιδείας, γλώσσα της Εκκλησίας, γλώσσα των εμπορικών συναλλαγών, γλώσσα διεθνικής κοινωνίας σε όλη την έκταση της ελληνορθόδοξης Ανατολής η ιστορική του μνήμη και η Ορθοδοξία συνεκτικός δεσμός και μεσσιανική προσδοκία.( ).Ο Νέος Ελληνισμός... όχι μονάχα βρέθηκε με παιδεία, με γλώσσα, με βιβλία, αλλά, ανεβαίνοντας και πάλι στο προσκήνιο της Ιστορίας, έγινε χειραγωγός και όλων 10 Λάιος Γεώργιος, Οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου ο Γεώργιος Θεοχάρης και άλλοι σύντροφοι του Ρήγα: Ανέκδοτα έγγραφα από τα Αρχεία της Βιέννης (Αθήνα 1958), σελ Σκιαδάς, ό.π., τόμος α, σελ. 123

11 11 των συνυπόδουλων λαών στην κοινή πορεία προς την πνευματική αφύπνιση και την εθνική χειραφέτηση»12. Η πρώτη ελληνική τυπογραφία είχε μία πολύ σπουδαία αποστολή: να συμβάλει στο διαφωτισμό του υπόδουλου Γένους και συμπίπτει χρονικά με τη διάλυση του βυζαντινού κράτους, σημείο σημαντικό στην διαμόρφωση και την εξέλιξή της. Τα ελληνικά βιβλία, τυπωμένα κατά βάση στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού συνετέλεσαν στην πνευματική αφύπνιση των υποδούλων, υπηρέτησαν ανάγκες μόρφωσης και επικοινωνίας των Ελλήνων και συνέβαλαν ιδεολογικά στην Επανάσταση του «Προ της Επαναστάσεως του 1821 ουδέν υπήρχεν εν τη κυρίως Ελλάδι τυπογραφείον, επομένως ούτε βιβλία, ούτε εφημερίδες εδημοσιεύοντο. Την έλλειψιν ταύτην ανεπλήρουν εν μέρει τα εις άλλας τουρκικάς επαρχίας, εν Επτανήσω και εν τη Ευρώπη συστηθέντα υπό ελλήνων και φιλελλήνων ευάριθμα τυπογραφεία, εν οις ετυπούντο διδακτικά και εκκλησιαστικά βιβλία, και τινα περιοδικά φιλολογικά συγγράμματα»13. Άλλωστε, η οθωμανική αυτοκρατορία δεν αποτελούσε, την εποχή εκείνη, πρόσφορο έδαφος για την έκδοση μίας ελληνικής εφημερίδας, αλλά ούτε και υπήρχαν εκεί τυπογραφεία που θα στήριζαν μία τέτοια προσπάθεια14. Ωστόσο, τον 18ο αιώνα οι εξελίξεις της εποχής και κυρίως η ανάγκη για επίκαιρα δημοσιεύματα που αφορούσαν πρόσφατα γεγονότα γίνεται ολοένα και πιο επιτακτική. Η ανάγκη ενός ελληνικού δημοσιογραφικού οργάνου στα τέλη του 18ου αιώνα έχει φτάσει. Οι προϋποθέσεις για την παραγωγή και τη διανομή μίας εφημερίδας είναι ευνοϊκές: ανθηρές και ώριμες για ένα τέτοιο έντυπο ελληνικές εκδοτικές επιχειρήσεις υπάρχουν στον εκτός συνόρων οθωμανικής αυτοκρατορίας χώρο και το δίκτυο διανομής τυπογραφικών προϊόντων είναι οργανωμένο και ευρύ. Ο ελληνικός Τύπος γεννήθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα, όχι πολύ αργά σε σχέση με άλλους λαούς. Το 1784 γίνεται το ξεκίνημα με την εφημερίδα του Γεώργιου Βεντότη και το 1791 καρποφορεί η προσπάθεια για έκδοση ελληνικής εφημερίδας με τους τυπογράφους αδερφούς Μαρκίδες Πούλιου. Ο Γεώργιος Βεντότης, εκδότης και τυπογράφος «όςτις εμαθητεύθη εν Ιταλία ειδήμων της ελληνικής, λατινικής, Γαλλικής και ιταλικής γλώσσης»» 15, υπήρξε ο εμπνευστής της πρώτης ελληνικής εφημερίδας. Η διάρκεια της παρθενικής αυτής προσπάθειας υπήρξε βραχύβια με αποτέλε12 Βρανούσης, Εφημερίς ό.π., τόμος α, σελ & 33 Φωστηρόπουλος Κώστας, Περί του ελληνικού τύπου- Notice pur la presse Hellenique (Αθήνα 1873), σελ Παπαλεξάνδρου Θ. Κωνσταντίνος, Φρούρια Ελευθερίας: Ο ελληνικός τύπος προ και κατά την Επανάστασιν του 21 (Αθήνα 1971), σελ Ζαβίρας Ι. Γεώργιος, Νέα Ελλάς Ή Ελληνικόν Θέατρον (Αθήνα 1972), σελ

12 12 σμα να μην έχει διασωθεί κανένα φύλλο. Παραμένει μέχρι σήμερα άγνωστος ο τίτλος της αλλά και το πως κατάφερε να πάρει το προνόμιο 16 έκδοσής της ο Βεντότης. Οι μόνες πληροφορίες από τις αυστριακές αρχειακές πηγές μας ενημερώνουν πως κυκλοφόρησε τον Ιούνιο-Ιούλιο 1784 στη Βιέννη από το Γεώργιο Βεντότη και τυπώθηκε στο τυπογραφείο του Baumeister. Από τους πρώτους που φανέρωσαν την ύπαρξη ελληνικής εφημερίδας πριν από την «Εφημερίδα» των αδελφών Μαρκίδων Πούλιου υπήρξε ο Γεώργιος Ζαβίρας, όπου αναφερόμενος στην σύλληψη των συντρόφων του Ρήγα λέει χαρακτηριστικά: «...μεταξύ δε των την άδικον ταύτην ποινήν αποφυγόντων αλλ' εν εξορία όντων εισί και οι γνωστοί μαρκίδες πούλιου ό,τε πούλιος και Γεώργιος σιατιστείς οίτινες μετά τον Γεώργιον βενδότην πρώτοι εν βιέννη τυπογραφίαν συνέστησαν και πολλάς ωφιλίμους βίβλους ετύπωσαν, και εφημερίδας δημοσίους δι' ωφέλειαν του γένους εξέδωκαν...»17. Από τα αρχεία των αυστριακών αρχών που πρώτος βρήκε και δημοσίευσε ο Γιώργος Λάιος, μαθαίνουμε πως οι λόγοι διακοπής του συγκεκριμένου φύλλου προέρχονται από τις παρεμβάσεις του Mεγάλου Bεζύρη προς τις αυστριακές αρχές. Εκφράζοντας την ανησυχία του για το περιεχόμενο της «Εφημερίδας» που θα ενημέρωνε τους υπηκόους της Υψηλής Πύλης για θέματα δυσάρεστα ενδεχομένως προς την οθωμανική διοίκηση, ο Χαμίτ Πασάς ζήτησε την άμεση διακοπή της εφημερίδας αφού στις αρχές της κυβέρνησής του συμπεριλαμβανόταν «να κρατή τον λαόν εις άγνοιαν, να αποτρέπη την προσοχήν του από τας κρατικάς υποθέσεις και να του αποκρύπτη παν ό,τι συζητείται εν Ευρώπη δια το Τουρκικόν Κράτος, δια τους κυριάρχους του και δια τους επισημοτέρους υπουργούς του»18. Την απαίτηση αυτή της Υψηλής Πύλης σπεύδει αμέσως να ικανοποιήσει ο αυστριακός πρεσβευτής στην Τουρκία Ιησουίτης βαρώνος Φον Herbert Rathkeal. Στην επίσημη έκθεση του προς τον Καγκελλάριο Kaunitz στις 25/6/1784 εκφράζει τον σεβασμό του στους νόμους περί ελευθεροτυπίας, αλλά διατυπώνει την πρόταση να απαγορευθεί ή τουλάχιστον να ανασταλεί η ελληνική εφημερίδα του Βεντότη, αφήνοντας να εννοηθεί πως πρόκειται για επιθυμία του Χαμίτ Πασά και θα μπορούσε να γίνει με πολλά ανταλλάγματα. Βέβαια τις πραγματικές προθέσεις και αντιλήψεις του τις εξέφρασε στο έγγραφο που έστειλε στον Αντικαγκελλάριο Philipp Cobenzl ομολογώντας πως ο νόμος περί ελευθεροτυπίας δεν πρέπει να ισχύσει και πως πρέπει να απαγορευθεί η έκδοση της εφημερίδας για τους εξής λόγους: 16 Το προνόμιο συνίστατο κυρίως στο γεγονός ότι επέτρεπε την αποστολή των αντιτύπων της εφημερίδας μέσω του κρατικού ταχυδρομείου. Αλλιώς η διανομή τους στους συνδρομητές θα ήταν ιδιαίτερα δυσχερής, έως αδύνατη. Μάλιστα τα ταχυδρομεία της εποχής δεχόταν την καταβολή συνδρομών για λογαριασμό του εκδότη. 17 Ζαβίρας, ό.π., σελ Λάιος Γεώργιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης: από του 1784 μέχρι του 1821 (Αθήνα, 1961), σελ. 18

13 13 «1. διότι το ρητόν «ουδείς κανών άνευ εξαιρέσεως» είναι τόσον αρχαίον όσον και αληθές, και εις την πολιτικήν αι εξαιρέσεις είναι και πρέπει να είναι όσαι και αι νόμιμοι περιπτώσεις, 2. διότι εις την προκειμένην περίπτωσιν η παύσις της ελληνικής εφημερίδος δεν πρόκειται να είναι τελειωτική, και 3. διότι ουσιαστική ελευθεροτυπία δεν υπάρχει ούτε δύναται να υπάρξη, επειδή παρ' όλας τας γενομένας μεταρρυθμίσεις δεν επετεύχθη ουδέ εν βήμα προς το πολυθρύλλητον αυτό κεφάλαιον της ελευθερίας του ανθρώπου»19. Ακολουθεί σειρά αλληλογραφίας μεταξύ του υπουργείυ Εσωτερικών, του υπουργείου Εξωτερικών, της Διοίκησης της Κάτω Αυστρίας και της Αστυνομίας σχετικά με την εφημερίδα και τη συνέχιση ή μη της κυκλοφορίας της, καθώς και τον εκδότη της 20.Τελικά, παρότι η Διοίκηση της Κάτω Αυστρίας σε έκθεση της με βάση τις πληροφορίες που έλαβε από την αστυνομία (βλ. Παράρτημα 2) τηρεί ευνοϊκή θέση απέναντι στην ελληνική εφημερίδα, δεν κατάφερε να σταματήσει την απόφαση για την παύση της έκδοσής της. «Χάριν λοιπόν των υψηλών συμφερόντων του Αυστριακού Κράτους, ελησμονήθησαν αι φιλελεύθεροι επαγγελίαι του Αυτοκράτορος Ιωσήφ Β και η προσωρινή αναστολή της εκδόσεως της πρώτης ελληνικής εφημερίδος κατέστη οριστική παύσις, προς μεγάλην λύπην των Ελλήνων και μερικών ξένων» 21. Οι λόγοι που ο Μέγας Βεζύρης επιθυμούσε και τελικά κατάφερε την παύση της έκδοσης δε διαφέρουν με εκείνους, σύμφωνα με τους οποίους οι βασιλείς αλλά και οι ισχυροί στην Ευρώπη με δυσκολία έδιναν άδεια έκδοσης εφημερίδας. Η δυσπιστία και η εχθρότητα με την οποία έβλεπαν τον Τύπο πήγαζε από το γεγονός ότι πίστευαν πως η ενημέρωση των λαών για τις πράξεις και τις σκέψεις της κυβέρνησης αλλά και η κρίση για αυτές δεν συμφέρει όσους κυριαρχούν. Έτσι και στην περίπτωση του Μεγάλου Βεζύρη η κοινωνική λειτουργία που ξεκίνησε να παρέχει ο Τύπος θα αποτελούσε κίνδυνο και όπλο κατά οποιουδήποτε απολυταρχικού καθεστώτος. Γράφει σχετικά ο Αυστριακός ιστορικός J. H. Faber: «η ελληνική εφημερίδα που άρχισε να εκδίδεται στη Βιέννη, απαγορεύτηκε από το Σουλτάνο, γιατί επήγαινε στην Κωνσταντινούπολη και άρχισαν να την διαβάζουν και οι ίδιοι οι Τούρκοι, πράγμα που αντέβαινε προς τον νόμο του Μωάμεθ»22. Χαρακτηριστική η έκφραση που χρησιμοποιεί ο Ιωάννης Pezzl γραμματέας του Καγκελαρίου von Kaunitz για να περιγράψει την αξία της πρώτης αυτής προσπάθειας των Ελλήνων να αποκτήσουν εφημερίδα, η οποία «καταπνίγηκε» από την Υψηλή 19 Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ Παπαλεξάνδρου ό.π., σελ Παπαλεξάνδρου ό.π., σελ Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ

14 14 Πύλη: «Δυστυχισμένοι Έλληνες, πόσο μακριά βρίσκεσθε από τους προγόνους σας!». 23 Πληροφορίες αναφέρουν πως η εφημερίδα είχε προλάβει να αποκτήσει ήδη ένθερμους αναγνώστες όταν σταμάτησε η λειτουργία της. Ωστόσο οι πιέσεις από την Υψηλή Πύλη ήταν μεγάλες και το πρώτο εγχείρημα ναυάγησε γρήγορα και προς μεγάλη απογοήτευση των Ελλήνων και φιλελλήνων της Ευρώπης, η εφημερίδα σταμάτησε. Έτσι «η δήθεν εξυπηρέτησις των υψίστων κρατικών συμφερόντων της Αυστρίας και της Τουρκίας, εν τη πραγματικότητα όμως εξυπηρέτησις αντιδραστικών αντιλήψεων και αδυναμιών ωρισμένων υπουργών, κατέπνιξε την πρώτην χελιδόνα της ελληνικής δημοσιογραφίας»24. Ωστόσο η μεγάλη ανάγκη των Ελλήνων της Βιέννης για μία εφημερίδα γραμμένη στη γλώσσα τους παραμένει μεγάλη και αποδεικνύεται από τις επανειλημμένες αιτήσεις προς τις αυστριακές αρχές μετά την παύση της εφημερίδας του Βεντότη. Τελικά, μερικά χρόνια αργότερα, το 1791, οι τυπογράφοι αδερφοί Μαρκίδες Πούλιου εκδίδουν την πρώτη, μέχρι σήμερα, σωζόμενη ελληνική εφημερίδα με τον τίτλο «Εφημερίς», που κυκλοφόρησε για επτά χρόνια και διέκοψε την κυκλοφορίας της λόγω των πιέσεων των αυστριακών αρχών και της σύνδεσης των εκδοτών της με τα επαναστατικά σχέδια του Ρήγα. Η πρώτη αυτή πετυχημένη προσπάθεια έκδοσης ελληνικής εφημερίδας αναλύεται διεξοδικά στο δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας. Πάντως, από τα κέντρα της ελληνικής διασποράς, η Βιέννη γίνεται η κοιτίδα του ελληνικού Τύπου, όπου το καθεστώς ήταν ευνοϊκότερο, ειδικά σε σχέση με αυτό της Bενετίας, όπου η λογοκρισία δεν ευνοεί την πραγματοποίηση τέτοιου είδους εγχειρημάτων. Α.4. Βιέννη: Λίκνο της ελληνικής δημοσιογραφίας Η Βιέννη στα τέλη του 18ου αιώνα ήταν πρωτεύουσα μίας μεγάλης και ισχυρής αυτοκρατορίας που απλωνόταν στην κεντρική Ευρώπη και τη Βόρεια Βαλκανική. «Μωσαϊκό εθνοτήτων η επικράτειά της κατ' ανάγκην ουδέτερη και ανεκτική η στάση της απέναντι των διαφόρων δογμάτων, εθνοτήτων και γλωσσών»25. Χαρακτηρίστηκε επάξια από τον μεγάλο Έλληνα διαφωτιστή Αδαμάντιο Κοραή ως «το εργαστήριον της νέας των Γραικών Φιλολογίας». Είναι γεγονός πως η αυστριακή πρωτεύουσα από τα τέλη του 18ου αιώνα είχε αναδειχτεί σε πνευματικό κέντρο των Ελλήνων. Έμποροι από την υπόδουλη πατρίδα που είχαν εγκατασταθεί ήδη εκεί από τις αρχές του 18ου αιώνα ανέπτυξαν επικερδείς επιχειρήσεις και ήκμασαν. Από αυτούς προέκυψαν υποστηρικτές των γραμμάτων και μαζί τους λόγιοι, που έσπειραν τους 23 Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 16 Σκιαδάς ό.π., τόμος α, σελ Βρανούσης, Εφημερίς ό.π, τόμος α, σελ

15 15 πρώτους καρπούς για την εθνική απελευθέρωση. «Αθορύβως και ησύχως οι εν Βιέννη την τυραννίαν των δεσποτών του Τουρκικού κράτους διαφεύγοντες ομογενείς και βελτίωσιν της εαυτών επιζήσαντες τύχης, άμα τη εγκαταστάσει αυτών εσκέφθησαν πρωτίστως περί συμπήξεως εθνικού κέντρου, και επέτυχον μετ επιμόνους προσπάθειας και απεριγράπτους μόχθους την ίδρυσιν Ελλην. Κοινότητος και ναού»26. Η οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη των Ελλήνων στη Βιέννη, την ανέδειξαν ως την πρωτεύουσα της πνευματικής τους δραστηριότητας. Οι εκδοτικές τους δραστηριότητες αναπτύσσονταν με γοργούς ρυθμούς, ενώ από το 1781 επιτράπηκε η ελεύθερη διακίνηση και κυκλοφορία των βιβλίων. «Είναι η Βιέννη της εποχής της Μαρίας Θηρεσίας, όπου ολόκληρο το εμπόριο της Ανατολής βρισκόταν στα χέρια των ελληνικών εταιριών της αυστριακής πρωτεύουσας. Σχεδόν όλοι οι Έλληνες κατοικούσαν στην καρδιά της Βιέννης: στο Φλάϊσμαρκτ, το Στάϋρεχοφ, στην «οδό του ωραίου φανού» (Σενλατερνγκάσσε), στους παλαιότατους αυτούς δρόμους που περικλείουν τις αναμνήσεις της Βιέννης των ρωμαϊκών χρόνων»27. Στην ελληνική παροικία της Βιέννης, που στο τέλος του 18ου αιώνα απαριθμούσε περίπου Έλληνες, αναπτύχθηκε έντονη πολιτιστική και πνευματική δραστηριότητα. Εκπρόσωποι μίας άλλης, νέας τάξης πραγμάτων, οι Έλληνες εκτός της οθωμανικής αυτοκρατορίας μορφώνονται, ευημερούν και κάποιοι από αυτούς επιστρέφουν στην πατρίδα τους μεταφέροντας εκτός από πλούτο, νέες ιδέες και αντιλήψεις για τη ζωή, την πολιτική και την κοινωνία. Σταδιακά αποκτούν, με μεγάλη προσπάθεια, εμπορικά, δικαστικά, εκκλησιαστικά και σχολικά προνόμια. Σε πολλούς μάλιστα από αυτούς δίδεται δικαίωμα ιθαγένειας και σε αρκετούς τίτλοι ευγενείας. Ωστόσο, «τα προνόμια εκείνα δεν ήσαν δείγματα γενναιοδωρίας ή ανταλλάγματα αυθορμήτου αναγνωρίσεως εκ μέρους των εστεμμένων της Αυστρίας, αλλ' ήσαν μάλλον αποκτήματα αλλεπάλληλων θυσιών και διεκδικήσεων και ενίοτε επιδεξίου χειρισμού και σθεναράς στάσεως εκ μέρους των Ελλήνων έναντι των εκάστοτε κρατούντων»28. Σε κάθε περίπτωση πάντως συνέβαλαν δραστικά στην οικονομική και πνευματική ανάπτυξη των Ελλήνων της Αυστρίας. Μέρος της ανάπτυξης και της προόδου του Ελληνισμού της διασποράς αποτέλεσε η εμφάνιση και η ανάπτυξη της ελληνικής τυπογραφίας, η οποία συνδέθηκε άρρηκτα με τον αγώνα διεκδίκησης δικαιωμάτων και διαφωτισμού. «Η επίδραση του ελληνικού τύπου της Βιέννης είναι πολύ σημαντική κι έπαιξε έναν ξεχωριστό ρόλο στη διαμόρφωση των ελληνικών πολιτικών 26 Ευστρατιάδης Σωφρόνιος, Ο εν Βιέννη ιερός ναός του Αγίου Γεωργίου: και η κοινότης των Ελλήνων Οθωμανών υπηκόων (Αλεξάνδρεια 1912), σελ.1 27 Καρυκόπουλος Πάνος, 200 χρόνια ελληνικού Τύπου (Αθήνα 1984), σελ Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 7

16 16 πραγμάτων, τόσο σ αυτή τη χώρα, όσο και στην υπόδουλη πατρίδα». Πέρα από τις χερσαίες και 29 ποτάμιες εμπορικές της αρτηρίες, την πλούσια ενδοχώρα που την περιέβαλε και την σημαντική αγορά των γειτονικών παραδουνάβιων ηγεμονιών, αυτό που καθιστούσε το έδαφος της Βιέννης πρόσφορο για την ανάπτυξη της ελληνικής τυπογραφίας υπήρξε το πνεύμα του «φωτισμένου δεσποτισμού» που διέκρινε την Μαρία Θηρεσία και τον Ιωσήφ Β της Αυστρίας. «Το πνεύμα αυτό, γνωστό ως «Ιωσηφ[ιν]ισμός», αποκρυσταλλώθηκε σε δύο ιστορικά Διατάγματα του Ιωσήφ Β, που επισημοποιούσαν την «ανεξιθρησκεία» και την «ελευθεροτυπία» (1781). Και τα δύο ήταν βασικής σημασίας για τους Έλληνες, σε μια εποχή που ο Καθολικισμός θεωρούσε «σχισματικούς» τους Ορθοδόξους και «αιρετικά» τα βιβλία τους. Η «ελευθεροτυπία» αυτή πέρα από τον τομέα των θρησκειών και των δογμάτων, άνοιγε οπωσδήποτε ευρύτερους ορίζοντες και στον γενικώτερο χώρο των ιδεών»30. Α.5. Ελληνικές παροικίες του εξωτερικού: οικονομική ανέλιξη και φορείς νέων ιδεών Από την άλωση της Πόλης αλλά κυρίως τους δύο τελευταίους αιώνες πριν την έκρηξη της Επανάστασης του 1821, παρατηρούνται σημαντικές μετακινήσεις πληθυσμών μέσα στον βαλκανικό- και όχι μόνο- χώρο. Οι μετακινήσεις αυτές είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία παροικιών κυρίως έξω από τα Βαλκάνια και κατ' επέκταση την επαφή των πληθυσμών αυτών με άλλα κράτη, προηγμένα πολιτικά και οικονομικά. Αρκετοί ήταν οι Έλληνες, ειδικά της Μακεδονίας, που περνώντας από τον Δούναβη, εγκαταστάθηκαν στην Ουγγαρία και την Αυστρία σχηματίζοντας ισχυρές παροικίες στην αρχή με το εμπόριο και μετά με τη ναυτιλία. Επίσης βρίσκουμε πολλούς Δυτικομακεδόνες να μετακομίζουν στο Βελιγράδι και τη Τεργέστη, όπου αναπτύχθηκαν εξίσου σημαντικές ελληνικές παροικίες 31. «Υπήρξε σαφής φιλελευθέρα διάθεσις εις πνεύματα περισσότερον προωδευμένα, που είτε ανεζήτησαν διά της φυγής τόπους σταδιοδρομίας μακράν της τυραννίας είτε εκινήθησαν από τάσιν αντιδράσεως κατά της δουλείας, κατέφυγον εις την Κεντρικήν Ευρώπην, προς αναζήτησιν καλύτερων συνθηκών εργασίας και διαβιώσεως. Έτσι εδημιουργήθη το ρεύμα της αποδημίας, προς λύτρωσιν από τα δεινά της τυραννίας»32. Ως Τούρκοι υπήκοοι, οι Έλληνες έμποροι μπορούσαν να μπαίνουν ελεύθερα στην 29 Σκιαδάς, ό.π., τόμος α, σελ Βρανούσης, Εφημερίς ό.π., τόμος α, σελ Παπανδριανός Ι. Ανδριανός, Άγνωστοι Δυτικομακεδόνες απόδημοι στο Βελιγράδι και στην Τεργέστη 1826 και 1845 (Θεσσαλονίκη 1999), σελ Ζαβίρας, ό.π., σελ. ΙΧ 30

17 17 Ουγγαρία κατά την τουρκοκρατία της χώρας για 150 χρόνια ( ). Μάλιστα, ερευνητές κάνουν λόγο για 30 και άλλοι για 100 ελληνικές παροικίες που δημιουργήθηκαν στην Ουγγαρία τον 18ο αιώνα. Εκτός από τον τομέα του εμπορίου, όπου μεγαλούργησαν, διακρίθηκαν σε τομείς της κοινωνικής ζωής αλλά και στον πολιτισμό. «Στην Ουγγαρία ( ) οι εκεί Έλληνες συνετέλεσαν κυρίως στην ανάπτυξη του εμπορίου και έπαιξαν ηγετικό ρόλο στη γέννηση του πρώιμου καπιταλισμού και στην οικονομική εξέλιξη της χώρας. ( ) Το όνομα gorog (Έλληνας) εσήμαινε έμπορος και γενικά άνθρωπος εύπορος. Αλλά και σε άλλους τομείς της κοινωνικής ζωής διεκρίθησαν οι έποικοι Έλληνες. Μερικοί ανήλθαν σε ανώτερες δημόσιες θέσεις, άλλοι απέκτησαν τίτλους ευγενείας και άλλοι έγιναν πολιτιστικοί φορείς και στους λοιπούς λαούς της Βαλκανικής»33. Μαζί με την Ουγγαρία, ειδικά από τις αρχές του 18ου αιώνα, αναπτύσσεται και στην Αυστρία ελληνική παροικία, που έμελε να γίνει μία από τις μεγαλύτερες αλλά και τις πλουσιότερες. «Μάλιστα στο τέλος του 18ου αιώνα έγινε εμπορικό κέντρο του έξω Ελληνισμού. Θεσσαλοί, Ηπειρώτες, Μακεδόνες και νησιώτες, ήσαν ακουστοί για τις εμπορικές και τραπεζικές επιχειρήσεις τους»34. Ταυτόχρονα, τις εμπορικές συμφωνίες που ακολούθησαν τις συνθήκες ειρήνης μεταξύ της Υψηλής Πύλης και της Αυλής του Αψβούργων διεξήγαγαν έμπειροι έμποροι Έλληνες, Αρμένιοι και Εβραίοι και όχι οι, άπειροι εμπορικά, Οθωμανοί και Αυστριακοί. Η ίδρυση της Εμπορικής Εταιρίας της Ανατολής το 1719 και η σταδιακή αύξηση των εμπορικών συναλλαγών ενδυνάμωσαν την ελληνική παροικία στη Βιέννη, που αποτελούνταν κυρίως από Μακεδόνες. Αξίζει να σημειωθεί ότι αρκετοί Σιατιστινοί εισήγαγαν προϊόντα στη Βιέννη από την πατρίδα τους πρωταγωνιστώντας στις εμπορικές συναλλαγές μεταξύ Ανατολής και Μεσευρώπης. Εκτός από τα μακεδονικά προϊόντα που μεταφέρονταν διά ξηράς, όπως μαλλί, βαμβάκι, κρόκος, κόκκινο και άσπρο νήμα, μαροκινό, γουναρικά και δέρμα, στέλνονταν κι άλλα προϊόντα όπως μαλλί από καμήλα, καφές, μπαχαρικά, αρώματα σταφίδες, σύκα, κρασί, ελαιόλαδο, εσπεριδοειδή κι άλλα είδη από την Ανατολή. «Το εμπόριο μεταξύ Αυστρίας και Τουρκίας επήρε τόση ανάπτυξη κατά τον 18ον αιώνα, ώστε παρέστη ανάγκη να δημιουργηθή μια ειδική δημοσία υπηρεσία για τον έλεγχο και την ομαλή διενέργεια των εμπορικών πράξεων σχετικά με τα είδη της Ανατολής»35. Ένα επιπλέον ενδεικτικό στοιχείο της σημαντικής ελληνικής κοινότητας της Αυστρίας αποτελεί το γεγονός πως στις αρχές του 19ου αιώνα λειτουργούσαν στη Βιέννη δύο ελληνορθόδοξες εκκλησίες, αυτή της Αγίας Τριάδος και του Αγίου Γεωργίου. Ενώ, η πρώτη ανώνυμη εταιρία που 33 Λάιος Γεώργιος, Η Σιάτιστα και οι εμπορικοί οίκοι Χατζημιχαήλ και Μανούση (Θεσσαλονίκη 1982), σελ. 62 Κορδάτος Γιάννης, Ιστορία της νεώτερης Ελλάδας (Αθήνα 1957), τόμος α, σελ. 212, 223, Λάιος, Η Σιάτιστα.ό.π., σελ

18 18 ιδρύθηκε στην πρωτεύουσα της Αυστρίας ήταν ελληνική («Schwarz & Co.= του Μαύρου(Σβάρτς) και Σία»). Έλληνες κυριαρχούσαν, λοιπόν, στο εμπόριο εντός και εκτός της οθωμανικής αυτοκρατορίας, εξάγοντας πρώτες ύλες και εισάγοντας δυτικά προϊόντα και αποικιακά είδη. «Η ελληνική γλώσσα έγινε η Lingua franca του βαλκανικού εμπορίου και ιδρύθηκαν ελληνικές εμπορικές παροικίες σε όλη τη Μεσόγειο, τα Βαλκάνια, την Κεντρική Ευρώπη και τη Νότια Ρωσία, ακόμα και στην Ινδία»36. Οι εύρωστοι έμποροι δυσανασχετούσαν, από τη μία, με την αυθαιρεσία και τις συνθήκες ζωής στην οθωμανική αυτοκρατορία, αλλά από την άλλη, δε μπορούσαν εύκολα να εγκαταλείψουν την ευημερία που είχαν αποκτήσει μέσα σ αυτήν. Ωστόσο, η συμβολή τους στην ανάπτυξη της προσπάθειας για εθνική απελευθέρωση, αν και έμμεση, αναδείχτηκε πολύ μεγάλης σημασίας. «Στους εμπόρους οφείλεται η παροχή της υλικής βάσης στην πνευματική αναγέννηση των τριών τελευταίων δεκαετιών του ΙΗ' και των δύο πρώτων του ΙΘ' αιώνα, η οποία αποτέλεσε τόσο ζωτικό παράγοντα στην ανάπτυξη μιας εθνικής συνείδησης και στην επίγνωση μιας ιδιαίτερης ελληνικής και όχι απλώς ορθόδοξης χριστιανικής ταυτότητας»37. Παρότι κατά την Τουρκοκρατία, η γνώση για τον αρχαίο ελληνικό κόσμο ήταν άγνωστη, κάτω από την επιρροή της Δύσης ξεκίνησαν οι πρώτοι λόγιοι και διανοούμενοι να συνειδητοποιούν τη βαριά κληρονομιά που κουβαλούσαν, καθολικά αποδεκτή από τον πολιτισμένο κόσμο. Από τα τέλη του 18ου αιώνα μέχρι τις αρχές του 19ου, σταδιακά μερίδα των Ελλήνων απέκτησε εθνική συνείδηση και δυσανασχετούσε όλο και περισσότερο με τη συνέχιση της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Υπήρχαν, ωστόσο, αρκετά προνομιούχα στρώματα στην οθωμανική αυτοκρατορία, όπως οι Φαναριώτες, η Εκκλησία, οι έμποροι και οι άρχοντες, που δεν ταυτίζονταν με το εθνικό κίνημα. Επίσης η αμόρφωτη λαϊκή μάζα δε γινόταν κοινωνός του εθνικού ενθουσιασμού που εξέφραζαν οι διανοούμενοι από τις ελληνικές παροικίες της διασποράς. Η εθνική συνείδηση ήταν ασαφής και ο στόχος εναντίον των Οθωμανών άρχισε να μορφοποιείται στα τέλη του 18ου αιώνα. Σταδιακά σταδιακή η προετοιμασία για τον ένοπλο αγώνα, αλλά σύντομα «η Μεγάλη Ιδέα μετατράπηκε σε «συγκολλητική ταινία» των διαφόρων παρατάξεων του Γένους»38. Ο τουρκικός ζυγός δεν επέτρεπε την ανάπτυξη φιλελευθέρων ιδεών που θα οδηγούσαν στην ανάπτυξη του Τύπου εντός της ελληνικής επικράτειας. Οι ιδέες του Διαφωτισμού, με τις οποίες ήρθαν σε επαφή οι Έλληνες λόγιοι της Δύσης, δεν έγιναν εύκολα αποδεκτές από το σύνολο 36 Clogg Richard, Συνοπτική Ιστορία της Ελλάδας (Αθήνα 1995), σελ. 25 Clogg, ό.π., σελ Μυστακίδου Αικατερίνη, Η Μεγάλη Ιδέα στον Τύπο του Γένους (Αθήνα 2004), σελ

19 19 του Ελληνισμού, ούτε διέθεταν γενικό χαρακτήρα. Οι παραδοσιακές πρακτικές και προσανατολισμοί της εκπαίδευσης έδειξαν εξαιρετικές αντοχές στις προσπάθειες αντικατάστασής τους και ασφαλώς η αντίδραση των φορέων τους ήταν έντονη. Οι περιπέτειες πολλών Ελλήνων διαφωτιστών σε ελληνικά σχολεία της εποχής είναι τα τεκμήρια της επώδυνης προσπάθειας των Ελλήνων λογίων για τον αναπροσανατολισμό της εκπαίδευσης (Βλ. σχετικά παραδείγματα όπως η εξορία του Ψαλίδα ή ο διωγμός του Κωσταντά από ορφανοτροφείο της Αίγινας 39). Η αντίδραση αυτή οφειλόταν κυρίως στην άγνοια και την αμάθεια των φορέων της παραδοσιακής ιδεολογίας και ενισχυόταν από τη μακραίωνη καχυποψία της Ανατολικής Εκκλησίας προς τη Δύση. Κατά τη διάρκεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας, άλλωστε, υπήρξε ύφεση στην παιδεία και την εκπαίδευση οι οποίες περιορίστηκαν κυρίως σε θέματα σχετικά με τη θρησκεία, τη θεολογία και τη Λειτουργική. Κατά τον Δημαρά, αυτό επέφερε μια μοιρολατρική στάση απέναντι στον κατακτητή και συντηρούσε ακόμη και στα κατώτερα στρώματα του λαού την καχυποψία και την εχθρότητα προς τη Δύση και σε κάθε τι δυτικότροπο, όπως επίσης και απέναντι σε καθετί «ελληνικό»40. Ταυτόχρονα, η Εκκλησία συσπείρωνε κάτω από την σκέπη της όλους τους ορθόδοξους λαούς της οθωμανικής αυτοκρατορίας και αποτελούσε τον επίσημο συλλογικό φορέα τους απέναντι στην οθωμανική εξουσία. Η φιλελεύθερη πολιτική, που ενστερνιζόταν ο Διαφωτισμός και προωθούσαν οι Έλληνες λόγιοι της διασποράς, δεν ήταν η τελική πολιτική επιλογή που επιβλήθηκε από τις προστάτιδες δυνάμεις και οι περισσότεροι από τους λόγιους εκπροσώπους του είτε απομακρύνθηκαν από τις σχολές που δίδασκαν (Γρηγόριος Κωνσταντάς) είτε είδαν τα βιβλία τους να καίγονται δημόσια (Κοραής). Οι περιπτώσεις των θρησκευτικών διώξεων του Θεόφιλου Καΐρη, του Ανδρέα Λασκαράτου και του ποιητή Παναγιώτη Συνοδινού συνιστούν τεκμήρια μιας αναζωπύρωσης της δίωξης της θρησκευτικής ετεροδοξίας, μακράν των επιδιώξεων του Διαφωτισμού περί απελευθέρωσης από τον θρησκευτικό φανατισμό 41. Στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν σταδιακά στους κόλπους του Ελληνισμού τα κοινωνικά, οικονομικά και εκπαιδευτικά δεδομένα άρχισαν να αλλάζουν ποιοτικά και ποσοτικά και διοχετεύθηκαν σ' αυτούς τα κηρύγματα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης, η επίσημη Εκκλησία στην εισαγωγή των νέων αυτών ιδεών στάθηκε επιφυλακτική, αν όχι αρνητική. Έτσι ερμηνεύεται πιθανώς και η καταδίκη του Ρήγα Βελεστινλή από τις εκκλησιαστικές αρχές, ακόμη και μετά θάνατον. Ωστόσο, οι μεγάλες και αναπτυγμένες ελληνικές παροικίες του εξωτερικού, που είχαν 39 Κιτρομηλίδης Μ. Πασχάλης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός (Αθήνα 1996), σελ Δημαράς Θ. Κωνσταντίνος, Νεοελληνικός Διαφωτισμός (Αθήνα 2002), σελ Κιτρομηλίδης, ό.π., σελ

20 20 αναπτυχθεί τόσο εμπορικά όσο και πνευματικά, έδωσαν τη «χείρα βοηθείας» που χρειαζόταν ο υπόδουλος λαός. Με την πεποίθηση πως η πνευματική και ηθική προετοιμασία που θα οδηγούσε στην απελευθέρωση του Γένους θα προηγούνταν της ένοπλης εξέγερσης και θα περνούσε μέσα από την διάδοση της παιδείας, εργάστηκαν προς αυτόν τον σκοπό. Η έναρξη της ελληνικής δημοσιογραφίας συμπίπτει με το έντονο πάθος των Ευρωπαίων για απελευθέρωση των υπόδουλων λαών και για ατομική ελευθερία, ενώ επιπλέον τρέφεται από αισθήματα φιλελληνισμού. Θεωρούσαν υποχρέωση τους προς την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα να την βοηθήσουν να απελευθερωθεί μέσω της πληροφόρησης που προσέφεραν οι εφημερίδες. Αλλά δεν ήταν μόνο οι Ευρωπαίοι που θεωρούσαν ιστορικό τους καθήκον να βοηθήσουν τους Έλληνες που βρίσκονταν υπό τον τούρκικο ζυγό, αλλά και οι Έλληνες του εξωτερικού, ειδικά οι λόγιοι, που επηρεασμένοι από τις ιδέες του Διαφωτισμού προετοίμαζαν το έδαφος ώστε να αφυπνιστεί πνευματικά και οι ιδεολογικά το Γένος. Άλλωστε, το γεγονός πως ζούσαν εκτός οθωμανικής αυτοκρατορίας, οδηγούσε τους Έλληνες των παροικιών να έχουν την εικόνα του «φοβερού Τούρκου», που είχε καλλιεργηθεί στη Δύση. Αυτό οδηγούσε σε έναν ανόθευτο πατριωτισμό που μετατρεπόταν συχνά σε μίσος προς τον κατακτητή συναισθήματα που ενδυναμώνουν την εθνική υπεροχή και συνείδηση42. Α.5. Νεοελληνικός διαφωτισμός Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός αποτέλεσε ένα ιδεολογικό, φιλολογικό, γλωσσικό και φιλοσοφικό ρεύμα με σκοπό τη μεταφορά ιδεών και αξιών στο υπόδουλο ελληνικό Γένος από τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, του οποίου θεωρείται παρακλάδι. Μάλιστα, ο ίδιος όρος προέρχεται από τη μετάφραση των αντίστοιχων όρων της αγγλικής («Enlightenment»), γερμανικής («Aufklärung») και ιταλικής («Illuminismo») γλώσσας. Συγκεκριμένα, Διαφωτισμός εννοείται η πνευματική κίνηση που συντελέστηκε στη Δυτική Ευρώπη στα τέλη του 17ου αιώνα, με βασικούς στόχους τη λύτρωση του ανθρώπινου πνεύματος από τις προλήψεις, τις δεισιδαιμονίες, την αυθεντία του κράτους και της Εκκλησίας και την επικράτηση του ορθού λόγου, της πνευματικής ελευθερίας, της ανεξιθρησκίας και του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η ιδεολογία του Διαφωτισμού πηγάζει από τις ιδέες και τις αξίες που διαμορφώθηκαν από την παιδεία της βορειοδυτικής Ευρώπης κατά τον 18ο αιώνα, πριν από τη Γαλλική Επανάσταση43. Η απαρχή αυτής της νέας ιδεολογίας εντοπίζεται στον αρχαιοελληνικό Μυστακίδου, ό.π., σελ. 15 Κιτρομηλίδης, ό.π., σελ. 9

21 21 στοχασμό, τον οποίο οι εκπρόσωποί της μελέτησαν σε βάθος, αλλά στηρίχθηκε κυρίως στις σύγχρονες επιστημονικές ανακαλύψεις, με χαρακτηριστικούς εκπρόσωπους τον Γαλιλαίο και τον Νεύτωνα. Σκοπός των Ευρωπαίων διαφωτιστών υπήρξε η ενίσχυση του σύγχρονου πνεύματος ενάντια στις κατεστημένες ιδέες της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας, του δογματισμού, της άγνοιας και της προκατάληψης. Η πλήρης αμφισβήτηση των καθιερωμένων αυθεντιών, ο προβληματισμός γύρω από τη φύση, τις πηγές και τα όρια της γνώσης, η πίστη στην ανθρώπινη δυνατότητα παραγωγής γνώσης, ο ορθός λόγος και ο ελεύθερος στοχασμός αποτέλεσαν τα βασικά στοιχεία, στα οποία διαμορφώθηκε το ιδεολογικό πλαίσιο του κινήματος του Διαφωτισμού44. Οι ιδέες αυτές διαχύθηκαν στους κόλπους του Ελληνισμού, όταν διαμορφώθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες στις αρχές του 18ου αιώνα με την ανάθεση της εξουσίας των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών σε Έλληνες ηγεμόνες και αργότερα, το 1774, με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή. Κατά τον Κοραή, δύο ήταν τα θεμελιώδη γεγονότα που επιτάχυναν τις διαδικασίες και εκτόξευσαν τον αναβρασμό στην ελληνική κοινωνία και τα ελληνικά πνεύματα στο τέλος του 18ου αιώνα: Πρόκειται αφενός για τη νίκη των Ρώσων επί των Οθωμανών στον πόλεμο του , που αποτελούσε έμπρακτη επιβεβαίωση της αδυναμίας της οθωμανικής αυτοκρατορίας, δείχνοντας εμφανώς τη δυνατότητα της ελευθερίας και αφετέρου η Γαλλική Επανάσταση, με τις μεγάλες νίκες του γαλλικού έθνους στη μάχη για την κατάκτηση της πολιτικής ελευθερίας στο εσωτερικό της χώρας αλλά και τη διάδοση των αρχών επανάστασής του στην υπόλοιπη Ευρώπη, εκφράζοντας την αναγκαιότητα του Διαφωτισμού στους λαούς που αγωνίζονταν για την ελευθερία45. Η περίοδος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού διακρίνεται για την ενεργοποίηση της ελληνικής κοινωνίας, διανοουμένων, εμπόρων, κληρικών, κ.ά., προς την κατεύθυνση της καλλιέργειας της παιδείας. Μάλιστα ξεκίνησε σε περιοχές της Δύσης όπου άκμαζε το ελληνικό στοιχείο σε διάφορους τομείς δραστηριότητας. Οι Έλληνες ομογενείς των οργανωμένων παροικιών της Ευρώπης έγιναν οι κύριοι φορείς της διαφωτιστικής αυτής προσπάθειας, χρηματοδοτώντας σχολεία και εκδόσεις βιβλίων, χορηγώντας ικανά χρηματικά ποσά για σπουδές στο εξωτερικό και καθιστώντας ουσιαστικά τους εαυτούς τους φορείς της εκπαιδευτικής ανανέωσης. Ήταν, άλλωστε, οι άνθρωποι που παρακολουθούσαν από κοντά όλες τις αλλαγές που συντελούνταν στη σκέψη, τις ανακαλύψεις πάνω στις νέες τεχνικές και εντόπισαν τις ιδεολογικές Δημαράς, ό.π., σελ. 5-6 Κιτρομηλίδης, ό.π., σελ

22 22 αρχές πάνω στις οποίες πραγματοποιήθηκε η Γαλλική Επανάσταση. Αυτό το κοινωνικό και πολιτικό γεγονός δανείζει τις αρχές στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Είναι ταυτόχρονα και η εποχή που η Ευρώπη ανακαλύπτει τον φιλελευθερισμό και την ανάγκη της αυτοδιάθεσης των λαών. Οι Έλληνες της Δύσης αντιλαμβάνονται πως μόνο με την πνευματική αναγέννηση των υποδούλων θα μπορέσει να ωριμάσει η ιδέα της Επανάστασης. Μέσα σε αυτά τα δεδομένα πολλοί μορφωμένοι Έλληνες συμμετείχαν στην διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού, που προσαρμόστηκαν στις ανάγκες του υπόδουλου Γένους. Τα υπάρχοντα μέσα εκπαίδευσης, όπως οι σχολές, οι ακαδημίες και τα ελληνικά τυπογραφεία, συνετέλεσαν με τη σειρά τους στις διαδικασίες της αφομοίωσης και ενδεχομένως της μετάλλαξης των ιδεών. Στις ίδιες περιοχές υπήρχε οικονομική ανάπτυξη, με αποτέλεσμα να γνωρίσει ιδιαίτερη άνθηση η παιδεία. Ένα συνεχώς αυξανόμενο ρεύμα για την κατάκτηση της γνώσης είχε ξεκινήσει. Λόγιοι από τις παροικίες του εξωτερικού επιστρέφουν στα εδάφη της οθωμανικής αυτοκρατορίας για να διοχετεύσουν τις ιδέες της ελευθερίας 46. Οι ιδέες αυτές ταξιδεύουν παράλληλα με το εμπόριο. Οι Έλληνες μαζί με προϊόντα εισάγουν πια και ιδέες. Έμποροι και λόγιοι ήρθαν σε επαφή με το ευρωπαϊκό πνεύμα και μεταφράστηκαν σε σύντομο χρονικό διάστημα στην ελληνική γλώσσα τα έργα του Λοκ, του Καρτέσιου, του Ρουσό, του Λάιμπνιτς και του Βολταίρου. Επίσης, εντός της οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι έμποροι και οι καπεταναίοι φέρνουν την πεποίθηση ότι η παιδεία μπορεί να γίνει φορέας καλύτερης και ελεύθερης ζωής, ενώ παράλληλα αναζητούν νέους διδάσκαλους για την εκπαίδευση των παιδιών τους47. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπως και ο δυτικοευρωπαϊκός, εναντιώνεται στο πολιτικό, κοινωνικό και θρησκευτικό κατεστημένο της εποχής του. Ζητά παιδεία για όλους και απαλλαγή του ανθρώπου από την πρόληψη και τη δεισιδαιμονία. Παρουσιάζει ωστόσο δυο σημαντικές διαφορές: Ως ιδεολογικό ρεύμα απευθύνθηκε σε υπόδουλους και συνεπώς το κύριο αίτημά του υπήρξε η απελευθέρωση τους. Από την άλλη, η παραγωγή της ιδεολογίας του Νεοελληνικού Διαφωτισμού φαίνεται πως υπήρξε έργο μεμονωμένων προσωπικοτήτων, σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε στην υπόλοιπη Ευρώπη. Σε κάθε περίπτωση, στον τομέα της παιδείας εναπόθεσαν οι Έλληνες με πρωτεργάτη τον Κοραή- ένα μεγάλο μέρος των ελπίδων τους για απελευθέρωση. Το βάρος του εκσυγχρονισμού της εκπαίδευσης και του διανοητικού βίου ανέλαβαν οι λόγιοι της περιόδου μέσω της στροφής προς την κλασική αρχαιότητα αλλά και της επαφής με τον στοχασμό, τις ανακαλύψεις και τα επιστημονικά επιτεύγματα της δυτικής Ευρώπης. Έτσι, η στροφή της Σκιαδάς, ό.π., τόμος α, σελ. 21 Δημαράς, ό.π., σελ

23 23 νεοελληνικής σκέψης προς τα αρχαία κείμενα υπήρξε το μέσο για την εθνική αυτοσυνειδησία, ενώ η «μετακένωση», σύμφωνα με τον Αδαμάντιο Κοραή, των επιτευγμάτων της ευρωπαϊκής σκέψης και επιστήμης στον υπόδουλο Ελληνισμό της Ανατολής αναπροσανατόλισε το περιεχόμενο και τους στόχους της ελληνικής εκπαίδευσης 48. Αποτέλεσμα της ενεργοποίησης αυτής ήταν η ποσοτική και ποιοτική αύξηση των ελληνικών σχολείων. Πολλοί δάσκαλοι εισήγαγαν νέες μεθόδους διδασκαλίας και δίδαξαν τις νέες ανακαλύψεις της επιστήμης, ενώ άλλοι μετέφρασαν βιβλία στην Ελληνική με παρόμοιο περιεχόμενο. Η εισαγωγή στην ελληνική εκπαίδευση επιστημονικών γνώσεων και μεθόδων αντικατόπτριζε ακριβώς τις αλλαγές στο διανοητικό πεδίο και φανέρωνε την αποδέσμευση σε μεγάλο βαθμό της ελληνικής σκέψης από τον εναγκαλισμό της παραδοσιακής θρησκευτικής ιδεολογίας. Κυρίως στις πρώτες δύο δεκαετίες του 19ου αιώνα, περίοδο κορύφωσης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, οι πνευματικές εκδηλώσεις ήταν σε μεγάλη έξαρση, εξαιτίας της εμφάνισης μεγάλων μορφών των γραμμάτων, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Νεόφυτος Δούκας, ο Άνθιμος Γαζής, ο Κωνσταντίνος Οικονόμος, ο Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος, ο Θεόφιλος Καΐρης, ο Μεθόδιος Ανθρακίτης, ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ, ο Δημήτρης Καταρτζής-Φωτιάδης κ. ά. Συμπερασματικά, ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός ως πνευματικό κίνημα αντλεί την καταγωγή του από τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. Παρουσιάζει, ωστόσο, ιδιαιτερότητες εξαιτίας των ιδιαίτερων κοινωνικών, πολιτικών και ιστορικών συνθηκών που χαρακτήριζαν τον Ελληνισμό εκείνης της περιόδου. Οι Έλληνες λόγιοι, παρά το γεγονός ότι αντιμετώπισαν την αντίδραση των φορέων της κατεστημένης ιδεολογίας, ανταποκρίθηκαν στο έργο της διαφώτισης των Ελλήνων. Όχι μόνο κατόρθωσαν να αφυπνίσουν το πνεύμα της αρχαιοελληνικής παράδοσης φέρνοντας στο προσκήνιο τις αρχές και τα ιδεώδη του κλασικού πολιτισμού, αλλά έγιναν και φορείς πρόσληψης της νεωτερικής φιλοσοφίας. Με αυτόν τον τρόπο, διεκδικήθηκε μεταγενέστερα κυρίως η νομιμότητα του αιτήματος αναδημιουργίας του εθνικού κράτους. Στην πορεία του Νεοελληνικού Διαφωτισμού τέθηκαν επίσης ζητήματα και προβλήματα που ταλαιπώρησαν για πολλά χρόνια την ελληνική παιδεία, μεταδόθηκαν νέες γνώσεις και ανακαλύψεις της εποχής, ενώ τυπώθηκαν εκατοντάδες πρωτότυπα βιβλία και μεταφράσεις. Η φιλολογική διαμάχη της εποχής με επίκεντρο το γλωσσικό πρόβλημα αντικατοπτρίζει εν μέρει τις πνευματικές αναζητήσεις και τον δυναμισμό, με τον οποίο αντιμετώπισαν οι Έλληνες λόγιοι τα πνευματικά ζητήματα, αλλά και μια πάλη ανάμεσα στα συντηρητικά και τα νεωτερικά ρεύματα 48 Δημαράς, ό.π. σελ. 19

24 24 της ελληνικής κοινωνίας. Β. Ειδησεογραφικά και φιλολογικά φύλλα κατά την προεπαναστατική περίοδο Η έκδοση τόσο δημοσιογραφικών όσο και φιλολογικών φύλλων κυρίως στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού κατά την προεπαναστατική περίοδο υπήρξε μία από τις σημαντικότερες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές δραστηριότητες του Ελλήνων της διασποράς. Ταυτόχρονα, η δημιουργία και η ανάπτυξη του ελληνικού Τύπου, αν και εκτός συνόρων, συνετέλεσε στην ενημέρωση αλλά και την πρόοδο του υπόδουλου Ελληνισμού. «Σ' αυτήν ακριβώς τη δεκαετία ο ελληνικός Τύπος αποκτά εγκυρότητα και χαρακτήρα. Από το γεγονός ότι δημιουργήθηκε μέσα στο φιλελεύθερο, δημοκρατικό κλίμα, διάχυτο στη Δυτική Ευρώπη στο γύρισμα του αιώνα, προορίστηκε να διαδραματίσει ρόλο σημαντικό στην ενημέρωση του ελληνισμού, αλλά και στη διαμόρφωση των νοοτροπιών και των συνειδήσεων, αποβαίνοντας στοιχείο προόδου στη ζωή του έθνους»49. Συνολικά κατά την προεπαναστατική περίοδο κυκλοφόρησαν δέκα ελληνικά δημοσιογραφικά έντυπα, εκτός από τη βραχύβια εφημερίδα του Βεντότη για την οποία δεν έχουμε επιπλέον στοιχεία, εκ των οποίων τα τρία ήταν ειδησεογραφικά: η πρώτη σωζόμενη ελληνική εφημερίδα, η «Εφημερίς» των Μαρκίδων Πούλιου, η βραχύβια «Ειδήσεις διά τα Ανατολικά Μέρη», που την διαδέχτηκε και ο «Ελληνικός Τηλέγραφος», το μακροβιότερο ελληνικό δημοσιογραφικό φύλλο τα υπόλοιπα επτά ήταν φιλολογικά περιοδικά: «Λόγιος Ερμής», «Καλλιόπη», «Μέλισσα», «Μουσείον», «Αθηνά», «Φιλολογικός Τηλέγραφος», και η ανολοκλήρωτη «Ίρις». Τα έντυπα αυτά, που εκδόθηκαν εκτός συνόρων της οθωμανικής αυτοκρατορίας, δεν είχαν σαφή στόχο εξαρχής την ενεργοποίηση του υπόδουλου Ελληνισμού που θα οδηγούσε σταδιακά στην εθνική ανεξαρτησία. Πρωταρχικός σκοπός των εκδοτών και των λογίων αποτέλεσε η πνευματική και πολιτική διαπαιδαγώγηση του Γένους, καθώς και η βελτίωση του μορφωτικού του επιπέδου, που αργότερα θα του εμφυσούσε την ιδέα της ελευθερίας. «Δεν έγραψαν άρθρα υπέρ της Επαναστάσεως και σχεδόν δεν ανήγγειλαν τα ένδοξα επιτεύγματα αυτής αι εκδοθείσαι εις ξένας χώρας ελληνικαί εφημερίδες. Αλλά έφερον εις πνευματικήν επαφήν τους διεσκορπισμένους εις διαφόρους χώρας Έλληνας. Εθεμελίωσαν την μεταξύ των εθνικήν αλληλεγγύην και αμοιβαίαν κατανόησιν. Εμόρφωσαν πνεύματα, εσκόρπισαν και εζωογόνησαν με θαλπωρήν τον σπόρον της Ελευθερίας. Διέδωσαν την παιδείαν, ως απαραίτητον προυπόθεσιν διά να επανακτήση η Ελλάς την αρχαίαν της αλκήν και δόξαν. Αφύπνισαν τας ψυχάς και ανέφλεξαν 49 Κουμαριανού Αικατερίνη, Ο ελληνικός προεπαναστατικός τύπος: Βιέννη-Παρίσι ( ) (Αθήνα 1995), σελ. 84

25 25 τας καρδίας, ετοιμάσασαι το Γένος διά την μεγάλην απόφασιν του Σηκωμού. Συνεπώς και αυτών των εφημερίδων η εμφάνισις και δράσις συνάπτεται αδιαρρήκτως με την Επανάστασιν και η ιστόρησις αυτής ανήκει εις την Ιστορίαν της Επαναστάσεως του 1821»50. Τα ελληνικά δημοσιογραφικά φύλλα ιδιαίτερα την περίοδο αποτελούν απόδειξη πως οι Έλληνες της διασποράς, αν και ζούσαν εκτός της οθωμανικής αυτοκρατορίας, προσπαθούσαν να δημιουργηθούν στους κόλπους των υπόδουλων συμπατριωτών τους οι κατάλληλες συνθήκες για την προαγωγή της παιδείας και επιπλέον στη χειραφέτηση του Γένους. Άνθρωποι που είχαν επηρεαστεί από τα δυτικά πρότυπα και είχαν έρθει σε επαφή με τη δυτική παιδεία και σκέψη αποτέλεσαν τις βασικές ομάδες που ανέλαβαν τον σημαντικό αυτό ρόλο. Οι ίδιοι, μάλιστα, είχαν αντιληφθεί από πολύ νωρίς τη σημασία του Τύπου και ήταν πολλές οι περιπτώσεις που λόγω έλλειψης ικανοποιητικού αριθμού συνδρομητών αναλάμβαναν με χορηγίες να βοηθήσουν τα έντυπα να επιβιώσουν. Κατάφεραν έτσι να αποκτήσουν έναν σημαντικό δίαυλο επικοινωνίας με τους συμπατριώτες τους που ζούσαν στην οθωμανική αυτοκρατορία και όχι μόνο. Μπορεί να ξέσπασε διχόνοια ανάμεσα στα έντυπα της εποχής, κυρίως τα φιλολογικά, για το εργαλείο, την γλώσσα της διαπαιδαγώγησης των Ελλήνων. Μπορεί οι διαφορές των εντύπων να ήταν και κοινωνικές. Ωστόσο, στο σύνολό τους, τα έντυπα αυτά συνέβαλλαν σημαντικά στην ενημέρωση των αναγνωστών για τη σύγχρονη πραγματικότητα, για τα αξιόλογα γεγονότα που συνέβαιναν στον κόσμο και βεβαίως τους προσέφεραν το μέσο για να σχηματίσουν οι ίδιοι προσωπική άποψη για την αξία όλων αυτών των γεγονότων. Η συμβολή τους στην αφύπνιση του υπόδουλου Ελληνισμού κατέστη σπουδαία. Όλες οι εφημερίδες και τα περιοδικά που εκδόθηκαν στη Βιέννη και το Παρίσι πριν την έναρξη της Επανάστασης συσπείρωσαν του Έλληνες του Γένους και διαδραμάτισαν αν και έμμεσα τον ρόλο του πολιτικού καθοδηγητή. Ο 18 ος αιώνας που σήμανε την άνοδο της αστικής τάξης στην Ευρώπη και την Αμερική κατέστησε τον Τύπο μέσο Διαφωτισμού και διεκδίκησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ακριβώς επειδή ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός και η εθνική αφύπνιση των Ελλήνων καλλιεργήθηκε στις ελληνικές παροικίες εκτός οθωμανικής αυτοκρατορίας, και ο ίδιος ο Τύπος εξελίχθηκε με βάση τα ευρωπαϊκά πρότυπα 51. «Είναι η εποχή που το πνεύμα κυοφορήσεως και καταξιώσεως της ελληνικής δημοσιογραφίας- το ίδιο και απαράλλακτο με εκείνο της τυπογραφίας (...) δεν είχε διόλου εμπορικά ή βιοποριστικά κίνητρα, αλλά ανέβλυσε από μία βαθύτερη ανάγκη, μία εσωτερική παρόρμηση των λογίων του Παπαλεξάνδρου, ό.π., σελ. 67 Μυστακίδου, ό.π., σελ. 18

26 26 σκλαβωμένου Γένους για την πνευματική παρασκευή της Εθνεγερσίας, την αναζωπύρωση της ελλαδικής συνειδήσεως και όταν ήλθε το πλήρωμα του χρόνου, για την κατοχύρωση των συνταγματικών ελευθεριών. Κοντολογίς η ελληνική δημοσιογραφία δεν ήταν απλώς ο καρδιογράφος της εθνικής και πολιτικής ευαισθησίας της Ρωμιοσύνης, αλλά και ο βηματοδότης της»52. Παρά την αυστηρή αυστριακή λογοκρισία, οι ελληνικές εφημερίδες και τα περιοδικά κατάφεραν να προβάλλουν τις επαναστατικές, εθνικές και πολιτικοκοινωνικές τους απόψεις πολλές φορές με κίνδυνο να διωχθούν και να κλείσουν τα έντυπα τους. Τόσο η θαρραλέα απόφαση των αδερφών Μαρκιδών Πούλιου παρά τη συνεχή παρακολούθηση των αρχών για βιβλία «υπόπτου» περιεχομένου να τυπώσουν και να κυκλοφορήσουν τα επαναστατικά κείμενα του Ρήγα, όσο και η άρνηση της «Καλλιόπης» και του «Λόγιου Ερμή» να δημοσιεύσουν τον αφορισμό του Πατριάρχη αποτελούν φωτεινά παραδείγματα. Άλλωστε αμέσως μόλις ξεκίνησε η Επανάσταση του 1821 δημιουργήθηκαν δημοσιογραφικά φύλλα σε ελληνικό πλέον έδαφος που διακρίθηκαν ιδιαίτερα για το ελεύθερο πνεύμα αλλά και τη δυναμική τους. Το γεγονός αυτό οφείλεται κυρίως στις κινήσεις που πραγματοποιήθηκαν τα προεπαναστατικά χρόνια. Στη νέα αυτή προσπάθεια που έγινε κυρίως συνέβαλαν τα μέγιστα άνθρωποι που είχαν υπηρετήσει τον ελληνικό Τύπο την προηγούμενη περίοδο. Η πείρα τους στάθηκε πολύτιμο εργαλείο ώστε να αντιμετωπίσουν με γενναιότητα τα προβλήματα που προέκυπταν στην άσκηση των καθηκόντων τους και τις ενδεχόμενες παρεμβάσεις από την εξουσία. Ήταν οι ίδιοι άνθρωποι που καθιέρωσαν τον Τύπο στη μαχόμενη Ελλάδα δυνατό, ικανό να αντιστέκεται στις πιέσεις της εξουσίας και αξιόπιστο όργανο ενημέρωσης για τους αναγνώστες. Β.1. Ειδήσεις διά τα Ανατολικά μέρη Λίγους μήνες μετά την παύση της «Εφημερίδας» των Μαρκίδων Πούλιου, ο ιερέας και διδάσκαλος Πολυζώης Κοντός από τα Ιωάννινα ζήτησε την άδεια για να ιδρύσει ελληνικό τυπογραφείο στη Βιέννη με σκοπό να εκδώσει ελληνική εφημερίδα. Ωστόσο, οι αυστριακές αρχές απέρριψαν την αίτησή του με σχετικό έγγραφο στις 28/8/1798 αφενός γιατί ήταν πολύ πρόσφατη η υπόθεση της «Εφημερίδας» και αφετέρου γιατί ο Κοντός χαρακτηριζόταν ως γαλλόφιλος. Ακολούθησε ένα μεγάλο διάστημα που δεν υπήρχε καμία ουσιαστική κίνηση για έκδοση εφημερίδας από τους Έλληνες στη Βιέννη. Ο μαρτυρικός θάνατος του Ρήγα και η καταδίωξη τόσο πολλών ανθρώπων δεν ενθάρρυνε μια τέτοια προσπάθεια. Ωστόσο, η έκδοση μίας ελληνικής 52 Καρυκόπουλος, ό.π., σελ. 7

27 27 Ειδήσεις διά τα Ανατολικά μέρη

28 28 εφημερίδας που θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντα τόσο των Ελλήνων όσο και των Αυστριακών γινόταν όλο και πιο επιτακτική, γι' αυτό έπρεπε να ξεπεραστεί κάθε καχυποψία προς τους Έλληνες υποψήφιους εκδότες από τον κρατικό μηχανισμό και την αστυνομία. Έτσι έξι χρόνια μετά την παύση της «Εφημερίδας» ο Ηπειρώτης λόγιος και κληρικός Νεόφυτος Δούκας ζήτησε από τις αυστριακές αρχές άδεια για να εκδώσει εφημερίδα (βλ. Παράρτημα 3). Στη συνέχεια η αυστριακή κυβέρνηση ζήτησε την γνώμη της Δημαρχίας της Βιέννης για το θέμα, η οποία αφού πληροφορήθηκε από το Γερμανικό Πρακτορείο Εφημερίδων πως δεν υπάρχει καμία αντίρρηση από επαγγελματικής πλευράς, επέτρεψε την έκδοσή της (βλ. Παράρτημα 4). Από τα έγγραφα των αυστριακών πηγών πληροφορούμαστε πως η Κυβέρνηση της Κάτω Αυστρίας υπέβαλε με έγγραφο της στις 11/9/1804 στην Αυλική καγκελαρία την αίτηση του Δούκα. Εκείνη ζήτησε (4/10/1804) τη γνώμη της Αστυνομίας, που ήταν υπεύθυνη για την λογοκρισία. Ο πρόεδρος της Αστυνομίας Sumeraw, με έγγραφό του στις 17/10/1804 ζήτησε περαιτέρω την γνώμη του Κρατικής Καγκελαρίας (Υπουργείου Εξωτερικών), καθώς η εφημερίδα προοριζόταν και εκτός συνόρων και επιπλέον εκφράζει τις επιφυλάξεις του για τον αιτούντα (βλ. Παράρτημα 5). Η απάντηση στην αίτηση του Νεόφυτου Δούκα αργούσε να έρθει και στο μεταξύ στις 31/1/1805 υπέβαλλε αίτηση απευθείας στον αυτοκράτορα Φραγκίσκο Β' για έκδοση εφημερίδας ο Αυστριακός λογοκριτής ελληνικών βιβλίων και διευθυντής λυκείου, Ιωσήφ Φραγκίσκος Χαλλ. Στην αίτηση αυτή εξηγούσε τους λόγους ανάγκης ύπαρξης ενός ελληνικού δημοσιογραφικού οργάνου, ανέπτυσσε ένα προς ένα τα προσόντα του εκδότη και τέλος παρουσίαζε λεπτομερές «σχέδιον εφημερίδος εις νεοελληνικήν γλώσσαν υπό την τίτλον: Ειδήσεις δια την Ανατολήν, ιστορικού, εμπορικού και φιλολογικού περιεχομένου». Η αίτηση του Χαλλ μαζί με το σχέδιό του παραπέμφθηκε στον Πρόεδρο της Αστυνομίας Sumeraw, ο οποίος με έγγραφο του στις 9/2/1805 προς τον Αντικαγκελάριο Cobenzl σημειώνει από την μία πως δεν έχει απάντηση στην αίτηση του Νεόφυτου Δούκα και από την άλλη εξάρει τα προσόντα του Χαλλ, ο οποίος επιπλέον ήταν «γνωστός δια τα αγαθά φρονήματά του, και ως υπάλληλος, κατέχων δύο υπευθύνους δημοσίας θέσεις, είναι άξιος της εμπιστοσύνης του Κράτους»53. Τελικά η Κρατική Καγκελαρία με την απόφασή της επιβεβαίωσε για άλλη μία φορά τη δυσπιστία των αρχών απέναντι στους Έλληνες και με γνωμάτευση του προέδρου της Αστυνομίας περί ακαταλληλότητας του συντάκτη, η προσπάθεια του Νεόφυτου Δούκα, απέβη άκαρπη. Στο μεταξύ, οι ανοιχτοί πόλεμοι με τον Ναπολέοντα στους οποίους βρίσκονταν η αυστριακή κυβέρνηση καθυστέρησαν την απάντηση στην αίτηση του Χαλλ για δύο χρόνια και έτσι 53 Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 77

29 29 εμφανίζεται και τρίτος διεκδικητής της άδειας (24/10/1806), ο γιατρός και λόγιος Δημήτριος Αλεξανδρίδης από τον Τύρναβο, ανιψιός του Άνθιμου Γαζή. Τελικά όμως η άδεια δόθηκε στον Χαλλ: «Κατόπιν της εισηγήσεως της Αστυνομίας, ο Καγκελλάριος ενέκρινε, δια του από 30 Οκτωβρίου 1806 εγγράφου του, την αίτησιν, αποδεχόμενος ότι η έκδοσις τοιαύτης εφημερίδος «δεν είναι απλώς ανεκτή, αλλά και επιθυμητή, διότι δι αυτής θα ηδύνατο ν ασκηθή επωφελής επίδρασις επί των φρονημάτων των Ελλήνων υπηκόων και ταυτοχρόνως να προληφθή η υπ αυτών αγορά ξένων εφημερίδων», συνεφώνησε δε με την εισήγησιν της Αστυνομίας να δοθή η άδεια εις «πρόσωπον απολύτου εμπιστοσύνης», δηλαδή εις τον Χαλλ. Και εχορηγήθη το προνόμιον της εκδόσεως εφημερίδος ισχύος 25 ετών δια του από 21 Απριλίου εγγράφου του Hofkanzlei. Ηκολούθησεν αλληλογραφία δια τον διορισμόν λογοκριτού της εφημερίδος και υπεδείχθη ο Θωμάς Chabert, γραμματεύς του Δικαστηρίου Ευγενών Κάτω Αυστρίας, εις την δικαιοδοσίαν του οποίου υπήγοντο οι εν Αυστρία Έλληνες τουρκικής υπηκοότητος» 54. Τα πάντα ήταν έτοιμα αλλά η έκδοση της εφημερίδας «Ειδήσεις διά τ' Ανατολικά μέρη» καθυστέρησε για τέσσερα χρόνια (1811) κυρίως λόγω της ταραχώδους πολιτικής και πολεμικής κατάστασης στην Ευρώπη από τους ναπολεόντειους πόλεμους. Το πρώτο φύλλο της εφημερίδας κυκλοφόρησε στις 2/7/1811 στη Βιέννη και δεν ανέφερε το όνομα του εκδότη. Ωστόσο, είναι γνωστό πως ιδιοκτήτης και εκδότης ήταν ο Ιωσήφ Χαλλ και συντάκτης ο διδάσκαλος της ελληνικής κοινότητας της Βιέννης Ευφρόνιος Ραφαήλ Πόποβιτς, γιος του επισκόπου Βούδα Διονυσίου Πόποβιτς από την Κοζάνη. Η εφημερίδα κυκλοφορούσε δύο φορές την εβδομάδα- κάθε Τρίτη και Παρασκευή-, με οκτώ σελίδες και διαστάσεις 21x13 εκατοστά. Συνολικά κυκλοφόρησε 52 οκτασέλιδα φύλλα, με τελευταίο αυτό στις 27/12/1811. «Φύλλο περιορισμένης εμβέλειας, τόσο χρονικής όσο και ουσιαστικής, παρουσιάζει ωστόσο ενδιαφέρον για τον τρόπο με τον οποίο ο εκδότης Ιωσήφ Χαλλ αντιλαμβανόταν το έργο του εφημεριδογράφου»55. Πράγματι, ο εκδότης της στο «Σχέδιον εφημερίδος εις νεοελληνικήν γλώσσαν», που κατέθεσε στις αυστριακές αρχές ώστε να εξασφαλίσει την άδεια και το προνόμιο έκδοσης εφημερίδας, υπήρξε ιδιαίτερα προσεκτικός στη διατύπωση της πολιτικής που επρόκειτο να ακολουθήσει με σκοπό να αποφύγει δυσάρεστες παρεμβάσεις και απαγορεύσεις. Ουσιαστικά στην αίτηση του διαχώριζε το περιεχόμενο της εφημερίδας σε τρεις κατηγορίες: τις ιστορικές ειδήσεις, τις εμπορικές και τις φιλολογικές ειδήσεις. Τελικά η θεματολογία του περιορίστηκε σε μία απλή καταγραφή των πολιτικών και των στρατιωτικών γεγονότων στην Ευρώπη αντλώντας Παπαλεξάνδρου, ό.π., σελ. 43 Κουμαριανού, Ο ελληνικός προεπαναστατικός τύπος ό.π., σελ. 62

30 30 πληροφορίες κυρίως από τον «Αυστριακό Παρατηρητή» και την «Εφημερίδα της Βιέννης» και καθησυχάζοντας την αυστριακή λογοκρισία που ήταν ιδιαίτερα αυστηρή. Λίγες ήταν οι εμπορικές ειδήσεις στην εφημερίδα, ακόμα λιγότερες οι φιλολογικές και ελάχιστες οι πληροφορίες για τα Ιόνια νησιά και τις Παρίστριες Ηγεμονίες. Αντίθετα, οι πληροφορίες που έρχονταν από τη Γαλλία και τον Ναπολέοντα ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς και συχνές, γεγονός που εξηγεί το ενδιαφέρον που έδειξε ο Γάλλος αυτοκράτορας για τη συγκεκριμένη εφημερίδα. Σύμφωνα με έγγραφο του αστυνομικού διευθυντή Sieber προς τον υπουργό της αστυνομίας Hager με ημερομηνία 13/11/1811 ο Γάλλος πρεσβευτής στη Βιέννη «έλαβε την εντολήν από τον Αυτοκράτορά του, όπως του αποστείλη όλα τα μέχρι τούδε εκδοθέντα φύλλα της εδώ ελληνικής εφημερίδος και να εξακολουθήση να του αποστέλλη την συνέχειαν και εις το μέλλον»56. Στα φύλλα που εξέδωσε υπάρχει σε τακτική βάση ειδική στήλη για τις τιμές του συναλλάγματος αλλά και το χρηματιστήριο της αυστριακής πρωτεύουσας. Επίσης, συχνή είναι η χρήση νεολογισμών που αφορούσαν είτε πολιτικούς και εμπορικούς όρους είτε χρησιμοποιούνταν για να αποδώσουν έννοιες των κοινωνικών δομών που συντελούνταν στην Δυτική Ευρώπη 57. Το περιεχόμενο της εφημερίδας ωστόσο δεν ανταποκρίθηκε στο αρχικό σχέδιο που είχε υποβάλλει ο Χαλλ, δεν ικανοποίησε το αναγνωστικό κοινό και μετά από πέντε μήνες ανακοινώθηκε πως ο συντάκτης παραιτείται και αναλαμβάνει πλέον άλλος εκδότης. Ο «Λόγιος Ερμής» στο φύλλο του στις 15/11/1811 (βλ. Ερμής ο Λόγιος 15/11/1811, σελ.392) γράφει χαρακτηριστικά: «Ο μέχρι του νυν εκδότης της εφημερίδος «Ειδήσεις δια τα ανατολικά μέρη» παραιτείται κατά το τέλος του έτους και αναλαμβάνει ταύτην άλλος εμπειρότερος εκδότης όστις προς τοις λοιποίς προικισμένος ων με πολλά του πνεύματος αξιόλογα προτερήματα, είναι ικανός και με χάριτας εσωτερικάς να την προικίση και με ένδυμα λαμπρόν και αξιοζήλωτον να την στολίση». Διάδοχος του Πόποβιτς δεν ήταν άλλος από τον Δημήτριο Αλεξανδρίδη, που είχε αιτηθεί ταυτόχρονα με τον Χαλλ άδειας έκδοσης ελληνικής εφημερίδας. Τελικά, οι «Ειδήσεις δια τα ανατολικά μέρη» μετά από έξι μήνες κυκλοφορίας και με τον Αλεξανδρίδη πλέον στο τιμόνι, δίνουν την θέση τους τον Ιανουάριο 1812 σε μία άλλη εφημερίδα που τιτλοφορείται «Ελληνικός Τηλέγραφος». Ωστόσο, η αξία της εφημερίδας «Ειδήσεις δια τα ανατολικά μέρη», παρά τη βραχύβια διάρκειά της και την αμφισβητούμενη λόγω απήχησης ύλη της, είναι σημαντική «διότι εντάσσεται στο δημοσιογραφικό κίνημα των Ελλήνων, στη θέληση και την επιθυμία τους να έχουν 56 Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 80 Δρούλια Λουκία & Κουτσοπανάγου Γιούλα, Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τύπου, : εφημερίδες, περιοδικά, δημοσιογράφοι, εκδότες (Αθήνα 2008), τόμος β, σελ

31 31 δημοσιογραφικό φύλλο στη γλώσσα τους». 58 Β.2. Ελληνικός Τηλέγραφος Ο «Ελληνικός Τηλέγραφος» εγκαινιάζει την έκδοση του στις 3/1/1812 (βλ. Ελληνικός Τηλέγραφος 3/1/1812) με νέο σχήμα, ανανεωμένος τυπογραφικά, αρτιότερος σε εμφάνιση, πλουσιότερος σε ύλη, που την συνοψίζει κάτω από τον υπότιτλο «περιοδική εφημερίς πολιτική, φιλολογική τε και εμπορική», αλλά και με σαφέστερους προσανατολισμούς, σύμφωνα με την προκήρυξη του νέου εκδότη, που ιεραρχεί και οριοθετεί τους στόχους του. «Υπό την διεύθυνσιν του Αλεξανδρίδη, ο οποίος αντικατέστησε τον Πόποβιτς, η εφημερίς έλαβε μεγαλύτεραν ανάπτυξιν και έφθασεν εις ακμήν αξιόλογον»59. Κυκλοφορούσε ως απογευματινή εφημερίδα, κάθε Τρίτη και Παρασκευή, -ενίοτε και Σάββατο ως παράρτημα με τον τίτλο «Παρατηλέγραφος»και η εξαμηνιαία συνδρομή του ανερχόταν σε ένα βασιλικό φλουρί. Ο «Ελληνικός Τηλέγραφος» αποτέλεσε ένα αμιγώς ειδησεογραφικό φύλλο. Στην ύλη του υπήρχαν πολλές οικονομικές ειδήσεις, προσφέροντας στον Έλληνα έμπορο πληροφορίες- και μάλιστα στη γλώσσα του- για τις τιμές των εμπορευμάτων, τις ισοτιμίες των νομισμάτων, τις συμφωνίες των κρατών, τους νόμους του εμπορίου, τις θαλάσσιες και χερσαίες μεταφορές και την αγορά εργασίας, που τον βοηθούν να ασκήσει αποτελεσματικότερα το επάγγελμά του. Έτσι λοιπόν, στις αρχές του 19ου αιώνα οι Έλληνες έμποροι αποτελούσαν ένα τακτικό και μεγάλο αναγνωστικό κοινό της εφημερίδας. Επίσης, ένα σημαντικό μέρος της ύλης της εφημερίδας ήταν οι πολιτικές ειδήσεις, ενώ δε θα μπορούσε να θεωρηθεί ευκαταφρόνητη η φιλολογική της ύλη. «Ο «Ελληνικός Τηλέγραφος είναι εκ των εφημερίδων της Βιέννης η περισσότερον ανταποκρινομένη προς τας σημερινάς αντιλήψεις περί εφημερίδος, ο δε Αλεξανδρίδης είναι ασφαλώς ο κατέχων ισχυρότερον δημοσιογραφικόν τάλαντον».60 Ο εκδότης της εφημερίδας, γνωστό και δραστήριο μέλος της ελληνικής κοινότητας της Βιέννης, κατάφερε να εκδώσει ένα γνήσιο και προσεγμένο ειδησεογραφικό φύλλο, που αποτέλεσε ένα σπουδαίο εργαλείο πληροφόρησης των Ελλήνων του εξωτερικού. Αν και ο «Ελληνικός Τηλέγραφος» ήταν μία κατά βάση πολιτική εφημερίδα, δημοσίευε συχνά φιλολογικές ειδήσεις, επιστολές λογίων, αγγελίες νέων βιβλίων κλπ. (βλ. Ελληνικός Τηλέγραφος επιστολή οικουμενικού Πατριάρχη Ιερεμία 27/3/1812, σελ. 100 και 31/3/1812, σελ. 106, & αγγελία για σύσταση ελληνικής τυπογραφίας στο Ιάσιο, 5/6/1812, σελ. 188 & αγγελία για 58 Κουμαριανού, Ο ελληνικός προεπαναστατικός τύπος ό.π., σελ. 66 Παπαλεξάνδρου, ό.π., σελ Παπαλεξάνδρου, ό.π., σελ

32 32 Ελληνικός Τηλέγραφος

33 33 την έκδοση τόμων της Εγκυκλοπαίδειας του Στέφανου Κομμητά, 12/6/1812, σελ. 196). Αργότερα, μαζί με το ειδησεογραφικό φύλλο ο Δημήτριος Αλεξανδρίδης εγκαινίασε στις 1/1/1817 την κυκλοφορία του εβδομαδιαίου «Φιλολογικού Τηλέγραφου», που κυκλοφορούσε μέχρι το 1821 και ουσιαστικά αποτελούσε το εγκυκλοπαιδικό και φιλολογικό συμπλήρωμα του «Ελληνικού Τηλέγραφου». Αναλυτικά, ο «Φιλολογικός Τηλέγραφος» περιελάμβανε τακτική ενημέρωση για τη βιβλιοπαραγωγή και την ελληνική πολιτιστική κίνηση που συμβαίνει στις κυριότερες εστίες του Ελληνισμού (εκπαιδευτικά θέματα, σύσταση σχολείων, βιβλιοθηκών, θεατρικές παραστάσεις), ωστόσο η έμφαση δίνεται σε θέματα αρχαιολογικά και αρχαιογνωστικά, σε ζητήματα λεξικογραφίας, περιηγητικής φιλολογίας σε συνδυασμό με την εθνογραφία και την τοπογραφία, γεωγραφία και φυσική ιστορία και, όπως διαφαίνεται και στις προγραμματικές δηλώσεις του Αλεξανδρίδη, σε θέματα επιστημονικού προσανατολισμού. Μάλιστα, η χρονική περίοδος που εμφανίζεται ο «Φιλολογικός Τηλέγραφος» συμπίπτει με τη διαμάχη για το γλωσσικό ζήτημα μεταξύ κοραϊστών-αρχαϊστών. Ο εκδότης της εφημερίδας επεδίωξε να διατηρήσει μία σχετική ουδετερότητα στη διαμάχη που ξέσπασε και δε μπλέχτηκε με εμφανή τρόπο σ' αυτήν 61. Αντίθετα, κατάφερε να εκδίδει για χρόνια τον «Ελληνικό Τηλέγραφο» χάρη στη διπλωματική του πανουργία και την πραγματιστική του λογική. Δεν παρασύρθηκε από το κλίμα των φιλολογικών αντιδικιών που σημάδεψαν την εποχή του, αν και ο ίδιος ήταν ικανός φιλόλογος και λόγιος 62. Ταυτόχρονα, ο «Ελληνικός Τηλέγραφος» αποτελεί μία πραγματικά χρήσιμη πηγή που μας πληροφορεί για τη ζωή των Ελλήνων σε μία ιδιαίτερα σημαντική περίοδο στην ιστορία τους δηλαδή τα προεπαναστατικά χρόνια, τα χρόνια του Αγώνα και τα πρώτα χρόνια της ελεύθερης Ελλάδας. Ταυτόχρονα μας βοηθά να μάθουμε όσα διαδραματίζονταν στην Ευρώπη, τα Βαλκάνια και την οθωμανική αυτοκρατορία την ίδια περίοδο. Η ποικιλία και ο πλούτος των περιεχομένων τόσο στον «Ελληνικό Τηλέγραφο» όσο και στον «Φιλολογικό Τηλέγραφο» είναι καθρέφτης της πολυσχιδούς προσωπικότητας του Δημήτριου Αλεξανδρίδη ( ). Γιατρός με σπουδές στην Βιέννη και την Ιένα, είχε αναπτύξει ενδιαφέρον σε θέματα αρχαίας ιστορίας και γεωγραφίας. Η αγάπη του, ωστόσο, για τις ανατολικές φιλολογίες τον ανέδειξαν σε έναν από τους πρώτους Έλληνες ανατολιστές. «Η πνευματική του παραγωγή, σημαντική και πολύπλευρη, αγκαλιάζει τον χώρο της ιστοριογραφίας, της λεξικογραφίας και του επιστημονικού ανατολισμού, με έμφαση στην έκδοση γεωγραφικών κειμένων... Η γλωσσομάθειά του ήταν ευρύτατη»63. Τόσο στον 61 Δρούλια & Κουτσοπανάγου, ό.π., τόμος δ, σελ Βλάχος Νικόλαος, Ο Θεσσαλός λόγιος Δημήτριος Αλεξανδρίδης (Τυρναβίτης) εκδότης του "Ελληνικού Τηλέγραφου" ( ) (Αθήνα 1976), σελ Δρούλια & Κουτσοπανάγου, ό.π., τόμος α, σελ

34 34 «Ελληνικό Τηλέγραφο» αλλά ακόμη περισσότερο στον «Φιλολογικό Τηλέγραφο», ο εκδότης παρακολουθεί με προσοχή κάθε νέα εκδοτική προσπάθεια που αφορά στην Ανατολή, με επίκεντρο τα λεξικά και τις γεωγραφικές μελέτες. Εκτός από την απλή παρουσίαση τους, επιδίδεται στον σχολιασμό τους με σημειώσεις, επεξηγήσεις αλλά και διορθώσεις όταν χρειάζεται64. Η κυκλοφορία του «Ελληνικού Τηλέγραφου» συνάντησε τη θερμή υποδοχή και το έντονο ενδιαφέρον των αναγνωστών, καθώς πολύ σύντομα, μόλις τον Ιανουάριο του 1813 κυκλοφορεί 45 φορές την εβδομάδα, εκτός Κυριακής και εορτών. Ταυτόχρονα, όταν η ύλη το απαιτούσε, κυκλοφορούσε «Παραρτήματα», μία τακτική την οποία είχαν εφαρμόσει και τα άλλα ελληνικά δημοσιογραφικά φύλλα της ίδιας περιόδου. Ωστόσο, συχνά οι οικονομικές δυσκολίες εμπόδιζαν την καθημερινή της έκδοση και η εφημερίδα επανερχόταν στο παλαιότερο μοντέλο της δισεβδομαδιαίας κυκλοφορίας. Πληροφορίες αναφέρουν πως ιδιαίτερα έως το 1815, ο «Ελληνικός Τηλέγραφος», με την υποστήριξη βέβαια των οικονομικά και κοινωνικά εύρωστων Ελλήνων, αποτέλεσε την επίσημη εφημερίδα των ελληνικών παροικιών της Ευρώπης ενώ έφτανε μέχρι την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Από την αρχή της κυκλοφορίας της, η εφημερίδα πολλές φορές κινδύνευσε να κλείσει. Άλλωστε, η πολιτική της αυστριακής κυβέρνηση χαρακτηρίζεται φιλοτουρκική και η καχυποψία προς τους Έλληνες της Βιέννης ήταν έντονη, στοιχεία διόλου ενθαρρυντικά για να επιχειρήσει κανείς την έκδοση μίας εφημερίδας. Σε αυτούς που στράφηκαν εναντίον του «Ελληνικού Τηλέγραφου» συμπεριλαμβάνεται ο Γάλλος Πρόξενος στο Βουκουρέστι Ledoulx που σε αναφορά του προς τον λογοκριτή Κοπιτάρ κατηγορεί την εφημερίδα για το φιλορωσικό της περιεχόμενο και την καθιστά υπεύθυνη για την άσχημη γνώμη που επικρατεί στην Ανατολή για τους Γάλλους. Στην απάντηση του ο λογοκριτής υπερασπίστηκε την εφημερίδα, σημειώνοντας πως το δημοσίευμα στο οποίο αναφερόταν είχε δημοσιευτεί στις ντόπιες εφημερίδες της Βιέννης. Πολλές από τις ειδήσεις που δημοσιεύονταν στον «Ελληνικό Τηλέγραφο» είχαν ως πηγή επίσημα φύλλα της αυστριακής πρωτεύουσας, όπως η «Εφημερίδα της Βιέννης» και ο «Αυστριακός Παρατηρητής» που δημοσιεύονταν το επόμενο πρωί. Μάλιστα το γεγονός αυτό αποτέλεσε αφορμή για να επιβάλει στον «Ελληνικό Τηλέγραφο» ο Μέττερνιχ την πρωινή έκδοση του. Εκτός από τις αυστριακές εφημερίδες, ο Αλεξανδρίδης αντλούσε πληροφορίες και από αγγλικές, γερμανικές και γαλλικές εφημερίδες όπως το «Παρισινό Μόνιτορ». Οι ειδήσεις αποτυπώνονταν χωρίς σχόλια και αναφέρονταν στα σπουδαιότερα ευρωπαϊκά αλλά και 64 Βλάχος, ό.π., σελ. 6-8

35 35 παγκόσμια γεγονότα. Οι ειδήσεις από την οθωμανική αυτοκρατορία ήταν σπάνιες (βλ. Ελληνικός Τηλέγραφος για τη γέννηση του διαδόχου του σουλτάνου 24/01/1812, σελ. 25) και ακόμα σπανιότερες αυτές που αναφέρονται στον υπόδουλο ελληνισμό. Οι τελευταίες συνήθως αφορούσαν ασήμαντες αναφορές πάντα σε σχέση με την τουρκική πολιτική (βλ. καιρικές συνθήκες στα Γιάννενα 17/3/1812, σελ. 87). Μόνο μετά την Επανάσταση ο «Ελληνικός Τηλέγραφος» αναφέρεται διεξοδικά στις εξελίξεις στην Ελλάδα και στην ελληνική πολιτική. Γραμμή του Αλεξανδρίδη ήταν να συμβαδίζει με την επίσημη αυστριακή πολιτική. Μάλιστα πολλές φορές οι ειδήσεις που δημοσιεύονται είναι ευνοϊκές για τους Γάλλους και άλλες φορές για τους Ρώσους. Η στάση του αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί δύσκολη και επικίνδυνη, ειδικά αν αναλογιστεί κανείς πως επρόκειτο για έναν άνθρωπο που ο πατριωτισμός του ενίοτε του στοίχιζε αυστηρές επιπλήξεις εκ μέρους της λογοκρισίας και της αστυνομίας της Αυστρίας. «Ο Αλεξανδρίδης έριχνε στάχτη στα μάτια των Αυστριακών με την δήθεν «ουδέτερη» και «αντικειμενική» στάση του. Όσο όμως και αν απέφευγε τις παγίδες, η κυκλοφορία της εφημερίδας του ήταν ήδη ένα όπλο σημαντικό και αυτό προκαλούσε συνεχή και έντονα διαβήματα της Υψηλής Πύλης προς την Αυστριακή κυβέρνηση, που είχαν σαν συνέπεια την αφύπνιση και δραστηριοποίηση του Μέττερνιχ»65. Σταδιακά η εφημερίδα απέκτησε ευρύ αναγνωστικό κοινό τόσο στους κόλπους των Ελλήνων όσο και των Αυστριακών, γεγονός που όξυνε την δυσπιστία του Μέττερνιχ προς το ελληνικό δημοσιογραφικό αυτό όργανο. Μάλιστα είχε στείλει σχετική πρόταση απευθείας στον Αυτοκράτορα Φραγκίσκο Β ώστε να σταματήσουν την έκδοσή τους ο «Ελληνικός Τηλέγραφος» και ο «Λόγιος Ερμής» επικαλούμενος πως προσφέρουν επαναστατικές αντιλήψεις στους Έλληνες που ήταν ήδη ανήσυχοι και έτρεφαν εχθρικά αισθήματα απέναντι στους Τούρκους και προκαλούν παράπονα στην Υψηλή Πύλη. Εκ μέρους της Αυστριακής Αυτοκρατορίας, επισημάνθηκε πως στα φύλλα ασκείται έντονη λογοκρισία που δεν επιτρέπει δικαιολογημένη αφορμή για παράπονα εκ μέρους της Υψηλής Πύλης και «ο αυτοκράτορας απέρριψε την πρόταση «καθόσον εις τας χώρας Μου ευρίσκεται σημαντικός αριθμός ευπορούντων Ελλήνων, επί των οποίων η παύσις των ανωτέρω εφημερίδων θα επροξένει την χειρίστην εντύπωσιν»66. Κρίσιμη στιγμή για τη συνέχιση της κυκλοφορίας του «Ελληνικού Τηλέγραφου» υπήρξε όταν η αστυνομία της Βιέννης έκανε αιφνιδιαστική έφοδο στο σπίτι του Δημήτριου Αλεξανδρίδη, όπου ανακάλυψε μυστικό πιεστήριο. Ακολούθησε μακροσκελής αναφορά του αστυνομικού Βλάχος, ό.π., σελ. 25 Σκιαδάς, ό.π., τόμος α, σελ. 143

36 36 διευθυντή Siber προς τον υπουργό Hager και περαιτέρω υπηρεσιακή έρευνα μεταξύ της Αστυνομίας, της Κυβέρνησης της Κάτω Αυστρίας και της Δημαρχίας. Τα αποτελέσματα ήταν τα εξής: η διάλυση του συνεταιρισμού μεταξύ Τζβεκ και Αλεξανδρίδη, η φύλαξη του πιεστηρίου στο σπίτι του Αλεξανδρίδη, η επαναπρόσληψη στη θέση του λογοκριτή Κοπιτάρ και η εκτύπωση της εφημερίδας στο τυπογραφείο του Stockholzen von Kirschfeld με εργαλεία του Αλεξανδρίδη. Με αυτόν τον τρόπο συνεχίστηκε η έκδοση του «Ελληνικού Τηλέγραφου». Από την συνολική δράση του Αλεξανδρίδη στη Βιέννη, αναφέρεται πως «...δεν ήταν άνθρωπος που τα έβαζε εύκολα κάτω. Επιχειρηματικό μυαλό, ψύχραιμος ρεαλιστής και καλός πατριώτης κατόρθωνε να καλύπτει τα μυστικά του σχέδια με μία έξυπνη επίφαση νομιμότητας. Κατάφερνε με ευελιξία αξιοθαύμαστη ή με υποχωρήσεις φαινομενικά κατακριτέες, να περνάει τις συμπληγάδες της λογοκρισίας και της αυστηρής αστυνομικής παρακολούθησης με ασήμαντες, τις περισσότερες φορές, απώλειες» 67. Το 1817, οπότε πέθανε ο Χαλλ, οι κληρονόμοι του πούλησαν στον Αλεξανδρίδη το προνόμιο έκδοσης εφημερίδας και από εκείνη την χρονιά εκείνος υπήρξε και τυπικά ο ιδιοκτήτης του «Ελληνικού Τηλέγραφου». Όταν το 1821 κηρύχτηκε η Ελληνική Επανάσταση, ο εκδότης της μπροστά στο δίλημμα να σταματήσει την έκδοση της εφημερίδας ή να προσαρμοστεί στην πολιτική του Μέττερνιχ επέλεξε το δεύτερο. Η στάση του αυτή συνετέλεσε στη συνέχιση της κυκλοφορίας της εφημερίδας έως το «Ο Ελληνικός Τηλέγραφος υπήρξε η μόνη ελληνική εφημερίδα που υπακούοντας στις επιταγές των αυστριακών αρχών δημοσίευσε αμέσως, όχι ύστερα από καταναγκασμό, όπως έγινε με τον Λόγιο Ερμή και την Καλλιόπη, τον αφορισμό του Πατριάρχη εναντίον των πρωτεργατών της ελληνικής εξέγερσης»68. Με αυτόν τον τρόπο συνέχισε την έκδοσή του έως την εποχή που η Ελλάδα απελευθερώθηκε και απέκτησε κρατική οντότητα. Ο κύκλος του «Ελληνικού Τηλέγραφου» έκλεισε οριστικά το Β.3. Ερμής ο Λόγιος ή Φιλολογικαί Αγγελίαι Οι πνευματικές ανάγκες των Ελλήνων κατά την προεπαναστατική περίοδο, δε μπορούσαν να ικανοποιηθούν από την στήλη της «Εφημερίδας» των Μαρκιδών Πούλιου που δημοσιευόταν σποραδικά ούτε από τον «Φιλολογικό Τηλέγραφο». Ο Αδαμάντιος Κοραής φαίνεται πως πρώτος σκέφτηκε την ιδέα για την έκδοση ενός φιλολογικού περιοδικού, τονίζοντας την αξία της στους «Παράλληλους Βίους» του Πλουτάρχου. Ο ίδιος -αν και ικανότατος για να αναλάβει την έκδοσή του- δεν είχε την απαραίτητη βοήθεια εξαιτίας των τυπογραφικών συνθηκών που επικρατούσαν Βλάχος, ό.π. σελ. 23 Κουμαριανού, Ο ελληνικός προεπαναστατικός τύπος ό.π., σελ. 80

37 37 την εποχή εκείνη στο Παρίσι. Πρότεινε, όμως, ως τον καταλληλότερο συντάκτη «τον σοφόν Αρχιμανδρίτην και φίλον μου Άνθιμον Γαζήν». Έτσι κυκλοφόρησε στη Βιέννη την 1/1/1811 το πρώτο ελληνικό φιλολογικό περιοδικό, ο «Ερμής ο Λόγιος ή Φιλολογικαί Αγγελίαι» που συνέχισε την έκδοση του για μία δεκαετία έως την 1/5/1821. Ο «Ερμής ο Λόγιος» «αποτελεί την πρώτη προσπάθεια να αποκτήσει το ελληνικό έθνος, ακόμη κάτω από τον ξένο ζυγό, περιοδικό δημοσίευμα γενικής παιδείας. Το γεγονός έχει ιδιαίτερη σημασία εφόσον με αυτή την πρωτοβουλία και τις αναληφθείσες ενέργειες εγκαινιάζεται ο ελληνικός φιλολογικός Τύπος»69. Αναπόσπαστο κομμάτι της μάχης των φυλλαδίων, και εν γένει ο δημιουργός της υπήρξε ο Κοραής. Σφράγισε με τη δράση του την εποχή του και σημάδεψε βαθύτατα την ιστορία των προεπαναστατικών χρόνων. «Ωστόσο, οι αντίμαχοί του υστερούσαν από εκείνον είτε ως προς την πολλή σοφία του είτε ως προς το υψηλό του ήθος, είτε κατ άμφω, όπως έγραφαν τότε...ανάλογα μπορούν να λεχθούν και για όσους στέκουν, εκείνους τους καιρούς, γύρω στον Κοραή και στην διδασκαλία του...»70. Με επίκεντρο τον «Λόγιο Ερμή» εμφανίζονται σταδιακά, από το 1811 και έπειτα, φιλολογικά περιοδικά, που φιλοδοξούν να συμμετάσχουν ενεργά στη διαμάχη που είχε ήδη ξεκινήσει για το γλωσσικό ζήτημα και εκδηλώνεται με μεγάλη ένταση στους κόλπους των λογίων. «Γεγονός άλλωστε είναι ότι η αριθμητική αύξηση πραγματοποιείται σε ώρα έξαρσης της καινούργιας «μάχης των φυλλαδίων» συνεπώς τα φύλλα αυτά «αποτελούν όργανα» αυτής της μάχης, μπαίνοντας «πλησίστια στον αγώνα» και εκφράζοντας τους ιδεολογικούς προσανατολισμούς των ατόμων ή ομάδων τις οποίες εκπροσωπούν και οι οποίες τα στηρίζουν»71. Ταυτόχρονα, με την αύξηση των φιλολογικών περιοδικών, καταδεικνύεται η μεγάλη σημασία που έχει για τον Ελληνισμό ο Τύπος ειδικά τη συγκεκριμένη περίοδο. Πλέον όλο και περισσότερες κοινωνικές ομάδες τον θεωρούν ως το βασικό μέσο για να ενημερωθεί το κοινό και ταυτόχρονα το κατάλληλο εργαλείο για να υπερασπιστούν οι ομάδες αυτές τις απόψεις τους για φλέγοντα ζητήματα που απασχολούν τον Ελληνισμό τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, όπως είναι η γλώσσα, η παιδεία, τα σχολεία, η θέση της Εκκλησίας κλπ 72. Τα φιλολογικά περιοδικά χαρακτηρίζονταν από πλούσια και ποικίλη θεματολογία, καθιστώντας τα αναντικατάστατη πηγή τόσο για τους προβληματισμούς της ελληνικής παιδείας όσο και για τη διάδοση των επιστημονικών γνώσεων στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό σύμφωνα με τις αρχές του Διαφωτισμού. Ο «Ερμής ο Λόγιος» εγκαινιάζει την κυκλοφορία του την Πρωτοχρονιά του 1811 (βλ. 69 Δρούλια & Κουτσοπανάγου, ό.π., τόμος β, σελ Κουμαριανού Αικατερίνη, Μέλισσα ή Εφημερίς Ελληνική, (Αθήνα 1984), σελ. ια' 71 Κουμαριανού Αικατερίνη, Αθηνά, Παρίσιοι 1819 (Αθήνα 1989), σελ.ε' 72 Κουμαριανού Αικατερίνη, Μουσείον, Παρίσιοι 1819 (Αθήνα 1995), σελ. 8 70

38 38 Ερμής ο Λόγιος ή Φιλολογικαί Αγγελίαι

39 39 Λόγιος Ερμής 1/1/1811). Είχε 16 σελίδες και διαστάσεις 21x14 εκ. και έκτοτε ήταν δεκαπενθήμερος, κυκλοφορώντας την 1η και την 15η μέρα κάθε μήνα. Η ετήσια συνδρομή του ανέρχονταν στα 15 γρόσια. Την έκδοσή του ανέλαβε ο Άνθιμος Γαζής, αρχιμανδρίτης στον ελληνικό ναό του Αγίου Γεωργίου. Ο ίδιος πιθανόν να είχε πάρει το έναυσμα από τότε που έφτασε για πρώτη φορά στη Βιέννη το 1797 και ήρθε σε επαφή με τον Ρήγα και τους αδερφούς Μαρκίδες Πούλιου73. Την επιθυμία μάλιστα να κυκλοφορήσει ένα φιλολογικό περιοδικό την είχε εκφράσει πριν την έκδοση του «Λόγιου Έρμη», ήδη το 1806, όπως μαρτυρά και ο ίδιος (βλ. Λόγιος Ερμής, 15/3/1811, σελ. 89, σημ. β). Τον Οκτώβριο του 1810 ο Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιος απευθυνόμενος στα μέλη της νεοσύστατης Φιλολογικής Εταιρείας του Βουκουρεστίου τονίζει την ανάγκη για μία φιλολογική εφημερίδα που θα διέδιδε τις ιδέες του έθνους σύμφωνα με τις παραινέσεις του Αδαμάντιου Κοραή με υπεύθυνο τον Αρχιμανδρίτη Άνθιμο Γαζή. Ήταν ο άνθρωπος που συνετέλεσε στην επίτευξη της έκδοσης του «Λόγιου Ερμή». Η απάντηση της Φιλολογικής Εταιρείας υπήρξε άμεση και θετική. Με την ηθική και υλική υποστήριξή της, δημιουργήθηκε το περιοδικό που θα πληροφορούσε το ελληνικό κοινό για θέματα παιδείας ικανοποιώντας τις έντονες προσδοκίες του. Ο Μητροπολίτης Ιγνάτιος υπήρξε η κινητήριος δύναμη στην προσπάθεια αυτή και «η «Φιλολογική Εταιρεία του Βουκουρεστίου», ο κύριος χρηματικός χορηγητής της έκδοσης του «Λογίου Ερμού»74. Στο πρώτο φύλλο του «Λογίου Ερμή», ο Άνθιμος Γαζής ενημερώνει με σχετική «Είδισιν» τους αναγνώστες για την έκδοση του πρώτου ελληνικού φιλολογικού περιοδικού και τους προϊδεάζει για την ύλη του. Περιέχονται επίσης πληροφορίες για τη θεματολογία, τις συνδρομές, την κυκλοφορία και διανομή του περιοδικού ενώ παρουσιάζονται και οι στόχοι του. Αν και κάπως ελλειπτικό το κείμενο του Γαζή «παρέχει τεκμήρια επί πλέον για τον αυξημένο και διαρκώς αυξανόμενο ζήλο με τον οποίο η ελληνική λογιοσύνη αντιμετωπίζει την ελληνική αρχαιότητα, για τη μέριμνα των Ελλήνων να διαφυλαχθούν τα μνημεία που αποτελούν την εθνική κληρονομιά, για την καλλιεργούμενη, εντονότερα τώρα, συνείδηση ότι το παρελθόν αυτό τους ανήκει, ότι είναι οι διάδοχοι και οι συνεχιστές του»75. Η εμφάνιση του φιλολογικού αυτού περιοδικού χαιρετίστηκε με ενθουσιασμό τόσο από τους Έλληνες όσο και από του ξένους. Βασικοί άξονες του περιοδικού υπήρξαν ο ελληνικός και ο 73 Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 92 Σκιαδάς, ό.π., τόμος α, σελ Κουμαριανού, Ο ελληνικός προεπαναστατικός τύπος ό.π., σελ

40 40 ευρωπαϊκός του χαρακτήρας. Σημαντικό στοιχείο για τον ευρωπαϊκό χαρακτήρα του «Λόγιου Ερμή» αποτέλεσε ο τόπος έκδοσής του, η Βιέννη. Ευρωπαϊκό κέντρο πνευματικής, πολιτικής και πολιτιστικής δραστηριότητας γίνεται φορέας των πνευματικών κινημάτων και της διάδοσης των ιδεών. Παρά όμως το κοσμοπολίτικο χαρακτήρα του, η Βιέννη δεν στερεί από τον «Λόγιο Ερμή» τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του εθνικού φύλλου καθώς εκεί ήταν εγκατεστημένο σημαντικό μέρος του Ελληνισμού της διασποράς που αποτελούσε μάλιστα σημαντικό οικονομικό παράγοντα του τόπου. Ο κοσμοπολίτικος χαρακτήρας του περιοδικού ενισχύεται μάλιστα από τους συνεργάτες που ζουν σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις με μεγάλες ελληνικές παροικίες. Επηρεασμένοι πνευματικά από τα ρεύματα που διαμορφώνονται εκεί, τα διοχετεύουν στον Ελληνισμό μέσω των άρθρων τους στο «Λόγιο Ερμή». Ξένες εκδόσεις και μεταφράσεις ξένων εντύπων συμβάλλουν στην «μετακένωση» της παιδείας, κατά το πρότυπο του Κοραή. Στις επιτυχίες του περιοδικού θα πρέπει να συμπεριληφθεί η καλλιέργεια του ελληνικού του χαρακτήρα. Μελέτες, αναγγελίες και σχολιασμός νέων εκδόσεων, βιβλιοπαρουσιάσεις και άρθρα για την αρχαία γραμματεία και γλώσσα, άρθρα αρχαιολογικού περιεχομένου αποτελούν σημαντικό όγκο της θεματολογίας του. Εκπαιδευτικές δραστηριότητες, θέατρο, ποίηση δίνουν το παρών στο περιοδικό ενώ συχνές είναι οι μελέτες γύρω από τις θετικές επιστήμες, μελέτες ανθρωπολογικού και εθνολογικού περιεχομένου, ιατρικής, αστρονομίας, γεωγραφίας και μαθηματικών. Θα πρέπει να σημειωθεί πως η συμβολή του «Λόγιου Ερμή» αλλά και του ελληνικού προεπαναστατικού Τύπου στο σύνολό του υπήρξε καθοριστική για την ελληνική βιβλιοπαραγωγή καθώς παρουσιάζουν συνεχώς νέα βιβλία και προαναγγέλλουν μελλοντικές εκδόσεις. Ο «Λόγιος Ερμής» αποτέλεσε μέρος των φιλολογικών καυγάδων που ξέσπασαν ανάμεσα στον Κοραή και τους αντιπάλους του, οι οποίοι αν και γίνονταν για το γλωσσικό ζήτημα, είχαν βαθύτερα κοινωνικά αίτια. «Ο Κοραής και οι οπαδοί του ανεγνώριζον μίαν αυτοτελή με φυσικήν δύναμιν και κάλλος προικισμένην νεοελληνικήν γλώσσαν, η οποία καταλλήλως θεραπευομένη από των κακώσεων, τας οποίας υπέστη λόγω των μακροχρονίων και αλλεπαλλήλων εθνικών περιπετειών, και πλουτιζόμενη εκ του θησαυρού της αρχαίας ελληνικής, έχει την δυνατότητα, όπως αναπτυχθή εις γλώσσαν επιστήμης και της λογοτεχνίας και αναδειχθή εφάμιλλος προς τας νεωτέρας ευρωπαϊκάς γλώσσας. Αντιθέτως οι αρχαϊσταί, παραγνωρίζοντες τον αδήριτον νόμον της εξελίξεως, έταξαν ως σκοπόν την αναστήλωσιν της εκπεπτωκυίας αρχαίας ελληνικής γλώσσης και την δι αυτής αναγέννησιν του Έθνους»76.Ο Άνθιμος Γαζής ξεκίνησε να παρουσιάζει αμερόληπτα μέσα από τις στήλες του «Λογίου Ερμή» όλους τους λογίους και την πνευματική 76 Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 98

41 41 προσφορά τους. Ωστόσο την εποχή εκείνη κυριαρχεί με τις ιδέες και τις απόψεις του ο γνωστός στην Ευρώπη Αδαμάντιος Κοραής και έπειτα ακολούθησε ο Νεόφυτος Δούκας. Αυτά ήταν αρκετά για να προκαλέσουν την αντίδραση της αντικοραϊκής παράταξης. Ο ίδιος αν και φίλος και έμπιστος του Αδαμάντιου Κοραή ενημερώνει πως ήθελε να τηρήσει ουδετερότητα δεχόμενος αφενός συνεργασίες με όλους τους λόγιους και δηλώνοντας πως «ο Λόγιος Ερμής εις το εξής δεν δέχεται ανωνύμως διατριβάς και επιστολάς, αλλά μήτε και εριστικάς συζητήσεις». Αν και ο χαρακτήρας του περιοδικού ήταν κατά βάση φιλολογικός, η αυστριακή Κυβέρνηση έβλεπε με καχυποψία την εμφάνιση του «Λόγιου Ερμή» και η Αστυνομία παρακολουθούσε με άκρα μυστικότητα κάθε κίνηση του Άνθιμου Γαζή. Βασικό ενδιαφέρον της Αυστριακής Αστυνομίας υπήρξαν κυρίως οι πολιτικές επιδιώξεις τόσο του συντάκτη όσο και των συνεργατών του (βλ. χαρακτηριστικό απόσπασμα από αναφορά πράκτορα της αστυνομίας στο Παράρτημα 6). Στους αντιπάλους του «Λόγιου Ερμή» θα πρέπει επίσης να συμπεριληφθεί ο Μέττερνιχ που αν και δεν κατάφερε να σταματήσει την έκδοσή του στρεφόταν συνέχεια εναντίον του εντύπου. Το περιοδικό κυκλοφορούσε σε ένα ευρύ γεωγραφικό χώρο, που έφτανε έως την Κωνσταντινούπολη, το Βουκουρέστι, τη Σμύρνη, τη Μόσχα, το Λονδίνο, την Τεργέστη, την Ύδρα, την Κέρκυρα, τα Γιάννενα, το Παρίσι, τη Βοστώνη και τη Φιλαδέλφεια. Συνολικά, ενδείξεις θέλουν το περιοδικό να κυκλοφορούσε σε πάνω από 40 ελληνικές πόλεις, στην οθωμανική αυτοκρατορία, τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, τη Ρωσία και τη Δυτική Ευρώπη. Ο αριθμός των συνδρομητών του δεν ήταν ποτέ στα επίπεδα που θα του εξασφάλιζαν τη συστηματική λειτουργία του αλλά οι αναγνώστες του είναι αισθητά περισσότεροι από τους συνδρομητές του. Μάλιστα έχει μείνει γνωστή η πληροφορία ενός συντάκτη ο οποίος «ευρέθη κατά τύχιν εις την Μόσχαν, όπου συνέβη να διαβάζωσιν οι εκεί ομογενείς τον Λόγιον Ερμή. Ένας ανεγίνωσκε και πολλοί ήκουον με προσοχίν». Έτσι, αν και η υποδοχή του «Λόγιου Ερμή» ήταν ενθουσιώδης, δεν υπήρξαν ικανοποιητικές συνδρομές και τον Μάρτιο του 1813 επρόκειτο να διακόψει την έκδοσή του. Ωστόσο η Φιλολογική Εταιρεία του Βουκουρεστίου συνεισέφερε ικανοποιητικό ποσό για να ξεκινήσει και πάλι η έκδοσή του. Τα λιγοστά τεύχη που εξέδωσε το 1814 και το ένα μόλις 16σέλιδο το 1815 είναι χαρακτηριστικά της κρίσης που βίωνε το περιοδικό, ειδικά όταν η Φιλολογική Εταιρεία και ο Μητροπολίτης Ιγνάτιος δεν μπορούσαν πλέον να το στηρίξουν. Στο μεταξύ, ο Θεόκλητος Φαρμακίδης εμφανίζεται ως συνεκδότης του Άνθιμου Γαζή αναλαμβάνοντας να διασώσει τον «Λόγιο Ερμή» «υποσχόμενον μεγάλα και ωφέλιμα εις το γένος», όπως ο ίδιος δηλώνει στην «Ανακήρυξιν», με την οποία γνωστοποιούσε την ενεργό συμμετοχή του στη

42 42 διεύθυνση του περιοδικού. Η πρώτη περίοδος του «Λόγιου Ερμή» υπό τη διεύθυνση του Άνθιμου Γαζή κλείνει το 1814 και ξεκινά η δεύτερη στις 1/4/1814 με νέα αρίθμηση και νέα σελιδοποίηση. Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης και ο Κωνσταντίνος Κοκκινάκης που μετά από μία παύση στην κυκλοφορία του «Λόγιου Ερμή» συνέχισαν το εκδοτικό έργο του Άνθιμου Γαζή από την 1/1/1816 αποτελούν σημαντικά παραδείγματα των Ελλήνων της εποχής του Διαφωτισμού. Η διαδοχή τους στο τιμόνι του «Λόγιου Ερμή» εγκαινιάζεται συντάσσοντας την «ανακήρυξιν προς τους Έλληνες». Σ' αυτήν αναφέρεται «εν αρχή ότι «η έκδοσις της προ ολίγων χρόνων παρά του σοφού και φιλογενούς αρχιμανδρίτου κυρίου Ανθίμου Γαζή συσταθείσης φιλολογικής εφημερίδος υπό τα όνομα «Ερμής ο Λόγιος» εμποδίσθη κατά δυστυχίαν από περιστάσεις εναντίας και από άλλας συμπεσούσας αιτίας, αι οποίαι πρέπει να υποσιωπώνται και μόνον να προμαντεύωνται από τους φρονίμους». Κατωτέρω αναγράφουν σχεδόν επί λέξει τους υπό του Κοραή υποδειχθέντας κανόνας προς έκδοσιν τοιαύτης εθνωφελούς εφημερίδος και προσκαλούν τους ομογενείς και φιλογενείς πάσης τάξεως, όπως δια της υλικής, ηθικής και πνευματικής συνδρομής των συντελέσουν, ώστε να καταστή ο «Λόγιος Ερμής» κοινόν ανάγνωσμα και κτήμα»77. Η επανέκδοση του περιοδικού χαιρετίστηκε με ενθουσιασμό από τους περισσότερους Έλληνες και φιλέλληνες αλλά ταυτόχρονα έδωσε αφορμή στην αντικοραϊκή παράταξη να ασκήσει δριμεία και εμπαθή κριτική. Είναι χαρακτηριστική η απάντηση που έδωσε ο Παναγιώτης Κοδρικάς, ο κυριότερος εκφραστής της αντικοραϊκής παράταξης, εκδίδοντας 16σέλιδο έντυπο στο Παρίσι, στηλιτεύοντας την νέα έκδοση του «Λόγιου Ερμή» αλλά και τον ίδιο τον Κοραή. Σ' αυτήν την επιστολή απάντησαν με έκτακτη έκδοση φυλλαδίου πενήντα σελίδων με τίτλο «Λόγος προς τους Έλληνας» οι νέοι εκδότες του περιοδικού. Έτσι, λοιπόν, μέσα σε ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα ξεκίνησε η δεύτερη εκδοτική περίοδος του «Λόγιου Ερμή». Η περίοδος στιγματίστηκε από μεγάλη επιτυχία για το περιοδικό, αλλά ταυτόχρονα υπήρξε και ιδιαίτερα δύσκολη από πλευράς οικονομικών. Στην προσπάθεια να ορθοποδήσει το περιοδικό συνέβαλαν οικονομικά τόσο επώνυμοι χορηγοί όσο και συλλογικά όργανα. Είναι έκδηλο το γεγονός πως ελληνικοί κύκλοι είχανε επίγνωση της μεγάλης σημασίας που είχε η έκδοση του περιοδικού για το μαχόμενο έθνος και γι' αυτό το λόγο προσπάθησαν με κάθε μέσο να το διατηρήσουν. Την περίοδο αυτή ο «Λόγιος Ερμής» κατάφερε να τηρήσει απόλυτα τους σκοπούς που έχει διατυπώσει από την αρχή της λειτουργίας του ο Κοραής, δηλ. την προβολή των ελληνικών πολιτισμικών επιδιώξεων και την αξιοποίηση της ευρωπαϊκής πνευματικής προσφοράς. Ο Κοραής έμεινε ικανοποιημένος τόσο από την επανέκδοση του 77 Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 105

43 43 περιοδικού όσο και τη βελτίωση του περιεχομένου του, που εξακολουθούσε έντονα να παρακολουθεί. Πράγματι το περιεχόμενο του περιοδικού βελτιωνόταν αλλά και αυξανόταν αριθμητικά χρόνο με τον χρόνο, καθώς η φιλολογική διαμάχη συνεχιζόταν. Στις αρχές του 1818 ανανεώθηκε η άδεια της έκδοσης του περιοδικού και παραχωρήθηκε στους εκδότες της νέας περιόδου Φαρμακίδη και Κοκκινάκη, παρά τις φήμες από τους αντιπάλους του που ήθελαν τον «Λόγιο Ερμή» να κλείνει. Την τελευταία περίοδο λειτουργίας του ( ), το περιοδικό κυκλοφορούσε χωρίς διακοπές κάθε 1η και 15η του μηνός σε ένα, δύο και πολλές φορές περισσότερα 16σέλιδα τεύχη. Το 1819 ο Φαρμακίδης μετακόμισε στο πανεπιστήμιο της Γοττίγγης για μετεκπαίδευση προς μεγάλη απογοήτευση και ανησυχία του Κοραή. Ωστόσο το βαρύ έργο της έκδοση του «Λόγιου Ερμή» που επωμίστηκε μόνος του ο Κοκκινάκης από το στέφθηκε με επιτυχία παρά τις οικονομικές δυσχέρειες και τη συστηματική πολεμική κριτική που δεχόταν από την αντίπαλη παράταξη και τα περιοδικά που την υπηρετούσαν. Εκτός από τις τακτικές συνδρομές, πολλοί ήταν εκείνοι που ενίσχυσαν οικονομικά τον «Λόγιο Ερμή» με έκτακτες εισφορές, όπως ο ηγεμόνας της Μολδαβίας Σκαρλάτος Καλλιμάχης, ο Ιωάννης Βαρβάκης και πολλοί λόγιοι από την Κωνσταντινούπολη. Τη συνεισφορά αυτή εκτίμησε ιδιαίτερα τόσο ο Κοκκινάκης όσο και ο Κοραής. Ο τελευταίος μάλιστα συνέχιζε να παρακολουθεί με άγρυπνο μάτι τον «Λόγιο Ερμή» και συχνά επενέβαινε για να επικρίνει ή να επαινέσει το περιεχόμενο του. Συνολικά ο Κοραής στάθηκε πιστός συμπαραστάτης στον «Λόγιο Ερμή» καθ' όλη τη διάρκεια της έκδοσής του. Δε σταμάτησε ποτέ να επισημαίνει τη σημασία και την αξία του περιοδικού αλλά και την ανάγκη βελτίωσης του για το καλό του Γένους. Στον τομέα της ελληνικής προεπαναστατικής δημοσιογραφίας το 1819 θεωρείται σημείο αναφοράς τόσο για τον αυξημένο αριθμό εκδόσεων και τον διευρυμένο γεωγραφικό χώρο που κυκλοφορούσαν αλλά κυρίως για τις ιδεολογικές ζυμώσεις, τις αντιπαραθέσεις και την ένταση που προκάλεσαν η παρουσίαση τους και οι ανταγωνισμοί γύρω και μέσα από αυτές. Τα περιοδικά «Καλλιόπη» στη Βιέννη, «Μέλισσα», «Αθηνά» και «Μουσείον» στο Παρίσι αποτέλεσαν δημοσιογραφικά εγχειρήματα που εμφανίζονται με βασικό στόχο να συμμετάσχουν στη διαμάχη που ξέσπασε γύρω από την έκδοση του «Λόγιου Ερμή», των εκδοτών του και κυρίως του Κοραή. Από τη μία πλευρά η «Μέλισσα» αγωνίζεται μαζί με τον «Λόγιο Ερμή» για τις ίδιες επιδιώξεις στο πλαίσιο των ιδεών του Κοραή μαζί με τα διδάγματα του Διαφωτισμού έχοντας, εμπιστοσύνη στον άνθρωπο και τα πεπρωμένα του. Από την άλλη, η «Αθηνά» και το «Μουσείον» χωρίς μεγάλη διάρκεια και ακτινοβολία συγκρούονται με τον «Λόγιο Ερμή» για προσωπικούς περισσότερο

44 44 παρά για ιδεολογικούς λόγους. Τέλος η «Καλλιόπη» όσον αφορά στο περιεχόμενο της, δεν έχει μεγάλη διαφορά στους πνευματικούς της στόχους από τα άλλα δημοσιεύματα: επιστημονικά, φιλολογικά, γλωσσικά, αρχαιολογικά θέματα, τέχνες, εκδόσεις αποτελούν τη βασική της ύλη. Η «Αθηνά» και η «Καλλιόπη» αποτέλεσαν όργανα του Παναγιώτη Κοδρικά, πολέμιο του Διαφωτισμού και αντίπαλο του Κοραή, όχι μόνο ως προς τις γλωσσικές θεωρίες του. «Τα ελατήρια της πολεμικής των αντιπάλων του «Λογίου Ερμού» πιθανόν να ήσαν αγνά, αλλά τα βέλη των ήσαν ενίοτε ασυνήθως καυστικά. Ο Κοκκινάκης κλονισθείς προς στιγμήν εσκέφθη να καταφύγη μετά του «Λογίου Ερμού» εις το Παρίσι. Ο Κοραής τον ενθαρρύνει δια των εξής: «Ας γίνη ό,τι γίνει, λέγεις, και δεν ήθελα κατακρίνειν την απόφασίν σου, αν ήσο εδώ και εξέδιδες εδώ τον Ερμήν. Εδώ και συ και ημείς εδυνάμεθα να γράψωμεν εις άλλον τρόπον και με άλλα νεύρα, ώστε να μη γένη εξ αυτού, παρά θρίαμβος. Μ όλον τούτο μη σε φοβήση ο λόγος μου. Γράφε μόνον με προσοχήν τώρα δε με την πληροφορίαν ότι η Αθλιόπη εστερεώθη πλέον, σπούδαζε να έχη πάντοτε συνεργούς Κοδρικάν, Κομμητάν, Ιππαρίωνα και άλλους τοιούτους σοφούς, και φεύγε τας αιτίας της με αυτήν ενώσεως άλλων λογίων, οι οποίοι αν δεν έχωσι να σε κλονίσωσι δικαίως, έχουν καν την δύναμιν να πλέκωσι τα σοφίσματά των πιθανώτερον, παρά τους αθλίους συγγραφέας του κοπροδοχείου»78. Και ενώ εντείνονται οι φιλολογικές διαμάχες, κηρύσσεται η Ελληνική Επανάσταση και στέλνονται σε όλες τις εφημερίδες και τα περιοδικά της Βιέννης οι αφορισμοί του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε', που την αποκήρυσσε. Τα ελληνικά φύλλα της Βιέννης αρνήθηκαν να τους δημοσιεύσουν και τότε επενέβη ο επιτετραμμένος της Υψηλής Πύλης, Ιωάννης Μαυρογένης ώστε να «εξασφαλίζει» την άδεια της λογοκρισίας από την αυστριακές αρχές. Αρχικά υπέκυψε ο Αλεξανδρίδης, εξασφαλίζοντας με αυτόν τον τρόπο την έκδοση του «Ελληνικού Τηλέγραφου»79. Οι έντονες πιέσεις ωστόσο του Μαυρογένη υποχρέωσαν τελικά τον Κωνσταντίνο Κοκκινάκη να δημοσιεύσει στον «Λόγιο Ερμή» τον αφορισμό του Πατριάρχη. Στο τελευταίο τεύχος που εκδόθηκε στις 1/5/1821, υπογραμμίζει ο ίδιος χαρακτηριστικά: «Επαρακαλέσθην να δεχθώ το εφεξής ιδιαίτερον παράρτημα εις τον αρ.9 του Λ.Ε.», παραθέτοντας το κείμενο του αφορισμού. Στο ίδιο φύλλο αναδημοσιεύει είδηση από την «Εφημερίδας της Βιέννης» για την έκρηξη της Επανάστασης στις Ηγεμονίες με ημερομηνία 29/3/1821. Τότε διακόπηκε η έκδοση του περιοδικού. Μόλις σταμάτησε την κυκλοφορία του «Λόγιο Ερμή», σύμφωνα με πληροφορίες, ο Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 114 Σκιαδάς, ό.π., τόμος α, σελ

45 45 Κοκκινάκης έμεινε μέχρι το 1825 στην φυλακή, και έπειτα του επετράπη να πάει στην Ελλάδα 80. Από την πλευρά του, ο Άνθιμος Γαζής βρισκόταν από καιρό στην επαναστατημένη πατρίδα αγωνιζόμενος στο πλευρό των συμπατριωτών του και, σύμφωνα με τον βιογράφο του Αδαμάντιου Κοραή, Δ. Θερειανό, τελείωσε την πολυτάραχη ζωή του τον Νοέμβριο του 1828 «εν εσχάτη πενία και ελεεινότητι» στην Ερμούπολη81. Επίσης, ο Θεόκλητος Φαρμακίδης με την κήρυξη της Επανάστασης εγκατέλειψε τα πάντα και βρέθηκε στην Ελλάδα όπου εξέδωσε την πρώτη ελληνική εφημερίδα στην Καλαμάτα με τίτλο «Ελληνική Σάλπιγξ». Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε πως ο «Λόγιος Ερμής» κατάφερε να εκπληρώσει τους βασικούς του στόχους που ήταν η συνειδητοποίηση του ελληνικού του χαρακτήρα και η ένταξη του σε ευρωπαϊκό πλαίσιο. Στόχος τόσο του «Λόγιου Ερμή» όσο και των υπόλοιπων φιλολογικών περιοδικών της περιόδου υπήρξε η καλλιέργεια της γλώσσας, «με κορυφαίο του είδους τον Λόγιο Ερμή, κύριο εκφραστή ενός συνολικού πολιτισμικού προγράμματος, κοσμοπολίτικου και με εθνικό χαρακτήρα, εμπνευσμένου από τη διδασκαλία του Κοραή για τη «μετακένωση» των Φώτων, την παιδεία και τη διαμόρφωση εθνικής γλώσσας»82. Η δεκαετής έκδοση του πρώτου αυτού φιλολογικού περιοδικού αποτέλεσε μία από τις σημαντικότερες δραστηριότητες σε πολιτιστικό και κοινωνικό επίπεδο για τον Ελληνισμό, που στόχο είχε την προαγωγή της παιδείας. Επιπλέον, «Το γεγονός ότι εκυκλοφόρησε επί δέκα συνεχή έτη κάτω από ιδιάζουσες συνθήκες εθνικού βίου δίνει και το μέτρο της επιτυχίας του»83. Τέλος, με πρωτεργάτη τον «Λόγιο Ερμή», τα φιλολογικά περιοδικά της περιόδου είχαν ως βασικό στόχο την καλλιέργεια της γλώσσας. Β.4. Καλλιόπη Το περιοδικό «Καλλιόπη» δηλωμένο ως «αγγελίας φιλολογικάς περιοδικώς αναγγέλλειν» εκδιδόταν στη Βιέννη από το από τον Αθανάσιο Σταγειρίτη, καθηγητή της ελληνικής γλώσσας στην Καισαροβασιλική Ακαδημία των ανατολικών γλωσσών στην αυστριακή πρωτεύουσα. Το πρώτο φύλλο της εκδόθηκε την 1/1/1819 και κυκλοφορούσε κάθε δεκαπενθήμερο (1 και 15 κάθε μήνα). Συνήθως είχε οκτώ σελίδες, αλλά ενίοτε κυκλοφορούσε 16σέλιδη. Οι διαστάσεις του περιοδικού ήταν 28x22 εκ. και η συνδρομή του ανέρχονταν σε 8 80 Μάγερ Κώστας, Ιστορία του Ελληνικού Τύπου (Αθήνα 1957), τόμος α, σελ. 12 Δρούλια & Κουτσοπανάγου, ό.π., τόμος α, σελ Δρούλια Λουκία, Ο ελληνικός τύπος 1784 έως σήμερα: Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις (Αθήνα 2002), σελ Κουμαριανού, Ο ελληνικός προεπαναστατικός τύπος ό.π., σελ

46 46 Καλλιόπη

47 47 φιορίνια για την Αυστρία και 10 για το εξωτερικό. Το περιεχόμενο της «Καλλιόπης» είναι κυρίως 84 φιλολογικό, λογοτεχνικό και επιστημονικό, παρόμοιο με αυτό του «Λογίου Ερμή». Μάλιστα, χαρακτηρίστηκε ως το «αντίπαλο δέος» του τελευταίου και των κόλπων που τον στήριζαν. «Εις δομήν και ύφος η «Καλλιόπη» προσεγγίζει προς τον «Λόγιον Ερμήν», υστερεί όμως αυτού εις φιλολογικήν βαρύτητα, κύρος και αξίαν, του Σταγειρίτου μη διαθέτοντος τον φιλολογικόν και πνευματικόν εν γένει οπλισμόν και την περιωπήν του Γαζή και του Φαρμακίδου, ως και του ομοϊδεάτου του, άλλως τε, Νεοφύτου Δούκα»85. Στο χαρακτηριστικό που αδιαμφισβήτητα υπερτερεί από τον «Λόγιο Ερμή» είναι η οξεία επιθετικότητά της. Ενώ στο «Λόγιο Ερμή» επικρατεί η πολυφωνία και οι ανοιχτοί ορίζοντες, η «Καλλιόπη» χαρακτηρίζεται από γλωσσικό και πνευματικό σχολαστικισμό, ιδιαίτερα δεσμευτικό για κάθε νεωτερικό κίνημα. Επιπλέον, ενώ οι αρχές του Διαφωτισμού διέπουν καθολικά τον «Λόγιο Ερμή», στην «Καλλιόπη» επικρατεί η στείρα άρνηση και η ιδεολογική οπισθοδρόμηση. Οι περισσότερες πληροφορίες συνηγορούν πως ο Παναγιώτης Κοδρικάς ήταν εμπνευστής του περιοδικού «στο οποίο δημοσίευσε άρθρα, συντάκτης μαχητικών φυλλαδίων κατανάλωσε τις πνευματικές του ικανότητες σε στείρες επιθέσεις εναντίον της κοραϊκής μερίδας, κάποτε σε επίπεδο εντελώς προσωπικό»86. Ο Παναγιώτης Κοδρικάς, Αθηναίος Φαναριώτης, υπήρξε μία αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Λόγιος με αρκετά προσόντα, υπηρέτησε την Πύλη και αργότερα το υπουργείο Εξωτερικών της Γαλλίας. Τόσο η φύση όσο και η κοινωνική του προέλευση, τον οδήγησαν στο να καθιερωθεί ως ένας από τους βασικούς αντιπάλους του Κοραή 87. Ποτισμένος από την συντηρητικότητα που χαρακτήριζε τη φαναριώτικη κοινωνία στο σύνολο της, ο Κοδρικάς φοβόταν ότι η ανάδειξη εμπόρων, καραβοκύρηδων και λογίων ήταν σε βάρος της Εκκλησίας και των Φαναριωτών. Εκπρόσωπος της νέας τάξης πραγμάτων, ο Κοραής συνεχιστής των ιδεών του Διαφωτισμού στον Ελληνισμό προκάλεσε εξαρχής τη δυσπιστία των υφιστάμενων ηγετικών ομάδων. Η αντιπαράθεση τους υπήρξε έντονη με σκληρές και βίαιες εκδηλώσεις τόσο φραστικές όσο και ουσιαστικές και από τις δύο πλευρές. Μπορεί η πολυμάθεια, η επιστημονική κατάρτιση και η βαθιά θέληση να βοηθήσει το Γένος να αποτέλεσαν χαρακτηριστικά του εκδότη της «Καλλιόπης», ωστόσο σε αυτό που υστερούσε τόσο ο Αθανάσιος Σταγειρίτης όσο οι συνεργάτες του περιοδικού και ο εμπνευστής του Παναγιώτης Κοδρικάς, ήταν ο εμπνευσμένος λόγος και η πίστη προς τις αξίες της προόδου. Βέβαια, η αξία της «Καλλιόπης» δεν έγκειται στο περιεχόμενό 84 Μάγερ, ό.π., τόμος α, σελ. 14 Παπαλεξάνδρου, ό.π., σελ Δρούλια & Κουτσοπανάγου, ό.π., τόμος β, σελ Κουμαριανού, Ο ελληνικός προεπαναστατικός τύπος ό.π., σελ

48 48 της, αλλά στο γεγονός όταν εκδίδεται σε μία χρονική περίοδο οπότε η γλωσσική διαμάχη στους κόλπους του Ελληνισμού βρίσκεται σε μεγάλη ένταση. «Η έκδοση της Καλλιόπης μπορεί να θεωρηθεί ως προέκταση της «μάχης των φυλλαδίων» που έχει αναθερμανθεί σε τούτη τη δεκαετία με επίκεντρο και στόχο τον Λόγιο Ερμή»88. Η έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης βρήκε τη διαμάχη για το γλωσσικό ζήτημα σε ένταση. Οι αφορισμοί του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε' δεν δημοσιεύτηκαν από τους Έλληνες δημοσιογράφους της Βιέννης με την πρόφαση πως χρειάζονταν ειδική άδεια από την αυστριακή λογοκρισία. Ωστόσο, τότε επενέβη ο επιτετραμμένος της Τουρκίας στην Βιέννη Ιωάννης Μαυγογενής, ο οποίος καλεί με έγγραφο του τον αντικαγκελλάριον Βαρώνον Sturmer να επιλυθεί του θέματος (βλ. Παράρτημα 7). Ενώ ο Δημήτριος Αλεξανδρίδης υπέκυψε δημοσιεύοντας τους αφορισμούς του Πατριάρχη και εξακολούθησε την έκδοση του «Ελληνικού Τηλέγραφου», ο Κοκκινάκης και ο Σταγειρίτης αρνήθηκαν να τις δημοσιεύσουν υπακούοντας στην πατριωτική επιταγή της συνείδησης. Η σθεναρή τους αντίσταση προξένησε νέα επέμβαση από τον Μαυρογένη που οδήγησε τον «Λόγιο Ερμή» και την «Καλλιόπη» να δημοσιεύσουν μεν τους αφορισμούς του Πατριάρχη αλλά να διακόψουν οριστικά την έκδοσή τους. Β.5. Αθηνά Το περιοδικό «Αθηνά» αποτέλεσε ένα βραχύβιο δημοσιογραφικό φύλλο εκδιδόμενο στο Παρίσι από τον Φεβρουάριο έως τον Μάιο του Το πρώτο φύλλο της εκδόθηκε στις 28/2/1819 στο Παρίσι, που αναπτύσσει έντονη ελληνική δημοσιογραφική δραστηριότητα πέρα από τη Βιέννη. Ο πλήρης τίτλος του περιοδικού ήταν «Αθηνά: η Εφημερίς περιοδική, φιλολογική, επιστημονική και εμπορική. Εν Παρισίοις, εν τη τυπογραφία του Ι. Μ. Εβεράρτου». Από τον τίτλο και μόνο γίνονται αντιληπτοί οι στόχοι του εκδότη της, του λόγιου Παναγιώτη Ιωαννίδη αλλά και η ύλη με την οποία επρόκειτο να ασχοληθεί. Οι στόχοι είναι κοινοί με εκείνους που έχουν θέσει και τα άλλα ελληνικά δημοσιογραφικά όργανα αυτής της περιόδου: να προσφέρει στο κοινό της γνώσεις γενικού ενδιαφέροντος, τόσο στα γράμματα και τις επιστήμες όσο και στην πολιτική θεωρία και την οικονομία. Η «Αθηνά» συνεπώς αποτέλεσε όργανο γενικής παιδείας. Άλλωστε, ξεκίνησε με τη στήριξη ομάδας από το κύκλο του Κοδρικά, με στόχο τη συμβολή της κατά της αμάθειας. «Ενδεικτική (...) των κοινωνικών αναμοχλεύσεων που συντελούνται στους κόλπους του ελληνισμού στα χρόνια αυτά είναι και η σύνθεση της ομάδας στήριξης του περιοδικού. Αποτελούμενη από επιφανείς λογίους, όπως τον Κωνσταντίνο Οικονόμο, και γνωστούς εμπόρους, 88 Κουμαριανού, Ο ελληνικός προεπαναστατικός τύπος ό.π., σελ.132

49 49 Αθηνά

50 50 όπως τον Ιωάννη Πολυχρονιάδη, δείχνει τη θέληση για συμπόρευση των ζωντανών δυνάμεων του ελληνισμού οι οποίες καλούνται να αναλάβουν πρωτοβουλίες καθοριστικές για τις τύχες του έθνους»89. Η πρώτη αναφορά για το περιοδικό γίνεται στον «Λόγιο Ερμή» στις 15/4/1819 (βλ. Λόγιος Ερμής 15/4/1819, σελ ), όπου υπάρχει δημοσιευμένο κείμενο το οποίο προβάλει τη χρησιμότητα των ελληνικών δημοσιογραφικών φύλλων για το Γένος και αναγνωρίζει τη συμβολή του Κοραή στην προσπάθεια αυτή. Στη συνέχεια, υπάρχει αγγελία που πληροφορεί τους «φιλομούσους ομογενείς Έλληνες» για την έκδοση του περιοδικού «Αθηνά». Μετρημένο και μετριοπαθές το κείμενο της αγγελίας παρουσιάζει στο κοινό τους στόχους των εκδοτών: να επιταχύνουν «την απόλαυσιν του σκοπουμένου κοινού αγαθού» που είναι η «βελτίωσις του Γένους», ο «φωτισμός» του90. Τα άρθρα που δημοσιεύει η «Αθηνά», μεταφράσματα στο μεγαλύτερο ποσοστό τους από γαλλικά ιδίως περιοδικά δημοσιεύματα, έχουν ως αντικείμενο την αρχαιολογία, τη νομισματική, την ιστορία και τη γεωγραφία, την παιδαγωγική με έμφαση στην αλληλοδιδακτική, καθώς επίσης τις φυσικές επιστήμες, την αστρονομία και τα μαθηματικά. Δημοσιεύονται, ακόμη, άρθρα κοινωνικού προβληματισμού, στιχουργήματα και μύθοι, πολιτισμικά νέα από τον κόσμο, καθώς και λίγα στοιχεία από τις πολιτισμικές δραστηριότητες του Ελληνισμού. Η «Αθηνά» αποτέλεσε εγχείρημα νέων και άπειρων ανθρώπων, που παρότι δεν κατείχαν μέθοδο και πρωτοτυπία κατάφεραν να διαδώσουν τα διδάγματα του Διαφωτισμού. Μάλιστα συχνές ήταν οι επικρίσεις του «Λόγιου Ερμή» για την αδυναμία των εκδοτών της «Αθηνάς» (βλ. Λόγιος Ερμής 11-12/06/1819, σελ ). Η ύλη της κατηγορείται ως ισχνή και τα κείμενα της μεταφρασμένα από τα γαλλικά χαρακτηρίζονται ως αναξιόπιστα καθώς δεν αναφέρουν την πηγή τους. Χαρακτηριστικό είναι το δημοσίευμα ενός συντάκτη από το Παρίσι, πιθανώς του Κοράη, ο οποίος έχοντας ελέγξει μέσα από προηγούμενες στήλες του «Λόγιου Ερμή» το περιοδικό «Αθηνά» για πνευματική κλοπή, γράφει την εξής είδηση: «Εμάθατε ίσως ότι η Ψευδαθηνά εμακαρίσθη. Ολίγον έζησεν η καϋμένη! Ο ποιητής της διατριβής καταγίνεται, καθώς ακούω, να στιχουργή τον επιτάσιόν της. Την εύχομαι κ εγώ καλήν ανάπαυσιν μ όλον ότι πολύ δεν εκοπίασεν» (βλ. Λόγιος Ερμής 14/7/1819, σελ ). Το περιεχόμενο του περιοδικού κρίθηκε αμφιλεγόμενο και η απήχησή του μικρή. Επιπλέον, η βραχύβια διάρκειά της δεν της επέτρεψε να αποκτήσει προσωπική ταυτότητα που θα Κουμαριανού, Ο ελληνικός προεπαναστατικός τύπος ό.π., σελ Κουμαριανού, Αθηνά ό.π., σελ.ζ

51 51 την έκανε να ξεχωρίσει. Ο κύκλος της έκλεισε μόλις τρεις μήνες μετά την κυκλοφορία της στις 15/5/1819. Αν και δεν κατάφερε να αποκτήσει φανατικό κοινό, να έχει πρωτότυπη ύλη και να κυκλοφορήσει για μεγάλο χρονικό διάστημα, αποτελεί ένα σημαντικό κρίκο στην αλυσίδα των προσπαθειών που στόχο είχαν την κοινωνική και πολιτική επιστράτευση των Ελλήνων. «Η Αθηνά, όπως και το «Μουσείον», που τη διαδέχθηκε και το οποίο είχε τον ίδιο εκδότη, παρουσιάζουν αμφότερα ενδιαφέρον ως δύο επιπλέον όργανα δημοσιότητας στην ευρύτερη δημοσιογραφική δραστηριότητα που αναπτύσσεται το 1819, έτος αιχμής για τον ελληνισμό. Είναι προφανές ότι και τα δύο φύλλα επιβεβαιώνουν την ορμή που επικρατεί σε τούτα τα χρόνια σε ελληνικά περιβάλλοντα να προωθούν την έκδοση δημοσιογραφικών φύλλων. Μπορούν συνεπώς άνετα να ενταχθούν στο ιδεολογικό, κοινωνικό πνεύμα της περιόδου»91. Β.6. Μουσείον Το περιοδικό «Μουσείον» είναι το πλέον βραχύβιο από τα δημοσιογραφικά φύλλα της προεπαναστατικής περιόδου, καθώς κυκλοφόρησε ένα και μόνο τεύχος τον Ιούλιο του Σε κείμενο του στις 19 Ιουλίου με τίτλο «Είδησις», ο Παναγιώτης Ιωαννίδης εξηγεί στο κοινό τους λόγους που τον οδήγησαν να αναστείλει την έκδοση της «Αθηνάς» και να προχωρήσει στην έκδοση του «Μουσείου» καλύπτοντας το κενό της πρώτης. Αναφέρει πως ενώ το περιοδικό χαιρετίστηκε με ενθουσιασμό από τους «εύσπλαχνους» και «φιλέλληνες» Γάλλους, οι «ερμογράφοι» ευθύνονται που το περιοδικό δεν κυκλοφόρησε στην Αυστρία ώστε οι καθυστερήσεις να προκαλέσουν οικονομική ζημία στον εκδότη. «Η έκδοσις λοιπόν της Αθηνάς διά την κακίαν των και ραδιουργίαν έπαυσε», όπως τονίζει. Ωστόσο ο Παναγιώτης Ιωαννίδης δεν εγκαταλείπει την προσπάθεια του για την έκδοση ενός νέου περιοδικού που θα «περιλαμβάνει όλας τας ανακαλύψεις όσας κάμουν οι σοφοί ευρωπαίοι εις την φιλολογίαν, τέχνας και επιστήμας, χωρίς να εξετάζη πολιτικά». Επίσης ο εκδότης διαφοροποιεί την ύλη του «Μουσείου» από αυτήν της «Αθηνάς» καθώς «η Αθηνά όταν αρχίση να εκδίδεται θέλει περιλαμβάνει φιλολογικάς και πολιτικάς ειδήσεις τα φιλολογικά της θέλουσι περιορίζοιται εις ελευθέρας αναλύσεις βιβλίων Ελληνικών και ξένων, όσας ή ημείς κάμομεν, ή άλλοι τινες στέλλουσι, δια να γνωσθή διά τούτων η αλήθεια, και να αναιρεθώσιν αι φατρίαι τα δε πολιτικά της θέλουσιν επεκτείνονται εις προόδους του εμπορίου και εις άλλας τινας ειδήσεις της Ελλάδος». Στη συνέχεια της «Είδησης» ο Παναγιώτης Ιωαννίδης πληροφορεί το κοινό για πρακτικά ζητήματα που αφορούν στην κυκλοφορία του εντύπου, όπως την τιμή της συνδρομής που ανερχόταν στα Δρούλια & Κουτσοπανάγου, ό.π., τόμος α, σελ. 125

52 52 Μουσείον

53 53 γαλλικά φράγκα ή 70 τούρκικα γρόσια, την περιοδικότητά του, καθώς θα εκδιδόταν κάθε 15 μέρες αλλά και τον τρόπο εγγραφής των συνδρομητών. Στη συνέχεια ο εκδότης προσκαλεί τους «φιλόκαλους ομογενείς και λογίους» να συνεργαστούν με το περιοδικό για να εμπλουτιστεί το περιεχόμενο του με διατριβές, στίχους, εμπορικές ειδήσεις και εργασίες και υπόσχεται πως δε θα εκδώσει κάτι που έρχεται αντιμέτωπο με την οποιαδήποτε διοίκηση και τη θρησκεία, θεωρώντας τον εαυτό του υπεύθυνο σε περίπτωση που παραβιάσει τις υποσχέσεις του. «Δήλωση δεσμευτική πράγματι ή απλώς προληπτική; Οπωσδήποτε, τα φύλλα του Παναγιώτη Ιωαννίδη δεν μακροημέρευσαν ώστε να κριθεί η ειλικρίνεια αλλά και η αποτελεσματικότητα των προθέσεων του»92. Τελικά το ένα και μοναδικό τεύχος του «Μουσείου» που εκδόθηκε τον Ιούνιο του 1819 ήταν 37 σελίδων και η ύλη του καλυπτόταν κυρίως από το θέμα της διαμάχης του γλωσσικού ζητήματος, ενώ ορισμένα θέματα αφορούσαν στη φιλολογία, όπως η έκδοση του χρονικού του Γεώργιου Φραντζή (βλ. Μουσείον σελ ) και τις φυσικές επιστήμες, όπως μετεωρολογία (βλ. Μουσείον σελ.5-7). Επίσης, ο εκδότης φαίνεται πως είχε φανταστεί τα επόμενα βήματα του σε σχέση με το περιοδικό, καθώς παρουσιάζεται ο κατάλογος των ξένων επιστημονικών ιδρυμάτων που ελληνικών σχολείων που επρόκειτο να αποσταλούν δωρεάν αντίτυπα του περιοδικού. Στο κείμενο που αφορά στο γλωσσικό ζήτημα, ο εκδότης τάσσεται ανοιχτά υπέρ των αντιπάλων του Κοράη και αναφέρει το όνομα του Παναγιώτη Κοδρικά και το σύγγραμμά του για τη μελέτη της κοινής γνώμης. Υπογραμμίζει χαρακτηριστικά πως «όλοι φιλοτιμούνται να αποκτήσωσι το σύγγραμα τούτο, να σπουδάσωσι το πνεύμα του Συγγραφέως να παραδεχθώσι το χρήσιμον, και να απορρίψωσι το περιττόν» (βλ. Μουσείον σελ.7). Στη συνέχεια ασκεί δριμεία κριτική στον «Λόγιο Ερμή» αναφέροντας πως «μόνη μία εφημερίς, της οποίας οι Εκδόται προ καιρού ανεκάλυψαν ότι είναι ευκολώτερον να κατακρίνη τις παρά να κρίνη, αντί να μας δώσει μίαν ακριβή ανάλυσιν, ή να αναφέρη επιτομάς του Συγγράμματος τούτου ιδεάσθη εσχάτως να καταχωρήση εις ένα της φύλλο με όλην την χαρακτηριστικήν της ευγένειαν και χάριν, μερικάς προσωπικάς ύβρεις κατά του Συγγραφέως της Μελέτης, περί ης ο λόγος. Και το παραδοξότερον, ότι η κατάκρισις εφάνη εις φως πριν το σύγγραμα φθάσει εις την πόλιν, οπού εκδίδεται ο πατριωτικώτατος και φιλολογικώτατος μας ούτος Άγγελος. Όστις θέλει τώρα ας αμφιβάλλη ότι ο Λόγιος Ερμής είναι το τρίκεφαλον θηρίον της Αποκαλύψεως» (βλ. Μουσείον σελ. 7-8). Η γλώσσα του κειμένου έντονη και επικριτική με χαρακτηρισμούς όπως «ο έφορος της φατρίας», «ο άθλιος κόραξ», άντρας με «φθονερά και επίβουλη ψυχή», «ανεπιτήδειος κλέπτης», «αισχροκερδής», που 92 Κουμαριανού, Μουσείον ό.π., σελ. 9

54 54 υπαινίσσονται τον Κοραή. Επίσης το «Μουσείον» δεν παραλείπει να σταθεί απέναντι στη νέα για την εποχή εφημερίδα «Μέλισσα» που άρχισε να εκδίδεται στο Παρίσι από τον Σπυρίδωνα Κονδό με πνεύμα φιλοκοραϊκό. Αναφέρει χαρακτηριστικά το «Μουσείον»: «Το προοίμιον της είναι σχεδιασμένον από τον Ελληνόφρονα Σαλαμίνιον, όστις αφόβως υβρίζει όλους όσους υπόκεινται εις τα έθιμα του γένους, τους άρχοντας, τους αρχιερείς, και ειρηνικώς χλευάζει και τον παναγιώτατον πατριάρχην τον οφθαλμόν του γένους, εις το τέλος του βιβλίου υπογραφόμενος Αγαθόφρων Λακεδαιμόνιος» (βλ. Μουσείον σελ. 34). Συνολικά, το περιοδικό, αν και περιορισμένης διάρκειας θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «μαχητικό» στο πλαίσιο των εντύπων που εκδίδονται την εποχή εκείνη για να στηρίξουν τις δύο αντικρουόμενες πλευρές του γλωσσικού ζητήματος που δίχασε την ελληνική διανόηση και εκδηλώθηκε με σφοδρές αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις. «Και τούτο κρίνοντας από το γεγονός ότι το μεγάλο μέρος των σελίδων του καλύπτει το μείζον θέμα της διαμάχης, ότι η επιχειρηματολογία και η γλώσσα των σχετικών κειμένων ανήκουν σε κείμενα αντιρρητικά παρά σε δημοσίευμα περιοδικό που αποσκοπεί στην ενημέρωση και διαπαιδαγώγηση του αναγνωστικού κοινού σε θέματα επιστήμης, φιλολογίας και κριτικής»93. Β.7. Μέλισσα ή Εφημερίς Ελληνική Το περιοδικό «Μέλισσα» εκδίδεται στο Παρίσι από το 1819 έως το Πρώτη αναφορά γι' αυτό βρίσκεται στην «Προκήρυξιν» που γράφει ο εκδότης της, Σπυρίδων Κονδός, αναφέροντας με σαφήνεια στους στόχους που τον οδήγησαν στην έκδοση του. Στο συγκεκριμένο κείμενο ο εκδότης πλέκει το εγκώμιο του Κοραή, «όστις εφώτισε και φωτίζει, ελάμπρυνε και λαμπρύνει δια της σοφίας και αρετής το δυστυχές και ταλαίπωρο γένος». Ταυρόχρονα κατηγορούνται όλοι «όσοι δια φθόνων ή ζηλοτυπίαν καταφεύγουσιν εις άθλια και χαμερπή σοφίσματα, εις κάκιστα και μιαρά συμπεράσματα, εξηγούντες δολίως τα ελληνικώτατα αισθήματα, βαρβάρως υβρίζοντες και συκοφαντούντες άνδρα φιλόπατριν και αξιοσέβαστον», που εννοείται ο Κοραής. Ταυτόχρονα επαινούνται οι «νέοι βλαστοί» που μεριμνούν για την πρόοδο του Γένους, αλλά και αγωνίζονται «μετά καρτερίας» για το καλό της πατρίδος94. Τέλος, στο ίδιο κείμενο, γίνεται λόγος για «τιμίους και χρυσούς νέους» που με κόπο και ιδρώτα κατόρθωσαν να μορφωθούν. Τα κίνητρα του Σπυρίδωνα Κονδού και των συνεργατών του για την έκδοση της «Μέλισσας» ήταν οι αντιπαραθέσεις που είχαν εκδηλωθεί τα τελευταία χρόνια για το γλωσσικό Κουμαριανού, Μουσείον ό.π., σελ. 9 Κουμαριανού, Ο ελληνικός προεπαναστατικός τύπος ό.π., σελ

55 55 Μέλισσα ή Εφημερίς Ελληνική

56 56 ζήτημα σε διάφορα μαχόμενα φυλλάδια και περιοδικά δημοσιεύματα. Οι αρχικές τους φιλοδοξίες θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν περιορισμένες: μεταφράσεις ξένων εντύπων, κυρίως γαλλικών και ιταλικών που είναι οικείες στον εκδότη. Τίποτα δεν προμήνυε τη μαχητικότητα και τη γενναιότητα που χαρακτήρισε τη «Μέλισσα» κυρίως το δεύτερο και τρίτο έτος κυκλοφορίας της, όπου τα κείμενα που δημοσιεύονται είναι προωθημένης προοδευτικής ιδεολογίας και εθνικών προβληματισμών. Οι αλλαγές στο τίτλο του περιοδικού κατά την κυκλοφορία του δικαιολογούνται από τους διαφορετικούς εκδότες, τα κίνητρα και τους στόχους της «Μέλισσας» αλλά και τα οικονομικά ζητήματα. Συγκεκριμένα κυκλοφόρησαν τρία Τετράδια του περιοδικού με τους παρακάτω τίτλους και υπότιτλους: Μέλισσα ή Εφημερίς Ελληνική εκδιδόμενη υπό Σ. Κονδού, ιππέως του τάγματος της Τιμής, πρώην κριτού και μέλους των της Κερκύρας Αρχείων, Τετράδιον Α, εν Παρισίοις εκ της Τυπογραφίας του Α. Βοβαίου, Στο Τετράδιο Β (1820), μετά τους τίτλους του Κονού ακολουθεί: Μετά Αγαθόφρονος Λακεδαιμονίου πολίτου των Παρισίων. Και στο Τετράδιο Γ (1821) Διά φιλοπόνου επιστασίας Αγαθόφρονος Λακεδαιμονίου. Τυπωθέν δαπάνη του γενναιοτάτου και ειλικρινεστάτου φίλου κυρίου Φιλαρέτου Μετριοφρονίδου, διδασκάλου της ελληνικής φιλοσοφίας κτλ95. Το περιοδικό πήρε σαφή θέση στην πολυτάραχη εκείνη περίοδο με τη γλωσσική διαμάχη να βρίσκεται σε ένταση. Αποτέλεσε δημοσιογραφικό όργανο που σκοπό είχε να συμβάλει στις προσπάθειες των προοδευτικών δυνάμεων για την ενίσχυση των δημοκρατικών θεσμών και των ιδεών του Διαφωτισμού εναντίον όσων εμποδίζουν τον αγώνα για την αναγέννηση του Ελληνισμού. Λειτουργώντας κατά ένα τρόπο όπως ο «Λόγιος Ερμής», αλλά με έδρα το Παρίσι, η «Μέλισσα», οι εκδότες και οι συντάκτες της διατηρούν ισχυρούς δεσμούς με τον «Λόγιο Ερμή», μάλιστα μερικοί από αυτούς γράφουν και στα δύο περιοδικά. (βλ. γράμμα Φαρμακίδη- Κοκκινάκη στον Νικολόπουλο96).Σε συνεργασία με τον Αδαμάντιο Κοραή η «Μέλισσα» στο Παρίσι διοχέτευε στο ελληνικό κοινό τις προοδευτικές ιδέες της εποχής αντικρούοντας τα επιχειρήματα των συντηρητικών κύκλων. Ο Αδαμάντιος Κοραής σε μία περίοδο που βαλλόταν για τη δράση του, βρήκε στη «Μέλισσα» και στους αφοσιωμένους συνεργάτες της το όργανο εκείνο που θα τον υπεράσπιζε, που θα ανεδείκνυε με κάθε τρόπο το έργο και την προσωπικότητά του και την πολύτιμη συμβολή του στην αναγεννητική προσπάθεια του Γένους και που σε τελική ανάλυση θα διαμόρφωνε συνειδήσεις. 95 Καρατζάς Κ. Σταμάτης Ο Aγαθόφρων Λακεδαιμόνιος. Το παρισινό περιοδικό "Μέλισσα"», ανάτυπο από τα "Πελοποννησιακά (Αθήνα 1959), τόμος γ, σελ Καζατζάς, ό.π., τόμος γ, σελ

57 57 Ο Σπυρίδων Κονδός, ο φιλελεύθερος αυτός Κερκυραίος με την εφτανησιώτικη μόρφωση και τις ριζοσπαστικές ιδέες ειδικά για την ορθογραφία που βρίσκεται στο Παρίσι από το , ήταν εκδότης της «Μέλισσας» μέχρι το Το δεύτερο και το τρίτο Τετράδιο εκδίδεται, όπως προκύπτει από τους τυπωμένους υπότιτλους, από τον Κονδό σε συνεργασία με τον Κ. Νικολόπουλο, το πιο συνηθισμένο από τα πολλά ψευδώνυμά του οποίου ήταν Αγαθόφρων Λακεδαιμόνιος. Η συνεργασία του Νικολόπουλου με την «Μέλισσα» άλλοτε ενυπόγραφη και άλλοτε ψευδώνυμη ή ανώνυμη συνδυάζεται και με την προσπάθειά του το περιοδικό να διαδοθεί και διευρύνει τις πωλήσεις του. Ο Νικολόπουλος διέθετε περισσότερους συγγενικούς και φιλικούς δεσμούς στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες απ' ότι ο Κονδός, ενώ το όνομα του είχε γίνει ευρέως γνωστό, κυρίως διότι πολλές περιοχές τον ζητούσαν να διδάξει ως δάσκαλος ή διευθυντής σχολών98. Επίσης, οι αντιπρόσωποι που είχε η «Μέλισσα» στο Βουκουρέστι προέρχονταν από τον στενό φιλικό κύκλο του ίδιου, με τους οποίους μάλιστα διατηρούσε αλληλογραφία 99. Τέλος, ο Νικολόπουλος είχε αλληλογραφία με ανθρώπους του Τύπου σε πολλές πόλεις, που κυρίως τις χρησιμοποιούσε για να προωθήσει και να υπερασπιστεί τις πολιτικές του απόψεις, συνυφασμένες με τις κοραϊκές, που υποστήριζε άλλωστε και στην «Μέλισσα». Μάλιστα δεν παρέλειπε να αναφερθεί στις επιστολές του για το περιοδικό100. Ωστόσο, για να ανταποκριθεί το περιοδικό στις προσδοκίες των εκδοτών του, απαιτούνταν η συνεργασία περισσότερων λογίων αλλά και έξοδα τα οποία δεν μπορούσαν να καλύψουν ο Κονδός, ο Νικολόπουλος και ο κύκλος των επαφών τους. Χρειαζόταν δηλαδή μια ομαδικότερη προσπάθεια. Έτσι, ανέλαβε την έκδοσή της μία ολιγομελής «Εταιρεία», σύμφωνα με το «Συμφωνητικόν» της οποίας καθορίζονταν οι ευθύνες των εκδοτών, η εγγραφή μελώνσυνδρομητών και η διευθέτηση ενδεχόμενων προβλημάτων στη λειτουργία του περιοδικού. «Η Εταιρεία ήταν τώρα πλέον έτοιμη, έχοντας την έδρα της στο Παρίσι, κοντά στον Κοράη, και ενισχυόμενη από φιλοκοραϊκούς κύκλους της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης, του Βουκουρεστίου και του Ιασίου, της Κέρκυρας και της Οδησσού, να συνεχίζει την έκδοση της Μέλισσας μεθοδικά, αλλά επίσης με περισσότερη αποφασιστικότητα και δυναμισμό»101. Σύμφωνα με πληροφορίες102, την εταιρία απάρτιζαν τέσσερα άτομα με συγκεκριμένες 97 Καζατζάς, ό.π., τόμος γ, σελ. 251 Καζατζάς, ό.π., τόμος γ, σελ Καζατζάς, ό.π., τόμος γ, σελ Καζατζάς, ό.π., τόμος γ, σελ Κουμαριανού, Ο ελληνικός προεπαναστατικός τύπος ό.π., σελ Καρατζάς, ό.π., τόμος γ, σελ

58 58 αρμοδιότητες. Επρόκειτο για τους Κ. Νικολόπουλο, Σπ. Κονδό, Δ. Ν. Φωτίλα και Κ. Γαλάτη. Από αυτούς τη βασική ευθύνη και το κυρίως βάρος της εργασίας φέρει ο Νικολόπουλος, το όνομα του οποίου αναφέρεται χαρακτηριστικά πρώτο στο συμφωνητικό. Από την πλευρά του, ο Κονδός έχει τη διεκπεραίωση του περιοδικού. Ο Φωτίλας είναι ένας νέος με καταγωγή από τη Σμύρνη, διδάσκαλος στη Βλαχία το 1818 και στη συνέχεια στο Παρίσι το 1819 και φαίνεται πως είχε ισχυρότερο δεσμό με τον Νικολόπουλο παρά με τον Κονδό λόγω της οικογενειακής του καταγωγής που προέρχονταν από την Πελοπόννησο. Για τον Κ. Γαλάτη δεν υπάρχουν σημαντικές μαρτυρίες, αλλά μάλλον επρόκειτο για το νεότερο από τα ιδρυτικά μέλη της εταιρείας. Όπως μας πληροφορεί το ίδιο το περιοδικό, υπήρχαν αντιπρόσωποι στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, την Οδησσό, το Βουκουρέστι, την Κέρκυρα. Ωστόσο, παρά τη στήριξη από ορισμένες ομάδες του Ελληνισμού, η «Μέλισσα» περνούσε οικονομικές κι άλλες δυσκολίες και χρειάστηκε να εκδοθεί για ένα διάστημα με τη συνεισφορά φίλων και συνδρομητών, όπως του Φιλαρέτου Μετριοφρονίδου που εξέδωσε με δικά του έξοδα το τρίτο Τετράδιο. Μάλιστα οι υπεύθυνοι αναγκάστηκαν κάποια στιγμή να αυξήσουν την τιμή του φύλλου, γράφοντας χαρακτηριστικά στο εσωτερικό του εξωφύλλου την ακόλουθη «είδησιν»: «Το παρόν τετράδιον πωλείται φρ. 3 ή γρ. 5, άνευ τινός συγκαταβάσεως (εξ αιτίας των βαρυτάτων εξόδων, του μικροτάτου αριθμού των συνδρομητών, της γενομένης ζημίας κτλ. κτλ.)». Συνολικά η «Μέλισσα» αποτέλεσε μαχητικό όργανο που σκοπό είχε να προβάλει, να υπερασπίσει και να διαδώσει προβληματισμούς στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό που θα οδηγούσαν στην αφύπνιση του υπόδουλου λαού. Έκδηλη ήταν και η επιθυμία των συνεργατών του περιοδικού να προσφέρουν στους αναγνώστες τους δημοσιεύματα γενικής παιδείας. Οι οικονομικές ωστόσο δυσκολίες και τα γεγονότα που ξέσπασαν στο μεταξύ στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και την επαναστατημένη Ελλάδα, όπου κυρίως μπορούσε να πουληθεί το περιοδικό και να υποστηριχθεί η περεταίρω έκδοσή του, δεν του επέτρεψαν να ευδοκιμήσει για μεγάλο διάστημα. «Οι οικονομικές δυσκολίες, οι βαρύτατες δαπάνες του τύπου, ο «μικρότατος» αριθμός των συνδρομών, δυσκολίες στη διακίνηση, ζημιές που υποστήκανε ορισμένες αποστολές, είναι αιτίες που δυσχέραναν την τακτική παρουσία του περιοδικού» 103. Ώσπου στο τέλος έφεραν το τελικό πλήγμα και έτσι ενώ το 1820 έφτανε σε εννέα πόλεις, το 1821, οπότε και έκλεισε, κατάφερνε να φτάσει μόλις σε πέντε. Αργότερα ο Σπυρίδων Κονδός θα γράψει σχετικά: «Όταν κατα τα ετη 1819, 1820, 1821, εξεδωκα το Α' της Καθολικης μου Ιστοριας Τετραδιο, και τρια της Μελισσης η Εφημεριδος Ελληνικης, τα οποια σταλθεντα εις Κωνσταντινουπολιν, Βουκουρεστιον, 103 Κουμαριανού, Μέλισσα...ό.π., σελ. ιη'- ιθ'

59 59 Ιασιον, Χιον, Σμυρνην, Κυδωνιας, και Πατρας κατηρπασθησαν, η κατεκαυθησαν υπο των βαρβαρων εν τη των πολεων εκεινων ακολουθησαση καταστροφη, δεν ειχα κανεναν σκοπον να επιχειρισθω φιλολογικας πραγματειας»104. Β.8. Ίρις Στο Λονδίνο το 1819 έγινε μια ατελέσφορη προσπάθεια να εκδοθεί ένα νέο ελληνικό περιοδικό, με σκοπό τη διάδοση φιλελεύθερων και προοδευτικών ιδεών της εποχής, με το όνομα «Ίρις». Η προαναγγελία της κυκλοφορίας της «Ίριδος» δημοσιεύτηκε στον «Λόγιο Ερμή» (βλ. Λόγιος Ερμής 15/4/1819, σελ 303-4). Το κείμενο, γραμμένο στα ελληνικά και τα αγγλικά, πληροφορεί το κοινό πως θα κυκλοφορήσει στο Λονδίνο νέο δημοσιογραφικό φύλλο, «σύγγραμμα ελληνικό» με τον τίτλο «Ίρις». Ως εκδότης του περιοδικού εμφανίζεται ο John Murray, ο οποίος ήταν γνωστός Λονδρέζος εκδότης ελληνικών βιβλίων στην αγγλική πρωτεύουσα. Ενώ το αγγλικό κείμενο είναι απλώς πληροφοριακό (ταυτότητα του φύλλου, τιμή και εκδότης), το ελληνικό είναι σαφώς μεγαλύτερης έκτασης και ουσιαστικότερου περιεχομένου. Οι στόχοι και οι επιδιώξεις του εναρμονίζονται απόλυτα με τις διακηρύξεις του «Λόγιου Ερμή» και αφορούν στον διπλό σκοπό των φύλλων: αφενός την πληροφόρηση των ξένων για όσα συμβαίνουν στον υπόδουλο ελληνικό λαό στα θέματα παιδείας και πολιτισμού και αφετέρου τη γνωστοποίηση στους υπόδουλους Έλληνες όλων των «καλών» που συμβαίνουν στη «σοφή» Ευρώπη και κυρίως στη Βρετανία, την «υπέρτατη έδρα Μουσών και ελευθερίας». Το περιοδικό, αν και δεν κατάφερε ποτέ να φτάσει στην τελική του φάση και να κυκλοφορήσει, καταγράφεται στα φιλολογικά περιοδικά κυρίως ως ένα δείγμα των προθέσεων των εκδοτών της εποχής να δημιουργήσουν ακόμη ένα φιλολογικό περιοδικό με σαφή στόχο και περιεχόμενο. Β.9. Ιονική Ανάμεσα στις εφημερίδες του ελληνικού προεπαναστατικού Τύπου αναφέρεται και η «Ιονική» της Κέρκυρας, η οποία όμως περισσότερο ως ελληνόγλωσση παρά ως ελληνική θα πρέπει να χαρακτηρίζεται καθώς αποτελούσε το επίσημο όργανο των δυνάμεων στα Ιόνια νησιά δημοσιεύοντας κυρίως τις αποφάσεις και τους νόμους τους και δευτερευόντως άλλες ειδήσεις του εσωτερικού και του εξωτερικού. Η «Ιονική» ή «Ιωνική» πρωτοεκδόθηκε στις 23/7/1814 και κυκλοφορούσε έως τις 20/12/1817. Το ίδιο διάστημα εκδίδεται και στα ιταλικά η «Gazzeta Ionia». 104 Καρατζάς, ό.π., τόμος γ, σελ. 247

60 60 Γ. Συμπεράσματα Ο ελληνικός προεπαναστατικός Τύπος γεννήθηκε και έκανε τα πρώτα του βήματα στις ελληνικές παροικίες της Δύσης. Συνέπεσε μάλιστα με τις διαδικασίες μετάβασης από την εποχή των αυτοκρατοριών στην εποχή των εθνών, όπου ο Τύπος αποτέλεσε μέσο διεκδίκησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι συνθήκες εντός οθωμανικής αυτοκρατορίας δεν ήταν ευνοϊκές για την ανάπτυξη τέτοιου είδους εγχειρημάτων, ενώ αντίθετα οι Έλληνες της διασποράς εμπνέονται από τα δυτικά πρότυπα και τις ιδέες του Διαφωτισμού και με βάση αυτά προωθούν την ανάπτυξη του ελληνικού Τύπου. Από τις πλούσιες ελληνικές παροικίες εκτός οθωμανικής αυτοκρατορίας, η Βιέννη έμελλε να αποτελέσει την κοιτίδα του ελληνικού Τύπου και ο Γεώργιος Βεντότης ο «πατέρας» της πρώτης αυτής παρθενικής προσπάθειας έκδοσης εφημερίδας. Μέχρι την Επανάσταση του 1821 πλήθος ελληνικών δημοσιογραφικών και φιλολογικών περιοδικών κάνουν την εμφάνισή τους στον χώρο εκτός οθωμανικής αυτοκρατορίας, με στόχο ωστόσο την ενημέρωση αλλά και την πρόοδο του υπόδουλου Ελληνισμού. Βέβαια, η εθνική αφύπνιση του υπόδουλου Γένους δεν υπήρξε στις αρχικές φιλοδοξίες των εντύπων αυτών, αλλά η βελτίωση του μορφωτικού επιπέδου που στη συνέχεια θα του εμφυσούσε την ιδέα της ελευθερίας. Είναι γεγονός πως οι λόγιοι Έλληνες του εξωτερικού, ζουν και εργάζονται για την προαγωγή της παιδείας στους κόλπους του υπόδουλου Ελληνισμού. Πολλές φορές οι εκδοτικές τους δραστηριότητες δεν στέφθηκαν με οικονομική επιτυχία, αλλά οι ίδιοι έχοντας πλήρη συναίσθηση της αξίας του Τύπου, χρηματοδοτούσαν τις προσπάθειες αυτές ώστε να επιβιώσουν. Επιπλέον, το πλήθος των φιλολογικών κυρίως εντύπων που δημιουργήθηκαν κατά την ελληνική προεπαναστατική περίοδο αποδεικνύει πως οι ομάδες που τα στήριζαν είχαν συνδέσει τη βελτίωση των συνθηκών του υπόδουλου ελληνισμού με την διαπαιδαγώγηση του.

61 61 Εφημερίς

62 62 Κεφάλαιο 2ο: Η περίπτωση της «Εφημερίδας» των Μαρκίδων Πούλιου Α. Γενικά Χαρακτηριστικά Α.1. Η «γέννηση» της «Εφημερίδας» Τέσσερα χρόνια μετά την παύση της εφημερίδας του Βεντότη, ξεκίνησαν οι προσπάθειες των Ελλήνων της Βιέννης να αποκτήσουν προνόμιο έκδοσης εφημερίδας. Την αρχή έκανε ο Δημήτριος Θεοχαρίδης με αίτησή του προς την αυστριακή κυβέρνηση στις 10/5/1788. Η απάντηση με ημερομηνία εγγράφου 15/5/1788 ήταν αρνητική. Ο επόμενος που εμφανίζεται με παρόμοια αίτηση ήταν ο Γεώργιος Μαρκίδης-Πούλιος στις 14/6/1788. Η απάντηση και σε εκείνον ήταν αρνητική, όπως επίσης και στη δεύτερη αίτηση του Θεοχαρίδη το 1789 αλλά και στη νέα αίτηση του Πούλιου στις 13/1/1789. Η απόρριψη των αιτήσεων του Πούλιου μπορεί να δικαιολογηθεί από το γεγονός ότι τότε ήταν ακόμη οθωμανός υπήκοος αφού το 1793 έλαβε την αυστριακή υπηκοότητα μετά από σχετική αίτηση (βλ. Παράρτημα 8). Η τρίτη αίτηση του Θεοχαρίδη στις 22/1/1789 έγινε δεκτή και στις 15/3/1789 η αυστριακή κυβέρνηση του παρέχει την άδεια. Με σχετικά δημοσιεύματα γραμμένα στα γερμανικά στην «Εφημερίδα της Βιέννης» και συγκεκριμένα στα φύλλα της 9ης, 13ης και 16ης Μαΐου 1789 ανακοινώνεται η πρόθεση για έκδοση ελληνικής εφημερίδας (βλ. Παράρτημα 9). Απ' ότι φαίνεται, ωστόσο, η εγγραφή των συνδρομητών δεν ήταν ικανοποιητική και η εφημερίδα δεν εκδόθηκε. Ταυτόχρονα ένας άλλος λόγος που ενδεχομένως να αποθάρρυνε την κυκλοφορία της εφημερίδας ήταν ο προειδοποιητικός όρος της άδειας πως «εάν όμως ωρισμέναι πολιτικαί περιστάσεις επιβάλλουν την άμεσον διακοπήν της, τότε το Κράτος επιφυλάσσει εις εαυτό το δικαίωμα τούτο», δημιουργώντας την αίσθηση της προσωρινής έκδοσης αλλά και την εντύπωση πως τα φλέγοντα ζητήματα της πολιτικής του πολέμου, που απασχολούσαν τους Έλληνες των παροικιών και της οθωμανικής αυτοκρατορίας, δε θα περιλαμβάνονταν στην ύλη της. «Όταν η Δαμόκλεια σπάθη της λογοκρισίας απειλεί τη ζωή της εφημερίδας, είναι αδύνατο αυτή να σταδιοδρομήσει» 105. Στο μεταξύ, στις 27/6/1790 ο Πούπλιος Μαρκίδης Πούλιος, αυστριακός υπήκοος- πρώην εφοριακός- υποβάλει αίτηση για έκδοση εφημερίδας στην ελληνική, σερβική και γερμανική γλώσσα. Η αυστριακή κυβέρνηση αφού ρώτησε τη Διεύθυνση της αστυνομίας ενημερώθηκε πως ο Δημήτριος Θεοχαρίδης δε θα εκδώσει την εφημερίδα που είχε προαναγγείλει και πως παραιτείται της άδειας που του είχε χορηγηθεί. Τελικά η Κυβέρνηση έκανε δεκτή την αίτηση του Πούλιου στις 15/10/1790 και του παραχώρησε το προνόμιο έκδοσης εφημερίδας, τονίζοντας ωστόσο πως θα ασκείται λογοκρισία και πως δε δίνεται κανένα απόλυτο προνόμιο, αλλά αντίθετα 105 Σκιαδάς, ό.π., τόμος α, σελ

63 63 αν κριθεί αναγκαίο θα διακοπεί η έκδοσή της. Οι συγκριμένες επιφυλάξεις, από την πλευρά της 106 αυστριακής κυβέρνησης, προέρχονται από την έγνοια των αυστριακών αρχών να μη δημιουργηθούν ξανά αφορμές για παρεξηγήσεις με την Υψηλή Πύλη, όπως συνέβη στην περίπτωση της εφημερίδας του Βεντότη. Α.2. «Είδησις»: Η ανακοίνωση της έκδοσης της «Εφημερίδας» Ήταν 15/10/1791 όταν χορηγήθηκε η άδεια από την αυστριακή κυβέρνηση για την έκδοση της «Εφημερίδας» στους αδερφούς Μαρκίδες Πούλιου. Την αμέσως επόμενη μέρα κυκλοφόρησε μία λεπτομερέστατη έντυπη αναγγελία με τον τίτλο «Είδησις» (βλ. Παράρτημα 10) για να ανακοινωθεί η έκδοσή της. Επρόκειτο για ένα μονόφυλλο τυπωμένο και από τις δύο όψεις που δεν έφερε επεξηγηματικούς υπότιτλους, ούτε υπογραφές παρά μονάχα την ένδειξη «Βιέννη 16 Οκτωβρίου 1790». Η «Είδησις» δεν αποτελούσε μία απλή αναγγελία έκδοσης εφημερίδας ή ένα δελτίο για την εγγραφή των συνδρομητών πριν την έκδοσή της. Επρόκειτο περισσότερο για μία παρουσίαση αρχών και πεποιθήσεων. «Σχετικώς όμως με τα αίτια και τον σκοπόν της εμφάνισεως μιάς ελληνικής εφημερίδος η «Είδησις» των Μαρκίδων Πούλιου είναι ανωτέρας πνοής και πλουσιωτέρου περιεχομένου»107. Η αναγγελία της «Εφημερίδας» που μπορεί σήμερα να χαρακτηριστεί φλύαρη, την εποχή που δημοσιεύτηκε έμοιαζε με κατάθεση ψυχής για την πατρίδα. Οι εκδότες της εκφράζουν τον ενθουσιασμό τους για την εφημερίδα που πρόκειται να κυκλοφορήσει και που έλειπε από το Γένος και αντιμετωπίζουν την εκδοτική τους προσπάθεια ως προσφορά στους φιλέλληνες, όχι μόνο ξένους αλλά και τους ίδιους τους Έλληνες που θαυμάζουν τους προγόνους τους και θέλουν να τους μιμηθούν. Η «Εφημερίς», όπως γράφουν, προσφέρεται «εις αναζωοπύρησιν της ευγενείας, κοσμιότητος και φιλοτιμίας των μαθημάτων». Η «αναζωοπύρησις» αυτή των αρετών που είχαν οι αρχαίοι Έλληνες εμπνέεται από την πεποίθηση ότι η διάδοση των μαθήσεων κάνει τους ανθρώπους «ευτυχείς και ευδαίμονας». Βασίζεται στην άποψη πως με τον «έρωτα του πολιτικού καλλωπισμού» και με την «άκραν περιέργειαν», το μυαλό των «προπατόρων» με έφεση στην έρευνα άνοιξε το δρόμο των επιστημονικών προόδων, «με τας οποίας τη σήμερον η Ευρώπη κυβερνάται και ευδαιμονεί». Πρότυπο της «Εφημερίδας» είναι η «αναζωοπύρησις» των σύγχρονων με την Ελλάδα της αρχαίας ακμής, όταν αυτή «με την ελευθερίαν έζη και με την αυτονομίαν εκυβερνάτο» Λάιος, Οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου ό.π., σελ Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 30

64 64 Το συγκεκριμένο κείμενο δεν είχε γραφτεί από τους εκδότες της «Εφημερίδaς», αλλά όπως μας πληροφορεί ο Λέανδρος Βρανούσης, «επαναλαμβάνει αυτούσια όσα έγραφε, εγκαινιάζοντας την εθνοδιαφωτιστική του προσπάθεια, ένας από τους πρωτοπόρους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ»108. Ταυτόχρονα, η «Είδησις» δεν απομακρύνεται από τους καθιερωμένους προλόγους και τις προσφωνήσεις, ούτε από την προβολή της θεματολογίας που επρόκειτο να ασχοληθούν: πολεμικές, πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές, φιλολογικές και διεθνείς ειδήσεις. Α.3. Σκοπός της «Εφημερίδας» Ο σκοπός της «Εφημερίδας», όπως αναγράφεται στη σχετική «Είδηση» ήταν διττός: η ενημέρωση των Ελλήνων της Βιέννης και των άλλων ευρωπαϊκών πόλεων για τα όσα συμβαίνουν στην οθωμανική αυτοκρατορία αλλά και ο διαφωτισμός των Ελλήνων της οθωμανικής αυτοκρατορίας για τις αλλαγές που συντελούνταν στην ευρωπαϊκή επικράτεια. Επιδιώκουν, όπως χαρακτηριστικά γράφουν, τη δημιουργία μίας «γαζέτας» 109 γραμμένης «εις την απλήν ρωμαικήν γλώσσαν», ενός ειδησεογραφικού δελτίου δηλαδή, που θα ενημερώνει τους αναγνώστες για όσα συμβαίνουν στον κόσμο, «μία εκλογή αξιοδιηγήτων πραγμάτων όχι μόνο πολεμικών, αλλά και πολιτικών, και μάλιστα οικονομικών». Ταυτόχρονα, οι εκδότες της «Εφημερίδας» στην «Είδηση» περιγράφουν με πάθος τους λόγους που τους οδήγησαν να προχωρήσουν στην έκδοσή της, που ήταν ο πατριωτικός τους ζήλος αλλά και η έλλειψη ενός τέτοιου φύλλου. «Από το ένα μέρος ο ζήλος φαινόμενος, από το άλλο δε η έλλειψις, εφάνη αναγκαίον, όπου καν κατά μέρος αυτή η έλλειψις ήθελεν αποπληρωθή, κατά τίνι τρόπω άρα ημπορούσε να γίνη με τέτοια αναπλήρωσις, ειμή δια μιας καθόλου ιστορικής επισκέψεως του παντός..», τονίζουν χαρακτηριστικά. Το πάθος τους και η συναίσθηση του ρόλου που διαδραμάτιζε η «Εφημερίς» για το Γένος, ως το μοναδικό για την εποχή ειδησεογραφικό φύλλο γραμμένο στα ελληνικά, συντρόφευσαν τα δύο αδέρφια μέχρι το τέλος, παρότι οι συνδρομές της «Εφημερίδας» ήταν σταθερά σε χαμηλά επίπεδα. Δεν είναι λίγες μάλιστα οι φορές που οι ίδιοι οι εκδότες απευθυνόμενοι στο αναγνωστικό τους κοινό εξηγούν πως αντιλαμβάνονται τον ρόλο αυτόν της «Εφημερίδας». Στο τέλος του πρώτου χρόνου δημοσιεύεται «Είδησις» που απευθυνόμενη προς τους 108 Βρανούσης, Εφημερίς ό.π., τόμος α, σελ Οι «γαζέτες» είναι ολιγοσέλιδες, εκδίδονται σε φύλλα σχήματος 4 ου ενώ διακρίνονται για την αυτοτέλεια τους στο περιεχόμενο τους. Πρόκειται για ένα είδος εφημερίδας που τυπώνονταν στη Βιέννη και περιλάμβανε ειδήσεις κυρίως σχετικές με τους πολέμους οι οποίες γίνονταν γνωστές γρήγορα σε όλη την Ευρώπη. Επίσης, μπορεί να αντιπαραβληθεί με τον γαλλικό όρο Gazette που ασχολείται με την τρέχουσα πολιτική ενημέρωση όπως και με τον όρο Journal που υποδουλώνει την ενημέρωση σε θέματα γενικής παιδείας. 109

65 65 συνδρομητές με αφορμή τη νέα χρονιά, περιλαμβάνει ταυτόχρονα προγραμματικές δηλώσεις σε πατριωτικό τόνο (βλ. Εφημερίς 14/11/1791, σελ.433, 18/11/1791, σελ.440, 28/11/1791, σελ.454, 2/12/1791, σελ.458 & 9/12/1791, σελ. 466): «Το ημέτερον Γένος, υπερέχον κατ' εξοχήν εις την περιέργειαν των νέων, πασχίζει να ελκύση πάλιν εις τον εαυτόν του την πρώτην εκείνην δόξαν οπού ήστραπτεν εις όλην την οικουμένην. Το ημέτερον Γένος, λέγω, καταπατώντας τας τόσας ανωμαλίας του καιρού, προσωρεί έως εις τον κόλπον των υπερασπιστών των Μουσών και δεόμενον δέχεται παρ' αυτών, ως παρά γνωσίων πατέρων, όλας εκείνας τας χάριτας από τας οποίας έως τώρα υστερούτο». Στο 105ο τεύχος του 1793 (βλ. Εφημερίς 30/12/1793, σελ ), λίγο πριν μπει η νέα χρονιά, οι εκδότες της «Εφημερίδας» δημοσίευσαν μία «Είδηση» προς τους συνδρομητές, τονίζοντας για άλλη μία φορά την ανιδιοτελή τους δραστηριότητα. Αναφέρεται μεταξύ άλλων: «αναλάβομεν τον κόπον της συγγραφής των εφημερίδων της γλώσης μας διά κοινήν ωφέλειαν των ομογενών μας και άλλων οπού καταλαμβάνουσι την γλώσσα μας...». Αργότερα, στο 50ο τεύχος της «Εφημερίδας» του 1797 (βλ. Εφημερίς 23/6/1797, σελ ), με αφορμή την συμπλήρωση του πρώτου εξαμήνου ζητούν από το κοινό την έμπρακτη υποστήριξή του και ταυτόχρονα υπογραμμίζουν τον ρόλο που διαδραματίζει η «Εφημερίς» σύμφωνα με τις αρχές και τις επιθυμίες τους: «Παρακινούμενοι όχι από την θερμήν των ομογενών μας υποστήριξιν αλλά μόνον από τον θερμόν και φιλογενή ζήλον μας, λέγομεν μόνον, ότι εδοκιμάσαμεν και δοκιμάζομεν όχι μικρά έξοδα εις εξακολούθισιν του καλού μας σκοπού...». Επιπλέον, οι εκδότες έχουν πλήρη επίγνωση των κοσμοϊστορικών γεγονότων που ζουν με τις εξελίξεις που διαδέχτηκαν την Γαλλική Επανάσταση και σε λίγο καιρό πιστεύουν πως όλοι θα τα καταλάβουν. «Όλα αυτά, τα οποία οι μεταγενέστεροι θέλουν τα αναγινώσκει με μεγάλην περιέργειαν, διατί να μη τα αναγινώσκουν οι σύγχρονοι αυτών;», σημειώνουν στο ίδιο τεύχος καθορίζοντας την αποστολή που εκπληρώνει η «Εφημερίς». Σε ακόμη ένα τεύχος (βλ. Εφημερίς 6/11/1797, σελ ) διαφαίνεται πως αντιλαμβανόταν η «Εφημερίς», και οι εκδότες της, την αποστολή της. «Τι το όφελος και η χρήσις της Εφημερίδος, είναι περιττόν να εκθέσωμεν ώδεν. Διότι καθένας οπού έχει καν σπινθήρα υγιάς κρίσεως δεν ημπορεί να μείνη αναίσθητος εις πράγματα τα οποία, αν δεν εσυνέβαινον εις τον καιρόν μας και έμπροσθεν των οφθαλμών μας, ηθέλαμεν τα νομίζει ως μύθους και ονείρατα...», αναφέρονται ενώ τονίζονται «τας από τους 89 έως την σήμερον γεγονότα...τας μεγάλας πολιτικάς και εκκλησιαστικάς μεταβολάς της Ευρώπης, την μετάπλασιν της Ιταλίας, την νέαν γειτονάν των Γάλλων, και τα άεπιτα ακόμη μέλλοντα...». Παρότι τότε δεν υπήρχαν πια πολεμικές επιχειρήσεις

66 66 και ως εκ τούτου πολεμικές ειδήσεις, ωστόσο υπάρχουν κι άλλα σημαντικά για να μάθουν, όπως οι νέοι πολιτικοί σχηματισμοί: «Ήθελε στοχασθή τινάς ότι, επειδή έπαυσεν ο πόλεμος, ανάγκη να παύσουν και τα νέα, οπού έτρεφον την περιέργειαν εκείνων οπού ηδύνοντο να ακούουν νίκας. Ημείς όμως λέγομεν ότι...είναι ακόμη αξιώτεροι γνώσεως οι εσωτερικοί οργανισμοί των νέων συστημάτων». Στο ίδιο φύλλο τονίζεται με τόλμη στους «φιλαναγνώστες» και τους «φιλοπάτριδες» πως παρά τις διώξεις της, η «Εφημερίς», μία κατάκτηση του Γένους, θα συνεχίζει να κυκλοφορεί. Α.4. Γλώσσα της «Εφημερίδας» Η «Εφημερίς», σύμφωνα και με τις δηλώσεις των εκδοτών της στην «Είδηση» είναι γραμμένη «εις την απλήν ρωμαϊκήν γλώσσαν», αλλά και η ίδια η αγγελία για την έκδοση της «Εφημερίδας» είναι γραμμένη απλά έως απλοϊκά, που φανερώνει την απειρία των Μαρκίδων Πούλιου. «Το δύσκαμπτο γλωσσικό ύφος, με όλες τις γραμματικές και συντακτικές του αδεξιότητες, δείχνει ότι συντάκτης της αγγελίας δεν είναι ένας ασκημένος στο γράψιμο λόγιος. Πολύ πιο στρωτό θα ήταν το κείμενο, αν το έγραφε λ.χ. το «χτένιζε» ένας Βεντότης ή κάποιος άλλος ομότεχνός του. Είναι φανερό ότι ο συντάκτης ή οι συντάκτες της αγγελίας δεν προέρχονται από τους επαγγελματίες της συγγραφής, των μεταφράσεων και του γλωσσικού «καλλωπισμού» των βιβλίων, αλλά από τους επιχειρηματίες των εκδόσεων» 110. Βέβαια, στους στόχους της «Εφημερίδaς», όπως διατυπώνονται στην «Είδηση», δε συμπεριλαμβάνεται η καλλιέργεια της ελληνικής γλώσσας, όπως συνέβη στην περίπτωση των φιλολογικών περιοδικών. Αντίθετα, πρωταρχικός σκοπός των εκδοτών ήταν να γίνονται από όλους αντιληπτοί και για τον λόγο αυτό δε δίσταζαν άλλοτε να μεταφράζουν ξένες λέξεις με ελληνικούς χαρακτήρες, άλλοτε να καταφεύγουν στον εξελληνισμό μίας ξένης λέξης -με την αντίστοιχη ελληνική εντός παρενθέσεως- ή και να παραθέτουν εντός παρενθέσεως μετά την ελληνική την αντίστοιχη ξένη λέξη ή να την εξηγούν. Η προσφυγή σε λεξικό δανεισμό, χωρίς αφομοιωτικές διαδικασίες, δικαιολογείται εν μέρει από το γεγονός πως η «Εφημερίς» αντλεί τις διεθνείς κυρίως ειδήσεις από την «Εφημερίδα της Βιέννης», αλλά και από άλλες ξένες εφημερίδες111.. Παραδείγματα τέτοιων λέξεων αποτελούν τα παρακάτω: Γενεράλλάιτεναντ και γαζέττα (τζάιτουγγ), σιγουράτζα και γουβέρνιου (διοικήσεως), στρατηγός (Γενεράλ), κονστιτουτζιόν, σεκρετάριος, Ρεπούμπλικα, πατέντα κ.ά. 110 Βρανούσης, Εφημερίς ό.π., τόμος α, σελ Μπόντας M. Γεώργιος, Οι πρόδρομοι της ελληνικής δημοσιογραφίας. Σιατιστινοί αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου και η πρώτη ελληνική εφημερίδα (Θεσσαλονίκη 1989), σελ

67 67 Επίσης, οι συντάκτες της «Εφημερίδας» μαζί με τη δημοτική της εποχής, χρησιμοποιούν ιδιωματισμούς, λέξεις από την καθαρεύουσα, εκκλησιαστικούς και διπλωματικούς όρους αλλά και νεολογισμούς112. «Οι Πούλιοι βεβαίως δεν ήσαν λόγιοι, αλλά και τα ελληνικά εγνώριζον και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών ήσαν κάτοχοι, μετεχειρίζοντο όμως, απευθυνόμενοι μάλιστα δια της εφημερίδος και προς ευρύ οπωσδήποτε κοινόν, το εν χρήσει παρά πλείστοις τότε μιξοβάρβαρον γλωσσικόν ιδίωμα με τους ανορθοδόξους γραμματικούς και συντακτικούς τύπους και την άφθονον ανάμιξιν τουρκικών και άλλων ξένων λέξεων» 113. Η «Εφημερίς» ήταν λοιπόν γραμμένη στη «γλώσσα του Γένους» προκειμένου να μην υποπίπτουν σε παρανοήσεις όσοι τη διάβαζαν χωρίς επαρκή γλωσσομάθεια. Γενικότερα, τα πρώτα δημοσιογραφικά φύλλα επέλεγαν τη γλώσσα τους με σκοπό να μπορούν να διαβάζονται από ευρύτερα κοινωνικά στρώματα της ελληνικής διασποράς αλλά και από διάφορες βαλκανικές εθνότητες που κατανοούσαν την ελληνική γλώσσα. Είναι χαρακτηριστικό πως οι εκδότες της «Εφημερίδας» στο πρώτο κύριο άρθρο τους ζητούν συγγνώμη από το αναγνωστικό κοινό «δι όσας γλωσσικάς ατελείας ήθελε συναντήσει, εξαιτούμενοι δε υπόδειξιν προς διόρθωσιν λαθών». Επιπλέον, στο τελευταίο φύλλο του 1793 (βλ. Εφημερίς 30/12/1793, σελ ) αναφέρουν πως «Επειδή ημείς δεν έχομεν σκοπόν, εις τας εφημερίδας να δείξωμεν ρητορείαν, ή γρίφους, και κόμπους γραμματικής», αλλά την «αλήθεια των συμβαινωμένων, και, των συμβάντων ανακεκαλλυμένη να διηγόμεθα, και με το πλέον ευκαταληπτότερον ύφος του λέγειν, της απλής μας διαλέκτου» και να είναι κατανοητοί και από τους «αγραμμάτους». Επίσης ζητούν από τους αναγνώστες για «τα τυπικά σφάλματα» που πιθανόν να βρουν στην εφημερίδα, να τα αποδώσουν «εις το αλλόγλωσον των τοποθετών» και «εις το στενόν του καιρού». «Ανεξαρτήτως όμως των γλωσσικών ατελειών οι πρωτοπόροι εκείνοι δημοσιογράφοι αντιμετώπισαν με θάρρος το πρόβλημα του εκλαϊκευτικού γραπτού λόγου και εγένοντο οι πρόδρομοι του νεοελληνικού δημοσιογραφικού ύφους και της νεοελληνικής δημοσιογραφικής ορολογίας»114. Α.5. Το πρώτο φύλλο της «Εφημερίδας» Το πρώτο φύλλο της «Εφημερίδας» κυκλοφόρησε στις 31/12/1790 (βλ. Εφημερίς 31/12/1790). Ήταν 4σέλιδο και σε μικρό σχήμα, διαστάσεων 23x18 εκ. «Ένα μικρόσχημο, τετρασέλιδο, δίστηλο έντυπο εγκαινίαζε, στις 31 Δεκεμβρίου του 1790 τον «βασιλικό» δρόμο της 112 Μορφωτικό Ίδρυμα ΕΣΗΕΜΘ, ό.π., σελ.27 Παπαλεξάνδρου, ό.π., σελ Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ

68 68 ελληνικής δημοσιογραφίας». Ο τίτλος στην κορυφή της πρώτης σελίδας δεν είναι ευδιάκριτος 115 και δεν υπάρχουν επεξηγηματικοί υπότιτλοι, ενώ τα ονόματα των εκδοτών δεν αναφέρονται πουθενά. Στην κορυφή της πρώτης σελίδας υπάρχει ο αριθμός του φύλλου (Nro.1) και με μεγαλύτερους χαρακτήρες η ένδειξη: «Εν Βιέννη, Τρίτη, τη 31 Δεκεμβρίου 1790». Βασικό χαρακτηριστικό που καταλαμβάνει το 1/3 της πρώτης σελίδα στη θέση του τίτλου είναι μία σύνθεση με συμβολικές παραστάσεις: Αριστερά διακρίνεται μία πεδιάδα, οι κορυφές δύο λόφων κι ανάμεσά τους ένας ήλιος που ανατέλλει. Οι ακτίνες του φτάνουν μέχρι τον ουρανό και λάμπουν στη γη. Πάνω από τις ακτίνες του ήλιου πετάει μία γυναίκα, πιθανόν η Φήμη, που κρατά από μία σάλπιγγα στο κάθε της χέρι και σαλπίζει πιθανόν κάποιο μήνυμα. Η κυρίαρχη μορφή στην παράσταση είναι μια γυναίκα με αρχαιοελληνική αμφίεση και περικεφαλαία, με όψη και λάμψη θεάς η Αθηνά ή η Ελλάδα. Κρατά στο αριστερό της χέρι μία ρόκα και το δεξί το απλώνει ευπρόσδεκτα προς ένα ημίγυμνο ευτραφές παιδάκι που της προσφέρει ένα βιβλίο με τον τίτλο της «Εφημερίδας». Στην δεξιά πλευρά της εικόνας υπάρχει μία κυψέλη με ένα σμήνος από μέλισσες να πετούν. Η κυψέλη είναι τοποθετημένη πάνω σε μία βρύση από την οποία ρέει νερό και αναπαριστά την ιδέα πως στην εφημερίδα είναι συγκεντρωμένες ποικίλες γνώσεις όπως οι μέλισσες γύρω από αυτήν, τρέφοντας τη δίψα του Γένους για μάθηση και γνώση Στα πόδια της κεντρικής γυναικείας φιγούρας, που συμβολίζει πιθανόν την Ελλάδα, διακρίνεται ένα βιβλίο ανοιχτό116. Ακολουθεί το κείμενο της προσφώνησης με τίτλο «Τω φιλαναγνώστη». Ανάμεσα στο κείμενο και την επικεφαλίδα αναγράφεται ο τόπος και η ημερομηνία έκδοσης. Η σύνθεση αυτή χρησιμοποιήθηκε σε όλα τα φύλλα της «Εφημερίδας» του Το πρωτοσέλιδο κύριο άρθρο του πρώτου φύλλου (βλ. Παράρτημα 11) που φέρει την επιγραφή «Τω φιλαναγνώστη» θυμίζει τη γραφή και το ύφος του κειμένου της αγγελίας («Είδησις») αλλά είναι ανυπόγραφο. Λείπουν οι προγραμματικές εξαγγελίες και περιορίζεται στο να υπογραμμίσει τις δυσκολίες για ένα τέτοιο εγχείρημα, να ζητήσει την επιείκεια των αναγνωστών για τις ατέλειες που μπορεί να υπάρχουν και τέλος να ζητήσει την έμπρακτη υποστήριξη του αναγνωστικού κοινού για την «καρποφόρον έκβασιν του επιχειρήματος». Το άρθρο ξεκινά με μία παρομοίωση, όπου η εφημερίδα μοιάζει με ένα γόνιμο δέντρο που διαφέρει όμως ως προς την καλλιέργειά του καθώς για να ευδοκιμήσει χρειάζεται τρεις προϋποθέσεις: φιλοπονία, έξοδα και μεγάλη εγκυκλοπαιδική μόρφωση. Για την πρώτη εγγυώνται οι εκδότες και οι συντάκτες της εφημερίδας, για τη δεύτερη επικαλούνται τη συνδρομή των αναγνωστών καθώς Δρούλια, ό.π., σελ. 56 Βρανούσης, Εφημερίς ό.π., τόμος α, σελ. 66

69 69 το κεφάλαιό τους δεν επαρκεί. Στο σημείο αυτό υπάρχει η χαρακτηριστική φράση «(οι φιλαναγνώστες) είναι προφυλαγμένοι παντός κινδύνου διά τα έμπροσθεν πληρωμένα χρήματά των, και ούτως δεν ημπορούν να έχουν κανένα φόβον ζημίας, ως άλλοτε». Η φράση αυτή δεν είναι τυχαία. Είτε υπαινίσσεται τα χρήματα των συνδρομητών που χάθηκαν από την εφημερίδα του Θεοχαρίδη που δεν εκδόθηκε ποτέ, ενώ είχαν ξεκινήσει ήδη οι συνδρομές, είτε αναφέρεται στην αιφνίδια διακοπή της έκδοσης της εφημερίδας του Βεντότη. Όσο για την τρίτη προϋπόθεση χαρακτηρίζεται δύσκολη και ακατόρθωτη, οπότε ζητείται η κατανόηση των αναγνωστών για πιθανές γλωσσικές ατέλειες και ταυτόχρονα τους προτείνεται να στέλνουν τις παρατηρήσεις τους. Τέλος, όσον αφορά στην κύρια ύλη του πρώτου φύλλου της «Εφημερίδας», δεν υπάρχουν τίτλοι αλλά οι ειδήσεις κατηγοριοποιούνται με βάση τη χώρα ή την πόλη προέλευσής τους, στοιχείο που θα διατηρηθεί σε όλη τη διάρκεια της έκδοσής της: Αούστρια, Γαλλία ή Φράντζα, Ιταλία, Λεχία (=Πολωνία), Ρωσσία, Λόντρα ή Λόνδον (=Λονδίνο), Βιέννα, Γιάσι (Ιάσιο), Μπερλίνι (=Βερολίνο), Παρίσιον κλπ. Α.6. Οι εκδότες της «Εφημερίδας»: αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου Ασφαλείς πληροφορίες για τη ζωή των εκδοτών της «Εφημερίδας» πριν την εγκατάστασή τους στη Βιέννη δεν υπάρχουν πολλές. Η καταγωγή της οικογενείας τοποθετείται στην περιοχή Σιάτιστα Κοζάνης, όπου ήταν πολύ συνηθισμένο το όνομα Πούλιος και απαντάται, όπως είναι φυσικό, και στις ελληνικές παροικίες της Αυστρίας, της Ουγγαρίας και της Τρανσυλβανίας, όπου εγκαταστάθηκαν πολλοί Δυτικομακεδόνες. «Η συχνή και διαδοχική από γενιά σε γενιά εναλλαγή των ονομάτων Πούλιος και Μάρκος εξηγεί και τον λόγο της διατήρησης των δύο επωνύμων από τους Μαρκίδες Πούλιου»117. Στοιχεία δείχνουν πως από το 1737 πιθανότατα υπάρχουν συγγενείς των Μαρκίδων Πούλιου στην Ουγγαρία. Ο Μάρκος Πούλιου, ο πατέρας τους, βρισκόταν εκεί μάλλον έως το 1776 και έπειτα εγκαταστάθηκε στη Βιέννη, μαζί τους δύο γιους του, τον Γεώργιο και τον Πούλιο. Στην αυστριακή πρωτεύουσα φρόντισε τα παιδιά του να μορφωθούν, να μάθουν λογιστικά αλλά και ξένες γλώσσες. Συνελεύσεις της κοινότητας των Ελλήνων στη Βιέννη δείχνουν πως από το 1779 αναγράφεται επί των παρόντων ένας Μάρκος Πούλιου, πιθανότατα ο πατέρας των δύο αδελφών. Οι μετέπειτα εκδότες της «Εφημερίδας», καθώς φαίνεται, πολιτογραφήθηκαν με το πατρώνυμο Μαρκίδες. Γεννημένος το 1766 στην Σιάτιστα, εγκατεστημένος αρχικά στην Ουγγαρία και έπειτα στη Βιέννη, ο Γεώργιος Πούλιος εμφανίζεται από το 1780 να ασχολείται με το εμπόριο. Εκδότης της 117 Μπόντας, ό.π., σελ. 66

70 70 «Εφημερίδας» από το 1791, παίρνει την αυστριακή υπηκοότητα το 1793 και διορίζεται «εμπορομεσίτης ανατολικών ειδών». Στη σχετική αίτηση που υπέβαλε ανέφερε πως βρισκόταν στις καισαροβασιλικές χώρες 17 χρόνια και πως ασχολείτο με τον κλάδο του εμπορίου 14 χρόνια. Επίσης αναφέρεται πως γνωρίζει λογιστικά, γερμανικά και άλλες ανατολικές γλώσσες (βλ. Παράρτημα 8). Τελικά ο διορισμός πραγματοποιείται και ο Πούλιος ανήκει πλέον στην επίζηλη θέση των εμπορομεσιτών που κατείχαν μέχρι τότε μόνο πέντε άτομα στη Βιέννη. Τον Ιανουάριο του 1796 παντρεύεται, σύμφωνα με το βιβλίο στεφανωμάτων της ελληνικής κοινότητας της Αγίας Τριάδος της Βιέννης, την Ελισάβετ Γεώργη Χρήστου. Οι πληροφορίες για τον αδελφό του, Πούλιο ή Πούμπλιο, είναι ακόμη πιο λιγοστές. Πότε γεννήθηκε και πότε μετακόμισε στις χώρες της αυστριακής αυτοκρατορίας δεν είναι γνωστό. Πιθανότατα να έλαβε μαζί με τον αδελφό του ευρωπαϊκή μόρφωση πέρα από τα στενά όρια της Σιάτιστας. Το 1786 εμφανίζεται ήδη ως κρατικός υπάλληλος (φοροτεχνικός) στην Αυστρία, πιθανότατα όντας ήδη αυστριακός υπήκοος. Παρέμεινε σε αυτήν την θέση έως το 1790, όταν πέθανε ο αυτοκράτορας Ιωσήφ Β. Τα δύο αδέρφια δεν αναφέρονται ως εκδότες της «Εφημερίδας» ούτε στο πρώτο, ούτε στα επόμενα φύλλα της «Εφημερίδας». Το μόνο που αναφέρεται είναι πως η «Εφημερίς» τυπώνεται στο τυπογραφείο του Baumeister, όπου μάλιστα μπορούν να γίνονται και εγγραφές συνδρομητών πέρα από το κρατικό ταχυδρομείο εφημερίδων. Στο 8 ο φύλλο προστίθεται στην τελευταία σελίδα (βλ. Εφημερίς 24/1/1791 σελ.42), στο κάτω μέρος η σημείωση γραμμένη στα ελληνικά και τα γερμανικά «Ευρίσκεται εις το Κ(αισαρο)Β(ασιλικόν) Όμπερστ Χοφ Ποστάμτς Τζάϊτουγγς Εξπεδιοτζιονι εις Βιέννα». Με αυτόν τον τρόπο για πρώτη φορά ο αναγνώστης πληροφορείται για το μέρος που γίνεται η πρακτόρευση των εφημερίδων, χωρίς όμως κανένα επιπλέον στοιχείο για τους συντάκτες και τους εκδότες. Η πρώτη έμμεση αναφορά στους εκδότες αδελφούς Μαρκίδες Πούλιου γίνεται στο 40 ο φύλλο (βλ. Εφημερίς 16/5/1791), οπότε κυκλοφορεί μαζί με την εφημερίδα μία έγχρωμη χαλκογραφία. Στο κάτω μέρος του κειμένου που τη συνοδεύει αναγράφεται: «Βιέννη, παρά Μαρκίδων Πούλιου». Έτσι το όνομα των εκδοτών αναφέρεται για πρώτη φορά αλλά όχι στο κύριο σώμα της «Εφημερίδας». Καθώς ολοκληρωνόταν το πρώτο εξάμηνο της κυκλοφορίας της, οι εκδότες υπενθυμίζουν με μία σχετική «Είδηση» τους συνδρομητές να ανανεώσουν τη συνδρομή τους. Παρότι το κείμενο είναι και πάλι ανυπόγραφο, στο περιεχόμενο της «Είδησης» αναφέρεται πως όσοι ενδιαφέρονται μπορούν να απευθυνθούν ή να γράψουν ή «εις την εδώ πόστιαν», δηλ. στο ταχυδρομείο ή «εις ημάς τους ιδίους υπό την επιγραφήν Μαρκίδες Πούλιου» (βλ. Εφημερίς

71 71 20/5/1791 σελ.192, 23/5/1791 σελ.196, 30/5/1791 σελ.204, 3/6/1791 σελ.208, 9/6/1791 σελ.216, 13/6/1791 σελ.220, 20/6/1791 σελ.228, 24/6/1791 σελ.232 & 27/6/1791 σελ.238). Αν και ποτέ μέχρι τότε δεν αναφέρονται τα ονόματα των εκδοτών και των συντακτών, η επιγραφή μοιάζει να αναφέρεται σε θέματα γνωστά. Η υπογραφή των Μαρκίδων Πούλιου ως εκδοτών της «Εφημερίδας» έρχεται στο τέλος του 1791, οπότε πληροφορούν το αναγνωστικό κοινό πως πρόκειται να κυκλοφορήσει με την αρχή της επόμενης χρονιάς ένα «καλενδάριον ήτοι Μηνολόγιον εις την σκλαβουνοσέρβικην» και καλεί όσους ενδιαφέρονται να απευθυνθούν σε εκείνους. Υπογράφουν «οι εκδόται Μαρκίδες Πούλιου». (βλ. Εφημερίς 28/10/1791, σελ.412, 31/10/1791, σελ.416 & 14/11/1791, σελ.434). Α.7. Διάρκεια της «Εφημερίδας»: έτη κυκλοφορίας Η «Εφημερίς», το πρώτο σωζόμενο ελληνικό δημοσιογραφικό φύλλο, κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στις 31/12/1791 (βλ. Εφημερίς 31/12/1791) και συνέχισε την έκδοσή της για επτά συναπτά έτη, έως τις 11/12/1797 (βλ. Εφημερίς 11/12/1797). Συνήθως κυκλοφορούσε κάθε Τρίτη και Παρασκευή, αλλά σε σπουδαία γεγονότα εκδιδόταν και έκτακτα σε εικονογραφημένα παραρτήματα118. Για χρόνια οι πληροφορίες που υπήρχαν για την «Εφημερίδα» ήταν ελλιπείς. Διάσπαρτα τεύχη θαμμένα σε διάφορες βιβλιοθήκες δεν επέτρεπαν μία συνολική εικόνα για το πρώτο αυτό δημοσιογραφικό έντυπο. Άλλωστε οι εφημερίδες ως προϊόντα είναι τόσο εφήμερα και ο προορισμός τους ολοκληρώνεται με τη μία μόνο ανάγνωση. Οι εφημερίδες είναι καταδικασμένες να φθείρονται και να εξαφανίζονται. Επιπλέον το γεγονός πως το συγκεκριμένο φύλλο διέκοψε την κυκλοφορία του, όπως θα δούμε, απότομα και οι αρχές κατέσχεσαν και κατέστρεψαν πολλά αντίτυπά του, τα στοιχεία που θα μπορούσαν να μείνουν στον χρόνο, καταστράφηκαν κι εκείνα μαζί του. Μάλιστα, για χρόνια η «Εφημερίς» δεν αναφερόταν στα έντυπα του ελληνικού προεπαναστατικού Τύπου. Πολύ αργότερα ήρθαν στο φως φύλλα της από ιδιωτικές συλλογές και βιβλιοθήκες στα Τρίκαλα, την Αθήνα, το Άγιο Όρος, την Κοζάνη, το Βουκουρέστι, τη Βουδαπέστη και το Κεσκεμέτ της Ουγγαρίας. Χάρη στην επίμονη και μακρόχρονη έρευνα του Λέανδρου Βρανούση, πλέον υπάρχει μία ολοκληρωμένη συλλογή των σωζόμενων τευχών της «Εφημερίδας» και μάλιστα βρίσκεται στα χέρια των ερευνητών σε ψηφιακή μορφή από την Αυστριακή Εθνική Βιβλιοθήκη που εδρεύει ( 118 Μπόντας, ό.π., σελ στην Βιέννη μέσω της ηλεκτρονικής της ιστοσελίδας

72 72 Αναλυτικά, από την πρώτη αυτήν ελληνική εφημερίδα που έχει διασωθεί, υπάρχουν ολοκληρωμένες συλλογές αντιτύπων για τα εξής έτη: 1791, 1792, 1793, 1794 και : Εκδίδεται δύο φορές την εβδομάδα, κάθε Τρίτη και Παρασκευή (μέχρι και την παύση της το 1797), σε μικρό σχήμα διαστάσεων 22x165 εκ., όπως πολλές άλλες εφημερίδες της Ευρώπης. Η ετήσια συνδρομή της είχε οριστεί στα 14 φιορίνια και συνήθως ήταν 4σέλιδη ή 6σέλιδη, ενώ το κείμενο σε κάθε σελίδα χωρίζεται σε δύο στήλες. Η «Εφημερίς» του 1791 πλησιάζει περισσότερο σε περιεχόμενο στο είδος της «γαζέτας». Συνολικά το συγκεκριμένο έτος κυκλοφόρησαν 105 τεύχη (490 σελίδες), αριθμημένα από το 1 μέχρι το 105, αλλά χωρίς συνεχή σελιδαρίθμηση. Πέρα από τις σελίδες της «Εφημερίδας» κυκλοφόρησαν κάποια παρένθετα φύλλα σε αυτοτελή μονόφυλλα, όπως διαφημιστικές αγγελίες, ή αγγελία έκδοσης βιβλίου. Επίσης, μαζί με το τελευταίο φύλλο του 1791 (βλ. Εφημερίς 30/12/1791) διανέμεται ένα 4σέλιδο φύλλο, μικρότερο σε σχήμα από την «Εφημερίδα», όπου οι εκδότες πληροφορούν τους αναγνώστες σχετικά με τις αλλαγές που θα κάνουν στο φύλλο εν όψει της νέας χρονιάς κλπ : Μαζί με το 1791 που κλείνει το πρώτο έτος κυκλοφορίας της, η «Εφημερίς» αλλάζει και τυπογραφική εμφάνιση. Το 1792 τη βρήκε σε μικρότερο σχήμα, αλλά με περισσότερες σελίδες (συνήθως 8σέλιδη αλλά συχνά 12σέλιδη και 16σέλιδη). Επίσης άλλαξαν οι χαρακτήρες των γραμμάτων σε μικρότερους, με αποτέλεσμα να φιλοξενεί περισσότερη ύλη αλλά και έχει πιο πυκνοτυπωμένες σελίδες. Επιπλέον τα κείμενα που δημοσιεύει είναι μονόστηλα, στοιχείο που θα διατηρήσει μέχρι την παύση της. Πλέον εμφανίζεται ως φυλλάδιο και όχι ως εφήμερο έντυπο και μπορούσε να φυλαχθεί και να βιβλιοδετηθεί σε τόμους. «Με πιο έκδηλη τη μορφολογική συγγένεια προς το βιβλίο φέρει συνεχή σελιδαρίθμηση και διακρίνεται από πιο εκλογικευμένη διάταξη της ύλης»120. Αυτός είναι και ο λόγος που η «Εφημερίς» από το 1792 έως το 1797 έχει συνεχή σελιδαρίθμηση. Έτσι στο πρώτο φύλλο του 1792 προτάσσεται ένα φύλλο τίτλου που θα χρησίμευε ως εξώφυλλο του τόμου για το κάθε έτος, ενώ τα επόμενα τεύχη του ίδιου έτους δεν έχουν τίτλους. Ο τίτλος στο εξώφυλλο του έτους είναι χαρακτηριστικός: «Ειτ' ουν ακριβές απάνθισμα των κατά τον ενεστώτα χρόνον αξιολογωτέρων, ναι μην και ακριβέστέρων παγκοσμίων συμβεβηκότων, άπερ φιλοπόνως και εμμελώς, δίκην μελίσσης, απανταχόθεν συλλεξάμενοι, χάριν της επωφελούς των πολλών περί τα νέα περιεργείας, φιλοφρόνως εκδίδομεν». Ακολουθεί κόσμημα με τον Ερμή Βρανούσης, Εφημερίς ό.π., τόμος α, σελ. 70 Δρούλια, ό.π., σελ. 94

73 73 να κρατά το έμβλημα του, ένα κηρύκειο και στο κάτω μέρος του φύλλου αναγράφεται ο τόπος έκδοσης (Βιέννη) και η χρονιά κυκλοφορίας(1792). Κάθε τεύχος που ακολουθεί έχει ένα τυπογραφικό κόσμημα, που αντικαθιστά τη γυναικεία παράσταση του 1791, αλλά δεν είναι πάντα το ίδιο (πλοίο με ανοιγμένα πανιά, Ερμής, Αθηνά, εικόνες της Βιέννης και του Δούναβη) και σε πολλά φύλλα μάλιστα παραλείπεται. Κάτω από αυτό υπάρχει η ημερομηνία και ο τόπος έκδοσης ανάμεσα σε δύο οριζόντιες γραμμές και κάτω αριστερά στην πρώτη σελίδα υπάρχει ο αριθμός του φύλλου. Την εμφάνιση αυτή που καθιέρωσε το 1792 η «Εφημερίς», την διατήρησε μέχρι την παύση της, το Το 1792 εκδόθηκαν συνολικά 105 φύλλα, με την συνεχή σελιδαρίθμησή τους να ξεκινά από το 1 και να φτάνει έως το 892. Από τα 105 τεύχη που κυκλοφόρησαν το 1792, τα ήταν οκτώ σελίδων, τα 2-3 δεκαέξι, τα 6 δώδεκα και το ένα 14 σελίδων. Τα επόμενα χρόνια η «Εφημερίς» κυκλοφορεί όλο και συχνότερα φύλλα με περισσότερες σελίδες. Από τα 105 φύλλα του 1792, δεν έχουν διασωθεί τα 16 και είναι τα εξής: 52ο (29/6), 53ο (2/7), 63ο (6/8), 64ο (10/8), 66ο (17/8), 67ο (20/8), 75ο (17/9), 76ο (21/9), 77ο (24/9), 78ο (28/9),79ο (1/10), 80ο (5/10), 81ο (8/10), 82ο (12/10), 83ο (15/10) & 101ο (17/12). Συνολικά λείπουν 140 σελίδες. Μαζί με την «Εφημερίδα» το 1792, οι εκδότες πολλές φορές διανέμουν επιπλέον φυλλάδια. Για παράδειγμα στο 46ο φύλλο (βλ. Εφημερίς 8/6/1792, σελ.394) αναγγέλλει την κυκλοφορία ενός αυτοτελούς φυλλαδίου που διανέμεται δωρεάν και αφορά στη σύνοψη των συνθηκών ανάμεσα στη Ρωσία και την Πόρτα. Μάλιστα και σε προηγούμενα τεύχη είχαν προαναγγείλει την έκδοση του αυτοτελούς αυτού φυλλαδίου (βλ. Εφημερίς 27/2/1792, σελ.150 & 2/3/1792, σελ.158). 1793: Κατά τον τρίτο χρόνο κυκλοφορίας της (1793), η «Εφημερίς» ακολουθεί την ίδια τυπογραφική εμφάνιση που εγκαινίασε το 1792 και τη διατήρησε μέχρι την παύση της: μικρό σχήμα, 8, 12 ή 16 σελίδες το κάθε φύλλο, συνεχής σελιδαρίθμηση και εξώφυλλο στην αρχή της χρονιάς. Στο εξώφυλλο του έτους μαζί με τον τίτλο που υπήρχε και την ένδειξη του τόπου (Βιέννη) και του χρόνου (1793), προστέθηκε η ένδειξη «Παρά των Μαρκίδων Πούλιου». Όλα τα υπόλοιπα τεύχη της χρονιάς δεν έχουν τίτλο, αλλά μόνο τον αριθμό του τεύχους και την ημερομηνία. Το τυπογραφικό κόσμημα που χρησιμοποιήθηκε το προηγούμενο έτος αντικαταστάθηκε από μία ειδικά χαραγμένη συμβολική παράσταση με την λέξη «Εφημερίς» στην προμετωπίδα της στη θέση του τίτλου. Την πρωτοχρησιμοποιήσαν στο 9 ο φύλλο (βλ. Εφημερίς 1/2/1793) και τη διατήρησαν έως το τελευταίο τεύχος του Η συμβολική αυτή παράσταση έφερε στη μέση ένα μεγάλο βάθρο, γύρω από το οποίο υπήρχαν τρεις μορφές. Επάνω στο βάθρο μία γυναικεία

74 74 φιγούρα με ανοιχτά φτερά και δύο σάλπιγγες, μάλλον η Φήμη. Στα αριστερά του βάθρου φαίνεται να κάθεται στο θρόνο της η Αθηνά, η θεά της σοφίας και της μάθησης, με περικεφαλαία, ασπίδα και δόρυ. Ενώ στα αριστερά του βάθρου καταφθάνει ο φτερωτός Ερμής, ο αγγελιοφόρος και θεός του εμπορίου, κρατώντας το έμβλημά του, ένα κηρύκειο και ένα φύλλο με γράμματα. Στην μπροστινή πλευρά του μαύρου βάθρου είναι χαραγμένη με λευκά καλλιγραφικά γράμματα η λέξη «Εφημερίς»121. Κάτω από αυτήν την παράσταση αναγράφεται η ημερομηνία και ο τόπος έκδοσης ανάμεσα σε δύο οριζόντιες γραμμές. Επίσης την ίδια χρονιά, δημιούργησαν ένα δικό τους σήμα που αναπαριστά τη θεά Αθηνά με δόρυ και ασπίδα και φέρει το μονόγραμμά τους. Είναι το σήμα που κόσμησε τα εξώφυλλα βιβλίων που τύπωναν όπως αυτό του Θωμά Δημητρίου από τη Σιάτιστα «Χειραγωγός έμπειρος εις τα της πραγματείας»122. Συνολικά το 1793 εκδόθηκαν 104 φύλλα και έχουν διασωθεί όλα. Ωστόσο επειδή δεν καταμετρήθηκε ο αριθμός 49 και η αρίθμηση από το 48 ο τεύχος μεταπήδησε στο 50ο, ο αύξων αριθμός του τελευταίου φύλλου είναι 105. Η συνεχής σελιδαρίθμησή του παρά τις ενδιάμεσες ανωμαλίες ξεκινά από το 1 και φτάνει έως το Σε σύγκριση με το προηγούμενο έτος, η «Εφημερίς» ενισχύεται σημαντικά στον αριθμό των σελίδων της (από τις 892 στις 1026). 1794: Το επόμενο έτος, 1794, η «Εφημερίς» συνεχίζει την εμφάνιση που είχε εγκαινιάσει το Αμετάβλητη επίσης παραμένει η παράσταση στην πρώτη σελίδα κάθε φύλλου που είχε εγκαινιαστεί στις 1/2/1793. Συνολικά κυκλοφόρησε 104 τεύχη με τη συνεχή σελιδαρίθμηση παρά τις παλινδρομήσεις, τα πηδήματα και τις ανωμαλίες να είναι από το 1 μέχρι το Σε σχέση με τα προηγούμενα τεύχη, η «Εφημερίς» προσφέρει στους αναγνώστες της περισσότερες σελίδες. Το 1794 η «Εφημερίς» κυκλοφορεί 104 τεύχη. Από αυτά τα 53 είναι 8σέλιδα, τα 17 12σέλιδα και τα 34 16σέλιδα. Από αυτά δεν έχουν διασωθεί μόνο τα οκτώ: 1 ο (3/1), 7ο (24/1), 57ο (18/7), 61ο (1/8), 76ο (22/9), 83ο (17/10), 84ο (20/10) και 103ο (26/12). Συνολικά από τις 1166 σελίδες που τυπώθηκαν το 1794 λείπουν οι : Παρότι δεν έχουν βρεθεί τεύχη των ετών 1795 και 1796, η «Εφημερίς» λογικά συνέχισε την έκδοσή της. Άλλωστε τίποτα δεν προμήνυε στο τέταρτο έτος κυκλοφορίας της, την διακοπή ή την παύση της για οποιονδήποτε λόγο. Μάλιστα, στα τελευταία τεύχη του 1794 (βλ. Εφημερίς 21/11/1794, σελ.1032 & 5/12/1797, σελ.1080) είχε ειδοποιήσει όπως κάθε χρόνο τους συνδρομητές να ανανεώσουν την συνδρομή τους και είχαν προσφέρει μάλιστα δωρεάν ένα ημερολόγιο του προσεχούς έτους. Δεν είχαν κανένα λόγο να μη συνεχίσουν την έκδοση της Βρανούσης, Εφημερίς ό.π., τόμος γ, σελ. 9 Μπόντας, ό.π., σελ. 66

75 75 «Εφημερίδας». Επίσης στο πρώτο τεύχος του 1797 δε γίνεται κάποια αναφορά στα προηγούμενα χρόνια που να επιβεβαιώνει το ενδεχόμενο διακοπής της. 1797: Η «Εφημερίς» του 1797, που έμελε να είναι η τελευταία χρονιά κυκλοφορίας της, εκδίδει συνολικά 99 τεύχη, όπως είναι μέχρι σήμερα γνωστό και από αυτά τα 63 ήταν 8σέλιδα και τα 36 16σέλιδα. Το τελευταίο τεύχος εκδίδεται στις 11/12/1797 και η συνεχής σελιδαρίθμησή της φτάνει έως το Από τα 99 φύλλα της «Εφημερίδας» του 1797 δεν έχουν διασωθεί μόλις πέντε: 32ο (21/4), 38ο (12/5), 82ο (13/10), 84ο (20/10) και 86ο (27/10). Το εξώφυλλο του 1797 καταλάμβανε ο παρακάτω τίτλος: «Τουτέστι ακριβής ιστορία των κατά τον παρόντα χρόνον αξιολογοτέρων και ακριβεστέρων». Από κάτω ακολουθούσε παράσταση της θεάς Φήμης και πιο κάτω αναγραφόταν ο τόπος και η χρονιά. Στο τέλος της πρώτης σελίδας αναγραφόταν το εξής: «παρά Μαρκιδ. Πουλίου». Α.8. Γεωγραφική εμβέλεια και αναγνωστικό κοινό της «Εφημερίδας» Ακριβή στοιχεία για τη γεωγραφική εμβέλεια και τον αριθμό των αναγνωστών της «Εφημερίδας» δεν υπάρχουν. Στους στόχους των εκδοτών της, όπως αυτοί διατυπώθηκαν στην «Είδηση», ήταν να μάθουν στην οθωμανική αυτοκρατορία όλα όσα συμβαίνουν στην Ευρώπη αλλά και να πληροφορηθούν οι Έλληνες της Βιέννης και των άλλων ευρωπαϊκών πόλεων όσα συμβαίνουν στην οθωμανική αυτοκρατορία. Από το στοιχείο αυτό συμπεραίνεται πως αρχικός σκοπός των εκδοτών της «Εφημερίδας» αποτέλεσε να φτάνει το φύλλο τους τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ανατολή. Το μόνο σίγουρο είναι πως το πλήθος των αναγνωστών της δεν περιοριζόταν στην αυστριακή πρωτεύουσα, όπου εκδιδόταν. Σύμφωνα με πληροφορίες, το δίκτυο των συνδρομητών της έφτανε σε «όλη την ορθόδοξη Ανατολή (από την Βλαχία ως την Κρήτη και από την Κωνσταντινούπολη ως τα Γιάννενα» αλλά και στις άλλες ελληνικές παροικίες της Ευρώπης 123. Μεγαλύτερα ποσοστά κυκλοφορίας της εντοπίζονταν στις παραδουνάβιες χώρες, απ' όπου είχαν εγγραφεί αρκετοί συνδρομητές, οι λεγόμενοι «αμπονάτοι»124. Επίσης, μετά τη Συνθήκη του Σιστόβ (Ιούλιος- Αύγουστος 1791) οπότε αποκαθίστανται οι σχέσεις Αυστρίας- Τουρκίας, σταδιακά άρχισαν να ανοίγουν οι εμπορικοί δρόμοι προς το Βελιγράδι, τη νότια Σερβία, τη Μακεδονία και τη «Ρούμελη», οπότε η «Εφημερίς» πλέον μπορούσε να φτάσει στην οθωμανική αυτοκρατορία. Έπρεπε να περάσει όμως αρκετό διάστημα Μορφωτικό Ίδρυμα ΕΣΗΕΜΘ, ό.π., σελ.27 Μπόντας, ό.π., σελ

76 76 έως ότου αναπτυχθεί σημαντικά το εμπορικό δίκτυο ανάμεσα στη Βιέννη και τα κέντρα της Ανατολής, για να μπορέσει να αποκτήσει και η «Εφημερίς» σταδιακά έναν υπολογίσιμο αριθμό συνδρομητών στην οθωμανική αυτοκρατορία. Όταν, όμως, οι εμπορικές συναλλαγές ανάμεσα στις δύο αυτοκρατορίες έγιναν ιδιαίτερα συχνές, η «Εφημερίς» δημοσίευε ειδήσεις για τα μέρη εκείνα, με βάση όχι τα δημοσιεύματα του ξένου Τύπου, αλλά με βάση τις επιστολές όσων ζούσαν εκεί. Στις περιοχές που βρίσκονταν στη δικαιοδοσία του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, όπως την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και την Δυτική Μακεδονία, απ' όπου κατάγονταν και οι εκδότες της Εφημερίδας, φαίνεται πως το φύλλο είχε διοχετευθεί αρκετά νωρίς. Αργότερα η «Εφημερίς» έφτανε μέχρι την Κωνσταντινούπολη, το Βελιγράδι, το Βουκουρέστι μέσω πρεσβείας, προξενείων ή προξενικών πρακτορείων της Αυστρίας125. Όσον αφορά στο αναγνωστικό κοινό στο οποίο απευθύνεται η «Εφημερίς», αυτό αποτελείται εν μέρει από όσους ζουν στη Δύση και έρχονται σε επαφή με τις ιδέες και τις αντιλήψεις για τη ζωή, την πολιτική και την κοινωνία που εκείνη φέρει. Το γεγονός μάλιστα πως εκδιδόταν σε μία ανεπτυγμένη πόλη της Δύσης, όπως ήταν η Βιέννη, δίνει στην «Εφημερίδα» εν δυνάμει την ευκαιρία να αποκτήσει ένα ευρύ αναγνωστικό κοινό μορφωμένων, λογίων κλπ. «Διαφορετικές ομάδες, διαφορετικοί φορείς, έμποροι και λόγιοι, πολιτικοί οραματιστές, μέλη της φαναριώτικης ιεραρχίας, φωτισμένοι κληρικοί, νέοι σπουδαστές, εκδότες και τυπογράφοι συναποτελέσανε τον κόσμο της Εφημερίδος, γενικότερα τον κόσμο του ελληνικού προεπαναστατικού Τύπου»126. Ταυτόχρονα, το αναγνωστικό κοινό στο οποίο στόχευε η «Εφημερίς» είναι και αυτό που θα εξυπηρετούσε άμεσα τους εθνικούς -κατά βάση- στόχους, τους οποίους ονειρεύονταν οι εκδότες της. Είναι το «ιλλυρικό γένος», στο οποίο, όπως σημειώνει η «Εφημερίς» (βλ. Εφημερίς 25/2/1791, σελ.77) «εννοούνται όλοι οι εις τους βασιλικούς τόπους ευρισκόμενοι Σέρβοι, Βλάχοι, Γραικοί». Γι αυτό άλλωστε επιδίωξαν, όπως θα δούμε παρακάτω, την έκδοση εφημερίδας αλλά και πρόσθετων εκδόσεων στη σέρβικη γλώσσα. Μάλιστα, η «Εφημερίς» συνηθίζει να χρησιμοποιεί κολακευτικούς χαρακτηρισμούς για τον αυτοκράτορα τότε της αυστριακής αυτοκρατορίας, Λεοπόλδο Β', που επανίδρυσε την «Ιλλυρική Καγκελλαρίαν», την ειδική για το «Ιλλυρικό γένος» διοικητική αρχή που λειτουργούσε επί των χρόνων της Μαρίας Θηρεσίας 127. Επίσης η «Εφημερίς» (βλ. Εφημερίς 9/3/1792, σελ.167) αναφέρει 128 μέσα από τις σελίδες πως «Η 125 Βρανούσης, Εφημερίς...ό.π., τόμος α', σελ Δρούλια & Κουτσοπανάγου, ό.π., τόμος β, σελ Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης...ό.π., σελ Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης...ό.π., σελ

77 77 Βασιλική Μεγαλειότης, Φραγκίσκου του Α, εργάζεται ακατάπαυστα εις τας υποθέσεις, οπού εποβλέπουσιν εις το κοινόν καλόν. Η Μεγαλειότης του έδειξε δι ενός ιδιοχείρου γράμματος προς τας Καγγελαρίας μίαν μεγάλην συγκατάνευσιν προς τις Ιλλυρείς, (εδώ ενοούνται όλοι οι ορθόδοξοι ήγουν Ρωμαίοι, Βλάχοι και Βουλγάροι». H «Εφημερίς», μάλιστα σε τεύχος της δημοσίευσε τους λογους που ακοουστηκαν κατά την ένεαρξη των εργασιών της «Καισαροβασιλικής Ιλλυρικής Καγκελλαρίας» (βλ. Εφημερίς 28/2/1791, σελ ) Α.9. Πωλήσεις της «Εφημερίδας» Ο αριθμός των πωλήσεων της «Εφημερίδας» δεν ήταν ποτέ τόσο ικανοποιητικός ώστε να εξασφαλίσει την άνετη λειτουργία της αλλά και για να χαρακτηριστεί η επιχείρηση των Μαρκίδων Πούλιου υγιής. Από το πρώτο κιόλας φύλλο αναφέρεται πως η έκδοση της «Εφημερίδας» δεν αποβλέπει στα κέρδη, καθώς οι συνδρομές καλύπτουν μόλις την αξία του χαρτιού, ωστόσο αυτό δεν αποτέλεσε τροχοπέδη για το εγχείρημα των εκδοτών της. Αναγράφεται χαρακτηριστικά (βλ. Εφημερίς 31/12/1790, σελ.1-2): «με όλον οπού η συνδρομή των φιλαναγνωστών τόσον μικρά ούσα, όπου μόλις το χαρτίον δύναται να πληρωθή, με όλον τούτο ημείς δεν εφοβήθημεν το να προχωρέσωμεν εις το επωφελές επιχείρημά μας...». Ταυτόχρονα πέρα από τα έξοδα εκτύπωσης, όπως επισημαίνουν στο ίδιο άρθρο, η έκδοση απαιτεί δύο ακόμη στοιχεία σημαντικότερα: «έργα χείρων» και «μεγάλον πόνον και έκτασιν του αυτού νοός». Από τα γραφόμενα τους, οι δύο εκδότες μάλλον ενδιαφέρονταν μόνο για τα έξοδα του χαρτιού καθώς είχαν αναλάβει οι ίδιοι όπως φαίνεται τόσο την στοιχειοθεσία, σελιδοποίηση και την εκτύπωση της εφημερίδας όσο και την πνευματική εργασία που απαιτούσε η οργάνωση του περιεχομένου της «Εφημερίδας». Έγραφαν, μάλιστα, χαρακτηριστικά πως «θέλομεν εργασθή ως φιλόπονοι». Παρότι στην αρχή φαίνεται να αναλαμβάνουν το σύνολο των εργασιών για την έκδοσή της, καθώς περνάει ο καιρός και εξελίσσεται η «Εφημερίς», προφανώς απασχολούσε κι άλλο προσωπικό. Στο τέλος κάθε εξαμήνου οι εκδότες υπενθυμίζουν (βλ. Εφημερίς 20/5/1791, σελ. 192, 23/5/1791, σελ. 196, 9/6/1791, σελ. 216, 13/6/1791, σελ. 220, 20/6/1791, σελ. 228, 24/6/1791, σελ. 234, 27/6/1791, σελ. 238, 18/11/1791, σελ. 440, 28/11/1791, σελ. 454, 2/12/1791, σελ. 458 & 9/12/1791, σελ. 466 κλπ) στους συνδρομητές να καταβάλουν τη συνδρομή τους, τονίζοντας ωστόσο πάντα την ανιδιοτελή τους στάση και πως συνεχίζουν για το καλό του Γένους παρά τον χαμηλό αριθμό συνδρομών (βλ. χαρακτηριστικά παραδείγματα Εφημερίς 30/12/1793, σελ & 23/6/1797, σελ ). Σε όλη τη διάρκεια της έκδοσης της «Εφημερίδας», τα οικονομικά της προβλήματα ήταν αυξημένα. Ακόμη και το 1797, το τελευταίο έτος κυκλοφορίας

78 78 της η «Εφημερίς» παλεύει για την επιβίωσή της, όπως αποδεικνύεται και από μήνυμα των εκδοτών της (βλ. Εφημερίς 6/11/1797, σελ. 962): «Το να μην είναι η γαζέτα ως έπρεπεν, το εγνωρίζομεν και ημείς. Τούτο όμως προέρχεται από την ολίγην προθυμίαν των ομογενών μας. Διότι ο ολίγος αριθμός των συνδρομητών δεν μας πληρώνει μήτε το χαρτίον...». Ωστόσο, παρά τα οικονομικά της προβλήματα, η «Εφημερίς» από την αρχή της έκδοσής της προσφέρει στους αναγνώστες της παραπάνω από όσα είχε υποσχεθεί. Από το δεύτερο κιόλας φύλλο γίνεται από 4σέλιδη συχνά 6σέλιδη, ενώ δε λείπουν και οι προσθήκες όπως η χαλκογραφία (βλ. Εφημερίς 16/5/1791). Το γεγονός πως η επιχείρηση τους δεν είναι κερδοφόρα, δεν σταματά τους εκδότες της στον εμπλουτισμό της. Μάλιστα στο τέλος του πρώτου εξαμήνου μαζί με την ειδοποίηση για την ανανέωση των συνδρομών βρίσκουν την ευκαιρία να τονίσουν την αφιλοκερδή τους διάθεση και να τονίσουν πως θέλουν να προσφέρουν όλο και περισσότερα: «...ημείς λυπούμεθα πολλά, οπού εξαιτίας των μεγάλων εξόδων δεν ημπορούμεν να εκδώσωμεν ακεραίαν ακόλλαν» (βλ. Εφημερίς 30/5/1791, σελ.204 & 3/6/1791, σελ. 208). Χαρακτηριστικό επίσης του έντονου ζήλου των εκδοτών της αποτελεί το γεγονός πως κάθε χρόνο ο αριθμός των σελίδων της «Εφημερίδας» αυξάνεται. Συγκεκριμένα, το 1794 είχε 1166 σελίδες, σημειώνοντας αύξηση 13,65% από τον προηγούμενο χρόνο (1793) που είχε 1026 και 30,72% αύξηση από το 1792 που είχε 892 σελίδες. Συνολικά, θα μπορούσαμε να πούμε πως η «Εφημερίς», απ ότι φαίνεται δεν κατάφερε ποτέ να λύσει τα οικονομικά της προβλήματα, αλλά χάρη στην επίμονη προσπάθεια των εκδοτών της, οι οποίοι είχαν πειστεί για την αποστολή της, κατάφερε να επιβιώσει 129. Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί πως ο αριθμός των συνδρομητών της «Εφημερίδας» δεν αντικατοπτρίζει απόλυτα τον αριθμό των αναγνωστών της. Χαρακτηριστική είναι μάλιστα η διαφήμιση στην Εφημερίδα της Βιέννης το 1791 ενός καφεπώλη130 που για να προσελκύσει πελάτες έλεγε: «Ο Ιωάννης Βαπτιστ. Dukati, καφεπώλης εις το λεγόμενον Schnabdenrussel πλησίον του Rothen Thurm αρ. 674, ανακοινώνει εις το αξιότιμον κοινόν, ότι θέτει εις την διάθεσίν του προς πάσαν άνεσιν ιδιαιτέρους χώρους εις τον πρώτον όροφον δια κάπνισμα, δια μπιλλιάρδο με την ώρα ή με την πατρίδα, επίσης εις το βάθος δωμάτιον δια χαρτοπαίγνιον, και επί πλέον την ελληνικήν εφημερίδα». Προφανώς η «Εφημερίς» ήταν διαδεδομένη ως ειδησεογραφικό φύλλο στους κόλπους της Βιέννης, που η διάθεσή της σε χώρους ψυχαγωγίας αποτελούσε έναν επιπλέον πόλο έλξης για τους πελάτες. Επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζει μία «Είδηση» που δημοσιεύουν οι εκδότες της Βρανούσης, Εφημερίς ό.π., τόμος α, σελ. 96 Λάιος, Οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου ό.π., σελ

79 79 «Εφημερίδας», με αφορμή την ανανέωση των συνδρομών, όπου στηλιτεύονται οι λαθραναγνώστες, που δωροδοκόντας τους ταχυδρόμους οικειοποιούνται τις εφημερίδες που προορίζονται για άλλους (βλ. Εφημερίς 20/11/1797, σελ. 1018). Α.10. Σερβική «Εφημερίς» Η έκδοση της «Εφημερίδας» στα σέρβικα αποτέλεσε την πρώτη εφημερίδα των Σέρβων και εκδιδόταν τα έτη στη Βιέννη με τίτλο «Serbskija Novini»(=Σερβικές εφημερίδες). Εκδότες της ήταν οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου, το όνομα των οποίων αναγράφεται συχνά στην εφημερίδα και γι' αυτό έμεινε γνωστή και ως «Puljine Novine», δηλ. εφημερίδα Πούλιου. Η έκδοση του σερβικού αυτού φύλλου είχε προαναγγελθεί στην «Είδηση» που ανακοίνωνε την έκδοση της «Εφημερίδας» των Μαρκίδων Πούλιου. «η παρούσα εφημερίς εις την απλήν ρωμαϊκήν μαζί με την άλλην ξεχωριστήν εις την σκλαβουνοσερβικήν γλώσσαν», αναφέρεται χαρακτηριστικά. Παρότι οι πληροφορίες στα ελληνικά βιβλία δεν ήταν απόλυτα σαφείς για αυτήν την εφημερίδα, στη σερβική βιβλιογραφία, το «σκλαβουνοσερβικό» αυτό φύλλο των αδελφών Μαρκίδων Πούλιου είναι γνωστό. Μάλιστα στη βιβλιοθήκη Matica Srpska (= Σερβική Κυψέλη) στο Novi Sad, υπάρχει από το 1963 φωτοτυπική επανέκδοση όλων των σωζόμενων φύλλων της εφημερίδας σε δύο τόμους. Η σερβική εφημερίδα ξεκίνησε να κυκλοφορεί λίγο αργότερα από την ελληνική «Εφημερίδα» και συγκεκριμένα τον Μάρτιο του Συνέχισε να εκδίδεται κάθε Τρίτη και Παρασκευή έως το τέλος του 1792, αλλά δεν απέκτησε ποτέ ευρύ αναγνωστικό κοινό. Είχε το ίδιο σχήμα και τον ίδιο αριθμό σελίδων με την ελληνική «Εφημερίδα» καθώς και την ίδια διάταξη ύλης. Έμοιαζαν τα δύο φύλλα σε εμφάνιση. Ωστόσο, η ελληνική και η σέρβικη «Εφημερίς» παρότι κυκλοφορούσαν τις ίδιες μέρες (Τρίτη και Παρασκευή), δε διέθεταν ταυτόχρονα την ίδια ύλη. Συνήθως η σερβική εφημερίδα δημοσίευε μεγάλο ή μικρό μέρος της ύλης που είχε δημοσιευθεί στο προηγούμενο φύλλο της ελληνικής. Οι ειδήσεις, όπως και στην ελληνική «Εφημερίδα» είναι χωρισμένες με βάση τη χώρα ή την πόλη προέλευσής τους. Εκτός λοιπόν από την ταύτιση εμφάνισης, υπάρχει και κοινό περιεχόμενο στις δύο εφημερίδες. Το τυπογραφείο που ανέλαβε την έκδοσή της σερβικής «Εφημερίδας» ήταν αυτό του Ιωσήφ Kurzboeck στη Βιέννη, που αφενός διέθετε τα απαιτούμενα για την έκδοση κυριλλικά τυπογραφικά στοιχεία, αφετέρου είχε χρόνια εμπειρίας στις εκδόσεις για το «ιλλυρικό» αναγνωστικό κοινό και τέλος διέθετε ομάδα συνεργατών που γνώριζαν καλά τη γλώσσα. Ήταν το κατάλληλο τυπογραφείο για τους Μαρκίδες Πούλιου, οι οποίοι ωστόσο είχαν την επίβλεψη της

80 80 ύλης και της σύνταξης των ειδήσεων καθώς και την τελική επίβλεψη της έκδοσης του φύλλου. 131 Παράλληλα με την έκδοση της σερβικής «Εφημερίδας», ξεκίνησε από τις 3/8/1791 να εκδίδεται στη Βιέννη ακόμη μία σερβική εφημερίδα, με τον τίτλο «Slaveno-Serbskija Vjedomosti». Εκδότης της ο Σέρβος Stefan Novakovic, ο οποίος, την ίδια εποχή, κατόρθωσε και ν αγοράσει το βιεννέζικο τυπογραφείο του Kurzboeck. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1793, οι Μαρκίδες Πούλιου υπέβαλαν αίτηση για άδεια εκτύπωσης με δική τους πατέντα, εκκλησιαστικών ορθόδοξων βιβλίων, σχολικών εγχειριδίων και ημερολογίων. Ωστόσο η αίτηση τους δεν έγινε δεκτή με τη δικαιολογία πως δεν είχαν την απόλυτη διεύθυνση του τυπογραφείου Baumeister. Βέβαια, πολύ σύντομα, εγκρίθηκε αίτηση που είχαν υποβάλει για τη λειτουργία τυπογραφείου στο όνομα τους και έτσι δημιουργήθηκε το τυπογραφείο «Μαρκίδες Πούλιου» που έως και το 1800 λειτουργούσε στην περιοχή Fleischmarkt και αργότερα στην οδό Adlersgasse. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους Πούλιους και τον Novakovic ήταν άνισος. Από το 1792 έως την οριστική απόφαση το 1796, οι Μαρκίδες Πούλιου προσπαθούσαν να πετύχουν προνόμιο έκδοσης σερβικής εφημερίδας και ημερολογίων, αλλά τα ανώτερα κυβερνητικά κλιμάκια που ανέλαβαν την υπόθεση αποφάσισαν πως το αποκλειστικό προνόμιο «ιλλυρικού» τυπογραφείου το έχει ο Kurzboeck. Η επιλογή αυτή των εκδοτών να κυκλοφορήσουν παράλληλα με την «Εφημερίδα»,ακόμη ένα φύλλο για το σλαβόφωνο κοινό αλλά και τις συνεχείς προσπάθειες τους να αποκτήσουν το αποκλειστικό προνόμιο έκδοσης σερβικής εφημερίδας, αποδεικνύει κατά τους μελετητές τα πολιτικά τους σχέδια για έναν κοινό αγώνα των λαών της Βαλκανικής εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας132, αλλά και τον στόχο τους να προσφέρουν παρόμοια ενημέρωση στο ελληνικό και το σλαβόφωνο κοινό με βάση τους νέους εθνικούς και πολιτικούς προβληματισμούς που έφερε στον δυτική Ευρώπη η Γαλλική Επανάσταση133. Α.11. Η «Εφημερίς» στην Τουρκία Στην «Είδηση» που δημοσίευσαν οι εκδότες της «Εφημερίδας» για να ενημερώσουν για την κυκλοφορία της, γίνεται γνωστό πως θα υπήρχε ιδιαίτερη έκδοση για τα όσα συμβαίνουν στην επικράτεια της Τουρκίας ώστε «να αποφευχθή κάθε αίτιον σκανδαλοποιΐας». Η συγκεκριμένη δήλωση- ρητή αλλά και ιδιαίτερα επιφυλακτική- προέρχεται από το πρόσφατο παρελθόν με την άδικη κατάληξη που είχε η εφημερίδα του Βεντότη αλλά και τις επίμονες 131 Βρανούσης, Εφημερίς ό.π., τόμος α, σελ Κουμαριανού, Ο ελληνικός προεπαναστατικός τύπος ό.π., σελ Δρούλια & Κουτσοπανάγου, ό.π., τόμος α, σελ

81 81 επεμβάσεις του Μεγάλου Βεζύρη, Χαμίτ Πασά. Ωστόσο, παρότι οι εκδότες και συντάκτες της «Εφημερίδας» δεσμεύονται πως θα κυκλοφορούν ειδική έκδοση που θα κυκλοφορεί στην οθωμανικής αυτοκρατορίας, στα σωζόμενα αντίτυπά της δεν υπάρχει ένδειξη παράλληλης και παραλλαγμένης έκδοσης. Πιθανόν ο περιορισμένος αριθμός συνδρομητών για μία εφημερίδα που θα ήταν απαλλαγμένη από κάθε τι επιλήψιμο ή δυσάρεστο για την Πύλη, να αποθάρρυνε τους εκδότες της. Μάλιστα από τα πρώτα κιόλας τεύχη της, η «Εφημερίς» μετέδιδε πολεμικές και άλλες ειδήσεις, ενίοτε δυσμενείς για τους οθωμανούς, που κάλυπταν μεγάλο μέρος της ύλης της. Αυτή η ύλη θα έπρεπε να αντικατασταθεί για να πάει στην οθωμανική αυτοκρατορία, αποκτώντας ίσως φιλοτουρκική διάσταση, κάτι που κάθε άλλο ήταν στις επιθυμίες των εκδοτών της. Έτσι η έκδοση μίας δεύτερης «Εφημερίδας», κρίθηκε ασύμφορη και ανέφικτη όσο διαρκούσε ο πόλεμος. Επιπλέον, αν στην αρχή αναβλήθηκε η ειδική έκδοση της «Εφημερίδας» στην οθωμανική αυτοκρατορία, στην συνέχεια μάλλον κρίθηκε περιττή, καθώς ο αυστροτουρκικός πόλεμος έληγε με συνθήκη ειρήνης και ο ρωσοτουρκικός κατέληγε σε ανακωχή. «Η «Εφημερίς», που έβλεπε άλλοτε στρατούς και στόλους να εξορμούν προς νότον και πανηγύριζε για τους αναμενόμενους θριάμβους των χριστιανικών όπλων, έπαυε πλέον τώρα να είναι ένα έντυπο προκλητικά γεμάτο από ειδήσεις και σχόλια σε βάρος της Τουρκίας. Οι λόγοι που πριν ένα χρόνο είχαν υπαγορεύσει τη σκέψη για μια ξεχωριστή έκδοση, που να κυκλοφορή ακίνδυνα στην Οθωμανική επικράτεια, είχαν εκλείψει, η υπόσχεση είχε λησμονηθή και το σχέδιο είχε εγκαταληφθή»134. Τέλος, εξαιτίας ακριβώς του πολέμου μεταξύ Αυστρίας και Τουρκίας που έληξε κατά τους πρώτους μήνες κυκλοφορίας της «Εφημερίδας» αλλά και των σχέσεων των δύο πλευρών που αποκαταστάθηκαν και οι εμπορικοί δρόμοι προς την Ανατολή άνοιξαν, η «Εφημερίς» πλέον δεν αντιμετωπιζόταν ως «ύποπτο» και παράνομο προϊόν και πλέον μπορούσε να κυκλοφορεί με την κανονική της έκδοση «ανεμποδίστως» (Εφημερίς, 7/11/1791, σελ. 424) στην οθωμανική αυτοκρατορία. Α.12. Παράνομα φύλλα Παρότι δεν υπάρχουν αποδείξεις για παράλληλη ειδική έκδοση της «Εφημερίδας» στην οθωμανική αυτοκρατορία, μελετητές υποστηρίζουν πως οι εκδότες της προκειμένου να προωθήσουν τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και να ενημερώσουν για τα νικηφόρα στρατεύματα της Γαλλίας εναντίον των αυστριακών εξέδιδαν παράνομα φύλλα που τα 134 Βρανούσης, Εφημερίς ό.π., τόμος α, σελ. 101

82 82 κυκλοφορούσαν κρυφά στην οθωμανική αυτοκρατορία. «Στην αρχή κάπως συγκεκαλυμμένα και έπειτα πιο φανερά έκαμαν την εφημερίδα τους φορέα των δημοκρατικών ιδεών. Ότι δεν ημπορούσαν να δημοσιεύσουν φανερά, το εδημοσίευαν κρυφά και παράνομα», αναφέρει ο Λάιος135. Τέτοια παράνομα φύλλα προφανώς έπεσαν στα χέρια του Αυστριακού στρατηγού Soro και σπεύδοντας ενημέρωσε το Αυλικό Πολεμικό Συμβούλιο με έγγραφο του (βλ. Παράρτημα 12), αναφέροντας χαρακτηριστικά πως τα παράνομα φύλλα προκαλούν «χαιρεκάκους γέλωτας εις τους Τούρκους», για τις επιτυχίες των Γάλλων εναντίον των Αυστριακών. Από την μεριά του το Αυλικό Πολεμικό Συμβούλιο διαβίβασε την πληροφορία στην Κρατική Καγκελλαρία, η οποία έγραψε επιστολή (βλ. Παράρτημα 13) στον πρεσβευτή Herbert Rathkeal για να χειριστεί το ζήτημα κατάλληλα, εφιστώντας του την προσοχή για τον εσωτερικό κίνδυνο που διατρέχει η Υψηλή Πύλη από τους Γάλλους προπαγανδιστές και τους Γάλλους αξιωματικούς που βρίσκονται στο Βιδίνιο. Μαζί, λοιπόν, με τα εγκώμια για τις επιτυχίες των Αυστριακών στον πόλεμο τους με την Γαλλία που δημοσιεύονται στην «Εφημερίδα», ενδεχομένως εξαιτίας της αυστριακής λογοκρισίας, οι Μαρκίδες Πούλιου να εξέδιδαν παράνομα φύλλα με αντίθετες ειδήσεις και σχόλια υπέρ της Γαλλίας, τα οποία κυκλοφορούσαν κυρίως στην οθωμανική αυτοκρατορία και εξέφραζαν τα πραγματικά τους φρονήματα. Την έκδοση παράνομων φύλλων από την πλευρά των εκδοτών της «Εφημερίδας» επιβεβαιώνει και ο Παπαλεξάνδρου, ο οποίος επισημαίνει πως μετά τον ερχομό του Ρήγα στη Βιέννη παρατηρείται μεταστροφή της αντιγαλλικής ειδησεογραφίας που χαρακτήριζε την «Εφημερίδα» μέχρι τότε. «Τότε η «Εφημερίς» των Πουλίων μέχρι του 1794, είτε υπό την επήρειαν των εγκλημάτων αυτών είτε από φόβον της αυστριακής λογοκρισίας, διείπετο από πνεύμα εχθρικόν κατά της Επαναστάσεως, συν Ρήγα εις Βιέννην, σημειούται μεταστροφή, εξιχθείσα μέχρι και της παρανόμου εκδόσεως φύλλων, τα οποία κρυφίως εστέλλοντο έξω της Αυστρίας» 136, επισημαίνει χαρακτηριστικά. Α.13. Λογοκρισία Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας της «Εφημερίδας», η λογοκρισία εκ μέρους των αυστριακών αρχών ήταν αυστηρότατη. Άλλωστε ο όρος να περνά από λογοκρισία η «Εφημερίς» ήταν ένας από τους βασικούς όταν δόθηκε από την Κυβέρνηση στους Μαρκίδες Πούλιου το Λάιος, Οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου ό.π., σελ. 212 Παπαλεξάνδρου ό.π., σελ. 33

83 83 προνόμιο έκδοσης εφημερίδας. Σύμφωνα μάλιστα με σχετική εγκύκλιο στις 3/6/1795, η ποινή για κάθε παράνομη έκδοση έφτανε τα πενήντα δουκάτα. Επιπλέον, αν ο τυπογράφος έκανε παραπάνω από μία φορά το λάθος να κυκλοφορήσει παράνομα βιβλία ή εφημερίδες, του αφαιρούνταν η άδεια ασκήσεως επαγγέλματος. Το γεγονός αυτό ήταν σαφέστατα στη γνώση των δύο αδερφών εκδοτών, ακόμη και όταν εξέδιδαν από το τυπογραφείο τους και διαφήμιζαν στην «Εφημερίδα» τα επαναστατικά έργα του Ρήγα. Βέβαια θα πρέπει να σημειωθεί πως η βοήθεια που είχαν από τον πρώτο ιδρυτή του τυπογραφείου, τον Ιωσήφ Baumeister, ο οποίος είχε εισχωρήσει στα ενδότερα του παλατιού των πριγκίπων, υπήρξε καταλυτική. «Ο ανακτορικός όμως εκείνος παιδαγωγός πρέπει να έτρεφε εξαιρετική εκτίμησι κι αγάπη προς τους διαδόχους του στο τυπογραφείο Μαρκίδες Πούλιου, γιατί χωρίς την προστασία του δεν θα άντεχαν στις λυσσώδεις επιθέσεις από την Κωνσταντινούπολι εκ μέρους του μεγάλου δραγουμάνου Κωνσταντίνου Υψηλάντου και του καισαροβασιλικού πρεσβευτού βαρώνου Herbert»137. Μάλιστα, ο αυστριακός πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη, Herbert Rathkeal, που για χρόνια, όπως αναφέρεται παρακάτω, τόνιζε τις υποψίες που είχε για τις επαναστατικές διαθέσεις των Ελλήνων, χαρακτήρισε τον Γεώργιο Πούλιο ως άνθρωπο κακής διαγωγής με «απροκάλυπτον επιτήδευσιν δημοκρατικών φρονημάτων», ενώ ταυτόχρονα εξέφρασε τη θλίψη του, καθώς επρόκειτο για ένα άτομο που έβρισκε στην καισαροβασιλική επικράτεια τόσο ισχυρούς προστάτες, ώστε να αντιδρούν στις συνεχείς επιθέσεις του. Σαφώς ο βασικός προστάτης των δύο αδερφών εκδοτών υπήρξε ο Baumeister138. Δείγμα της λογοκρισίας στην οποία υποβαλλόταν η «Εφημερίς» αποτελεί η τελευταία σελίδα του 10ου φύλλου του 1791 (βλ. Εφημερίς 31/1/1791, σελ.50) όπου σε ορισμένα αντίτυπα της η παρακάτω φράση έχει αφαιρεθεί από την λογοκρισία: «ως φθονεροί του καλού έργου και προβλήματος των Ρωμαίων». Επίσης από τα φύλλα της «Εφημερίδας» δε λείπουν τροποποιήσεις είτε όσον αφορά στην ύλη (βλ. Εφημερίς 2/9/1791, σελ την διαφορετική ύλη) είτε όσον αφορά στο κείμενο (Εφημερίς 25/2/1791, σελ. 77 την υποσημείωση γραμμένη πρόχειρα μετά την εκτύπωση της «Εφημερίδας»). Τέλος, άλλη πιθανή επέμβαση της λογοκρισίας μπορεί να είναι τα αποσιωπητικά και ο υπόλοιπος κενός χώρος σε είδηση της «Εφημερίδας» (βλ. Εφημερίς 21/7/1797, σελ. 670) που έκανε εκτενή αναφορά για τον λαμπρό εορτασμό της Άλωσης της Βαστίλης στο Παρίσι Λάιος, Οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου ό.π., σελ. 212 Λάιος, Η Σιάτιστα ό.π., σελ. 95

84 84 Α.14. Δυσαρέσκεια αρχών για την «Εφημερίδα» Οι ειδήσεις που δημοσίευε η «Εφημερίς», συχνά προκαλούσαν τη δυσφορία των οθωμανικών αρχών. Σε τακτική βάση ο διπλωμάτης της αυστριακής αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη, Herbert Rathkeal, έστελνε αναφορές στον υπουργό του στη Βιέννη για να τον ενημερώσει για τα παράπονα της Υψηλής Πύλης σχετικά με τα δημοσιεύματα και συνεπώς για την ίδια την ύπαρξη της «Εφημερίδας». Η στάση αυτή από την πλευρά της οθωμανικής εξουσίας είναι ενδεικτική για τις επεμβάσεις στις οποίες προχωρούσε κάθε φορά που θεωρούσε πως κάποιες δραστηριότητες των υπηκόων τους ήταν επικίνδυνες, ακόμη κι αν δεν πραγματοποιούνταν στο έδαφός της. «Συνάμα αποδεικνύουν πως η Εφημερίς, ως επιτυχημένη δραστηριότητα, προκαλούσε σοβαρές ανησυχίες στην τουρκική ηγεσία»139. Οι λόγοι που η Υψηλή Πύλη επιδιώκει τη διακοπή της κυκλοφορίας της «Εφημερίδας» στην οθωμανική αυτοκρατορία είναι «διότι καθώς διαβάζεται από κληρικούς, εμπόρους, αργόσχολους από κάθε τάξη των Ελλήνων, δίνει λαβή και αφορμή σε συζητήσεις παράλογες...»140. Ακολουθώντας τη γραμμή της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ο Herbert Rathkeal, κατέβαλε κάθε μέσο για να σταματήσει την έκδοση της «Εφημερίδας» ή τουλάχιστον να απαγορευθεί η είσοδος της στην οθωμανική αυτοκρατορία. Μάλιστα με έγγραφο του στις 10/7/1797 (βλ. Παράρτημα 14) προς τον Αυστριακό Καγκελλάριο Thugut παρουσιάζει για άλλη μια φορά τα παράπονα του Πρίγκιπα Υψηλάντη (Μεγάλου Διερμηνέα τότε στην Υψηλή Πύλη) κατά της «Εφημερίδας» και εισηγείται την παύση της καθώς «ο εκδότης αυτής της εφημερίδος Μαρκίδης Πούλιου είναι ένα λίαν ύποπτον υποκείμενον» και η «Εφημερίς» «είναι γεμάτη από ψεύδη, απάτας, ειρωνείας και επιβλαβείς διηγήσεις διά τα πλέον διακεκριμένα πρόσωπα». Μάλιστα λίγες μέρες αργότερα για να καθησυχάσει τα παράπονα της Υψηλής Πύλης απαγορεύει με σχετική «Είδησιν» (βλ. Παράρτημα 15) τη διακίνηση της «Εφημερίδας» μέσω του αυστριακού ταχυδρομείου στην οθωμανική επικράτεια, κοινοποιώντας τη στην αυστριακή Καγκελαρία (βλ. Παράρτημα 16). Αν και δεν κατάφερε να αλλάξει το περιεχόμενο των ειδήσεων που δημοσίευε η «Εφημερίς», είχε ως αποτέλεσμα να μειωθεί αισθητά ο αριθμός των συνδρομητών στην οθωμανική πρωτεύουσα. Ταυτόχρονα συνέχισε να ζητά με σχετικά έγγραφα (βλ. Παράρτημα 17 & 18) εκ μέρους της Υψηλής Πύλης την παύση της Εφημερίδας. Ωστόσο η απάντηση που έλαβε από τον Αυστριακό Καγκελάριο στις 17/10/1797 (βλ. Παράρτημα 19) αναφέρει πως οικονομικοί και πολιτικοί λόγοι επιβάλλουν τη συνέχιση της έκδοσης της «Εφημερίδας», γιατί σε περίπτωση που σταματήσει θα Κουμαριανού, Ο ελληνικός προεπαναστατικός τύπος ό.π., σελ Λάιος, Οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου ό.π., σελ. 259

85 85 επέφερε μεγάλη οικονομική ζημιά στο Αυλικό Θησαυροφυλάκιο. Έτσι συστήνει αντί να σταματήσει η «Εφημερίς», να γίνει πιο εντατική η λογοκρισία κι μ' αυτόν τον τρόπο να είναι ευχαριστημένη και η Πύλη. Ωστόσο, η ύλη της «Εφημερίδας» δεν φαίνεται να αλλάζει, γι αυτό ο Herbert Rathkeal επανέρχεται με έγγραφο του στις 9/12/1797 (βλ. Παράρτημα 20), υποστηρίζοντας πως προφανώς οι συστάσεις και οι οδηγίες από την πλευρά της λογοκρισίας δεν έφεραν αποτέλεσμα καθώς η «Εφημερίς» συνεχίζει την τακτική της. Α.15. Το «στέκι» της επαναστατικής συντροφιάς στη Βιέννη Ο ερχομός του Ρήγα στη Βιέννη για δεύτερη φορά141 συνετέλεσε ώστε να γίνουν πιο φανερά τα δημοκρατικά φρονήματα των Μαρκίδων Πούλιου. Οι ημιαυτόνομες φαναριώτικες ηγεμονίες της Μολδοβλαχίας, όπου διέμενε μέχρι τότε ο Ρήγας, εξακολουθούσαν να αποτελούν οθωμανικό έδαφος που δε ευνοούσε την πραγματοποίηση των μεγαλόπνοων σχεδίων του, της εθνοδιαφωτιστικής του προσπάθειας και της εκδοτικής του δραστηριότητας 142, όπως θα συνέβαινε στη Βιέννη. Ο Ρήγας Βελεστινλής έφτασε στη Βιέννη όχι μόνο ως διαφωτιστής, αλλά και ως εθνεγέρτης και μεγάλος οραματιστής. Ο ερχομός του σηματοδότησε την έναρξη της προετοιμασίας της ελληνικής κοινότητας με απώτερο στόχο την ελευθερία του υπόδουλου Γένους. Κινητήριος μοχλός υπήρξε αναμφισβήτητα ο ίδιος ο Ρήγας που συσπείρωσε δίπλα του τους Έλληνες και φιλέλληνες της αυστριακής πρωτεύουσας. Οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου έγιναν οι πρώτοι συνεργάτες του και έθεσαν στη διάθεσή του το τυπογραφείο και την «Εφημερίδα», τα σπουδαιότερα μέσα για την πλατειά διάδοση των εθνικών κηρυγμάτων του. Ο Ρήγας βρήκε στο πρόσωπο τους αντάξιους συμπαραστάτες και ομοϊδεάτες αλλά και στο τυπογραφείο τους τα απαραίτητα υλικά και πνευματικά εφόδια για την πραγματοποίηση του σχεδίου του143. Βέβαια «...ναι μεν η 141 Είχε προηγηθεί μία επίσκεψή του στη Βιέννη όταν συνόδευσε ως γραμματικός τον βαρώνο de Langenfeld. Εκεί έμεινε από τον Ιούνιο του 1791 έως τα τέλη του Ιανουαρίου 1791 και του ανοίχτηκαν νέοι ορίζοντες. Μακριά από τις πολεμικές συγκρούσεις και τις συνθήκες που επικρατούν στην υπόδουλη πατρίδα, ο Ελληνισμός στην Βιέννη ζει και αναπτύσσεται σε ένα ευνοϊκό περιβάλλον (βλ. Βρανούσης Λέανδρος, Ρήγας (Αθήνα 1953), σελ. 29). Στους λίγους μήνες που διήρκησε η παραμονή του στην Βιέννη το 1790 ο Ρήγας πρόλαβε να τυπώσει τα δύο από τα τρία βιβλία που υπολόγιζε: το «Σχολείο των ντελικάτων εραστών», έναν τόμο με ερωτικά διηγήματα μεταφρασμένα από τα γαλλικά (το πρώτο βιβλίο που μεταφράστηκε στα ελληνικά με τέτοιο περιεχόμενο) κι το «Φυσικής απάνθισμα διά τους αγχίνους και φιλομαθείς Έλληνας», ένα εγχειρίδιο Φυσικής, όπου για πρώτη φορά αποκαλύπτεται άμεσα ο πατριωτισμός του Ρήγα και η αγάπη του για το Γένος. Το τρίτο βιβλίο που δεν πρόλαβε να εκδώσει ήταν «το Πνεύμα των Νόμων» του Μοντεσκιέ, ένα προδρομικό έργο του Γαλλικού Διαφωτισμού και ταυτόχρονα ένα από τα σημαντικότερα θεωρητικά θεμέλια στο οικοδόμημα του δημοκρατικού φιλελευθερισμού και της Γαλλικής Επανάστασης που έπεται. 142 Ζαβίρας, ό.π., σελ , στίχοι Η πρώτη επίσκεψη του Ρήγα στη Βιέννη συμπίπτει με την έκδοση της «Εφημερίδας» των Μαρκίδων Πούλιου. Μάλιστα η εφημερίδα τυπωνόταν στο τυπογραφείο του Baumeister, όπου κι ο Ρήγας τύπωσε το πρώτο του βιβλίο.

86 86 διαφωτιστική παραγωγή του τυπογραφείου και η φιλελεύθερη φωνή της Εφημερίδος κορυφώνονται μετά τον ερχομό του Ρήγα, αλλά ο εθνικός και δημοκρατικός προσανατολισμός των Μαρκίδων Πούλιου διατυπώνεται ήδη από την έκρηξι της Γαλλικής Επαναστάσεως. Άνθρωποι ευαίσθητοι και δυναμικοί παίρνουν οπωσδήποτε στάσι κατά τις μεγάλες ιστορικές εκρήξεις και εξορμήσεις. Η θετική στάσι τους απέναντι στο πνεύμα και ρεύμα της εποχής τους εξαρτάται από την πνευματική και προ παντός από την ηθική ανωτερότητά τους» 144.Οι αντιλήψεις και τα οράματα του Ρήγα και των Μαρκίδων Πούλιου για την εθνική αφύπνιση των Ελλήνων αλλά και για τις κοινές τύχες των Βαλκανίων ήταν κοινά. Οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης είχαν επηρεάσει και τις δύο πλευρές βαθειά. Λέγεται μάλιστα πως σε μία μετέπειτα ανάκριση από την αστυνομία ο ίδιος ο Πούλιος παραδέχτηκε πως είχε προμηθεύσει τον σύντροφο του Ρήγα με ένα αντίτυπο του γαλλικού πολιτεύματος. «Ο Πούλιος λέγει, ότι ανεκοίνωσε εις τον Ρήγα, αλλ' εν αγνοία του μελετωμένου σκοπού, εν αντίτυπον του γαλλικού πολιτεύματος, και ο Φίλιππος Πέτροβιτς, βεβαιώνει, ότι κατέλαβε ποτέ αιφνιδίως τον Ρήγα μεταφράζοντα το πολίτευμα» 145. Στη Βιέννη ο Ρήγας παρέμεινε από τον Αύγουστο του 1796 έως τον Δεκέμβρη του 1797, ασκώντας πλούσια και πολύπλευρη δράση146. Η συγγραφική και εκδοτική του δραστηριότητα συνδέεται στενά με την σαφή πατριωτική και εθνεγερτική του προσπάθεια. Οι ιδέες του περί λευτεριάς της υπόδουλης πατρίδας σταδιακά εξαπλώνονται και ριζώνουν στο μυαλό και την ψυχή των απανταχού συμπατριωτών του μέσα από τις εκδόσεις του ίδιου και των συντρόφων του. Ο ίδιος είχε επηρεαστεί από τα φιλελεύθερα κηρύγματα της Γαλλικής Επανάστασης και τους νικηφόρους αγώνες του Ναπολέοντα και καθ όλη τη διάρκεια της παραμονής του στη Βλαχία δεν παραιτήθηκε καθόλου από την προσπάθεια για διαφωτισμό του έθνους που είχε εγκαινιάσει κατά τη πρώτη του επίσκεψη στη Βιέννη. Στη Βλαχία μελέτησε Γάλλους συγγραφείς και το γαλλικό επαναστατικό σύνταγμα, εκεί για χρόνια δούλεψε τη «Χάρτα του Ελληνισμού» και εκεί συνέθεσε τα εθνεγερτικά του τραγούδια και τον «Θούριο»147. Μάλιστα, χάρη στην υλική και ηθική τους βοήθεια αλλά και την εχεμύθειά των συνεργατών του, η αστυνομία της Βιέννης που Φαίνεται αδύνατο στον στενό κύκλο των ομογενών της Βιέννης και στα ελληνικά τυπογραφεία όπου σύχναζε ο Ρήγας, να μην είχε γνωρίσει τους αδελφούς Πούλιου. Βέβαια δεν είναι γνωστό αν είχε και κάποια ενεργότερη ανάμιξη στην έκδοση της «Εφημερίδας». Πάντως επιστρέφοντας στη Βλαχία ο Ρήγας δεν παρέλειψε να γίνει συνδρομητής και να παρακολουθεί τα δημοσιεύματα της καθ' όλη τη διάρκεια της παραμονής του εκεί. 144 Λάιος, Οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου ό.π., σελ Αιμίλιος Λεγράνδ, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή και των συν αυτών μαρτυρησάντων : εκ των εν Βιέννη αρχείων εξαχθέντα και δημοσιευθέντα (Αθήνα 1891), σελ Παπανδριανός Ι. Ανδριανός, 200 χρόνια της Χάρτας του Ρήγα : Η επαναστατική φυσιογνωμία του Ρήγα Βελεστινλή και οι Βαλκανικοί Λαοί ( ) (Αθήνα 1997), σελ Ο Θούριος δεν αποτέλεσε απλά ένα πατριωτικό τραγούδι, αλλά περισσότερο έμοιαζε με ένα επαναστατικό μανιφέστο, που καλούσε σε ξεσηκωμό όλους τους υπόδουλους λαούς της όθωμανικής αυτοκρατορίας (βλ. Βρανούσης, Ρήγας, ό.π., σελ. 52)

87 87 παρακολουθούσε με άγρυπνο μάτι τις εκδοτικές δραστηριότητες, δεν υποψιάστηκε τις «παράνομες» δραστηριότητές τους148. Ο έκδηλος επαναστατικός ενθουσιασμός των συντρόφων του Ρήγα είναι απορίας άξιο πως δεν διέφυγε της αυστριακής αστυνομίας για σχεδόν 15 μήνες, ειδικά αν σκεφτεί κανείς πως ο Αυστριακός Πρόξενος στο Βουκουρέστι Merkelius είχε έγκαιρα προειδοποιήσει πως έφυγε από εκεί ο «γραμματικός Ρήγας», ένα πρόσωπο υπόπτων φρονημάτων149. Η φήμη και η δόξα του τυπογραφείου των Μαρκίδων Πούλιου έμειναν ανεξίτηλα στον χρόνο, κυρίως λόγω της σύνδεσης των δημιουργών του με τον εθνεγέρτη Ρήγα Βελεστινλή. Εκεί ήταν το κέντρο των δραστηριοτήτων του Ρήγα και των Μαρκίδων Πούλιου, αλλά και όλων όσων συνεργάστηκαν μαζί τους. Σε μικρό επιτελείο είχε μετατραπεί το τυπογραφείο τους, όπου οργανώνονταν τα επαναστατικά σχέδια του Θεσσαλού εθνεγέρτη150. Τους μήνες που παρέμεινε στη Βιέννη ο Ρήγας είχε καθημερινό στέκι το τυπογραφείο τους, όπου δεχόταν και πραγματοποιούσε τις παραγγελίες των αγοραστών ή τις προεγγραφές των συνδρομητών. Η επιχείρηση των Μαρκίδων Πούλιου είχε αναλάβει μάλιστα την κεντρική πώληση και τη διακίνηση των έργων του Ρήγα151, ενώ η «Εφημερίς» δημοσίευε τακτικά, όπως αναλύεται παρακάτω, αγγελίες για τη «Χάρτα της Ελλάδας». Η συνεργασία του Ρήγα με τους εκδότες της «Εφημερίδας» είχε ως αποτέλεσμα την έκδοση δεκάδων βιβλίων που συσπείρωσαν τους Έλληνες, ενώ γνωστοποίησαν ταχύτατα τους απελευθερωτικούς οραματισμούς του δραστήριου Θεσσαλού. Το πρώτο έργο που τύπωσε ο Ρήγας στην Βιέννη κατά τη δεύτερη διαμονή του υπήρξαν οι περίφημοι «Χάρτες» του, τους οποίους είχε φέρει έτοιμους από την Βλαχία: τη «Γενική Χάρτα της Μολδαβίας, και μέρους των Γειτνιάζουσων αυτή Επαρχιών» (82x63 εκ.) και τη «Γενική Χάρτα της Βλαχίας και μέρους της Τρανσυλβανίας» (85x63 εκ.)152. Το μεγάλο όμως και κύριο έργο του Ρήγα που χρόνια προετοίμαζε και ερχόταν να τυπώσει στη Βιέννη υπήρξε ο πελώριος χάρτης της ελληνικής Ανατολής, η «Μεγάλη Χάρτα», που ξεκινούσε βόρεια από τα Καρπάθια Όρη και τον ποταμό Δούναβη και έφτανε νότια έως την Κρήτη και ξεκινούσε ανατολικά από τον Εύξεινο Πόντο και την Βιθυνία της Μικράς Ασίας και έφτανε δυτικά ως την Αδριατική και το Ιόνιο. Ο τεράστιος αυτός χάρτης πάνω από 2 μέτρα σε μέγεθος ήταν 148 Λάιος, Η Σιάτιστα, ό.π., σελ. 94 Λάιος, Η Σιάτιστα ό.π., σελ Σκιαδάς, ό.π., τόμος α, σελ Μορφωτικό Ίδρυμα ΕΣΗΕΜΘ, ό.π., σελ Δασκαλάκης Β. Απόστολος, Ο Ρήγας Βελεστινλής ως διδάσκαλος του Γένους (Αθήνα 1977), σελ

88 88 χωρισμένος σε 12 φύλλα (50x70 εκ.) και τυπώθηκε τμηματικά από τα τέλη του 1796 έως τον Απρίλιο του Συνολικά τυπώθηκαν αντίτυπα, που στάλθηκαν σε διάφορες ελληνικές παροικίες. Η προσεγμένη δουλειά του Ρήγα είναι εμφανής και περιλαμβάνει, πέρα από γεωγραφικούς δείκτες, νομίσματα, ιστορικά πρόσωπα της ελληνικής αρχαιότητας αλλά και πολλά τοπωνύμια154. Οι πληροφορίες που περιέχονταν στη «Χάρτα» του Ρήγα είχαν σκοπό ασφαλώς να ζωντανέψουν στα μάτια των νεώτερων Ελλήνων την εικόνα της πατρίδας που είχε μία μακρόχρονη ιστορία, ακμή αλλά και περιπέτεια. Κατάφερε μέσα από το έργο του να αποκτήσουν οι συμπατριώτες του μία συνολική γνώση της ιστορίας τους αλλά ταυτόχρονα τόνωσε την μνήμη τους, γι' αυτό κατάφερε να γίνει περιζήτητο στους κόλπους τόσο των Ελλήνων όσο και των ξένων. «Ο φυσικός, πολιτικός και ιστορικός αυτός χάρτης είναι στοιχειώδης αλλ' αντίστοιχα στοιχειώδεις ήταν και οι εθνικές ανάγκες και αξιώσεις, που επρόκειτο να εξυπηρετήση»155. Αποτελούσε τον πολιτικό χάρτη του δημοκρατικού κράτους που ο Ρήγας θα ήθελε να δημιουργήσει μετά την επανάστασή του. Μέσω αυτής οραματιζόταν την έκταση της Ελλάδας στο πλαίσιο ενός υπερεθνικού παμβαλκανικού κράτους, στο οποίο οι λαοί θα συμβιώνουν με τις αρχές της ισοπολιτείας και της ισονομίας. Ήδη, από το , που ήταν έπαρχος στην Κραϊόβα ως εντεταλμένος του Μαυρογένη157, «είχε την ευκαιρία να γνωρίση από κοντά την αποσύνθεση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, την έλλειψη κάθε συνοχή, τις βαθειές αντιθέσεις που χώριζαν τους αυτοκέφαλους κατά κανόνα τοπάρχες του Σουλτάνου, την έκδηλη τάση του καθενός, ν αποσκιρτήση και ν ανεξαρτητοποιηθή, την ασυνειδητοποίητη ίσως ακόμα, αλλά διάχυτη και ζωηρή δυσφορία των παντοειδών λαών που αφανίζονταν στα σουλτανικά στρατόπεδα, χωρίς να ξέρουν για ποιον και για τι πολεμάνε. Συνάμα, έβλεπε καθαρά πως ο Σουλτάνος δεν στηριζόταν παρά στις δυνάμεις των υποδούλων, οι οποίοι, εάν αφυπνίζονταν, μπορούσαν να διαλύσουν εύκολα το Τουρκικό Κράτος»158. Το 1797 στο χαρακτικό εργαστήρι του Φρανσουά Μίλλερ, ο οποίος χαλκογράφησε τη «Χάρτα της Ελλάδος» τυπώνεται από τον Ρήγα και μία εικονογραφική παράσταση, μία εικόνα του 153 Σκιαδάς, ό.π., τόμος α, σελ. 126 Μορφωτικό Ίδρυμα ΕΣΗΕΜΘ, ό.π., σελ Λάιος Γεώργιος, Οι χάρτες του Ρήγα: έρευνα επί νέων πηγών (Αθήνα 1960), σελ Ο Ρήγας βρέθηκε στη Βλαχία, όπου προσέφερε τις υπηρεσίες του στην αυλή του Μαυρογένη (βλ. Χριστόφορος Περραιβός, «Βιογραφία Ρήγα Φεραίου» (Αθήνα 1971), σελ. 9) μετά την Κωνσταντινούπολη, όπου πήρε τη μόρφωση του, ήρθε σε επαφή με ισχυρά πρόσωπα του τόπου και της εποχής του και εργάστηκε ως έμπορος ή ως γραμματικός στην αριστοκρατική οικογένεια του Αλέξανδρου Υψηλάντη (βλ. Ιωάννης Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορίας ελληνικής επαναστάσεως (Αθήνα 1859), τόμος β, σελ ). 157 Κούμας Μ. Κωνσταντίνος, Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων, από των αρχαιοτάτων χρόνων έως των ημερών μας, εκ παλαιών Γερμανών ιστοριογράφων ελευθέρως μεταφρασθείσαι (Βιέννη ), τ. 10, σελ Βρανούσης, Ρήγας, ό.π., σελ

89 89 Μεγάλου Αλεξάνδρου, πλαισιωμένη με τις μορφές τεσσάρων στρατηγών και με σκηνές από τους νικηφόρους αγώνες του εναντίον των Περσών. «Η εικόνα μόνη της ήταν αρκετή για να ζωντανέψη το θρύλο του Μεγαλέξαντρου και ν αναζωπυρώση την εθνική περηφάνεια και τον πατριωτικό ζήλο των υποδούλων, που πρόσμεναν με λαχτάρα ν αναφανή κι ανάμεσά τους ο αντάξιος απόγονος ή μιμητής του μεγάλου Μακεδόνα, τιμωρός των Ασιατών και λυτρωτής του Γένους»159. Η εκτύπωση των χαρτογραφικών αυτών εργασιών απασχολεί τον Ρήγα για ένα περίπου χρόνο. Ταυτόχρονα όμως έδωσε για εκτύπωση στους συμπατριώτες του τυπογράφους αδελφούς Πούλιου παλιότερες λογοτεχνικές του μεταφράσεις. Τα «Ολύμπια», έμμετρο δράμα του Ιταλού Metastasio, η «Βοσκοπούλα των Άλπεων» έμμετρη απόδοση ενός διηγήματος του Γάλλου Marmotel και ο «πρώτος ναύτης», ένα ειδύλλιο του Γερμανού Gessner που μετέφρασε ο φίλος του Ρήγα, Αντώνιος Κορωνιός, αποτέλεσαν ένα τρίπτυχο που κυκλοφόρησε σε έναν τόμο το 1797 με τον τίτλο «Ηθικός Τρίπους». Ακολουθεί η έκδοση «Περιήγησις του Νέου Αναχάρσιδος εις την Ελλάδα», που ουσιαστικά αποτελούσε μία φανταστική περιήγηση στην αρχαία Ελλάδα του 4 ου αιώνα π.χ. και περιγράφει παραστατικά τις εκδηλώσεις του δημόσιου και ιδιωτικού βίου των αρχαίων Ελλήνων. «Η «περιήγησις του Νέου Αναχάρσιδος στην Ελλάδα» ήταν το προσφορώτερο έργο που μπορούσε να θερμάνη και να εξάψη τον πατριωτισμό των υποδούλων, «προωρισμένου να δείξη στο Ελληνικό έθνος πόσον μεγάλη ήτο άλλωτε η πατρίς του», όπως σωστά συμπεραίνει η αυστριακή ανάκριση, ύστερα από τη σύλληψη του Ρήγα και των συντρόφων του. Μετά δε το μαρτύριό τους το έργο χαρακτηρίστηκε ως ύποπτο και κατάσχονταν, πράγμα που δείχνει, από αντίθετη πλευρά, πόσο πετυχημένη ήταν η εκλογή του Ρήγα» 160. Ένα ακόμη έργο του Ρήγα που τυπώθηκε εκείνη την περίοδο υπήρξε ο «Αγαθάγγελος», ένα πολύ αγαπητό ανάγνωσμα το οποίο κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας γνώρισε μεγάλη απήχηση. Συντάχθηκε γύρω στα 1750, σκόπιμα όμως, για ευνόητους λόγους, εμφανίζονταν σαν αποκαλυπτική οπτασία που γράφτηκε στα 1279 μ.χ. Ο σκοπός πάντως της φυλλάδας αυτής-που και στις μέρες μας ακόμα έχει πολλούς πιστούς-είναι εθνεγερτικός και προπαγανδιστικός»161. Η δραστηριότητα και η πολυπραγμοσύνη του Ρήγα κατά τη διαμονή του στη Βιέννη δεν εξαντλείται στη συγγραφική, μεταφραστική και εκδοτική του δραστηριότητα, αλλά ταυτόχρονα, ανήσυχο πνεύμα όπως ήταν, «ύφαινε κρυφά στο διάστημα αυτό κ ένα έργο καθαρά επαναστατικό, συνυφασμένο με συγκεκριμένα απελευθερωτικά σχέδια» 162. Το σχέδιο της 159 Βρανούσης, Ρήγας, ό.π., σελ. 50 Σκιαδάς, ό.π., τόμος α, σελ Σκιαδάς, ό.π., τόμος α, σελ Βρανούσης, Ρήγας, ό.π., σελ

90 90 αποστασίας το συνδυάζει ο Ρήγας με το εθνικοαπελευθερωτικό του πρόγραμμα και αισιοδοξεί πως αυτό θα γίνει κοινή πεποίθηση όλων των συνυπόδουλων, χριστιανών και οθωμανών, αρχόντων και αρχομένων. Γι' αυτό, δεν αποβλέπει σε μια τοπική εθνική εξέγερση των Ελλήνων μονάχα, αλλά στη διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως φαίνεται και από στους στίχους του Θούριού του (στίχοι & ). Ο κύκλος των συντρόφων ήταν ευρύτατος και ακόμα μεγαλύτερος ήταν ο κύκλος των οπαδών του, οι οποίοι τον εκτιμούν και τον θαυμάζουν. Οι σύντροφοι και οι οπαδοί του από τη Βιέννη μέχρι την Χερσόνησο του Αίμου, γίνονται γρήγορα συνεργάτες σε ένα κοινό σχέδιο, μία ιδέα που ενσαρκώνει ο Ρήγας. Ο ίδιος με κοινή αναγνώριση του ηγετικού του ρόλου, προικισμένος, ριψοκίνδυνος και χειμαρρώδης αναδεικνύεται σε λαϊκό ηγέτη163. Ο Ρήγας γνώριζε πως θα μείνει λίγους μήνες στην αυστριακή πρωτεύουσα με απόλυτο σκοπό να ολοκληρώσει την εκτύπωση των χαρτών του και να συνεχίσει τη δράση του σε άλλα μέρη. Ήδη από το Φεβρουάριο του 1797 αναγγέλλει μέσω της «Εφημερίδας» πως σκοπεύει «να μισεύση εντεύθεν» (βλ. Εφημερίς 20/2/1797, σελ. 162β). Στο μεταξύ, οι διακηρύξεις των γαλλικών εθνοσυνελεύσεων καλούν τους λαούς σε εξέγερση και υπόσχονται τη συμπαράστασή τους αλλά και την έμπρακτη βοήθεια των γαλλικών όπλων. Οι επιτυχίες του Ναπολέοντα Βοναπάρτη στην Ιταλία είχαν συγκεντρώσει το παγκόσμιο ενδιαφέρον. Εκτός από τις στρατιωτικές νίκες, τα μηνύματα της Γαλλικής Επανάστασης που τις συνοδεύουν, εμφανίζουν τις γαλλικές νίκες σαν θρίαμβο των δημοκρατικών όπλων με στόχο να υπάρξει ελευθερία και δημοκρατία σε όλους τους υπόδουλους λαούς164. Με τις εξελίξεις αυτές οι πατριωτικοί κύκλοι των ελληνικών παροικιών της Βιέννης άρχισαν να κινητοποιούνται με σκοπό πλέον όχι μόνο την πνευματική αναγέννηση του Γένους αλλά και την έμπρακτη βοήθεια τους στις απελευθερωτικές ενέργειες. Οι Έλληνες σε όλη τη βόρεια Βαλκανική και την κεντρική Ευρώπη δημιουργούν ένα πυκνό δίκτυο επικοινωνίας. Η κατάρρευση της οθωμανικής αυτοκρατορίας δεν αποτελούσε πλέον όνειρο αλλά προσδοκία των ανθρώπων της εποχής. Μετά τη Συνθήκη του Campo-Formio που σφράγισε το τέλος του αυστροτουρκικού πολέμου στις 17/10/1797 (βλ. όρους της Συνθήκης Εφημερίς 3/11/1797, σελ ) η προετοιμασία για την κάθοδο του Ρήγα στην Ελλάδα επισπεύδεται ενώ έχει ήδη κινητοποιηθεί η ελληνική ομογένεια στο εξωτερικό και οι Έλληνες στην υπόδουλη πατρίδα με ανυπομονησία περιμένουν το σύνθημα για να ξεκινήσουν. «Βρυχώνται ωσάν λιοντάρια οι ασυγκράτητοι Λάιος, Οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου ό.π., σελ Βρανούσης, Ρήγας, ό.π., σελ. 62

91 91 πατριώτες κι ανυπόμονοι περιμένουν το σύνθημα για να ξεκινήσουν. Σε διάφορα κέντρα της ελληνικής Ανατολής ανυπόμονα επίσης περιμένουν οι μεμυημένοι»165. Τότε ο Ρήγας τυπώνει κρυφά μέσα σε δύο νύχτες στο τυπογραφείο των αδελφών Μαρκίδων Πούλιου το επαναστατικό του μανιφέστο σε αντίτυπα. Αν αναλογιστεί κανείς τα μέσα για την εκτύπωσή τους, το σύντομο χρονικό διάστημα που τυπώθηκε όλος αυτός ο όγκος των εντύπων αλλά και την αγωνία για την άγρυπνη αυστριακή αστυνομία, καταλαβαίνουμε τον οργασμό που δούλευαν οι δύο τυπογράφοι166. «Οι δύο αδερφοί Μαρκίδες Πούλιου εργάστηκαν τόσο σαν Έλληνες πατριώτες για την πραγματοποίηση του σχεδίου του Ρήγα, όσο και σαν δημοκράτες- πράκτορες της Γαλλικής Επανάστασης»167. Σ αυτούς ωστόσο που συνέβαλαν στην έκδοση των τολμηρών αυτών εντύπων του Ρήγα περιλαμβάνονται και οι πλούσιοι έμποροι της αυτοκρατορίας των Αψβούργων που χρηματοδότησαν την προσπάθεια του Ρήγα Βελεστινλή και υποστήριξαν το έργο του 168. Το επαναστατικό του μανιφέστο ήταν ένα πυκνοτυπωμένο 4σέλιδο, που ξεκινούσε με τα πανανθρώπινα συνθήματα της Γαλλικής Επανάστασης «Ελευθερία- Ισοτιμία- Αδελφότης». Περιελάμβανε στην αρχή μια φλογερή «Προκήρυξη» που διακήρυττε σ' όλη την ανθρωπότητα πόσο ιερός ήταν ο απελευθερωτικός τους σκοπός, ακολουθούσε το «Σύνταγμα» του νέου πολιτεύματος, που κατελάμβανε το μεγαλύτερο μέρος του εντύπου, και στο τέλος τον «Θούριο». Αφενός η «Προκήρυξη» αποτελούσε ένα ηχηρό μήνυμα προς τους σκλαβωμένους λαούς που βρισκόταν υπό τον οθωμανικό ζυγό και αφετέρου ο «Θούριος» ένα πολιτικό εμβατήριο για μάχη. Ήταν ακριβώς ότι χρειαζόταν ο υπόδουλος ελληνικός λαός για να ξεσηκωθεί, να αφυπνιστεί και να συσπειρωθεί. Μάλιστα ο Κολοκοτρώνης είχε εκθειάσει το έργο του Ρήγα λέγοντας χαρακτηριστικά: «Ο Ρήγας εστάθη ο μέγας ευεργέτης της φυλής μας. Τον καιρό της επανάστασης, το μελάνι του θα είναι πολύτιμα ενώπιον του Θεού, όσον το αίμα των αγίων». Το επαναστατικό αυτό μανιφέστο του Ρήγα διανέμεται στους συντρόφους και τους οπαδούς του και γίνεται δεκτό με ενθουσιασμό. Αρκετά αντίτυπα μοιράστηκαν πριν την αναχώρησή του, κάποια στάθηκαν σε κέντρα της Ανατολής ενώ δεν έλειψαν και οι ανατυπώσεις του πρωτότυπου, που διοχετεύθηκαν στις επαρχίες της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το μεγαλύτερο μέρος των εντύπων όμως συσκευάστηκε μυστικά σε κιβώτια, που στάλθηκαν στην Τεργέστη για να τα πάρει μαζί του ο Ρήγας στην υπόδουλη πατρίδα. Λίγο πριν φύγει από τη Βιέννη εμπιστεύθηκε στους αδερφούς Μαρκίδες Πούλιου να τυπώσουν στο 165 Βρανούσης, Ρήγας, ό.π., σελ. 93 Σκιαδάς, ό.π., τόμος α, σελ Μπόντας, ό.π., σελ Παπανδριανός, 200 χρόνια της Χάρτας του Ρήγα ό.π., σελ

92 92 τυπογραφείο τους το «Στρατιωτικόν Εγκόλπιον», μία συλλογή με στρατιωτικούς κανονισμούς. Δεν περίμενε να τελειώσει η εκτύπωση του τελευταίου αυτού εντύπου και αναχώρησε με την ιδιότητα του εμπόρου για την Τεργέστη, με σκοπό να μπαρκάρει έπειτα στην οθωμανική αυτοκρατορία. Τα κιβώτια με τα έντυπα που είχε στείλει όμως έπεσαν στα χέρια Δημήτριου Οικονόμου από την Κοζάνη. Εκείνος στη θέα του εμπορεύματος, ήθελε να απαλλαγεί από κάθε είδους ευθύνη και κατέδωσε στις αυστριακές αστυνομικές αρχές τις απελευθερωτικές ενέργειες των συμπατριωτών του169. Η σύλληψη του Ρήγα έγινε την ημέρα που έφτασε στην Τεργέστη, 19 Δεκεμβρίου Ανυποψίαστος είδε την αστυνομία να τον καταζητεί. Παρότι φρόντισε να εξαφανίσει κάθε «ενοχοποιητικό» στοιχείο από πάνω του, τη δράση του μαρτυρούσαν τα κιβώτια με τα «επαναστατικά» έντυπα. Αμέσως ειδοποιήθηκαν οι αυστριακές αρχές και ξεκίνησαν οι ανακρίσεις. Συνελήφθησαν επίσης «συνωμότες» στην Βιέννη, την Τεργέστη, την Πέστη και το Σεμλίνο. Πολλοί σύντροφοι του Ρήγα και υποστηριχτές του είχαν καταφέρει να διαφύγουν από τις αρχές, ενώ από τις δεκάδες συλλήψεις που έκανε η αυστριακή αστυνομία ξεχώρισε τους πιο ένοχους και τους υπόλοιπους τους άφησε ελεύθερους. Από την πλευρά τους στο άκουσμα της είδησης οι κύκλοι του Πατριαρχείου και των Φαναριωτών στην οθωμανική αυτοκρατορία διαχώρισαν τη θέση τους από τον Ρήγα και στηλίτευσαν τις δημοκρατικές και εθνοαπελευθερωτικές ιδέες του ίδιου και των συντρόφων του170. Οι ανακρίσεις των συλληφθέντων συνεχίστηκαν στη Βιέννη και υπήρξαν επίμονες, εξονυχιστικές και χρονοβόρες προκειμένου να λάμψει το φως για αυτήν την «συνομωσία». Στις 28/4/1789 απελάθηκαν από την Αυστρία έξι από τους «συνωμότες», οι πέντε εκ των οποίων ήταν αυστριακοί υπήκοοι171 και ο Σιατιστινός έμπορος Κωνσταντίνος Δούκας, που ήταν ρώσος υπήκοος. Από τους άλλους υπόλοιπους συλληφθέντες Έλληνες, που είχαν την οθωμανική υπηκοότητα, ο Ρήγας μαζί με επτά συντρόφους του 172, αποφασίστηκε να παραδοθούν στην Πύλη. Η Αυστρία αφού εξάλειψε τον κίνδυνο «συνομωσίας» στα εδάφη της, άδραξε την ευκαιρία να «εμπορευθεί» το ζήτημα με την Τουρκία και να πετύχει ανταλλάγματα 173. Τελικά, οι οκτώ συλληφθέντες οδηγήθηκαν σιδηροδέσμιοι στην πιο κοντινή μεθοριακή φρουρά της οθωμανικής αυτοκρατορίας, το Βελιγράδι, όπου τους σκότωσαν τη νύχτα πιθανότατα της 24ης Ιουνίου Η απήχηση του 169 Βρανούσης, Ρήγας...ό.π., σελ. 98 Κορδάτος, ό.π., τόμος α, σελ Ο Γεώργιος Πούλιος, ο ένας εκ των εκδοτών της «Εφημερίδας», ο νεαρός Φίλιππος Πέτροβιτς και ο γαλλοδιδάσκαλος του Gaspar Peters, ο νεαρός επίσης Κωνσταντίνος Τούλλιος απ' την Πέστη, ο έμπορος Γεώργιος Θεοχάρης από την Κοζάνη. 172 Ευστράτιος Αργέντης, Δημήτριος Νικολίδης, Αντώνιος Κορωνιός, Ιωάννης Καρατζάς, Θεοχάρης Γεωργίου Τουρούντζιας, Ιωάννης Εμμανουήλ και Παναγιώτης Εμμανουήλ 173 Βρανούσης, Ρήγας, ό.π., σελ

93 93 έργου και της θυσίας του Θεσσαλού πρωτομάρτυρα και των συντρόφων του ήταν μεγάλη. Ο Ρήγας έγινε το σύμβολο των υποδούλων και το έργο του το μέσο για την ενίσχυση της εθνικής τους συνείδησης. Τα σχέδια του που ανέκοψε ο θάνατος δεν μπορούμε να ξέρουμε ποια εξέλιξη θα είχαν. Άλλωστε, ούτε και ο ίδιος ο Ρήγας είχε ομολογήσει στις ανακριτικές αρχές πως θα έπαιρνα σάρκα και οστά η επανάσταση που σχεδίαζε στην Ανατολή174. Α.16. Παύση της «Εφημερίδας» Η σύλληψη του Ρήγα και των συντρόφων του έφερε στο φως τα επαναστατικά του σχέδια και η «Εφημερίς» με τον ρόλο που διαδραμάτισε στην προετοιμασία τους δε θα μπορούσε να ξεφύγει από τις αυστριακές αρχές. Έτσι ο Καγκελλάριος Thugut έσπευσε να ικανοποιήσει την απαίτηση του πρεσβευτή στην Πόλη, Rathkeal, αναγγέλλοντας με σχετικό έγγραφο (βλ. Παράρτημα 21) την παύση της. Η απόφαση αυτή κοινοποιήθηκε στον Γεώργιο Πούλιο από τη Δημαρχία της Βιέννης με την ακόλουθη αναφορά (βλ. Παράρτημα 22) που έχει ημερομηνία 18/5/1798. Παρ' ότι οι εκδότες της Εφημερίδας με σχετική «είδηση» που απευθυνόταν στους «φιλαναγνώστες» διαβεβαίωναν στις 6/11/1797 (Βλ. Εφημερίς 6/11/1797, σελ ) πως η «Εφημερίς» θα συνεχίσει κανονικά την έκδοσή της και τους πρότειναν να ανενώσουν έγκαιρα τη συνδρομή τους, τελικά δεν κατάφερνα να διασώσουν το φύλλο από τις αρχές. Ανακρίσεις και συνεχείς επίσημες αλληλογραφίες της αυστριακής διπλωματίας και αστυνομίας οδήγησαν επιπλέον στις 20/6/1798 στο οριστικό κλείσιμο του ιστορικού εκείνου τυπογραφείου. Ταυτόχρονα η κατηγορούσα αρχή κατέλειξε πως «...Ο Πούλιος ενοχοποιείται ότι τύπωσε την περιβόητον προκήρυξη του Ρήγα εις το τυπογραφείον τους εις αντίτυπα χωρίς να υποβάλλη το χειρόγραφον προηγουμένως εις την λογοκρισίαν προς έγκρισην...παρά τω Πούλιω ετυπώθη ακόμη και το βιβλίον του Ρήγα «Εγκόλπιον» και το βιβλίον «Ανάχαρσις»...»175. Παρότι ο Γιώργος Πούλιος προσπαθούσε να ελαφρύνει τη θέση του κατά την ανάκριση από τις αυστριακές αρχές δεν προσπάθησε ούτε για μια στιγμή να επιβαρύνει αυτή του Ρήγα. Η αυστριακή αστυνομία εν τέλει δήμευσε την περιουσία των αδερφών Πούλιου και τους εξόρισε από την Βιέννη, ως στενούς συνεργάτες του Ρήγα. «Αυτή ήταν η πιο ευνοϊκή τιμωρία για τους «παραβάτες» πατριώτες τυπογράφους»176. Μετά τη σύλληψή του στα τέλη του 1797 και την τετράμηνη φυλάκισή του ο Γεώργιος Πούλιος απελάσσεται στην Λειψία (28 Απριλίου 1789), όπου ανακρίνεται από τις αρχές. Ενώ, 174 Δασκαλάκης Β. Απόστολος, Ο Αγών της Ελευθερίας των Ελλήνων (Αθήνα 1960), σελ Μπόντας, ό.π., σελ Σκιαδάς, ό.π., τόμος α, σελ

94 94 όπως δήλωσε ήθελε να ασχοληθεί με το εμπόριο, κρίθηκε ανεπιθύμητος και του ζητήθηκε να δηλώσει που θα πάει εγκαταλείποντας τα εδάφη της Σαξονίας. Εκείνος δήλωσε πως θα πάει στη Φρανκφούρτη, όπου η αστυνομία αναλαμβάνει να στείλει σχετική αναφορά 177. Η συνέχεια δεν είναι απολύτως γνωστή. Αν πήγε τελικά στην Φρανκφούρτη, δε θα έμεινε πολύ. Όταν μετά από εννιά χρόνια στέλνει επανειλημμένα αιτήσεις στη Βιέννη για να επιστρέψει, φαίνεται εγκατεστημένος για χρόνια στην Πολίχνη Furth κοντά στη Νυρεμβέργη. Ανάμεσα όμως στη Λειψία και την Νυρεμβέργη παίρνει άλλους δρόμους178. Το 1799 η γυναίκα του στην Βιέννη ακόμη υποβάλει αιτήσεις για να επιτραπεί στον άνδρα της η επάνοδος, έστω προσωρινά, για να μπορέσει να αντιμετωπίσει τις αιτήσεις των πιστωτών της. Ο ίδιος αν και δεν αναφέρεται πουθενά που βρίσκεται, πιθανότατα να μην έχει απομακρυνθεί από τις γερμανικές χώρες. Δέκα χρόνια μετά την απέλαση του υποβάλλει ο ίδιος αιτήσεις, που τελικά γίνονται δεκτές το 1808, μετά από σχετικές βεβαιώσεις καλής διαγωγής. Κατά την επάνοδό του στη Βιέννη μαζί με την οικογένεια του, υφίσταται διεξοδικό έλεγχο και τίθεται υπό παρακολούθηση. Από την άλλη, κατά τη σύλληψη του Ρήγα και των συντρόφων του, ο Πούλιος απουσίαζε εκτός της αυστριακής επικράτειας. Φεύγοντας από τη Βιέννη στις 11 Οκτωβρίου έφτασε, ίσως με πολλούς ενδιάμεσους σταθμούς, στο Βουκουρέστι στις 28 Δεκεμβρίου 179. Το ταξίδι εκείνο δεν ήταν απλώς εμπορικό, αλλά είχε και πολιτικό σκοπό. Ασφαλώς, έπειτα από συνεννόηση με τον Ρήγα, ο Πούλιος έμελλε να αποτελέσει ένα σύνδεσμο μέσα στο όλο επαναστατικό δίκτυο. Αλλά στο Βουκουρέστι οι επαφές του με τους Βογιάρους προκάλεσαν την υποψία του Ηγεμόνα της Βλαχίας Αλέξανδρου Υψηλάντη και μετά την επέμβασή του ο αυστριακός Πρόξενος Merkelius προέβη σε κατάσχεση των βιβλίων του Έλληνα βιβλιοπώλη, που ήταν «λίαν επικίνδυνα». Η πώληση των βιβλίων απαγορεύτηκε και ενημερώθηκε σχετικά ο Υπουργός Εξωτερικών της Βιέννης. Τελικά (13/3/1797) τα βιβλία, που ήταν γαλλικά, φυλάχθηκαν στο Προξενείο και αμέσως μετά (1/4/1797) κατασχέθηκαν. Ο κλοιός των αυστριακών πρακτόρων γύρω από τον Πούλιο έσφιγγε απειλητικά και ο ίδιος έχοντας ήδη περάσει ένα τρίμηνο στο Βουκουρέστι, πήρε το δρόμο στις 29/3/1797 για το Ιάσι χωρίς προηγουμένως να έχει ενημερώσει τις αρχές. Πιθανότατα η πρωτεύουσα της Μολδαβίας να ήταν και στα αρχικά του σχέδια. Εάν όμως κατάφερε να φτάσει ή όχι, δεν είναι γνωστό καθώς κάπου εκεί χάνονται τα ίχνη του. Σύμφωνα, ωστόσο, με εύρημα που επικαλείται ο Βρανούσης, ο Πούλιος ήδη στις αρχές του 1800 φαίνεται ως «διδέκτωρ της Τυπογραφίας Πάνου Θεοδοσίου εν Βενετία», ενώ επιδίωξή του αποτελούσε να πάρει 177 Βρανούσης, Εφημερίς ό.π., τόμος α, σελ. 79 Βρανούσης, Εφημερίς ό.π., τόμος α, σελ Βρανούσης, Εφημερίς ό.π., τόμος α, σελ

95 95 επτανησιακή υπηκοότητα ώστε να δημιουργήσει τυπογραφείο και «χαρτοποείο». Αυτές είναι οι 180 τελευταίες πληροφορίες για τη ζωή του Πούπλιου. Β. Περιεχόμενο «Εφημερίδας» Η «Εφημερίς» αποτέλεσε στο σύνολο της ένα καθαρά ειδησεογραφικό φύλλο. Το περιεχόμενο των ειδήσεων που δημοσιεύει συμπεριλαμβάνει πολιτικές και πολεμικές ειδήσεις, ειδήσεις εμπορικού- οικονομικού περιεχομένου, αλλά επιπλέον δημοσιεύει λογοτεχνικές και φιλολογικές ειδήσεις. Από το σύνολο της ύλης που βρίσκει κανείς στις σελίδες της «Εφημερίδας», οι διεθνείς ειδήσεις καλύπτουν το συντριπτικό ποσοστό των ειδήσεων. Παρακάτω ακολουθούν οι κατηγορίες των ειδήσεων που δημοσιεύονται στην «Εφημερίδα»181. Β.1. Πολεμικές και πολιτικές ειδήσεις Το πολεμικά γεγονότα της εποχής, όπως ο αυστροτουρκικός πόλεμος του , ο ρωσοτουρκικός πόλεμος του , οι πόλεμοι της Γαλλικής Επανάστασης, αλλά και οι πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις που τα συνόδευαν, αποτελούν τον βασικό κορμό των ειδήσεων που δημοσιεύει η «Εφημερίς». Β.1.1. Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος ( ) μέσα από την «Εφημερίδα» Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος ξεκίνησε το 1787 και ολοκληρώθηκε το 1792, με τους ρώσους και τους αυστριακούς από τη μία πλευρά, και τους οθωμανούς από την άλλη. Αιτία του πολέμου ήταν η προσπάθεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας να ανακαταλάβει τα εδάφη που έχασε κατά τον ρωσοτουρκικό πόλεμο του Η αρχή της κυκλοφορίας της «Εφημερίδας» βρήκε τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές δε δράση, και στις σελίδες της συχνά και εκτενή δημοσιεύματα σχετικά με την εξέλιξη του πολέμου, που πολλές φορές δημοσιεύονται σε συνέχειες και αφορούν σε ειδήσεις από την κατάσταση των στρατευμάτων των δύο πλευρών (για παραδείγματα βλ. Εφημερίς 7/1/1791, σελ. 15, 10/1/1791, σελ. 19, 28/3/1791, σελ. 115) έως τις νίκες των ρώσων επί των αντιπάλων (για παραδείγματα βλ. Εφημερίς 14/1/1791 σελ. 25, 17/1/1791, σελ. 31, 21/1/1791, σελ. 37 & 24/1/1791, σελ. 39, 22/7/1791, σελ. 268) Βρανούσης, Εφημερίς ό.π., τόμος α, σελ.91 Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 37

96 96 Η θέση της «Εφημερίδας», η οποία άρχισε να κυκλοφορεί στην τελευταία φάση του ρωσοτουρκικού πολέμου ( ), χαρακτηριζόταν από μία συγκρατημένη αισιοδοξία προς τη ρωσική αυτοκρατορία. Σημειώνεται πως οι ελπίδες του υπόδουλου Ελληνισμού προς τους ομόθρησκους Ρώσους, που ενδεχομένως να είχαν εμπνεύσει και τους εκδότες της «Εφημερίδας», υπήρξαν μεγάλες. Για χρόνια οι όποιες φιλοδοξίες για αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού συνδέονταν με προφητικές και μυστικιστικές δοξασίες, που βασίζονταν στην θεωρία πως η σωτηρία των υπόδουλων Ελλήνων θα έρθει μέσα από τη θεία παρέμβαση και όχι με ανθρώπινες δυνάμεις. Αυτό είναι απόρροια του βυζαντινού τρόπου σκέψης σύμφωνα με τον οποίο όλες οι ανθρώπινες πράξεις είναι έκφραση της θείας πρόνοιας. «Ιδιαίτερη πίστη είχαν στο μύθο του «ξανθού γένους», μίας φυλής ξανθόμαλλων ελευθερωτών από το Βορρά, οι οποίοι ταυτίζονταν γενικότερα με τους Ρώσσους, το μόνο ορθόδοξο λαό που δεν είχε υποδουλωθεί στους Οθωμανούς»182. Για παράδειγμα, η θετική στάση των συντακτών για την κατάληψη του φρουρίου του Ισμαήλ είναι φανερή σε σχετικό δημοσίευμα της «Εφημερίδας» (βλ. Εφημερίς 31/12/1790, σελ.4): «τα νεωστί φθάσαντα γράμματα την χαροποιάν είδησιν φέροντα διηγούνται, ότι τα εις κάθε επιχείρησιν ευτυχώντα τροπαιοφόρα άρματα της Ρωσσίας, και τώρα πάλιν δεν έλλειψαν δείχνοντα την ανδραγαθίαν των το προ πολλού πολυορκιθέν και καταπολεμηθέν κάστρον Ισμαίλ με ορμήν να εκυρίευσαν και τούτο είναι κατόρθωμα ίσιον των Ρωσσικών στρατευμάτων, οι οποίοι ως αιμοβόροι λέοντες περι της κραταιωτάτης Αυτοκρατορίσσης αυτών μάχονται περί του οποίου άλλοτε πλατύτερα». Χαρακτηριστική επίσης είναι η παρακάτω είδηση (βλ. Εφημερίς 10/1/1791 σελ.19) :«Αι συχναί και ογρήγοραι νίκαι των Ρουσσών έσπειραν φόβον και τρόμον εις την βασιλεύουσαν των Οθωμανών, ωσάν οπού αυτοί ούτε ένα καράβι ημπορούν πλέον να στήσουν εναντίον των Ρούσσων». Μάλιστα, όπως μας πληροφορεί η «Εφημερίς», για να αντιμετωπίσει ο σουλτάνος το σχετικό κίνδυνο (βλ. Εφημερίς 28/1/1791, σελ.46), έβγαλε ανακοίνωση μέσα από την οποία «επρόσταξεν οπού όποιος από τους Χριστιανούς ήθελε πιάσει τα άρματα εναντίον τους Ρούσσους όχι μόνον να είναι από το χαράτζι ελεύθερος, αλλά να ημπορή να απολαμβάνη κάθε τιμήν και αξίαν καθώς ένας άλλος Τούρκος, τουτέστι Μπουλούκμπασης, Μπίνμπασης και τα λοιπά». Βέβαια αυτού του είδους πράξεις γενναιοδωρίας δεν συγκινούσαν τους Έλληνες των οποίων οι επαναστατικές διαθέσεις ήταν έκδηλες. Μάλιστα η «Εφημερίς» (βλ. Εφημερίς 18/2/1791, σελ.70) αναφέρει πως ένας τελάλης κήρυξε την Κωνσταντινούπολη σε κίνδυνο γιατί υπήρχε φόβος «μην 182 Clogg, ό.π., σελ

97 97 ήθελε καταπλακωθή από τους Γκιαούρηδες» οι οποίοι εάν συνεργάζονταν με τους Ρώσους «τους είναι πολλά εύκολον εις το να καύσουν τα καράβια εις τους λιμένας και τα οσπίτια εις την Κωνσταντινούπολιν όντας όλα από ξύλα σχεδόν κτισμένα, και δεν ημπορούν καμμίαν αντίστασιν να κάμουν οι Τούρκοι, οπού... θέλουν φύγη προτήτερα από τον καιρόν εις την Ασίαν». Στο 7ο φύλλο της (βλ. Εφημερίς 21/1/1791, σελ.34), η «Εφημερίς» τονίζει τη μαχητικότητα των Ρώσων στην κατάληψη του κάστρου του Ισμαήλ, γράφοντας χαρακτηριστικά: «Ο πρίγγιψ δε Λίνιε εδιηγούνταν εις μίαν συναναστροφήν φίλων ότι έγινε τρομακτικός φόνος εις το Ισμαήλ Τούρκοι εφονεύθησαν εις διάστημα από 7 ώρας. Ρούσσοι και Τούρκοι εμάχοντο ως άγριοι λέοντες, έως οπού οι Τούρκοι πλέον έπεσαν. Αδύνατον να εννοήση τινάς με τι πάθος εις αυτήν την ορμήν οι άνθρωποι εναντίον ανθρώπους ημπορούν να πολεμήσουν». Αργότερα (βλ. Εφημερίς 31/1/1791, σελ.50) γίνεται αναφορά στους νεκρούς από τη μάχη στο Ισμαήλ λέγοντας χαρακτηριστικά ότι «εις τους Τούρκους ήτον και ο Σερασκέρης, ο οποίος είχεν υπέρ ταις 100 πληγαίς από τα παγιονέτια, οπού οι ίδιοι οι Τούρκοι μετά βίας εγνώριζαν το λέσι του». Ακόμη, στο 17ο φύλλο της το 1791 (βλ. Εφημερίς 25/2/1791, σελ.79) η «Εφημερίς» επισημαίνει τον αγώνα των ορθόδοξων Ρώσων εναντίον των Οθωμανών, αναφέροντας πως: «ένας φίλος μας έγραψεν δια να βάλωμεν ακόμη μερικάς περιστάσεις, οπού εις την άλωσιν του Ισμαήλ εσυνέβησαν, από τας οποίας ημπορεί τινάς να ιδή την ζέσιν, με την οποίαν οι Ρούσσοι εναντίον του Αντίχριστου μάχονται». Λίγο καιρό αργότερα, είδηση στην «Εφημερίδα» (βλ. Εφημερίς 28/2/1791, σελ. 83) γίνεται η συντριπτική ήττα των οθωμανών ενώ επιχείρησαν να αιφνιδιάσουν τους Ρώσους: «Όλοι οι Τούρκοι έλαβαν τέτοιον φόβον και ανωρεξίαν εις τον πόλεμον, όπου όλαι αι του Σουλτάνου προσταγαί γύριζον άπρακται, και κάθε υπόσχεσις και ανταμοιβή των Μουφτίδων, δεν αρκούσι εις το να παρακινήσουν τους Τούρκους, όπου λαμβάνοντες τα άρματα να ελευθερώσουν το βασίλειόν τους από μία τέτοιαν ελεεινήν κατάσταση». Με το ρωσοτουρκικό πόλεμο του συνδέθηκε επίσης η δραστηριότητα του Λάμπρου Κατσώνη. Η δράση του εξαπλώθηκε στο Αιγαίο από το 1788 έως τις 17 Μαΐου του 1790, οπότε νικήθηκε σε ναυμαχία στην Άνδρο. Στη συνέχεια, ανανεώνοντας τις ναυτικές του δυνάμεις, εξακολούθησε να αγωνίζεται μέχρι την υπογραφή της Συνθήκης του Ιασίου το 1792, που έβαλε τέλος στις μέχρι τότε ελληνικές ελπίδες. Δεν είναι λίγες οι αναφορές της «Εφημερίδας» για τον Έλληνα ναύαρχο του ρωσικού ναυτικού. Φτάνοντας στην Βιέννη, απεσταλμένος του Ποτέμκιν, αναφέρει η «Εφημερίς» (βλ. Εφημερίς 4/2/1791, σελ.53) πως του έφερε «μίαν γραφήν...μαζί και το χρυσόβουλλον

98 98 υπογεγραμμένον από την αυτοκρατόρισσαν της Ρουσσίας, όπου τον έκαμεν Κολονέλλον, ήγουν ομπρόστερον και αρχηγόν της φλόττας εις το Αρχιπέλαγος, και ξεχωριστά από αυτό του ήφερε την παρά της Αυτοκρατορίσσης χαρισθείσαν Καβαλλαρίαν του Αγίου Γεωργίου της τετάρτης κλάσεως, διά να στήση ο κυρ Λάμπρος την φλότταν του όχι μόνο καθώς ήταν προτήτερα, αλλά ακόμη καλλίτερα». Λίγο καιρό αργότερα (βλ. Εφημερίς 21/2/1791, σελ.72) πληροφορούμαστε πως ο Λάμπρος Κατσώνης στις 26/2/1791 έφυγε από το Τριέστι με σκοπό να συγκεντρώσει και να εξοπλίσει τον στόλο του. Από εκεί, θα κατευθυνόταν προς το Λοβόρνο για να παραλάβει «6 καράβια της Λίνιας και άλλα αναγκαία της φλόττας του» και αφού παραλάμβανε και τα υπόλοιπα καράβια, που είχαν ο Γουλιέλμος και ο Ψαρός, θα έπλεε προς το Αρχιπέλαγος, όπου θα έβρισκε «και άλους αξίους στρατιώτας μαχομένους δια την Χριστιανοσύνην... έχωντας από κοντά του ως Κομμισάριον της ρουσσικής καισαρικής Αυής τον κυρ Φεριέρην, οπού ήτον Κόνσολας εις την Σμύρνην». Για την εξέλιξη που είχε η επιχείρηση αυτή, κρατά ενήμερο το αναγνωστικό κοινό η «Εφημερίς». Σε δημοσίευμά της (βλ. Εφημερίς 18/4/1791, σελ ) μας πληροφορεί πως ο Λάμπρος Κατσόνης βρίσκεται ακόμη στο Τριέστι και η προετοιμασία που έχει κάνει δεν είναι αξιόλογη. Ωστόσο και μόνο με την παρουσία του στην Αδριατική θάλασσα, «οι συγουρατώροι εδώ δεν σιγουράρουν πλέον τας πραγματείας, οπού φορτώνονται εις εγγλέζικα καράβια». Τέλος (βλ. Εφημερίς 4/6/1792, σελ ) γίνεται γνωστό πως «ο Λάμπρος Κατζιόνης, πρώην Κολονέλος της ρούσσικης αρμάδας εις την άσπρην θάλασσαν απορρίψας την σκέπην της Αυτοκρατορίσσης έστησε την μπαντιέραν των κουρσάρων, και ευγήκεν κουρσεύων ό,τι η κακή του τύχη του ήθελε στείλει πηγαινάμενος εις την Ύδραν (νησίον) επήρε μίαν μεγάλην ποσότητα ασπρών, καθώς γράφουσι, έως 500 χιλ. γρόσια γυμνώνοντας ωσαύτος ένα καράβι υδριώτικον έπλευσεν εις τα μέρη του Μωρέως κα προς την Μάνιν, εις την οποίαν θέλει στήσει το καταφύγιόν του». Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος έληξε τόσο από τη σθεναρή αντίσταση των οθωμανών και την εγκατάλειψη του αγώνα από την πλευρά της ρωσικής αυτοκρατορίας, όσο και από τον αντιπερισπασμό της Πρωσσίας και κυρίως από την επέμβαση των αγγλικών δυνάμεων. Η «Εφημερίς» αναφέρει σχετικά (βλ. Εφημερίς 24/1/1791, σελ.42): «Άλλη μία εγγλέζικη φλόττα βιάζεται να εύγη εις το Αρχιπέλαγος προς βοήθειαν των Τούρκων και αυτή έχει να σταθή εις την Κάνδιαν, θέλωντας να εμποδίση την πραγματείαν των Φραντζέζων εις το Λεβάντε. Τούτο όμως μήτε η Ισπανία, μήτε η Φράντζα θέλουν το υποφέρει, επειδή και οι Φραντζέζοι προκρίνουν καλλίτερα κάθε τι άλλο να χάσουν, παρά να αφήσουν τους Εγγλέζους να πραγματεύουν εις το

99 99 Λεβάντε». Μάλιστα στη λέξη «Λεβάντε» υπάρχει αστερίσκος που αντιστοιχεί σε υποσημείωση η οποία αναφέρει χαρακτηριστικά: «Θέλοντας η Εγγλητέρα να κινήση πόλεμον εναντίον της Ισπανίας εις εκδίκησιν διά τον χαμόν οπού έπαθεν εις την Αμερικήν, διά τούρο μανθάνοντάς το ο Σουλτάνος και βλέπωντας, ότι αφ' ου και η Εγγλητέρα ήθελε πλεχθή εις πόλεμον δεν ήθελεν είναι αρκετή εις το να βοηθήση εις την κατάστασιν οπού έφθασε, και διά να την καταπείση να παύση από τον πόλεμον της Ισπανίας, της υπεσχέθη διά να της δώση την άδειαν να πραγματεύουν ελευθέρα εις το Λεβάντε, αντίς τους Φραντζέζους». Στο επόμενο φύλλο της (βλ. Εφημερίς 28/1/1791, σελ.44) η «Εφημερίς» τονίζει πως πέρα από τον αγγλικό στόλο, σε εφαρμογή τέθηκε και η αγγλική διπλωματία: «Η εγγλητέρα έστειλεν ένα ταχυδρόμον εις την Αούστριαν, παρακαλώντας τον Καίσαρα, εις το να παρακινήση την Ρουσσίαν να κάμη αγάπην με τον Τούρκον, και διά τον κόπον του θέλει του δώση ο Τούρκος μερικόν τόπον απ' αυτούς οπού είχε πάρει». Αργότερα η «Εφημερίς» κάνει λόγο (βλ. Εφημερίς 8/4/1791, σελ ) για τις πιέσεις από την μεριά της Αγγλίας προς την ρωσική αυτοκρατορία να συνάψει ειρήνη με την οθωμανική αυτοκρατορία. Η Συνθήκη του Ιασίου (9/1/1792) που επισφράγισε τη λήξη του πολέμου στις αντιμαχόμενες πλευρές. Μάλιστα η ειρήνη ανάμεσα σε ρωσική και οθωμανική αυτοκρατορία απασχόλησε την «Εφημερίδα», η οποία κάνει λόγο για πανηγυρισμό στο Βελιγράδι από την σύναψη συνθήκης (βλ. Εφημερίς 6/2/1792, σελ ) αλλά και αργότερα το φύλλο αναφέρει πως την είδηση της ειρήνης την υποδέχτηκε στην οθωμανική αυτοκρατορία «όλος ο λαός με μεγάλην χαράν» (βλ. Εφημερίς 12/3/1792, σελ ). Βέβαια, η υπογραφή της Συνθήκης δυσαρέστησε τον Λάμπρο Κατσώνη αλλά και τους υπόδουλους Έλληνες καθώς είχαν εναποθέσει πολλές ελπίδες για την απελευθέρωσή τους στους ομόθρησκους ρώσους. Βάσει όμως των όρων της συνθήκης (βλ. Εφημερίς 3/2/1792, σελ. 84) οι υπόδουλοι Έλληνες κυριολεκτικά εγκαταλείφθηκαν στην τύχη τους. «Αφού η εξυπηρέτησις των αμοιβαίων συμφερόντων των Μεγάλων Δυνάμεων ωδήγησεν εις την κατάπαυσιν του πολέμου, υπεγράφησαν συνθήκαι και αντηλλάγησαν δώρα, ενώ αι ελπίσες των Ραγιάδων απέβησαν και πάλιν φρούδαι»183. Ήδη από τις 11/8/1791 οι Ρώσοι είχαν υπογράψει ανακωχή με τους Τούρκους, όπως πληροφόρησε το κοινό η «Εφημερίς» (βλ. Εφημερίς 12/8/1791, σελ ), τονίζοντας πως έγινε με βάση τους όρους που έθεσε η Ρωσία. Αναλυτικά οι όροι της συμφωνίας ανάμεσα στις δύο πλευρές παρουσιάζονται σε επόμενο τεύχος της «Εφημερίδας» (βλ. Εφημερίς 3/10/1791, σελ. 379). Οι αντιπερισπασμοί και οι επεμβάσεις των άλλων δυνάμεων αλλά και η 183 Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 41

100 100 εξέλιξη των σχέσεων ρωσικής και οθωμανικής αυτοκρατορίας περιγράφονται συμβολικά σε ένα ποίημα που υπογράφουν και δημοσιεύουν οι εκδότες της «Εφημερίδας», Μαρκίδες Πούλιου στο πρώτο φύλλο του Επίσης με βάση του όρους ανακωχής είχε διαταχθεί να αναστείλει τη δράση του ο Κατσώνης, καθώς το μεγαλύτερο μέρος του ρωσικού στόλου εγκατέλειψε τις ελληνικές θάλασσες. Μάλιστα λέγεται πως ο Λάμπρος Κατσώνης όταν έμαθε για την υπογραφή της συνθήκης, όντας ακόμα ναύαρχος της ρωσικής αυτοκρατορίας, αναφώνησε: «Αν η Αυτοκράτειρα σύναψε την ειρήνην της, ο Κατσώνης δεν υπέγραψε ακόμα την ιδικήν του». Ο ίδιος τον Μάιο του 1792 εξέδωσε έγγραφη διαμαρτυρία κατά της ρωσικής πολιτικής, την περίφημη «Φανέρωσις». Σε αυτήν αναφερόταν στις θυσίες των Ελλήνων που υπέστησαν παρασυρόμενοι από τις ρωσικές υποσχέσεις και στο τέλος διακήρυσσε τη συνέχιση του Αγώνα με υψωμένες τις ρωσικές σημαίες, χωρίς αυτό να σημαίνει ανταρσία, δηλώνοντας ότι θα σταματήσει τις επιχειρήσεις μόνο «όταν οι Έλληνες λάβουν τα δίκαια που τους ανήκουν και που ελπίζουν στο έλεος της Αυτής Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος». Η Αυτοκράτειρα Αικατερίνη αν και γνωστοποίησε στις Μεγάλες Δυνάμεις πως αποδοκιμάζει τις ενέργειες του Λάμπρου Κατσώνη και διέταξε την αφαίρεση βαθμού και διπλώματος και του απαγόρευσε τη χρήση της ρωσικής σημαίας, έδωσε εντολή για ελεύθερη ναυσιπλοΐα των ελληνικών εμπορικών πλοίων υπό ρωσική σημαία σ όλη τη Μαύρη θάλασσα. Χαρακτηριστικό είναι το δημοσίευμα της «Εφημερίδας» (βλ. Εφημερίς 23/1/1792, σελ.57-58): «Τα Ρούσσικα καράβια να έχουν το ελεύθερον πλεύσιμον, έμβασμα και εύγασμα εις την Μαύρην Θάλασσαν χωρίς κανένα εμπόδιον και εξέτασιν' όσα άλλα καράβια της Ευρώπης ήθελαν να πλεύσουν εις την Μαύρην Θάλασσαν να μη τα αφήνει η Πόρτα, ανίσως και δεν ερωτηθή η Ρωσσία προτήτερα». Β.1.2. Ο αυστροτουρκικός πόλεμος ( ) Ο αυστροτουρκικός πόλεμος ανάμεσα στην αυστριακή και την οθωμανική αυτοκρατορία ξεκίνησε με απόφαση του αυτοκράτορα Ιωσήφ Β' το 1787 και ολοκληρώθηκε το 1791 με τη Συνθήκη του Σιστόβ. Τότε η αυστριακή αυτοκρατορία ήταν σε συμμαχία με τη ρωσική αυτοκρατορία της Μεγάλης Αικατερίνης, που βρισκόταν κι εκείνη σε πόλεμο με την οθωμανική αυτοκρατορία. Ένα χρόνο σχεδόν πριν τη λήξη του πολέμου, η Πρωσία σύμμαχος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας απειλούσε την αυστριακή αυτοκρατορία με επίθεση. Ταυτόχρονα το ξέσπασμα των πολέμων της Γαλλικής Επανάστασης απαιτούσε την άμεση προσοχή της Αυστρίας. 184 Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 43

101 101 Έτσι επιταχύνθηκαν οι διαδικασίας ανακωχής. Η συνθήκη του Reichenbach μεταξύ Πρωσίας και Αυστρίας τον Ιούλιο του 1790 έληξε τις διαφορές τους και οδήγησε σε μια συμμαχία εναντίον της Γαλλίας αλλά και την εγκατάλειψη από την πλευρά της Αυστρίας κάθε επεκτατικής προσπάθειας σε βάρος της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Σε αντάλλαγμα η Πρωσία υποσχέθηκε να μην επεκταθεί προς τα ανατολικά και να μην υποστηρίξει την Επανάσταση στο Brabant. Η «Εφημερίς» καλύπτει με ιδιαίτερο ενδιαφέρον το θέμα, παρότι η κυκλοφορία της ξεκίνησε στην τελική φάση του πολέμου. Ενημερώνει με εκτενή άρθρα το κοινό για τις εξελίξεις των διαβουλεύσεων ανάμεσα στις δύο πλευρές (βλ. Εφημερίς 14/2/1791, σελ. 63, 4/3/1791, σελ. 85, 11/3/1791, σελ. 93 & 25/7/1791, σελ. 272) μέχρι την τελική υπογραφή της ανακωχής στη Συνθήκη του Σιστόβ (βλ. Εφημερίς 5/8/1791, σελ ). Το γεγονός πως το συγκεκριμένο φύλλο εκδίδεται σε αυστριακό έδαφος, οδηγεί την «Εφημερίδα» να κρατά μία πιο ουδέτερη στάση που θα εξασφάλιζε την ομαλή λειτουργία της, καθώς η λογοκρισία εκ μέρους των αυστριακών αρχών παραμόνευε. Επιπλέον, το γεγονός πως η «Εφημερίς» είχε ως βασική πηγή ειδήσεων την «Εφημερίδα της Βιέννης», διαμόρφωνε εν πολλοίς το ύφος και το περιεχόμενο των ειδήσεων. Ωστόσο, παρά την ουδέτερη στάση της, η «Εφημερίς» δε διστάζει ενίοτε να δημοσιεύσει θετικά σχόλια για την αυστριακή πλευρά αλλά και κάπως ενοχλητικά για την πλευρά της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Για παράδειγμα, κατά τις διαπραγματεύσεις ανάμεσα στις δύο πλευρές η «Εφημερίς» (βλ. Εφημερίς 28/1/1791, σελ.43) μας ενημερώνει πως υπάρχουν προβλήματα ανάμεσα στους συνομιλητές, τονίζοντας πως ο αυτοκράτορας Λεοπόλδος ο Β' δεν αποβλέπει στο προσωπικό του συμφέρον όπως οι άλλοι βασιλείς και είναι εκ φύσεως ειρηνικός. Επίσης, για την ανταλλαγή των αιχμαλώτων η «Εφημερίς» στο 13ο φύλλο της (βλ. Εφημερίς 11/2/1791, σελ.61) γράφει πως «οι Τούρκοι είναι τόσον προσεκτικοί, οπού πάντα ζητούν 3 Τούρκους δι' ένα Νέμτζον». Επίσης χαρακτηριστικό είναι το δημοσίευμα που αναφέρεται στις καλές εντυπώσεις των οθωμανών αιχμαλώτων από την Αυστρία (βλ. Εφημερίς 7/2/1791, σελ.57): «Μερικοί από τους σκλαβωμένους Τούρκους, οπού ήτον εις τους Νέμτζους, και προ ολίγου εδώ ήλθον, είχαν περισσοτέρους ακροατάς, παρά οπού ημπορεί να έχη ο πλέον επιτηδειότερος Ιεροκήρυξ. Αυτοί εδιηγούνταν, ότι εις την σκλαβίαν, οπού ήτον να τους επερυποιήθηκαν πολλά καλά, και ότι οι Γκιαούρηδες να έχουν μίαν από τον Θεόν ευλογημένην γην, και να πλημμυρή από όλα. Επαινούσαν την πολιτικήν τάξιν των Νέμτζων και μάλιστα ταις μεγάλαις ελευθερίαις, οπού άνδρες και γυναίκες εκεί έχουν, καταφρονούντες το εδικόν τους σκληρόν φέρσιμον κατά τας γυναίκας των». Με τη συνθήκη του Σιστόβ που υπογράφει ο αυτοκράτορας Λεοπόλδος Β' (ο

102 102 αυτοκράτορας Ιωσήφ Β' πέθανε τον Φεβρουάριο του 1790 έχοντας ταλαιπωρηθεί για χρόνια με την υγεία του) και ο Σουλτάνος Σελίμ Γ' τερματίζεται οριστικά ο αυστροτουρκικός πόλεμος καθώς η Αυστρία δε συμμετέχει πια στους πολέμους που ηγείται η Ρωσία εναντίον των Οθωμανών κατά τη διάρκεια του 19ου και 20ου αιώνα. Το αποτέλεσμα του πολέμου όπως προέκυψε από τη διαπραγμάτευση στη Συνθήκη του Σιστόβ, έδειξε πως τα «κέρδη» για την Αυστρία δεν ήταν πολλά. Αλλά και από την πλευρά της οθωμανικής αυτοκρατορίας ο πόλεμος ήταν καταστροφικός, όχι λόγω των εδαφικών απωλειών, που σε μεγάλο βαθμό ανακάμφθηκαν στη διαπραγμάτευση, αλλά εξαιτίας των νικών της Ρωσίας, συμμάχου της Αυστρίας. Λίγες μέρες μετά την υπογραφή της Συνθήκης, η «Εφημερίς» δημοσιεύει σε συνέχειες τους όρους της (βλ. Εφημερίς 29/8/1791, σελ & 2/9/1791, σελ ). Επίσης, δε διστάζει να σχολιάσει (βλ. Εφημερίς 2/9/1791, σελ. 323) για τις περιοχές που ενώ είχαν καταληφθεί από τους αυστριακούς, μετά το τέλος της Συνθήκης, επανέρχονται στους οθωμανούς: «Οι υπό τον ζυγόν πάλιν τον αυχένα κλίνειν μέλλοντες, έχουσιν ακόμη κάποιαν ελπίδα σωτηρίας και άμποτε να ήτον στερά και εδιέβαινε τους 8 επικείμενους μήνας». Η λήξη του αυστροτουρκικού πολέμου, οδηγεί σε αποκατάσταση των σχέσεων ανάμεσα σε αυστριακή και οθωμανική αυτοκρατορία. Η «Εφημερίς» μετά τη Συνθήκη του Σιστόβ και την παύση των πολεμικών επιχειρήσεων μεταβάλει την ειδησεογραφία της με βάση τα νέα δεδομένα. Για παράδειγμα, οι διαβεβαιώσεις που δίνει ο τούρκος πρεσβευτής στη Βιέννη προς τον αυστριακό καγκελάριο πως ο Σουλτάνος τρέφει φιλικές διαθέσεις προς το πρόσωπο του Καίσαρα καλύπτονται από την «Εφημερίδα» (βλ. Εφημερίς 17/2/1792, σελ. 119). Μάλιστα στο επόμενο τεύχος, φιλοξενούνται αναλυτικά στις σελίδες της η παρουσίαση και ο λόγος του πρεσβευτή προς τον Καίσαρα και η απάντηση του τελευταίου (βλ. Εφημερίς 20/2/1792 σελ ). Επίσης η «Εφημερίς» ενημερώνει τους αναγνώστες της για τις επισκέψεις του τούρκου πρεσβευτή στη Βιέννη και τον παρουσιάζει ως έναν άνθρωπο με μεγάλα ψυχικά χαρίσματα και επιστημονικά ενδιαφέροντα185. Συγκεκριμένα, αναφέρεται πως εκτός από τις επισκέψεις και τα δώρα που αντάλλαξε με τον Καγκελλάριο Kaunitz και τον αντικαγκελλάριο Colloredo, ο πρεσβευτής τούς έστειλε ως δώρα «από δύο εύμορφα στολισμένα άτια» (βλ. Εφημερίς 16/3/1792 σελ.184), επισκέφτηκε το αστεροσκοπείο δείχνοντας μάλιστα ενδιαφέρον «περί των μηχανικών και μαθηματικών αστρονομικών οργάνων» (βλ. Εφημερίς 16/3/1792 σελ.184), την Ακαδημία των ανατολικών γλωσσών «εις την οποίαν έκαμαν διάφορα ηλεκτρικά πειράματα» (βλ. Εφημερίς 16/3/1792 σελ.184), το Ιωσηφινικό νοσοκομείο όπου «απόρησε διά την τάξιν οπού έχουν» (βλ. 185 Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 45

103 103 Εφημερίς 18/5/1792 σελ.327) και την ιατροχειρουργική Ακαδημία όπου βλέποντας προπλάσματα ανθρώπινων μελών και ειδικά του εγκεφάλου σημείωσε πως «τώρα καταλαμβάνω πόσην αλήθεια λέγει ο Μωάμεθ, ότι αδύνατον είναι να γνωρίση τινάς την μεγαλειότητα και παντοδυναμίαν του Θεού χωρίς να έχη την ιδένα του ανθρωπίνου σώματος» (βλ. Εφημερίς 26/3/1792 σελ.208). Επίσης επισκέφτηκε τον βασιλικό κήπο, την βιβλιοθήκη, όπου ξεφύλλισε βοτανικά συγγράμματα και «ερωτώντας περί του Λινναίου και του Τορνεφόρτ έδειξεν επί τούτο όχι μόνον την αρέσκειαν, αλλά και γνώσιν αυτής της επιστήμης» (βλ. Εφημερίς 26/3/1792 σελ.208). Επιπλέον πήγε σε ένα εργοστάσιο επεξεργασίας βαμβακιού «όπου εθαύμασε μεγάλως βλέποντας να εργάζεται διά μηχανικών οργάνων ένας άνθρωπος τόσον, όσον ήθελαν κάμει εκατόν άλλοι με τα ίδια τους χέρια εις το αυτό διάστημα» (Εφημερίς 2/4/1792 σελ.224). Β.1.3: Οι πόλεμοι της Γαλλικής Επανάστασης Από τα πιο σημαντικά γεγονότα που κάλυψε από τις σελίδες της η «Εφημερίς» ήταν οι εξελίξεις που διαμορφώθηκαν και οι πόλεμοι που ξεκίνησαν μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Τα γεγονότα υπήρξαν πολλά και άμεσα, καλώντας όλες τις πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις στον κόσμο να πάρουν σαφή θέση απέναντι σε αυτά. Αναλυτικά, στα τέλη του 18ου αιώνα, η επιθυμία για αλλαγή του απολυταρχικού καθεστώτος στη Γαλλία ήταν γενικευμένη. Εμπνευσμένη από τα κηρύγματα των Διαφωτιστών, η ανερχόμενη τότε αστική τάξη στην Γαλλία και με κεντρικό σύνθημα το τρίπτυχο «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη», θέλησε να βελτιώσει την υπάρχουσα μοναρχία, μετατρέποντάς την σε συνταγματική και όχι να την καταργήσει. Στην πορεία όμως, η μοναρχία καταργήθηκε και μετά από περιόδους τρομοκρατίας αλλά και οργάνωσης δίκαιου κράτους, η νεοσύστατη Δημοκρατία καταλύθηκε από τη δικτατορία του Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Η επανάσταση είχε πολλά αίτια, όπως η φιλοσοφία του Διαφωτισμού (που «προπαγάνδιζε» μία αποστροφή κατά της απόλυτης μοναρχίας και μιλούσε για ατομικά δικαιώματα, ελευθερία και ισότητα έννοιες άγνωστες στο απολυταρχικό καθεστώς), η ενίσχυση της αστικής, «τρίτης» τάξης (από εμπόρους, τραπεζίτες, υπαλλήλους και βιομηχάνους επιχειρηματίες) αλλά και η οικονομική κρίση που έπληττε τη Γαλλία. Όλα αυτά οδήγησαν σε έντονη κοινωνική αναταραχή που εκδηλώθηκε με ληστρικές πράξεις και εξεγέρσεις. Ξεκίνημα της Επανάστασης θεωρείται η κατάληψη της Βαστίλης στις 14 Ιουλίου 1789, που ήταν φυλακή για πολιτικούς κρατούμενους. Το ουσιαστικό, ωστόσο, ξεκίνημα έγινε λίγες εβδομάδες νωρίτερα με τη σύγκληση των Γενικών Τάξεων. Επειδή οι περισσότεροι εκπρόσωποι

104 104 του κλήρου και των ευγενών αρνήθηκαν να συμμετάσχουν, οι εκπρόσωποι της «τρίτης τάξης» αποφάσισαν να προχωρήσουν μόνοι τους και ανακήρυξαν τη συνέλευση των τάξεων Εθνική Συντακτική Συνέλευση, η οποία στις 26 Αυγούστου 1789 ψήφισε τη «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη». Η Διακήρυξη, αποτελούμενη από 17 άρθρα, είναι η ενσάρκωση των ιδανικών του Διαφωτισμού. Ο Λουδοβίκος αρνήθηκε να αποδεχθεί τις αποφάσεις της συνέλευσης και η σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη. Στις 5 Οκτωβρίου πλήθη λαού συγκεντρώθηκαν στα βασιλικά ανάκτορα των Βερσαλλιών και τα κατέλαβαν. Ο βασιλιάς μαζί με την υπόλοιπη βασιλική οικογένεια οδηγήθηκαν στο ανάκτορο του Κεραμεικού στο Παρίσι με την πόλη να ζει πλέον σε επαναστατικό αναβρασμό. Οι Ευρωπαίοι μονάρχες άρχισαν να αντιμετωπίζουν με ανησυχία την εξάπλωση της Γαλλικής Επανάστασης, όπως για παράδειγμα η περίπτωση της επιστολής του βασιλιά της Ισπανίας υπέρ του γάλλου βασιλιά, που καταγράφει η «Εφημερίς» (βλ. Εφημερίς 1/8/1791, σελ. 284). Η Συνέλευση συνέχισε τις εργασίες της και μέσα σε ατμόσφαιρα αντιπαραθέσεων και έντονων ιδεολογικών διαφορών, οι οποίες κράτησαν δύο χρόνια, ψηφίστηκε το Σύνταγμα του 1791 (3 Σεπτεμβρίου) το οποίο καθιέρωνε την συνταγματική μοναρχία. Κατά το σύνταγμα αυτό, την εκτελεστική εξουσία ασκούσε ο βασιλιάς και τη νομοθετική η Συνέλευση. Στο μεταξύ στις 20 Ιουνίου 1791 ο Λουδοβίκος προσπάθησε μαζί με την οικογένεια του να διαφύγει στο γειτονικό Λουξεμβούργο (βλ. Εφημερίς 24/6/1791, σελ ), όπου βασίλευε ο κουνιάδος του, Λεοπόλδος Β. Μοιραία όμως στις Βαρέννες, κοντά στα σύνορα, τον αναγνώρισαν και τον ανάγκασαν να επιστρέψει στο Παρίσι. Ουσιαστικά οι πόλεμοι της Γαλλικής Επανάστασης εγκαινιάστηκαν τον Απρίλιο του 1792 με την εισβολή της Γαλλίας στις αυστριακές κάτω χώρες και διήρκησαν έως το Στο σύνολό τους οι πόλεμοι πραγματοποιήθηκαν ανάμεσα στην επαναστατημένη Γαλλία και τους συνασπισμούς που δημιουργήθηκαν εναντίον της. Και ενώ οι κοινωνικές και πολιτικές ζυμώσεις στη Γαλλία συνεχίζονταν, τον Αύγουστο του 1792, ο λαός του Παρισιού που είχε υποψιαστεί προδοτική συμφωνία με τους εχθρούς της Επανάστασης, ήταν εξοργισμένος και η Συμβατική Συνέλευση, η οποία είχε αναδειχθεί με καθολική ψηφοφορία, κατάργησε την μοναρχία στις 21 Σεπτεμβρίου Ο βασιλιάς και η οικογένειά του φυλακίστηκαν. Η νέα συνέλευση τάσσονταν υπέρ της δημοκρατίας και κατά της μοναρχίας, ενώ γίνονταν συζητήσεις για το πώς θα έπρεπε να τιμωρηθεί ο βασιλιάς για την προδοσία του προς την Επανάσταση. Μια μειονότητα, μεταξύ τους και ο Ροβεσπιέρος, ήθελαν τον άμεσο θάνατο του βασιλιά χωρίς δικαστική διαδικασία. Η πλειονότητα όμως αποφάσισε μία δίκη, στην οποία ο βασιλιάς κρίθηκε ένοχος με ομοφωνία λόγω

105 105 της μεγάλης προδοσίας του προς τους επαναστάτες. Στις 21 Ιανουαρίου 1793 ο Λουδοβίκος ΙΣΤ' αποκεφαλίστηκε με γκιλοτίνα, στη σημερινή Place de la Concorde. Στις 16 Οκτωβρίου του ίδιου έτους, καρατομήθηκε και η βασίλισσα. Ακολούθως, στις 24 Ιουνίου 1793 (βλ. Εφημερίς 24/6/1793, σελ. 505) ψηφίστηκε από τη Συμβατική Συνέλευση το σύνταγμα της Πρώτης Γαλλικής Δημοκρατίας, το οποίο αποφασίστηκε να τεθεί σε ισχύ με την πρώτη περίοδο ειρήνης. Από την άλλη, η αντιεπαναστατική συσπείρωση των Ευρωπαίων ηγεμόνων προκάλεσε ρήξη στο εσωτερικό μέτωπο της Γαλλίας, με την εκδήλωση φιλοβασιλικών εξεγέρσεων. Για την αντιμετώπιση της κρίσης σχηματίστηκε με την συγκατάθεση της Συμβατικής Συνέλευσης η Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας, με επικεφαλής αρχικά τον Δαντόν και στη συνέχεια, από τις 27 Ιουλίου 1793 ως τις 27 Ιουλίου 1794, τον Ροβεσπιέρο. Τα δήθεν μέτρα για την αντιμετώπιση της κατάστασης στράφηκαν όχι μόνο εναντίον των αριστοκρατών και των μετριοπαθών πολιτικών, αλλά και κατά των μεγαλοαστών. Με βίαια μέσα εξουδετερώθηκαν όσοι θεωρήθηκαν ύποπτοι για υπονόμευση της Επανάστασης στο εσωτερικό. Η περίοδος αυτή ονομάστηκε «τρομοκρατία» και κατά τη διάρκεια της θανατώθηκαν πάνω από άνθρωποι. Τα μέτρα αυτά αλλά και άλλες υπερβολές της Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας δημιούργησαν πολλούς εχθρούς εναντίον του Ροβεσπιέρου. Η σύλληψή του και η θανάτωσή του στις 28 Ιουλίου 1794 μαζί με άλλους 20 στενούς συνεργάτες του υπήρξε το τέλος της ταραγμένης εκείνης περιόδου (βλ. Εφημερίς 4/8/1794, σελ. 669). Η Συμβατική Συνέλευση, η οποία ελεγχόταν από τους μετριοπαθείς, προχώρησε στην ψήφιση νέου συντάγματος, περισσότερο δημοκρατικού από το προηγούμενο, τον Αύγουστο του 1795, ενώ η Γαλλία βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση με ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη. Από εκείνη την στιγμή και μετά, κέντρο των εξελίξεων γίνεται ο Ναπολέων και γενικά οι στρατηγοί, οι οποίοι απέκτησαν πολιτική δύναμη. Αργότερα, όταν ο Ναπολέων κατέπνιξε την εξέγερση των βασιλοφρόνων στο Παρίσι το 1795, ορίστηκε διοικητής στρατού. Με αυτόν το στρατό νίκησε τα αυστριακά στρατεύματα στην Ιταλία και ανάγκασε τον αυτοκράτορα της γερμανικής αυτοκρατορίας σε ειρήνη. Το παπικό κράτος διαλύθηκε και ο πάπας Πίος ΣΤ φυλακίστηκε στη Γαλλία. Μετά από πολλές νίκες και εκστρατείες στην Αίγυπτο και στη Μέση Ανατολή, επέστρεψε το 1799 στην Γαλλία, όπου τον υποδέχονται ως ήρωα. Εκμεταλλευόμενος τις περιστάσεις ανέτρεψε με πραξικόπημα την νύχτα της 9ης Νοεμβρίου 1799 το Διευθυντήριο, διέλυσε τα νομοθετικά σώματα και την εξουσία ανέλαβε τριμελής Υπατεία με Πρώτο Ύπατο τον ίδιο. Η Γαλλία ναι μεν έμεινε δημοκρατία, ο Ναπολέων όμως κυβερνούσε ως απόλυτος μονάρχης.

106 106 Η στάση της Εφημερίδας Σε σχέση με τα όσα συμβαίνουν στη Γαλλία και επηρεάζουν και τις υπόλοιπες χώρες, η στάση της «Εφημερίδας» χαρακτηρίζεται από μία μεταστροφή: Ενώ τα πρώτα χρόνια κυκλοφορίας της στέκεται με μία σχετικά αντιδημοκρατική και αντιγαλλική στάση απέναντι στα γεγονότα, τον τελευταίο κυρίως χρόνο παρατηρείται μία σαφής φιλοδημοκρατική και φιλογαλλική διάθεση να απορρέει από τις σελίδες της. Αφενός η αυστηρή αυστριακή λογοκρισία και αφετέρου το γεγονός πως η «Εφημερίς» εκδίδεται επί αυστριακού εδάφους και αντλεί τις διεθνείς κυρίως ειδήσεις από την «Εφημερίδα της Βιέννης», ενδεχομένως να συνετέλεσαν στη στάση της αυτή κατά τα πρώτα χρόνια κυκλοφορίας της. Η «Εφημερίς» ως ειδησεογραφικό φύλλο σαφώς καλύπτει τις μάχες που διεξάγονται το συγκεκριμένο διάστημα (βλ. χαρακτηριστικά αποσπάσματα Εφημερίς 18/5/1792, σελ. 334, 1/6/1792, σελ. 374, 15/6/1792, σελ. 409, 21/2/1794, σελ. 193, 18/4/1794, σελ , 12/5/1794, σελ. 416, 23/5/1794, σελ. 437, 9/6/1794, σελ. 487, 13/6/1794, σελ. 485, 23/6/1794, σελ. 528 κλπ). Τα ευρωπαϊκά έντυπα στο σύνολό τους καταγράφουν με λεπτομέρειες τα γεγονότα που συνόδευσαν την Γαλλική Επανάσταση, με επίκεντρο ωστόσο την δολοφονία του Λουδοβίκου ΙΣΤ' και της γυναίκας του. Η «Εφημερίς» με τη σειρά της περιέχει εκτενή δημοσιεύματα για όλη την εξέλιξη των γεγονότων μέχρι τη δολοφονία του βασιλιά: την σύντομη απολογία του ενώπιον της Εθνοσυνέλευσης (βλ. Εφημερίς 4/1/1793, σελ. 4), την εξέταση της υπόθεσης από την Εθνοσυνέλευση (βλ. Εφημερίς 11/1/1793, σελ. 28) και τη λήξη των διαδικασιών (βλ. Εφημερίς, 14/1/1793, σελ. 42), την απόφαση πως κρίνεται ένοχος για συνωμοσία κατά της ελευθερίας του λαού και της ασφάλειας της επικράτειας (βλ. Εφημερίς, 21/1/1793, σελ. 71), την απόφαση για την θανάτωσή του (βλ. Εφημερίς, 25/1/1793, σελ. 80) την εκτέλεση και τέλος τη διαθήκη του (βλ. Εφημερίς, 28/1/1793, σελ ). Στις σελίδες της περιγράφεται πως φυλακίστηκε, κακοποιήθηκε, χλευάστηκε και στο τέλος θανατώθηκε. Ταυτόχρονα εξαίρεται τόσο η ψυχραιμία και την αγέρωχη στάση της βασιλικής οικογένειας εναντίον των αντιπάλων όσο και η αφοσίωση και η αυτοθυσία των οπαδών της, ενώ από τη διαθήκη του καταφαίνεται η θρησκευτικότητα και η μεγαλοψυχία του. Στην αντιδημοκρατική και αντιγαλλική της στάση αποδίδονται τα παρακάτω δημοσιεύματα της «Εφημερίδας». Για παράδειγμα, στις σελίδες της φιλοξενείται είδηση (βλ. Εφημερίς 20/1/1792, σελ. 54) που αναφέρει πως στη Ρωσία επικρατεί ευταξία, ειρήνη και ευτυχία και το «φαρμάκι των Γάλλων» δε φαίνεται να επηρεάζει την πολιτική κατάσταση της αυτοκρατορίας. Επίσης περιγράφονται οι λεηλασίες των γάλλων, όπως στην ανταπόκριση που

107 107 έρχεται από την Ιταλία (βλ. Εφημερίς 16/11/1792, σελ ) και αναφέρει πως οι γάλλοι ως νέοι εξουσιαστές ατιμάζουν τους κατοίκους και καταστρέφουν τα πάντα. Επιπλέον τονίζεται πως στη Σαβοϊα, όπου οι Γάλλοι «εμφυσούν εις τους εύγλωττους την ασέβειαν της ελευθερίας και της ισοτιμίας τους», ο βασιλιάς κάλεσε τον κόσμο στα όπλα, ενώ ο Πάπας οργάνωσε δεήσεις εναντίον των γάλλων κατακτητών. Στο ίδιο τεύχος (βλ. Εφημερίς 20/1/1792, σελ.53), η «Εφήμερις» μας ενημερώνει για τους πράκτορες και τους προπαγανδιστές των νέων ιδεών, με επίκεντρο την εξουδετέρωση του πολιτικού κινδύνου που ταλάνιζε την Γαλλία: «Οι Ιακωβίται η αρχή και αιτία όλων των σκανδάλων και ταραχών, επιθυμούντες να διασπείρουν τον διαβολικόν σπόρον της ταραχής και έξω της Φράντζας εκάλεσαν όλους εκείνους, οπού ήθελαν πηγαίνει κηρύττοντας και εξαπλώνοντας το σύστημα και την ελευθερίαν. Υπέρ τους 500 ετούτων των σκανδαλοποιών αποστόλων υποσχέθηκαν να πηγαίνουν ακολουθούντες τα στρατεύματα και εμβαίνοντες μέσα εις την Γερμανίαν να κηρύττουν και διδάσκουν το σύστημα της ελευθερίας και να συνάζουν οπαδούς της αδελφότητας». Ένα μήνα αργότερα (βλ. Εφημερίς 24/2/1792, σελ.142) γράφει η «Εφημερίς» για το δημαγωγικό κήρυγμα των Γάλλων προπαγανδιστών που δημιουργεί αταξία και ανατροπή των ηθών και των αρετών στη χώρα: «Η διαφημισμένη ευτυχία της Φραντζέζικης Ελευθερίας μήτε είναι κατά φυσικόν μήτε κατ' ηθικόν τρόπον αληθής. Κατά φυσικόν τρόπον δεν είναι με το να φαίνεται από τας αταξίας, οπού καθημερινώς γίνονται αλλ' ούτε κατά ηθικόν, επειδή και τα καλά ήθη και αι αρεταί καταφρονούνται από όλους. Η νυν κατάστασις των θησαυρών είναι η πηγή όλων των κακών. Διά το νυν έτος χρειάζονται 850 μιλλιύνια έξοδα, και πόθεν έχουν να τα λάβουν;». Επίσης, μία είδηση που έρχεται από την Ιταλία (βλ. Εφημερίς 16/12/1792, σελ ) και αφορά στην κίνηση των γαλλικών στρατευμάτων, μιλά για «ασέβειάν των (Γάλλων) έφτασεν εις άκρον», καθώς μέρος των επιθέσεών τους έγιναν σε εκκλησίες και σε σχολεία για να διδάξουν την ελευθερία και την ισοτιμία. Παρόμοια είναι η είδηση που έρχεται από την Γερμανία (βλ. Εφημερίς 20/1/1794, σελ. 86) και κάνει λόγο για λεηλασίες και καταστροφές στο πέρασμα των Γάλλων: «Η φθορά όπου επροξένησαν οι Φραντζέζοι κοινώς εις όλους τους τόπους της Γερμανίας, όπου επάτησε το ποδάρι τους, και κατ' εξοχήν εις τα υποστατικά και παλάτια των Ηγεμόνων και Αρχόντων, είναι απερίγραπτος. Ό,τι δεν ημπόρεσαν να πάρουν μαζύ τους, τα εσύντριψαν, τα έκαυσαν, και τα έκαμαν πάντι άχρηστα' τα παλάτια και οι εκκλησίαι είναι η μεγαλήτερη εχθροί των δημοκράτων, και αυτά μόνο τα κατατρέχουσι με λεηλασίας και φωτίας». Σε επόμενο τεύχος της, η «Εφημερίς» στις 28/1/1793 δημοσιεύει ποίημα 53 στίχων γραμμένο σε εξάμετρο εκτοξεύοντας εκδικητικές απειλές αλλά και παράπονα γεμάτα αγανάκτηση προς τους Γάλλους

108 108 (βλ. Εφημερίς 28/1/1793 σελ ), ενώ σε ένα ανυπόγραφο κείμενο (βλ. Εφημερίς 5/9/1794, σελ. 794) καταγράφεται νεκρικός διάλογος ανάμεσα στον La Fontaine και μια ψείρα, όπου σατιρίζεται ο Βολταίρος. Ακόμη, η «Εφημερίς» (βλ. Εφημερίς 11/2/1793, σελ.146) δημοσιεύει είδηση από το Στρασβούργο καλώντας τους αναγνώστες στο όνομα της Γαλλίας «ευθύς οπού λάβετε τούτο να πιάσητε όλους τους της καλουμένης εθνοσυνελεύσεως, και να τους ρίψητε εις την φυλακήν... επειδή και αυτοί εφόνευσαν τον αγαθώτατον και δικαιότατον των βασιλέων εις ένα υβριστικόν και άτιμον τρόπον». Όταν οι Γάλλοι προπαγανδιστές κατευθύνθηκαν κυρίως ανατολικά, ο αυτοκράτορας της Αυστρίας Φραγκίσκος Β', όπως μας πληροφορεί η «Εφήμερις», «δια να μείνη ο τόπος αμόλυντος από την φαρμακεράν αίρεσιν των λυσσασμένων Φραντζέζων διέταξεν, όπως, όσοι έρχονται εκ της Γαλλίας, υποχρεούνται να παραμένουν εν Βιέννη, ίνα παρακολουθούνται ευκολώτερον υπό της αστυνομίας» (βλ. Εφημερίς 18/2/1793, σελ ). Χαρακτηριστική είδηση της αντιδημοκρατικής στάσης της «Εφημερίδας» είναι επίσης η είδηση (βλ. Εφημερίς 9/6/1794, σελ. 490) στην οποία «βλάσφημος» χαρακτηρίζεται ένας άντρας στην Ιταλία, που «επλησιάσεν την αγία τράπεζαν και αρπάσας από τας χέρας του ιερέως το ποτήριον, εστράφη προς τον λαόν λέγων Ελευθερία! Ελευθερία!». Τέλος, ενδιαφέρον είναι ο τρόπος που ανακοινώνει η «Εφημερίς» στους αναγνώστες της (βλ. Εφημερίς 4/8/1794, σελ. 669) τη θανάτωση του Ροβεσπιέρου: «Ο Ρομπερτσπιέρ, αυτό το τέρας της φύσης, υπό την μορφήν ενός πατριώτου όστις ηγονίζετο φια να απολαύση το μοναρχικόν σκήπτρον, και έπιμψε περί τούτο πολλής εις τον άδην, έλαεβν αντ' αυτού τον θάνατον». Ωστόσο, αυτό που θα πρέπει να σημειωθεί είναι πως η «Εφημερίς», το πρώτο αυτό δημοσιογραφικό όργανο των Ελλήνων, ήδη από τα πρώτα χρόνια κυκλοφορίας του, πολύ πριν δημιουργηθούν οι αντικειμενικές συνθήκες, είχε εκπληρώσει την εθνική του αποστολή: είχε μεταδώσει στους αναγνώστες του τα μηνύματα που συγκλόνιζαν την εποχή του, όπως οι αγώνες για τα «Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη» (βλ. Εφημερίς 22/8/1791, σελ.312, 29/8/1791, σελ. 322, 2/9/1791, σελ , 5/9/1791, σελ. 330, 9/9/1791 σελ , 12/9/1791 σελ , 16/9/1791, σελ , 19/9/1791, σελ & 23/9/1791, σελ. 363), οι διαδικασίες που λάμβαναν χώρα στις εθνοσυνελεύσεις (βλ. παραδείγματα Εφημερίς 19/9/1791, σελ. 355, 12/12/1791, σελ.469, 9/3/1792, σελ. 169, 5/11/1792, σελ. 756, 10/12/1792, σελ. 832, 1/2/1793, σελ. 111, 8/2/1793, σελ. 134, 22/2/1793, σελ. 183, 15/3/1791, σελ. 235, 15/4/1793, σελ. 313, 19/4/1793, σελ. 324, 26/4/1793, σελ. 340, 6/5/1793, σελ. 368, 27/5/1793, σελ , 31/5/1793, σελ , 7/8/1793, σελ. 649, 12/8/1793, σελ. 658, 21/2/1794, σελ. 199 κλπ), τα

109 109 ψηφίσματα του γαλλικού Κοινοβουλίου (βλ. Εφημερίς 22/8/1791, σελ. 312, 29/8/1791, σελ. 322, 2/9/1791, σελ. 325, 5/9/1791, σελ. 330, 9/9/1791, σελ , 12/9/1791, σελ , 16/9/1791, σελ , 19/9/1791, σελ & 23/9/1791, σελ. 363 & 22/7/1793, σελ. 598), η εκτέλεση της Μαρίας Αντουανέτας (βλ. Εφημερίς 25/10/1793, σελ , 28/10/1793, σελ , 1/11/1793, σελ. 854, 4/11/1793, σελ. 859 & 8/11/1793, σελ. 875), η δολοφονία του Μαρά (βλ. Εφημερίς 22/7/1793, σελ ), που καλύφθηκαν με ακριβείς λεπτομέρειες στα φύλλα της «Εφημερίδας»186. Άρα, «δεν είναι μόνο η τελευταία εκείνη φάση της που τοποθετεί την «Εφημερίδα» στη χορεία των προδρόμων και των πρωτεργατών της αφυπνίσεως των πνευμάτων και των λαών»187. Η άφιξη ωστόσο του Ρήγα στη Βιέννη (Αύγουστος 1796) επηρέασε τις δημοκρατικές αντιλήψεις των Μαρκίδων Πούλιου και ενέτεινε το εθνοαπελευθερωτικό τους όραμα, στοιχεία που είναι εμφανή στις σελίδες της «Εφημερίδας». Αν μέχρι τότε, η «Εφημερίς» διέπονταν από ένα εχθρικό πνεύμα εναντίον της Γαλλικής Επανάστασης, το 1797 σημειώνεται μία μεταστροφή188. Ενδεχομένως ο υπόδουλος Ελληνισμός να είχε απογοητευτεί από τις ανεκπλήρωτες ελπίδες που είχαν εναποθέσει στη Ρωσία και να στράφηκε στις ιδέες για ελευθερία, ισότητα και αδελφοσύνη που διατυμπάνιζε η Γαλλική Επανάσταση αλλά και στα νικηφόρα στρατεύματα της Γαλλίας. Από αυτό το πνεύμα μπορεί να επηρεάστηκαν και οι εκδότες της «Εφημερίδας». «Στην αρχή κάπως συγκεκαλυμμένα και έπειτα πιο φανερά έκαμαν την εφημερίδα τους φορέα των δημοκρατικών ιδεών» 189. Οι νικηφόροι αγώνες του Ναπολέοντα καταγράφονται αναλυτικά από τις σελίδες της «Εφημερίδας», όπως για παράδειγμα αυτήν στην Ιταλία που στέφθηκε με επιτυχία: «Τα στρατεύματα του Πάπα, έγραφαν αι γαλλικαί εφημερίδες ειρωνικώς, έδειξαν ότι έξω από το τρέξιμον δεν ιξεύρουν άλλο. Η μάχη μεν κάμνει εις τον άνθρωπον τιμήν, η φυγή όμως τον φυλάττει γερόν!» (βλ. Εφημερίς 13/3/1797, σελ. 238). Επίσης, σε σχόλιό της η «Εφημερίς» για τις αντιδράσεις των λαών της Ευρώπης απέναντι στις νίκες των Γάλλων αναφέρει (βλ. Εφημερίς 20/3/1797, σελ.268): «Ο λαός της εγγλητέρας δια τον φόβον των Φρατζέζων έκρυψεν ένα πλήθος θησαυρών εις τους κήπους και εις τα χωράφια. (Οπόσην σύγχυσιν επροξένησαν οι Γάλλοι εις την Ευρώπιν!)». Ενδιαφέρουσα είναι επίσης η είδηση της «Εφημερίδας» βλ. Εφημερίς 27/2/1797, σελ ) που κάνει λόγο για «γιγαντιαία προσχώρησιν των Φραντζέζων εις την Ιταλίαν, και 186 Μπόντας, ό.π., σελ Βρανούσης, Εφημερίς...ό.π., τόμος α', σελ Παπαλεξάνδρου, ό.π., σελ Λάιος, Οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου...ό.π., σελ

110 110 την ευτυχή αυτών ευδοκίμησιν», που έστρεψε την περιέργεια και την προσοχή ολόκληρης της Ευρώπης σε αυτό το συγκεκριμένο κλίμα της Οικουμένης, «τον παράδεισον της Ευρώπης», όπως το χαρακτηρίζει. Επίσης, από τις σελίδες της «Εφημερίδας» καλύφθηκαν οι προετοιμασίες και η πανηγυρική ολοκλήρωση της ανύψωσης του Δέντρου της Ελευθερίας στην Ιταλία. «Αι ετοιμασίαι δια την πανήγυριν της υψώσεως του δέντρου της ελευθερίας, γίνοται μεμεγάλην επιμέλειαν. Εις κανένα μέρος της Γης δεν έγινεν ακόμι τέτοιαν λαμπράν πανήγυρις,καθώς εδώ μέλλει να γένη», γράφει με ενθουσιασμό η «Εφημερίς» (βλ. Εφημερίς 29/5/1797, σελ ). Παράδειγμα της μεταστροφής προς την φιλογαλλική πολική της «Εφημερίδας» (βλ. Εφημερίς 3/7/1797, σελ. 611) αποτελεί επίσης η δημοσίευση τη δημηγορίας του Βοναπάρτη προς τους αξιωματικούς του, αναφέροντας πως οι Γάλλοι εμφάνισαν «μανιφέστα ρωμαϊκά» στα νησιά των Επτανήσων «ανακαλούντες εις μνήμηντους προγόνων τους Έλληνας, είτινες έλαμπον εις τον καιρόν τους ανάμεσα των αστέρων,παρακινούσιν ίνα εγνωρίσουσι την γλυκήτητα της ελευθερίας, και να εξυπνήσουσιν από τον λύθαργον, όπου τους επιφορτίζει τας κεφαλάς' οι δε Γάλλοι οι υπερασπισταί της ελευθερίας θέλουν δώσει χείρα βοηθείας εις ανάστασην των πεπτοκότων από τότε εδέχθησαν οι Κορφιάται τους ελευθεροδότας με ανοικτάς τας αγκαλάς». Αργότερα (βλ. Εφημερίς 29/9/1797, σελ ), δημοσιεύεται είδηση από τη Γερμανία όπου ο γάλλος κομισάριος στο Άαχεν αναφέρει μεταξύ άλλων στους εκλογείς του νέου μεγιστράτου: «Έφθασεν νυν η εποχή, εν η, η φραντζέζικη δημοκρατία, η φίλη και βοηθήτρια όλων των ελευθέρων λαών, σας δίδει χείρα βοηθείας δια να απολαύσητε πάλιν τα δίκαιά σας». Λίγες μέρες αργότερα (βλ. Εφημερίς 6/10/1797 σελ. 866) η «Εφημερίς» αναφέρεται στους γάλλους φυλακισμένους, τον Λαφαυέτ και όσους είναι μαζί του, οι οποίοι αποφυλακίστηκαν από την Μοραβία και οδηγούμενοι προς το Αμβούργο έγιναν αντικείμενο ενθουσιωδών αντιδράσεων σε διάφορες περιοχές. Για «σπουδαίους, διδάσκαλους, φιλελευθέρους» κάνει λόγο η «Εφημερίς», ενώ προσθέτει πως στη Χάλλα, ένας ρήτορας απευθυνόμενος σ' αυτούς τόνισε πως «Ημείς ερχόμεθα να θαυμάσωμεν εις εσάς τον συνεργάτη της Αμερικανικής Ελευθερίας, τον χειραγωγόν της γνώσεως των ιερών Ανθρωπίνων δικαίων εις την Φρλαντζαν και τον σεβάσμιον φιλάνθρωπον όλων των εθνών». Προς το τέλος του 1797 (βλ. Εφημερίς 10/11/1797, σελ ), δημοσιεύεται στην «Εφημερίδα» ο λόγος «του σοφού πολίτου Μονζέ προ το διοικήτηριο», γιατί «είναι άξιο να αναγνωσθή δις και πολλάκις με προσοχήν», όπως τονίζεται. Στη συνέχεια, οι εκδότες της «Εφημερίδας» θέλουν να επιστήσουν την προσοχή των αναγνωστών σε μία παράγραφο του

111 111 λόγου του, όπου αναφέρεται πως μετά τις νίκες του Βοναπάρτη, έχουν αναθαρήσει «οι απόγονοι των Ελλήνων», τα παιδιά της Σπάρτης και των Αθηνών τραγουδούν τα γαλλικά θούρια. Τέλος, λίγες μέρες πριν ολοκληρώσει για πάντα τον κύκλο της η «Εφημερίς» αναφέρει (βλ. Εφημερίς 8/12/1797, σελ ) πως στη Γαλλία, «η διοίκησις επιμελείται πλέον να προσηλώση όλους τους πολίτας εις τα της Δημοκρατίας έθιμα τα οποία λαμβάνουν από τας των Ελλήνων Δημοκρατίας». Τα δημοσιεύματα αυτά του 1797, και άλλα ακόμη σε σύνδεσμο με τη δράση των εκδοτών της «Εφημερίδας» σε συνεργασία με τον Ρήγα, αναδεικνύουν τις έντονες δημοκρατικές και επαναστατικές ιδέες που είχαν ποτίσει τους δύο αδελφούς. «Το ισχνό και φαινομενικά ουδέτερο ειδησεογραφικό δελτίο του 1791 είχε γίνει το στην καρδιά της βλοσυρής Αυστρίαςαπροκάλυπτο όργανο των οραματιστών και των αποστόλων της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας, όργανο των Ελλήνων πατριωτών που οραματίζονταν την παμβαλκανική εξέγερση και την κατάλυση του σουλτανικού ζυγού»190. Β.2. Οικονομική και εμπορική ύλη Στην ύλη της «Εφημερίδας» περιλαμβάνονται χρήσιμες πληροφορίες για τον εμπορευόμενο Έλληνα, όπως τιμές νομισμάτων και εμπορευμάτων, ενώ υπάρχει και ειδική στήλη για την τρέχουσα τιμή του συναλλάγματος. Συγκεκριμένα, από το 1 ο τεύχος του 1797 (βλ. Εφημερίς 1/1/1797, σελ. 14) εγκαινιάζεται η στήλη «Τρεχούμεναι τιμαί των καμβίων», όπου σε ένα πίνακα χωρισμένο σε στήλες υπάρχουν οι αντιστοιχίες του νομίσματος της Βιέννης προς τα ξένα νομίσματα που κυκλοφορούν στο Αμβούργο, τη Βενετία, το Λονδίνο, το Άουγκσμπουργκ (Γερμανία), την Πράγα, το Μιλάνο, τη Γένοβα, το Λιβόρνο και την Κωνσταντινούπολη. Πολλές από τις περιοχές που συμπεριλαμβάνονται στον πίνακα συναλλάγματος είναι ιταλικές λόγω του πλούσιου εμπορικού δικτύου. Οι τιμές «των καμβίων» διατηρήθηκαν ως στήλη σε όλη τη διάρκεια του 1797, έτος παύσης της «Εφημερίδας», αλλά όχι σε κάθε τεύχος (βλ. Εφημερίς 1797 τεύχη 1ο-12ο, 15ο, 17ο-21ο, 29ο, 34ο, 37ο, 42ο, 45ο, 48ο, 50ο-54ο, 58ο-61ο, 63ο, 67ο-68ο, 72ο, 77ο, 79ο, 81ο και 98ο). Ενδιαφέρουσα από εμπορική άποψη είναι επίσης η πληροφορία 191 που προσφέρει στο αναγνωστικό κοινό η «Εφημερίς» για την οργάνωση ιδιωτικού ταχυδρομείου κυρίως για την αποστολή εμπορικής αλληλογραφίας (βλ. Εφημερίς 20/4/1792, σελ.266): «ο δρόμος του Βρανούσης, Εφημερίς...ό.π., τόμος α', 17 Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 49

112 112 Βελιγραδίου από Ρούμελην άρχισε να ανοίγη, επειδή και κυρατζίδες με πράγμα συχνά έρχονται, μάλιστα δε οι πεζόδρομοι, οπού ο κυρ Γεώργιος Πάντζη κρατεί, έρχονται και πηγαίνουν κάθε 15 ημέρας με επιστολάς των πραγματευτών, και διηγούνται μίαν μεγάλην ησυχίαν εις την Τουρκίαν. Ετούτος ο τρόπος βέβαια είναι πολλά ωφέλιμος δια τους τουρκομεριτάς πραγματευτάς δια να ημπορούν να στέλνουν πάντοτε γράμματα εις την πατρίδα τους και να λαμβάνουν πάλιν από εκεί απόκρισιν, χωρίς να εμποδίζωνται εις την πραγματείαν τους. Βέβαια τούτο το ποίημα του Γεωργίου Πάντζη είναι άξιον επαίνου, ο οποίος εσύστησε τοιούτον τρόπον εις το να ημπορεί καθένας εξόχως του διορισμένου πεζοδρόμου να στέλνη γράμματα, ωσάν εις την Γερμανίαν τας σταφέτας, φθάνει μόνον να του στείλη έως εις τον Ζέμοναν διαμέσου της βασιλικής πόστας τα γράμματα». Β.3. Φιλολογική ύλη Ένα μέρος του περιεχομένου της «Εφημερίδας» αποτέλεσαν οι αγγελίες, οι κριτικές και οι διαφημίσεις βιβλίων192. Παρότι οι Μαρκίδες Πούλιου αντιλαμβάνονται το έντυπό τους ως αμιγώς ειδησεογραφικό, δεν παραλείπουν να εντάξουν στις σελίδες του τέτοιου είδους ειδήσεις, αναγνωρίζοντας με αυτό τον τρόπο την αξία τους στην παιδεία των αναγνωστών τους. Με αυτήν την έννοια, η «Εφημερίς» αποτέλεσε μία σημαντική πηγή για την κίνηση της βιβλιοπαραγωγής, αφού μέσα από τις σελίδες της δημοσιεύονται συχνά αγγελίες για καινούργιες εκδόσεις παραθέτοντας κάποτε και ονόματα συνδρομητών193. Συχνά μάλιστα η «Εφημερίς» ενημερώνει τους αναγνώστες της για τον κατάλογο βιβλίων που εκδίδονται στο τυπογραφείο των Μαρκίδων Πούλιου, όπως για παράδειγμα στις 28/10/1794 (τρεις σελίδες μετά την σελ. 951) και στις 17/11/1794 (μετά τη σελίδα 1016), που επαναλαμβάνεται στις 21/11/1794 (σελ. 1032) και 5/12/1794 (σελ. 1080). Επίσης δημοσιεύεται τιμοκατάλογος των βιβλίων του τυπογραφείου των Μαρκίδων Πούλιου (βλ. Εφημερίς 4/2/1797, σελ. 104). Αναλυτικά, από τις εκδόσεις βιβλίων που ξεχώρισαν για τον παιδευτικό τους ρόλο είναι η «Γραμματική» του γιατρού Κωνσταντίνου Καραϊωάννου (βλ. Εφημερίς 29/5/1797, σελ ), την επιμέλεια της οποίας έχει ο Πολυζώης Κοντός από τα Γιάννενα. Ενώ ακόμη μία αναγγελία (βλ. Εφημερίς 14/8/1797, σελ. 738) για έκδοση Γραμματικής ήταν αυτή του Δημήτριου Πολύζου, η «κατά την άλλη τίνα μέθοδο», όπως αναφέρεται. Οι εκδότες προτρέπουν το κοινό να απευθυνθεί στους ίδιους αν βρίσκονται εκτός Βιέννης, αλλιώς όσοι κατοικούν στην αυστριακή πρωτεύουσα Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 50 Κουμαριανού, Ο ελληνικός προεπαναστατικός τύπος ό.π., σελ. 58

113 113 μπορούν να απευθύνονται κατευθείαν στον συγγραφέα. «Παρόντα» στις σελίδες των εκδόσεων της «Εφημερίδας» ήταν τα βιβλία εκκλησιαστικού προσανατολισμού, μεταφρασμένα κυρίως από άλλες γλώσσες, όπως ήταν η διαφήμιση του εκκλησιαστικού βιβλίου «Ορθόδοξος Ομολογία» σε μετάφραση από την ουγγρική γλώσσα (βλ. Εφημερίς 27/2/1792, σελ.150 & 2/3/1792, σελ.158) και ο «Ηρωϊκός Ύμνος εκ μέρους των ενταύθα μετακοισάντων ανατολικών ορθοδόξων» προς τους Καίσαρα Ιωσήφ Β', Λεοπόλδο Β' και Φραγκίσκο Β' που είχε συνταχθεί από τον ιερέα Πολυζώη Κοντό από τα Γιάννενα, συνοδευόμενο από γερμανική και λατινική μετάφραση (βλ. Εφημερίς 10/3/1797, σελ ). Μία από τις κατηγορίες των εκδόσεων που προωθήθηκε από την «Εφημερίδα» υπήρξαν τα βιβλία που απευθύνονταν στους εμπόρους, όπως η ολοσέλιδη αναγγελία του βιβλίου «Χειραγωγός έμπειρος εις τα της Πραγματείας» (βλ. Εφημερίς 10/6/1793, σελ.468 & 24/6/1793, σελ. 512). Επρόκειτο για ένα βιβλίο αριθμητικού περιεχομένου προοριζόμενο ως χρήσιμο βοήθημα για τους εμπόρους εκείνης της περιόδου. Σε αυτό περιλαμβάνονταν πρακτικά προβλήματα λογαριασμών, καθώς και οι βασικές μονάδες μέτρησης που χρησιμοποιούνταν στις εμπορικές συναλλαγές σε ολόκληρο σχεδόν τον ευρωπαϊκό χώρο194. Επίσης, ακόμη ένα χρήσιμο για τον έμπορο βιβλίο ανακοινώνεται από την «Εφημερίδα» (βλ. Εφημερίς 26/9/1791, σελ. 370, 30/9/1791, σελ. 376 & 3/10/1791, σελ. 380). Οι έμποροι πληροφορούνται πως στο νεοσυσταθέν τυπογραφείο του Γεώργιου Βεντότη τυπώνεται «πατέντα επί του καμπίου», μεταφρασμένη από τα γερμανικά «εις την ημετέραν απλήν διάλεκτον» και πωλείται από τον Ιωάννη Νικολάου μαζί με άλλα βιβλία. Οι έμποροι αποτελούσαν ένα μεγάλο και δυναμικό κοινό στο οποίο απευθυνόταν η «Εφημερίς», καθώς η Αυστρία είχε πλούσιο εμπορικό δίκτυο προς την Ανατολή. Η Γαλλία, η οποία απασχόλησε τις σελίδες της «Εφημερίδας» τόσο στον τομέα των πολεμικών συγκρούσεων, όσο και σε σχέση με το πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι, δε θα μπορούσε να ξεφύγει από τον τομέα των εκδόσεων. Για παράδειγμα, το 1793 η «Εφημερίς» ενημερώνει με σχετική «Είδηση» την αγγελία για προσεχή έκδοση βιβλίου «κατά του δισεβούς Βολταίρου» που τυπώνεται στο τυπογραφείο των Μαρκίδων Πούλιου με την επίβλεψη του Ελευθέριου Μιχαήλ, με τίτλο «Ανασκευή της τελευταίον διερμηνευθείσης Διαθήκης» και είναι «πονηθέν μεν υπό τινος κατολίκου φραντζέζου..., μεταφρασθέν δε εις το ελληνικόν ιδίωμα παρά του σοφωτάτου... Νικηφόρου του Θεοτόκη» (βλ. Εφημερίς 23/8/1793, σελ ). Ο λόγιος, μαθηματικός και ιεράρχης Νικηφόρος Θεοτόκης θεωρείται, μαζί με τον Ευγένιο Βούλγαρη, 194 Σκλαβενίτης Ε. Τριαντάφυλλος, Τα εμπορικά εγχειρίδια της Βενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας και η εμπορική εγκυκλοπαίδεια του Νικολάου Παπαδόπουλου (Αθήνα, 1991), σελ. 21

114 114 πρωτοπόρος του «ελληνικού Διαφωτισμού» στο χώρο της παιδείας. Έγραψε πολλά συγγράμματα θετικών επιστημών, αλλά το συγκεκριμένο έργο ήταν αναιρετικό των ιδεών του Βολταίρου. Σημειώνεται πως ο Βολταίρος στα 1793, οπότε τυπώνεται το βιβλίο αλλά και νωρίτερα ακόμη, ελέγχεται σε εγκύκλιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου ως όργανο «παντελούς ασεβείας και αθεϊας»195. Με ένα άτιτλο κείμενο, χωρισμένο από το υπόλοιπο μέρος των ειδήσεων με μία διαχωριστική γραμμή, διαφημίζεται από την «Εφημερίδα» το νεοτυπωθέν βιβλίο «Ερμηνεία περί του πως θεραπεύεται το γαλλικόν πάθος, ήγουν η Μαλαφράντζα» (βλ. Εφημερίς 11/7/1794, σελ. 590). Ακολουθεί τετρασέλιδο «Παράρτημα» με «Πολιτικούς διαλόγους» για όσα έχουν συμβεί το 1794 (βλ. Εφημερίς 11/7/1794, σελ ). Μετά τον τίτλο του κειμένου, ακολουθεί η έκφραση «Η ζωή είναι κοντή, εις το να οικοδομήσωμεν μεγάλας ελπίδας του Μέλλοντος». Ο συγγραφέας στη συνέχεια θυμάται με μελαγχολία τις επιτυχίες των Γάλλων και βλέπει με απαισιοδοξία το μέλλον της Γερμανίας. Από τις φιλολογικές εκδόσεις που φιλοξενεί στις σελίδες της η «Εφημερίς», ξεχωρίζει για τον ιδεολογικό της προσανατολισμό η έκδοση του «Χρονικού» του Γεώργιου Φραντζή. Συγκεκριμένα, στις 29 Σεπτεμβρίου 1794 (Βλ. Εφημερίς 29/9/1794, σελίδα χωρίς αρίθμηση μετά την σελ. 870) οι εκδότες της «Εφημερίδας» δημοσιεύουν «Είδησιν προς τους φιλαναγνώστας της ιστορίας του Βυζαντίου» που φέρει την υπογραφή τους, προκειμένου να αναγγείλουν την έκδοσή του. Στο κείμενο αναδεικνύονται τα κίνητρα που τους οδήγησαν για τη συγκεκριμένη έκδοση: «Εκείνος ο ένθερμος ζήλος οπού πάντοτε τρέφομεν εις τας καρδίας μας, διά να ωφελήσωμεν οπωσούν το περικλεέστατον γένος των Γραικών με την έκδοσιν σοφών βιβλίων, μας υποχρεώνει και ήδη να υλοποιήσωμεν τοις πάσι περί ενός αξιολογώτατου Χρονικού, όπου αγαθή τύχη ήλθεν εις χείρας μας, πόνημα του Φραντζή, πρωτοβεστιαρίου επί της βασιλείας του κυρίου Κωνσταντίνου Παλαιολόγου του δυστυχούς και τελευταίου βασιλέως Ρωμαίων...». Το «Χρονικόν» αποτελεί μία από τις πιο επιβλητικές εκδόσεις των τυπογράφων και εκδοτών Μαρκίδων Πούλιου: σε μεγάλο σχήμα, πολυσέλιδη και με πολλές γκραβούρες (Ιχνογραφία της ποτέ Κωνσταντινουπόλεως, μορφές βυζαντινών αυτοκρατόρων κτλ.). Αναφέρεται στην πτώση της Πόλης το 1453 και είναι γραμμένο από τον ιστορικό και πρωτοβεστιάριο του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, Γεώργιο Φραντζή. Η φιλολογική επιμέλεια είναι του Αυστριακού δασκάλου των ελληνικών στη Βιέννη, Φραγκίσκου Άλτερ (Franz Karl Alter, ). Η έκδοση βασίστηκε σε χειρόγραφο του 16ου αιώνα, που αντιγράφηκε από τον επιμελητή. Το 195 Μεταλληνός Γεώργιος, Ελληνισμός Μετέωρος: η ρωμαϊκή ιδέα & το όραμα της Ευρώπης (Αθήνα 1992), σελ. 40

115 115 αυθεντικό κείμενο του Φραντζή ή Σφραντζή είχε συμπληρωθεί με διάφορα κείμενα στα τέλη του 16ου αιώνα από τον μητροπολίτη Μονεμβασίας Μακάριο Μελισσηνό 196. Η στενή συνεργασία των αδελφών Μαρκίδων Πούλιου με τον Ρήγα Βελεστινλή οδήγησε, όπως αναφέρθηκε, στην εκτύπωση πολλών βιβλίων του Θεσσαλού διαφωτιστή τόσο στο τυπογραφείο των εκδοτών της «Εφημερίδας» όσο και σε άλλα τυπογραφεία. Παρά την έντονη και αδιάκοπη λογοκρισία της αυστριακής κυβέρνησης, το τυπογραφείο των Μαρκίδων Πούλιου οργανώνει και αναλαμβάνει την έκδοση των επαναστατικών του έργων. Οι εκδόσεις αυτές προαναγγέλθηκαν και διαφημίστηκαν από της σελίδες της «Εφημερίδας», όπως για παράδειγμα η «Χάρτα της Μολδαβίας», ένα από τα πρώτα βιβλία που τύπωσε ο Ρήγας κατά τη δεύτερη διαμονή του στη Βιέννη (βλ. Εφημερίς 16/6/1797, σελ ). Ο Ρήγας βρήκε τον κατάλληλο χαράκτη για να εκτυπώσει στα μεγάλα χαλκογραφεία και λιθογραφεία της Βιέννης τόσο την «Χάρτα της Μολδαβίας» όσο και την «Χάρτα της Βλαχίας», τις οποίες είχε δουλέψει για καιρό στη Βλαχία. Είναι πιθανόν οι χάρτες αυτοί να αποτέλεσαν παραγγελία των ηγεμόνων της Βλαχίας και της Μολδαβίας υποσχόμενοι την ηγεμονική τους ενίσχυση στο Ρήγα. Οι συγκεκριμένοι χάρτες μάλλον έγιναν δημοφιλείς στους κόλπους των αναγνωστών. Μάλιστα, οι εκδότες της «Εφημερίδας» πληροφορούν το κοινό πως είναι διαθέσιμοι και στο Βουκουρέστι στο κατάστημα του Πολυζάκη και στο Ιάσι στο κατάστημα του Παναγιώτη και Γεώργιου Μιχαήλ, καθώς πολλοί «φιλόμουσοι» από τη Μολδαβία και τη Βλαχία ζητούν τους χάρτες του «κυρ Ρήγα» (βλ. Εφημερίς 10/3/1797, σελ.224). Ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Ρήγα υπήρξε, όπως αναφέρθηκε, η «Χάρτα της Ελλάδος». Το μεγαλόπνοο εθνικό και εκδοτικό αυτό έργο του Ρήγα διαφημίστηκε από την «Εφημερίδα»: Στις 20/2/1797 (βλ. Εφημερίς 20/2/1797, σελ β), ενημερώνονται οι αναγνώστες πως έχει τυπωθεί το μισό από το έργο και εκείνο το διάστημα τυπωνόταν και το υπόλοιπο μισό. Επίσης πληροφορούνται οι ενδιαφερόμενοι πως η εκτύπωση θα έχει ολοκληρωθεί μέχρι το τέλος Απριλίου και τον Μάιο θα αρχίσει η διανομή, για την οποία τους ζητείται να απευθύνονται στους Μαρκίδες Πούλιου, καθώς ο Ρήγας μπορεί να μετακινηθεί. Λίγο καιρό αργότερα, όπως είχαν προαναγγείλλει οι εκδότες της «Εφημερίδας» (βλ. 22/5/1797, σελ. 481) κυκλοφορεί η δωδεκάφυλλη «Χάρτα της Ελλάδας» του «κυρ Ρήγα», όπως μας πληροφορεί η «Εφημερίς» και πωλείται στη Βιέννη και «εις άλλας πόλεις όπου ο ίδιος εφρόντισε να στείλη», στην τιμή των τριών γροσίων ανά τεύχος. Επίσης στα βιβλία του Ρήγα που προαναγγέλθηκε η έκδοσή τους μέσα από την 196 Μορφωτικό Ίδρυμα ΕΣΗΕΜΘ, ό.π., σελ. 62

116 116 «Εφημερίδα», συμπεριλαμβάνεται η «Περιήγισις του Νέου Αναχάρσιδος» συνοδευόμενο με κατάλογο των συνδρομητών του πρώτου τόμου (βλ. Εφημερίς 23/6/1797, σελ ). Επρόκειτο για ένα έργο του Αββά Βαρθολομαίου, το οποίο στη γαλλική του έκδοση το συνόδευε ένας «Άτλας» με ιστορικούς χάρτες και σχεδιαγράμματα, έργο που τροφοδότησε με πολύ υλικό τη μεγάλη χαρτογραφική εργασία του Ρήγα197. Μάλιστα, η «Εφημερίς» δημοσιεύει εκ νέου είδηση για την έκδοση του έργου (βλ. Εφημερίς 21/7/1797, σελ ), επισημαίνοντας πως το «φιλομαθέστατο γένος των Ελλήνων» έσπευσε να συνδράμει με «ένθερμον ζήλον την έκδοσιν» και προσθέτοντας: «θέλει καταβρέξετε με κατανυκτικά δάκρυα» τις σελίδες του βιβλίου με την ιστορία «των αφ' όλην την οικουμένην θαυμαζομένων ηρώων πατέρων μας». Επίσης ενημερώνεται το κοινό πως έχουν ξεκινήσει οι προεγγραφές για τους τόμους Α-Δ με 6 φιορίνια. Ακολουθεί τον επόμενο μήνα (βλ. Εφημερίς 14/8/1797, σελ. 738) η υπενθύμιση πως συνεχίζονται οι εγγραφές των «φιλογενών συνδρομητών» του «Νέου Αναχάρσιδος», ενώ στις 15/9/1797 (βλ. Εφημερίς 15/9/1797, σελ. 810) ανακοινώνεται η έκδοση του πρώτου τόμου και υπενθυμίζονται οι όροι εγγραφής των συνδρομητών όλου του έργου. Β.4. Λογοτεχνική ύλη Λογοτεχνικά- και πολλές φορές ποιητικά- δημοσιεύματα φιλοξένησε στις σελίδες της η «Εφημερίς» από τους πρώτους μήνες της έκδοσής της. Όπως για παράδειγμα το τετράστιχο επίγραμμα «Ηρωελεγείον», στην κορυφή της πρώτης σελίδας του 6ου τεύχους του 1791, που χαρακτηρίζει την ειρήνη ως φως, ζητώντας την να λάμψει (βλ. Εφημερίς 12/8/1791, σελ. 293): «Κρήγυον ειρήνης φάος ιμερόεν βλεφαρόντε, λάμψεν' χάρμας δε ζάφθορον ήρτο κνέφας. Κρείουσα κρατερά κηρδ' ευσεβέων μεγατ' εύχος. Την πόρεν ευσεβέων, ούγε δε τ' οθμανέων». Αργότερα βρίσκουμε ποιήματα στα ελληνικά ή τα λατινικά προς τιμήν αρχιεπισκόπων ή αυτοκρατόρων. Όταν μάλιστα δολοφονήθηκε ο βασιλιάς της Σουηδίας Γουσταύος, η «Εφημερίς» (βλ. Εφημερίς 6/4/1792, σελ. 236) δημοσίευσε ένα νεκρικό διάλογο 28 στίχων μεταξύ του Ερμή και του Χάρου με πολιτικό περιεχόμενο που ουσιαστικά ειρωνεύεται τους Γάλλους και το σύστημα τους. Ακόμη ένα νεκρικό διάλογο δημοσιεύει η «Εφημερίς» (βλ. Εφημερίς 17/1/1794, σελ. 7176). Πρόσωπα του διαλόγου είναι η θεά Ευρώπη και ο υπουργός Αλβερόνης και θέμα του η στάση των ευρωπαϊκών κρατών απέναντι στους Γάλλους. Στο ποίημα εξαίρεται η συμβολή της Αυστρίας στην αντιγαλλική συμμαχία, ενώ αποκαρδιωτική είναι η στάση της Ρωσίας. Επίσης αναφέρεται 197 Βρανούσης, Ρήγας, ό.π., σελ. 51

117 117 πως με τους συμμάχους πιθανόν να ενταχθεί και η οθωμανική αυτοκρατορία, ενώ καταλήγει με βιογραφικό σημείωμα του Αλβερόνη. Στο επόμενο τεύχος (βλ. Εφημερίς 20/1/1794, σελ ), συναντάμε το «Ενύπνιον Πολιτικόν», όπου ένας ονειροπόλος βρίσκεται στον Άδη. Η θεά Ειρήνη παρακαλά τον Άρη να λυπηθεί την ανθρωπότητα και ιδιαίτερα το γένος των Γερμανών, ενώ ο Άρης απαντά πως κανείς δεν μπορεί να ειρηνεύσει με τους Γάλλους. Στο 75ο τεύχος του 1794, η ειδησεογραφική ύλη της «Εφημερίδας» καλύπτει μόλις οκτώ σελίδες, ενώ ακολουθούν άλλες οκτώ με ελληνική αρίθμηση και περιλαμβάνουν έναν κόσμημα με μία αλληγορική παράσταση, τον τίτλο «νεκρικοί διάλογοι» και στη συνέχεια τους διαλόγους ανάμεσα στο Λουκιανό και τον Λεμπρύν (βλ.εφημερίς 19/9/1794, σελ. α'- η'). Το θέμα του διαλόγου είναι οι πολεμικές και πολιτικές εξελίξεις των ημερών και στο τέλος ακολουθεί η βιογραφία του Λουκιανού. Λίγο αργότερα (βλ. Εφημερίς 7/11/1794, τέσσερις σελίδες χωρίς αρίθμηση μετά την σελ. 978), δημοσιεύεται πολιτικό- νεκρικός διάλογος ανάμεσα στο Σουλτάνο Σουλεϊμάν Β' και τον πρίγκιπα Κάουνιτζ. Από τους διαλόγους καλλιεργείται η ιδέα της συνθηκολόγησης με την Γαλλία, ενώ ακολουθεί βιογραφία του Σουλτάνου. Το επόμενο τεύχος (βλ. Εφημερίς 7/11/1794, σελ ), φιλοξενεί ακόμη έναν πολιτικό- νεκρικό διάλογο ανάμεσα στον Διαγόρα και τον Αριστείδη που επικεντρώνεται στην αθεΐα, το Νέο Σύστημα και την εξάπλωση των Γάλλων. Στο τέλος ακολουθούν οι βιογραφίες του δίκαιου Αριστείδη και του άθεου Διαγόρα. Η Αυγή και ο Κομφούκιος είναι τα πρόσωπα του νεκρικού διαλόγου που δημοσιεύει η «Εφημερίς» (βλ. Εφημερίς 17/11/1794, έξι σελίδες χωρίς αρίθμηση μετά την σελ. 1016). Αναλύονται στον διάλογο οι ιδιομορφίες του πολέμου, του οποίου τη λήξη αναμένεται να ανακοινώσει στον κόσμο η Αυγή. Ακολουθεί μακροσκελές σημείωμα για τον Κομφούκιο και για τη φιλοσοφία του αλλά και για την Αυγή, της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας. Στην «Εφημερίδα» φιλοξενήθηκαν απόψεις συγγραφέων, όπως αυτή με τον τίτλο «Περί Ανομοιότητος» (βλ. Εφημερίς 1/12/1794, σελ ), όπου ο συγγραφέας ακολουθώντας και προεκτείνοντας δήθεν την άποψη του Rousseau για την ανισότητα, αναπτύσσει μία σειρά σκέψεων για τις διεθνείς εξελίξεις. Η Τύχη και η Δήμητρα είναι οι πρωταγωνίστριες του Πολιτικού Διαλόγου που δημοσιεύει η «Εφημερίς» σε άλλο τεύχος της (βλ. Εφημερίς 5/12/1794, σελ ) και αφορά στην τύχη και την αναρχία, ενώ ακολουθεί σημείωμα για τη θεά Τύχη της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας και για τη Δήμητρα. Στο επόμενο τεύχος (βλ. Εφημερίς 8/12/1794, σελ ) φιλοξενείται εκ νέου «Πολιτικός Διάλογος», αυτή τη φορά ανάμεσα στον Αγρίππα και τον Φάουστο. Η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από την ανάμειξη των διαβόλων στις

118 118 πράξεις των ανθρώπων, ενώ καταγράφονται δηκτικά σχόλια για τις διεθνείς εξελίξεις. Αναφέρεται μάλιστα πως η καθυπόταξη της Λεχίας πιθανόν να επιτρέψει στους Ρώσσους και τους Πρώσσους να στραφούν εναντίον της Γαλλίας. Ακολουθούν μακροσκελή σημειώματα για τον Χαϊνρίκιο Κορνέλιο Αγρίππα και τον «δοτόρο Φάουστο, τον περίφημο μάγο». Το λογοτεχνικό περιεχόμενο της «Εφημερίδας» γίνεται πλουσιότερο το Μάλιστα στο πρώτο τεύχος του έτους (βλ. Εφημερίς 1/1/1797, σελ.15-16) δημοσιεύθηκε «Ωδάριον συγχαριστικόν εις το Νέον Έτος προσφωνηθέν τοις ομογενέσι τε και φιλοπάτρισιν υπό Ιωάννου Εμμανουήλ του Καστοριανού», συνεργάτη του Ρήγα και μάρτυρα μαζί του. Πρόκειται για συμβολικό ποίημα των 78 στίχων όπου η Αθηνά θεά του φωτός εμφανίζεται να δεινοπαθεί από την Εκάτη θεά του σκότους αλλά χωρίς να χάνει την ελπίδα της για απελευθέρωση. Στην «Εφημερίδα» φιλοξενείται επίσης άτιτλο ποίημα για την ειρήνη (βλ. Εφημερίς 13/3/1797, σελ.242). Ο συγγραφέας αφού περιγράφει με αλληγορίες τις πολεμικές αναταράξεις των ημερών του, εύχεται να φανεί το ουράνιο τόξο της ειρήνης. Η δολοφονία του Γεώργιου Μουρούζη γίνεται η αφορμή για ένα ποίημα που δημοσιεύει η Εφημερίς (βλ. Εφημερίς 5/5/1797, σελ ).Ο τίτλος του ποιήματος είναι Ετζελί καζά, που σημαίνει μοιραίο, τραγικό τέλος. Ο θάνατος του «εις Λάρνακα της Κύπρου εξόριστος πρώην δραγουμάνος της Υψηλής Πύλης» είχε ανακοινωθεί από την «Εφημερίδα» (βλ. Εφημερίς 6/2/1797, σελ. 99), όπως επίσης και η είδηση πως η δολοφονία του ήταν προσχεδιασμένη (βλ. Εφημερίς 17/4/1797, σελ. 351). Η «Εφημερίς», παρότι η αυστριακή λογοκρισία παραμονεύει δε διστάζει να δημοσιεύσει ποιήματα επαναστατικού χαρακτήρα. Ενδιαφέροντα για παράδειγμα είναι τα ποιήματα του Στέφανου Κομμητά και του Γεώργιου Γκολέσκου αφιερωμένα στη «Μεγάλη Χάρτα» του Ρήγα (βλ. Εφημερίς 20/2/1797, σελ β). Συγκεκριμένα, μαζί με την αναγγελία της έκδοσης της Μεγάλης Χάρτας του Ρήγα, δημοσιεύονται στην «Εφημερίδα» δύο εγκωμιαστικά στιχουργήματα γραμμένα στην αρχαία ελληνική. Το πρώτο το έχει συνθέσει ο λόγιος και υπέρμαχος της αρχαΐζουσας γλώσσας, Στέφανος Κομμητάς και το δεύτερο, ο Γεώργιος Γκολέσκου. Τα φύλλα της «Εφημερίδας» φιλοξενούσαν συχνά ερωτικά ποιήματα, όπως αυτό ενός νεότερου Ανακρέωντος (βλ. Εφημερίς 10/3/1797 σελ.223) και ένα άλλο ενός ποιητή που η καρδιά του έχει πληγωθεί αθεράπευτα απευθύνεται στο γιατρό του με το ποίημα «Ισφαχάν» (βλ. Εφημερίς 14/4/1797, σελ.346). Ένας άλλος παραδέχεται πως ακόμα και η πιο ποιητική γλώσσα δεν καταφέρνει να εκπληρώσει το μεγάλο του χρέος «εις ένα κάλλος θαυμαστό» και γι αυτό το λόγο καταφεύγει στον εξής τρόπο: «ενός αξιεπαίνου ζωγράφου προκομμένου» (βλ. Εφημερίς

119 119 26/6/1797, σελ ). Τέλος κάποιος άλλος εφιστά την προσοχή στη διαρκή μεταβολή των όντων αλλά και στην παροδικότητα του κάλλους (βλ. Εφήμερης 16/6/1797, σελ. 570). Β.5. Ειδήσεις για την οθωμανική αυτοκρατορία Από τη θεματολογία της «Εφημερίδaς» δε θα μπορούσαν να λείπουν και ειδήσεις από την οθωμανική αυτοκρατορία αλλά και ειδήσεις που ενδιέφεραν έντονα τον εκεί ελληνικό πληθυσμό, πέρα από τις πολεμικές ανταποκρίσεις, γραμμένες μάλιστα στη γλώσσα του. Ανταποκρίσεις ωστόσο από την οθωμανική αυτοκρατορία δεν δημοσιεύονται σε κάθε τεύχος. Παραδείγματα τέτοιων ειδήσεων αποτελούν οι επιχειρήσεις του Λάμπρου Κατσώνη αλλά και οι επιτυχίες του Ποτέμκιν στη μάχη του Ισμαήλ, όπως είδαμε. Επιπλέον, η άνοδος του Πατριάρχη του Γρηγορίου Ε' στον πατριαρχικό θρόνο για πρώτη φορά καλύφθηκε από τις σελίδες της «Εφημερίδας» (βλ. Εφημερίς 19/5/1797, σελ. 453) αλλά και η κατάσταση στην περιοχή του ηγεμόνα Σούτζου της Βλαχίας (βλ. Εφημερίς 2/4/1792, σελ.223): «Οι πραγματευταί, λέγει, οι αρχόμενοι από το Βουκουρέστιον, δεν ημπορούσι να διηγηθούν με λόγους την ευτυχίαν, οπού απολαμβάνουν και μέλλουν να απολαύσουν υπό τη σοφήν ηγεμονίαν του Αυθεντός πάσης Βλαχίας κυρίου Μιχαήλ Βόδα Σούτζου». Επίσης οι ταραχές στη Σμύρνη συντάραξαν την «Εφημερίδα» (βλ. Εφημερίς 17/4/1797, σελ ), όταν Κρητικοί συνεπλάκησαν με Σκλαβούνους και η ένταση που προκλήθηκε πήρε μεγάλες διαστάσεις. Πυρπολήθηκε, όπως αναφέρει η «Εφημερίς», ο Φραγκομαχαλάς και πάνω από χριστιανοί σκοτώθηκαν. Η αναστάτωση οδήγησε τους κατοίκους σε φυγή, ενώ κάποιοι από αυτούς έπεσαν θύματα αρπαγής από Τούρκους, που έπειτα ζητούσαν λύτρα. Με εκφράσεις όπως «ανατριχιάζει το κορμί του ανθρώπου» περιγράφει την κατάσταση η «Εφημερίς», με τα σπίτια να έχουν καταστραφεί ολοσχερώς. «Ένας ολόκληρος αιώνας δεν θέλει σταθή ικανός να μεταφέρη την Σμύρνην εις την πρώτην της στάσιν», τονίζει η εφημερίδα. Επιπλέον, στις σελίδες της καταγράφηκε η αποστασία Πασβάνογλου που αφορούσε στον Ελληνισμό αλλά όχι μόνο- της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο Πασβάνογλου, γράφει η «Εφημερίς» «γίνεται κύριος όλου του παραδούναβου και της βλαχίας, ώστε δεν ημπορεί να τον βλάψει ποτέ τίνας» (βλ. Εφημερίς 6/3/1797, σελ ). Σημειώνεται πως ο Ρήγας πρέπει να είχε παρακολουθήσει την ανταρσία Πασβάνογλου κατά τη διαμονή του στις ηγεμονίες και μάλιστα, λέγεται198 πως τον είχε γνωρίσει όταν ήταν έπαρχος στην Κραϊόβα. Μετέπειτα μάλιστα τον αναφέρει ονομαστικά και του αφιερώνει 7-8 στίχους μέσα στον περίφημο Θούριό του (στίχοι 87-94), καλώντας τον να συνεχίσει τους αγώνες του και να επεκταθεί στη βόρεια 198 Βρανούσης, Ρήγας, ό.π., σελ

120 120 Βαλκανική εκτοπίζοντας μάλιστα όλες τις σουλτανικές δυνάμεις από τον Αίμο και τα παραδουνάβια φρούρια. Επίσης δεν είναι λίγες οι ειδήσεις με επαινετικά σχόλια για τα διοικητικά προσόντα του Αλή Πασά, που έρχονται με ανταπόκριση από τα Γιάννενα. «Πολλοί Έλληνες με πρώτο τον Ρήγα, είδαν από τότε ακόμα το πιθανό ρεμπελιό του Αλή κατά της Υψηλής Πύλης» 199. Για παράδειγμα αναφέρει η «Εφημερίς» σε δημοσίευμά της (βλ. Εφημερίς 30/12/1791, σελ ): «Γραφαί από πολλά μέρη της Ρούμελης κηρύττουν την ευτυχίαν των Ραγιάδων υπό την ηγεμονίαν του Υψηλοτάτου ηγεμόνος πάσης Ηπείρου και πασιά των Ιωαννίνων Αλήπασια Βελήπασια. Η Υψηλότης του αφ ου έκαμαν εις εκείνα τα μέρη να απολαμβάνουν οι Χριστιανοί μίαν άκραν ειρήνην και ελευθερίαν, ηθέλησε να τους ελαφρώση και από τα δοσίματα και τας εξωτερικάς αδικίας, και συμφωνώντας μαζί τους ένα διορισμένον ελαφρόν δόσιμον, οπού να το δίνουν δύο φορές τον χρόνον με την ησυχίαν τους. Εσήκωσε να μην είναι τελείως Γκοτζιάμ- πασήδες, Καψιμάληδες και οι τοιούτοι, αξιώνοντας η υψηλότης του μόνον ένα άρχοντα της πόλεως Ιωαννίνων, προεστώτα του Ζαγορίου και όλων των πέριξ χωρίων, τον κύριον Ιανούτζον Αλεξίου, διά να κυβερνήση αυτήν την υπόθεσιν. Όθεν εις τα Ιωάννινα ευρίσκεται ο λαός εις μεγάλην χαράν, επειδή και τα δοσίματά τους είναι ασυγκρίτως ολιγώτερα, ήγουν το 1/5 από το τι έπρεπε να δώσουν πρωτύτερα. Όλες οι πολιτείες και χώρες της Ρούμελης αφού και ήκουσαν ετούτο το άξιον της Υψηλότης του κατόρθωμα, χαίρονται ελπίζοντες να απολαύσουν και αυτί μίαν τέτοιαν σοφήν και φρόνιμον διάταξιν και προστρέχουν θεληματικώς εις την σκέπην του ύψους του». Επίσης, δημοσιεύονται «ιδιαιτέρες ανταποκρίσεις» από την οθωμανική αυτοκρατορία που αφορούν μεταξύ άλλων όσα συμβαίνουν στην Υψηλή Πύλη και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, με ανταποκρίσεις από την Κωνσταντινούπολη200. Στην πλειονότητά τους οι ειδήσεις αυτές είναι για τις κινήσεις των προσώπων της Υψηλής Πύλης και του Πατριαρχείο, όπως για παράδειγμα η αντικατάσταση του Μεγάλου Βεζύρη (βλ. Εφημερίς 12/12/1794, σελ ), ενώ υπάρχουν σαφώς και κάποιες άλλες ειδήσεις για την κοινωνική ζωή στην οθωμανική αυτοκρατορία. Για παράδειγμα, η χειροτόνηση νέου αρχιεπισκόπου Σίφνου μετά τον θάνατο του προηγούμενου (Βλ. Εφημερίς 19/6/1797, σελ. 566), η μείωση στην τιμή του αλευριού «εις την Ρούμελην», σύμφωνα με πληροφορίες που μετέφεραν έμποροι που μόλις είχαν φτάσει από τα Μπιτόλια και τις «διηγούνται με μεγάλην χαράν», αλλά και η περιγραφή των τελετών του ραμαζανιού (Εφημερίς 7/4/1797, σελ ). Επίσης οι ειρηνικές σχέσεις ανάμεσα σε «Τούρκους τε και Χριστιανούς» Σκιαδάς, ό.π., τόμος α', σελ. 111 Μορφωτικό Ίδρυμα ΕΣΗΕΜΘ, ό.π., σελ

121 121 με την εκλογή του νέου πασιά αναφέρονται στην «Εφημερίδα»: Οι δύο πλευρές «ζώσι ειρηνικά πραγματευόμενοι ως φίλοι, και ο σκοπός του Πασιά να κάμει να ανθίση η πραγματεία, και να στερεωθη η ελευθερία, κ η ειρήνη εις τους ανθρώπους, αποφεύγωντας κάθε σκάνδαλον». Συνεχίζοντας η «Εφημερίς» να καλύπτει κοινωνικά θέματα από την οθωμανική αυτοκρατορία, αναφέρεται σε μία μεγάλη θεομηνία που έπληξε τη Μολδαβία το Η συμπαράστασή της ήταν έκδηλη, εκφράζοντας τη συμπάθεια της για τους «ταλαιπώρους τζαράνους, οι οποίοι όχι μόνον το βασιλικόν δόσιμον πρέπει να δώσουν, εις το οποίον άλλοι τις βασιλεία Ευρωπαϊκή συγκατάνευσιν έκμανεν (η οποία εδώ ουδεποσώς χώραν έχει), αλλ ακόμη πρέπει να δουλεύωσι το άρχοντι αυτών 160 ημέρας χρονικής δια τον τόπον οπού σπέρουσιν, εκτός άλλων δοσημάτων και δεκατιάς» (βλ. Εφημερίς 17/4/1797, σελ.356). Τέλος, οι διενέξεις που προκλήθηκαν ανάμεσα σε Έλληνες και Σέρβους για το σχολείο στο Νεόφυτο (Εφημερίς 31/1/1791, σελ.50 και 4/2/1791, σελ.52-53) απασχόλησαν την «Εφημερίδα». Συγκεκριμένα, οι «Ρωμαίοι», που «προκρίνοντας την φιλομάθειαν» και «πασχίζουν με κάθε τρόπον κάνοντες σχολεία να προκόψουν», συγκεντρώθηκαν σε αίθουσα του σχολείου για «να συνάξουν την αναγκαία ποσότητα» χρημάτων, «οπού να ημπορούν να βγάλουν τα έξοδα». Στο άκουσμα της είδησης αυτής, οι «Σέρβοι, και την των Ρωμαίων καλήν, και πλουσιοπάροχον προαίρεσιν..., εσυγχύστηκαν ουκ ολίγον». Μάλιστα, στη συνέχεια οι Σέρβοι εμφανίστηκαν «δια να εμποδίσουν τους Ρωμαίους, να μην ψάλλουν εις την Εκκλησίαν του αγίου Νικολάου εκ δεξιών ρωμαϊκά». Φαίνεται πως οι Έλληνες και οι Σέρβοι δεν είχαν πάντα καλές σχέσεις. Επειδή μάλιστα, οι περισσότεροι μητροπολίτες ήταν σερβικής καταγωγής, οι Σέρβοι ήθελαν στις κοινές με τους Έλληνες εκκλησίες, η θεία λειτουργία να ψάλλεται στη γλώσσα τους 201. Όταν, μάλιστα, ο ηγεμόνας Αλέξανδρος Υψηλάντης επισκέφτηκε στην Βουδαπέστη τον πρίγκιπα Coburg και κατά την επίσκεψή του ζήτησε από τον επίσκοπο Βούδας Διονύσιο Πόποβιτς να τελέσει λειτουργία, εκείνος, όπως μας πληροφορεί η «Εφημερίς» (βλ. Εφημερίς 4/11/1791 σελ ) απάντησε: «Δεν εστάθη ποτέ συνήθεια να λειτουργήσουν εδώ ρωμαϊκά, ειμή μόνον σερβικά...όθεν αν ορίζη η Υψηλότης σας θέλω λειτουργήσει διά το ασκανδάλιστον εις την εκκλησίαν της Πέστας». Όταν δε ο πρίγκιπας Κόβουργ ρώτησε τον Υψηλάντη ποιο ήταν το περιεχόμενο της κουβέντας τους και εκείνος τον ενημέρωσε σχετικά, ο πρίγκιπας γυρίζοντας προς τον άγιον Βουδεμίου είπε «τούτο στέκεται εις την Πανιερότητά σας να προστάξη και όχι εις αυτούς, ωσάν οπού είναι όλα τέκνα μιας και της αυτής Εκκλησίας». Μετά από αυτό, ακολούθησε διαταγή εκ μέρους του πρίγκιπα Κόβουργ, και ο αρχιερέας κάλεσε στις 16 του ίδιου μήνα τον ιερέα Γεώργιο από την Πέστη και για 201 Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ..48

122 122 πρώτη φορά έγινε η λειτουργία στο Βούδεμι στα ελληνικά, παρόντος μάλιστα του Υψηλάντη. Β.6. Αγγελίες και διαφημίσεις Οι διαφημίσεις στην «Εφημερίδα» ήταν σπάνιες. Ωστόσο (βλ. Εφημερίς 19/5/1797, σελ.466) συναντούμε μία ενδιαφέρουσα αγγελία 202 ενός προικοθήρα της εποχής: «Ένας νέος κουτσός μεν ολίγον, αλλά πολλά πλούσιος, έχοντας σκοπόν ίνα υπανδρευθή, ζητεί γυναίκα με τουλάχιστον 10 χιλιάδες (φιορίνια) αλλέως μην αποβλέπων μήτε εις την σωματικήν της ωραιότητα, μήτε εις τα ήθη. Όθεν όποια αγαπήσει να συζευχθή μετ' αυτού, ας γράψη προς ημάς φανερωνούσα το όνομα της, την ηλικία και τον τόπον εις τον οποίον ευρίσκεται». Ίσως πρόκειται για τον πρώτο άνδρα που αναζητά σύζυγο μέσω του Τύπου, ενώ βρισκόμαστε μόλις στο Επίσης ένα εργοστάσιο κάνναβης βάζει διαφήμιση στην «Εφημερίδα» για να προωθήσει τα προϊόντα του (βλ. Εφημερίς 23/9/1791, σελ. 366), την οποία επαναλαμβάνει και στα επόμενα τεύχη αλλά πιο σύντομη (βλ. Εφημερίς 30/9/1791, σελ & 3/10/1791, σελ. 380). Ακόμη, στην «Εφημερίδα» δημοσιεύονται αγγελίες επαγγελματικής φύσης όπως αυτή του οφθαλμίατρου Ιωσήφ Γκούτεν ο οποίος «δηλοποιεί έκαστον, οπού ήθελε λάβει χρείαν από την θεραπείαν του, ότι κατοικεί εις το οσπήτι το καλούμενον Γκρόσσε Άουγκ Γκόττες, εις το σοκάκι οπού ονομάζεται Τούχ-Λάουμπ τους πτωχούς τους δέχεται αναμεταξύ τας 10 και 12 ώρας το μεσημέρι και τους ιατρεύει με τα αναγκαία ιατρικά αμισθί» (βλ. Εφημερίς 13/5/1793, σελ. 384, 20/5/1793, σελ. 400 & 24/5/1793, σελ. 408) Τέλος, βρίσκουμε δημοσιευμένη στην «Εφημερίδα» μία ειδοποίηση (βλ. Εφημερίς 8/2/1793, σελ. 140) από το «ελληνο-ρωμαϊκό» σχολείο στο Νεόφυτο που ζητά δάσκαλο «εις τα απλά», που θα είναι ικανός «εις τα γραμματικα», αλλά να γνωρίζει και «εκκλησιαστικά ψαλσίματα». Στη συνέχεια καλεί τους ενδιαφερόμενους να έρθουν σε επαφή με τους υπεύθυνους του σχολείου. Μάλιστα η ειδοποίηση αυτή επαναλαμβάνεται και σε άλλα δύο τεύχη (βλ. Εφημερίς 15/2/1793, σελ. 168 & 22/2/1793, σελ. 184). Β.7. Περίεργες ειδήσεις Στις σελίδες της η «Εφημερίς» φιλοξενεί επίσης νέα και περίεργα από το πεδίο των επιστημονικών αποκαλύψεων (όπως ο τηλέγραφος) αλλά και των φυσικών φαινομένων (όπως σεισμοί). Για παράδειγμα ο καταστρεπτικός σεισμός που έπληξε τη Ζάκυνθο 203 στις 22/10/ Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 55 Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 50

123 123 και συνδυάστηκε με έναν άλλον σεισμό «εις τον Μωρέα και μάλιστα εις την Βοστίτζα και εις το Κοστούνι, επειδή η Πελοπόννησος έχει μίαν υπόγειον συγκοινωνίαν με την Ζάκυνθον» (βλ. Εφημερίς 19/12/1791, σελ.476) αποτέλεσε είδηση για την «Εφημερίδα», όπως και ο σεισμός που έπληξε την Χαβάη της Αμερικής, σύμφωνα με σχετική ανταπόκριση από την Ισπανία (βλ. Εφημερίς 25/2/1793, σελ. 190). Επίσης οι ειδήσεις που δημοσιεύονται συχνά κάνουν λόγο για πυρκαγιές (βλ. σχετικά παραδείγματα Εφημερίς 18/4/1791, σελ. 141, 5/5/1797, σελ. 411 & 19/6/1797, σελ. 567), ενώ έχει αναφερθεί και η περίπτωση ενός «περίεργου φυσικού φαινομένου», (βλ. Εφημερίς 7/12/1792, σελ. 827) που προκάλεσε βροχόπτωση «της οποίας η γεύσις ήτον ωσάν της ζάχαρης». Επίσης οι αρρώστιες καταγράφονται από την «Εφημερίδα», όπως η είδηση από την Ιταλία (βλ. Εφημερίς 18/4/1791, σελ. 141) που κάνει λόγο για φήμες περί πανώλης «εις τον Μορέα», ενώ κάποιους μήνες αργότερα η «Εφημερίς» αναφέρει συνέχιση της πανώλης στην Κωνσταντινούπολη (βλ. Εφημερίς 15/8/1791, σελ. 300). Η ανομβρία, επίσης που έχει πλήξει όλη την οθωμανική αυτοκρατορία αναφέρεται στην «Εφημερίδα», προσθέτοντας πως έχει οδηγήσει σε ακρίβεια των προϊόντων (βλ. Εφημερίς 17/11/1794, σελ. 1010). Από την άλλη, οι επιστημονικές ανακαλύψεις δε λείπουν από την «Εφημερίδα». Η ένδειξη των αστρονόμων της Λιψίας, του Βερολίνου και του Λονδίνου για έναν κομήτη απασχόλησε το συγκεκριμένο έντυπο (βλ. Εφημερίς 4/9/1797 σελ. 783 & 11/9/1797 σελ. 802). Επίσης οι πρώτες επιχειρήσεις για την κατάκτηση των αιθέρων καλύπτονται από την «Εφημερίδα»204. Συγκεκριμένα, κάποιος Γάλλος ονόματι Μπλαγχάρτ προσπάθησε πολλές φορές στην Βιέννη να πετάξει με ένα αερόστατο. Όταν επιχείρησε να επαναλάβει το πείραμα παρουσία του βασιλιά και της βασίλισσας της Νεάπολης απέτυχε και, όπως μας πληροφορεί η «Εφημερίς», «μετά βίας εγλύτωσεν από την οργήν και αγανάκτησιν του παρεστηκότος λαού. Όταν προσπαθησε μία άλλη μερα παρουσία αυτή τη φορά του αρχιδούκος Φραγκίσκου, στεύθηκε με επιτυχία και «ο δε λαός εστέεκτο έκθαμβος θεωρών με ακίνητους οφθαλμούς την έως μέσα εις τα σύννεφα φερομένην μηχανήν». Στην συνέχεια οι αδερφοί Μαρκίδες Πούλιου γράφουν πως «ετούτο φαινόμενον ινα αντιλέγη εις τους νόμους της φύσεως και νομιζόμενον ως ένα παράδοξον, φέρωντας πολλούς εις μίαν μεγάλην απορίαν και έκστασιν, στοχαζόμεθα να το σαφηνίσωμεν, περιγράφοντας κατ ιδίαν όλην την κατασκευήν και ιδιότητα της μηχανής και του φλογιστικού αέρος, και τας 38 αδοιπορίας και παρατηρήσεις εις τας μεταβολάς της ατμόσφαιρας, οπού εις δοαφόρους τόπους έκαμεν. Αυτή η περιγραφή θέλει δοθή εις όλους εκείνους, οπού λαμβάνουν τας εφημερίδας ως δώρον» (βλ. Εφημερίς 27/6/1791, σελ ). Μετά από δύο χρόνια εμφανίζεται ως ανταγωνιστής του 204 Λάιος, Ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης ό.π., σελ. 50

124 124 Μπλαγχάρτ ο Ισπανός Λουνάρδας. Η «Εφημερίς» (βλ. Εφημερίς 15/2/1793, σελ ) καλύπτει το θέμα, αναφέροντας χαρακτηριστικά: «Τη 28 Δεκεμβρίου 1792 ανέβη εκ δευτέρου με την ωραίαν του αεροσφαίραν εις τον αέρα παρρησία όλου του Παλατίου και ενός μεγάλου πλήθους λαού. Απέρασεν εκείθεν της πόλεως και εις τρεις ήμισυ ώραις έκαμεν ένα δρόμον από 15 μίλλια. Την άλλην, αφού ήλθεν εις το Μαδρίτ οπίσω, τον εφιλοδώρησεν ο βασιλεύς και όλοι οι άρχοντες πλουσίως, ο δε λαός του έδειξε μεγάλον έπαινον». Επίσης, η «Εφημερίς» αναφέρεται στη νέα για την εποχή ανακάλυψη, τον τηλέγραφο (βλ. Εφημερίς 5/9/1794, σελ. 787), δια της οποίας αυτής «νεοεφευρεθείσης μηχανής», έγινε γνωστή η είδηση της ανακατάληψης του Βελεσιέν. Τέλος στα «περίεργα» νέα που δημοσίευσε η «Εφημερίς» συμπεριλαμβάνεται η γέννηση από μία «πτωχή γυναίκα» τετράδυμων: τριών αγοριών και ενός κοριτσιού (βλ. Εφημερίς 20/6/1794, σελ. 519), αλλά και η περίπτωση (Βλ. Εφημερίς 17/4/1797, σελ. 356) ενός αγέννητου αρνιού μίας ψόφιας προβατίνας στην κωμόπολη Βουρλάτι της Μολδαβίας, όπου οι χωρικοί είδαν πως έμοιαζε ανθρωπόμορφο. Κακός οιωνός χαρακτηρίζεται από τους χωρικούς, καθώς «τούτο θέλουσιν να ηναι η αιτία του κακού χειμώνος, διότι ο Θεός ωργιάσθη και έπεμψεν αυτήν την ζάλην». Γ. Ποσοτική ανάλυση περιεχομένου της «Εφημερίδας» Γ.1. Σκοπός της έρευνας Στην συντριπτική πλειοψηφία τους, οι μελετητές που έχουν ασχοληθεί με την περίπτωση της «Εφημερίδας» των αδελφών Μαρκίδων Πούλιου, έχουν καταλήξει πως το πρώτο αυτό δημοσιογραφικό όργανο των Ελλήνων αποτέλεσε ένα αμιγώς ειδησεογραφικό φύλλο, με ειδήσεις κυρίως από την πολιτική, πολεμική και κοινωνική ζωή διεθνώς. Ωστόσο, υπάρχουν ελάχιστες πληροφορίες για την ποσοστιαία κατανομή των ειδήσεων της «Εφημερίδας», που θα μας βοηθούσε να επιβεβαιώσουμε ποιες είναι οι προτεραιότητες του φύλλου ως προς την ύλη του. Αυτός είναι ο σκοπός της παρούσας έρευνας, δηλ. να ποσοτικοποιήσει τις ειδήσεις της «Εφημερίδας». Το είδος της έρευνας που πραγματοποιείται είναι μία ποσοτική ανάλυση περιεχομένου. Γ.2. Κατηγοριοποίηση των ειδήσεων Συγκεκριμένα η παρούσα έρευνα εξετάζει το είδος των ειδήσεων που δημοσιεύτηκαν στην «Εφημερίδα» σε όλη τη διάρκεια της κυκλοφορίας της με βάση τις εξής κατηγορίες:

125 i. 125 Πολιτικές ειδήσεις: σε αυτήν την κατηγορία εντάχθηκαν οι ειδήσεις που αφορούσαν σε πολιτικές διαβουλεύσεις και αποφάσεις, συνθήκες μεταξύ κρατών, κινήσεις και πράξεις πολιτικών προσώπων, περιεχόμενο συνταγμάτων κλπ. ii. Πολεμικές ειδήσεις: σε αυτήν την κατηγορία εντάχθηκαν οι ειδήσεις που αφορούσαν στις εξελίξεις στα πολεμικά μέτωπα της εποχής κλπ. iii. Κοινωνικές ειδήσεις: σε αυτήν την κατηγορία εντάχθηκαν οι ειδήσεις που αφορούσαν σε κοινωνικά θέματα της εποχής, αγγελίες, διαφημίσεις, περίεργα και παράξενα, επιστημονικές ανακαλύψεις, μόδα κλπ. iv. Οικονομικές ειδήσεις: σε αυτήν την κατηγορία εντάχθηκαν οι ειδήσεις που αφορούσαν στο εμπόριο, τις τιμές συναλλάγματος, τους φόρους, τις συνδρομές κλπ. v. Θρησκευτικές ειδήσεις: σε αυτήν την κατηγορία εντάχθηκαν οι ειδήσεις που αφορούσαν στις κινήσεις και τις πράξεις εκκλησιαστικών ηγετών, δοξολογίες, εκκλησίες κλπ. vi. Φιλολογικές ειδήσεις: σε αυτήν την κατηγορία εντάχθηκαν οι ειδήσεις που αφορούσαν σε βιβλιοπαρουσιάσεις, ποιήματα κλπ. Με μία δεύτερη κατηγοριοποίηση οι ειδήσεις χωρίστηκαν σε: Διεθνείς: σε αυτήν την κατηγορία εντάχθηκαν οι ειδήσεις που αφορούσαν σε περιοχές εκτός αυστριακής αυτοκρατορίας, όπου εκδίδεται η «Εφημερίς» Εσωτερικές: σε αυτήν την κατηγορία εντάχθηκαν οι ειδήσεις που αφορούσαν αμιγώς σε θέματα της αυστριακής αυτοκρατορίας Στο σημείο αυτό θα πρέπει να διευκρινιστεί πως η ομαδοποίηση των ειδήσεων για αυτές τις κατηγορίες έγινε με βάση τη χώρα στην οποία αφορά η είδηση και όχι στη χώρα από την οποία γίνεται η ανταπόκριση. Γ.3. Καταχώρηση δεδομένων Ταυτόχρονα με τη μελέτη των φύλλων της «Εφημερίδας», πραγματοποιήθηκε καταμέτρηση των ειδήσεων και ομαδοποίησή τους στις παραπάνω κατηγορίες για κάθε μήνα ξεχωριστά. Στη συνέχεια καταχωρήθηκαν σε μία βάση δεδομένων στο πρόγραμμα excel και ομαδοποιήθηκαν με βάση τη χρονιά που δημοσιεύθηκαν. Γ.4. Περιγραφή δείγματος Το δείγμα της έρευνας ήταν οι ειδήσεις που δημοσιεύτηκαν στην «Εφημερίδα» σε όλη την διάρκεια της κυκλοφορίας της. Να σημειωθεί πως ενώ η «Εφημερίς» κυκλοφόρησε από το 1791

126 126 έως το 1797, μελετήθηκαν οι ειδήσεις των ετών 1791, 1792, 1793, 1794 και 1797 καθώς από αυτές τις χρονιές υπάρχουν σωζόμενα τεύχη. Στον παρακάτω πίνακα καταγράφονται πόσα τεύχη και πόσες σελίδες συνολικά κυκλοφόρησαν ανά έτος και πόσα από αυτά διασώθηκαν και εξετάστηκαν στην έρευνα. Συγκεκριμένα, από τα 517 τεύχη που κυκλοφόρησαν (4.672 σελίδες), εξετάστηκαν τα 488 (4.384 σελίδες). Έτος κυκλοφορίας Αριθμός τευχών/σελίδων Τεύχη/σελίδες που που μελετήθηκαν εκδόθηκαν / / /892 89/ / / / / / /1.042 Σύνολο 517/ /4.384 Γ.5. Αποτελέσματα ανά έτος Από την ομαδοποίηση των δεδομένων ανά χρονιά προέκυψαν τα εξής αποτελέσματα: 1791: Το έτος 1791 συνολικά καταμετρήθηκαν ειδήσεις. Κατηγορίες ειδήσεων Πολιτικές ειδήσεις Πολεμικές ειδήσεις Οικονομικές ειδήσεις Κοινωνικές ειδήσεις Θρησκευτικές ειδήσεις Φιλολογικές ειδήσεις Σύνολο ειδήσεων Αριθμός ειδήσεων Κατηγορίες ειδήσεων Εσωτερικές ειδήσεις Διεθνείς ειδήσεις Σύνολο ειδήσεων Αριθμός ειδήσεων Στο έτος 1791, το είδος των ειδήσεων με το μεγαλύτερο ποσοστό (55%) είναι οι πολιτικές ειδήσεις, ενώ αυτό με το χαμηλότερο (2%) είναι οι φιλολογικές. Επίσης, οι διεθνείς σε συντριπτικό ποσοστό (87%) υπερτερούν από τις εσωτερικές (13%). Μάλιστα το 1791 υπήρξε η

127 127 χρονιά με τις περισσότερες ειδήσεις, ειδήσεις σύνολο. Σημειώνεται πως το ποσοστό των πολιτικών ειδήσεων το 1791 (55%) είναι το μεγαλύτερο ποσοστό κατηγορίας ειδήσεων ανά χρονιά που σημειώθηκε στην έρευνά μας. 1792: Το έτος 1792 συνολικά καταμετρήθηκαν 791 ειδήσεις. Κατηγορίες ειδήσεων Πολιτικές ειδήσεις Αριθμός ειδήσεων 391

128 128 Πολεμικές ειδήσεις Οικονομικές ειδήσεις Κοινωνικές ειδήσεις Θρησκευτικές ειδήσεις Φιλολογικές ειδήσεις Σύνολο ειδήσεων Κατηγορίες ειδήσεων Εσωτερικές ειδήσεις Διεθνείς ειδήσεις Σύνολο ειδήσεων Αριθμός ειδήσεων Στο έτος 1792, το είδος των ειδήσεων με το μεγαλύτερο ποσοστό (50%) παραμένει οι πολιτικές ειδήσεις, ενώ αυτό με το χαμηλότερο (1%) οι φιλολογικές. Επίσης παραμένει μεγάλη η διαφορά ανάμεσα στις διεθνείς (86%) και τις εσωτερικές ειδήσεις (14%). Να σημειωθεί πως το 1792 είναι η χρονιά που σημειώνονται οι λιγότερες ειδήσεις, 791 στο σύνολο. Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πόσες ειδήσεις αντιστοιχούν σε κάθε κατηγορία:

129 : Το έτος 1793 συνολικά καταμετρήθηκαν ειδήσεις. Κατηγορίες ειδήσεων Πολιτικές ειδήσεις Πολεμικές ειδήσεις Οικονομικές ειδήσεις Κοινωνικές ειδήσεις Θρησκευτικές ειδήσεις Φιλολογικές ειδήσεις Σύνολο ειδήσεων Αριθμός ειδήσεων Κατηγορίες ειδήσεων Εσωτερικές ειδήσεις Διεθνείς ειδήσεις Σύνολο ειδήσεων Αριθμός ειδήσεων Στο έτος 1793, το είδος των ειδήσεων με το μεγαλύτερο ποσοστό (43%) είναι οι πολιτικές ειδήσεις, ενώ αυτό με το χαμηλότερο (1%) είναι οι φιλολογικές ειδήσεις. Επίσης οι διεθνείς ειδήσεις (93%) συνεχίζουν να μονοπωλούν την ύλη της «Εφημερίδας» έναντι των εσωτερικών (7%). Μάλιστα το 93% που καταγράφουν είναι το υψηλότερο που σημειώνεται σε όλη τη διάρκεια της κυκλοφορίας της «Εφημερίδας».

130 : Το έτος 1794 συνολικά καταμετρήθηκαν 957 ειδήσεις. Κατηγορίες ειδήσεων Πολιτικές ειδήσεις Πολεμικές ειδήσεις Οικονομικές ειδήσεις Κοινωνικές ειδήσεις Θρησκευτικές ειδήσεις Φιλολογικές ειδήσεις Σύνολο ειδήσεων Αριθμός ειδήσεων Κατηγορίες ειδήσεων Εσωτερικές ειδήσεις Διεθνείς ειδήσεις Σύνολο ειδήσεων Αριθμός ειδήσεων

131 131 Στο έτος 1794, το είδος των ειδήσεων με το μεγαλύτερο ποσοστό είναι πλέον οι πολεμικές ειδήσεις, ενώ αυτές με το χαμηλότερο (3%) είναι οι φιλολογικές ειδήσεις και οι θρησκευτικές. Επίσης οι διεθνείς (86%) συνεχίζουν να υπερτερούν σε ποσοστό τις εσωτερικές (14%). Σημειώνεται πως οι φιλολογικές ειδήσεις που παραμένουν όλες τις εξεταζόμενες χρονιές με το χαμηλότερο ποσοστό, μόνο το 1794 ισοβαθμούν με τις θρησκευτικές (3%) στην τελευταία θέση. Επίσης ενδιαφέρον αποτελεί το γεγονός πως το 1794 είναι η μοναδική χρονιά σε όλη τη διάρκεια της κυκλοφορίας της «Εφημερίδας» που οι πολιτικές ειδήσεις δεν είναι στην πρώτη θέση σε ποσοστό αλλά υποχωρούν στη δεύτερη θέση, με ταυτόχρονη άνοδο των πολεμικών ειδήσεων στην κορυφή.

Κεφάλαιο 8. Ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαµάντιος Κοραής

Κεφάλαιο 8. Ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαµάντιος Κοραής 1 Κεφάλαιο 8 Ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαµάντιος Κοραής Ανάµεσα στους δασκάλους του Γένους ξεχωρίζουν για τη δράση τους ο λόγιος επαναστάτης Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαµάντιος Κοραής, ένας Έλληνας φιλόλογος

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ στα αποσπάσματα των εγχειριδίων που ακολουθούν : 1]προσέξτε α) το όνομα του Βυζαντίου β) το μέγεθος

ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ στα αποσπάσματα των εγχειριδίων που ακολουθούν : 1]προσέξτε α) το όνομα του Βυζαντίου β) το μέγεθος ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ στα αποσπάσματα των εγχειριδίων που ακολουθούν : 1]προσέξτε α) το όνομα του Βυζαντίου β) το μέγεθος και τον τόνο της αποτίμησης γ) τα στοιχεία της ιστορικής

Διαβάστε περισσότερα

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟ 17 ο ΚΑΙ 18 ο ΑΙΩΝΑ

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟ 17 ο ΚΑΙ 18 ο ΑΙΩΝΑ Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟ 17 ο ΚΑΙ 18 ο ΑΙΩΝΑ Α. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ αύξηση πληθυσμού αγροτική επανάσταση (μεγάλα αγροκτήματα νέες μέθοδοι εισαγωγή μηχανημάτων) ανάπτυξη εμπορίου α. Ευρώπη Αφρική Αμερική (τριγωνικό

Διαβάστε περισσότερα

2. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ

2. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ 2. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ Συμπλήρωση κενών ακόλουθες λέξεις (τρεις λέξεις περισσεύουν): βιβλιοθήκη, Βαλκανική, ανθρωπιστικός, πανεπιστήμιο, χειρόγραφο, Ιταλική, τυπογραφία, σπάνιος. Η Αναγέννηση και

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΣΤΗΝΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΣΤΗΝΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΣΤΗΝΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ εμφανίζεται ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΑ ΙΤΑΛΙΑ Επηρεάζεται από το ελληνικό και ρωμαϊκό πολιτισμό ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΘΕΑΤΡΟ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ Αξία στον ΝΤΑ ΒΙΝΤΣΙ ΣΑΙΞΠΗΡ ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ Άνθρωπο ΜΙΧΑΗΛ

Διαβάστε περισσότερα

2. Αναγέννηση και ανθρωπισμός

2. Αναγέννηση και ανθρωπισμός κεφάλαιο 6 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΧΩΡΩΝ ΩΣ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΕΣΤΦΑΛΙΑΣ (1453-1648) 2. Αναγέννηση και ανθρωπισμός Ορισμός Πρόκειται για μια γενικότερη πνευματική

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ (μάθημα επιλογής) Α τάξη Γενικού Λυκείου Α) Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών (ΑΠΣ) Στο πλαίσιο της διδασκαλίας του μαθήματος επιλογής «Ελληνικός και Ευρωπαϊκός πολιτισμός»,

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη Νεοελληνική Ιστορία

Εισαγωγή στη Νεοελληνική Ιστορία ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στη Νεοελληνική Ιστορία Ενότητα 1η: Εισαγωγή Ελευθερία Μαντά, Λέκτορας Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας Ιστορίας και Αρχαιολογίας

Διαβάστε περισσότερα

Η εποχή του Διαφωτισμού

Η εποχή του Διαφωτισμού Ομαδική εργασία μαθητών Γ1 (12-01-2015) ΕΝΟΤΗΤΑ 1 Η εποχή του Διαφωτισμού ΟΜΑΔΑ 1 Κωνσταντίνος Σταύρος Χρήστος - Γιάννης Εξελίξεις στην Ευρώπη κατά τον 17 ο και 18 ο αιώνα Οικονομικές μεταβολές Αγροτική

Διαβάστε περισσότερα

Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου

Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου Ιστορία ΣΤ' Δημοτικού Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου Βιβλίο μαθητή ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ Ιωάννης Κολιόπουλος Ομότιμος Καθηγητής Ιάκωβος Μιχαηλίδης Επίκουρος Καθηγητής, ΑΠΘ Αθανάσιος Καλλιανιώτης Σχολικός

Διαβάστε περισσότερα

Το«Δέντρο της Ελευθερίας» μέσα από τη Χάρτα του Ρήγα Φεραίου και τα ιστορικά γεγονότα της εποχής του

Το«Δέντρο της Ελευθερίας» μέσα από τη Χάρτα του Ρήγα Φεραίου και τα ιστορικά γεγονότα της εποχής του Το«Δέντρο της Ελευθερίας» μέσα από τη Χάρτα του Ρήγα Φεραίου και τα ιστορικά γεγονότα της εποχής του Η Υπερεία κρήνη στις Φέρες, το σημερινό Βελεστίνο στη Μαγνησία, πατρίδα του Ρήγα. Edward DODWELL, 1819,

Διαβάστε περισσότερα

32. Η Θεσσαλονίκη γνωρίζει μεγάλη ακμή

32. Η Θεσσαλονίκη γνωρίζει μεγάλη ακμή 32. Η Θεσσαλονίκη γνωρίζει μεγάλη ακμή Η Θεσσαλονίκη, από τα πρώτα βυζαντινά χρόνια, είναι η δεύτερη σημαντική πόλη της αυτοκρατορίας. Αναπτύσσει σπουδαία εμπορική, πνευματική και πολιτική κίνηση, την

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 6. Η κρίση στα Βαλκάνια (σελ )

Κεφάλαιο 6. Η κρίση στα Βαλκάνια (σελ ) Ιστορία ΣΤ τάξης 4 η Ενότητα «Η Ελλάδα στον 19 ο αιώνα» 1 Κεφάλαιο 6 Η κρίση στα Βαλκάνια (σελ. 170 173) Στη διάρκεια του 19ου αιώνα η Οθωµανική Αυτοκρατορία αντιµετώπισε πολλά προβλήµατα και άρχισε σταδιακά

Διαβάστε περισσότερα

Η εποχή του Διαφωτισμού

Η εποχή του Διαφωτισμού ΟΜΑΔΑ 1 Σοφία Μαρία Χριστίνα Χρύσα - Ιωάννα ΕΝΟΤΗΤΑ 1 Η εποχή του Διαφωτισμού Ομαδική εργασία μαθητών Γ2 (13-10-2015) Εξελίξεις στην Ευρώπη κατά τον 17 ο και 18 ο αιώνα Αύξηση του πληθυσμού Αύξηση του

Διαβάστε περισσότερα

1. ΔΙΑΦΩΣΙΜΟ. υμπλήρωση κενών. Πολλαπλής επιλογής

1. ΔΙΑΦΩΣΙΜΟ. υμπλήρωση κενών. Πολλαπλής επιλογής 1. ΔΙΑΦΩΣΙΜΟ υμπλήρωση κενών Να συμπληρώσετε τα κενά του αποσπάσματος, βάζοντας στην κατάλληλη θέση μία από τις ακόλουθες λέξεις /φράσεις (τρεις περισσεύουν): Μοντεσκιέ, Ανθρωπισμός, κοινωνικό συμβόλαιο,

Διαβάστε περισσότερα

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ "ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ "

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΩΝ "ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ Κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ" ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ "ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ 1911-1913" Κεφάλαιο 5 Ο χάρτης των Βαλκανίων

Διαβάστε περισσότερα

_ _scope7 1 Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΕΝΟΣ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΜΕΝΗ ΕΛΛΑΔΑ

_ _scope7 1 Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΕΝΟΣ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΜΕΝΗ ΕΛΛΑΔΑ 001-192_978-960-482-044-3_scope7 1 1 1821 Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΘΝΟΥΣ ΚΡΑΤΟΥΣ Β ΤΟΜΟΣ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΜΕΝΗ ΕΛΛΑΔΑ ΘΑΝΟΣ ΒΕΡΕΜΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΣ 001-192_978-960-482-044-3_scope7 5 5 Περιεχόµενα

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη Νεοελληνική Ιστορία

Εισαγωγή στη Νεοελληνική Ιστορία ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στη Νεοελληνική Ιστορία Ενότητα 4η: Φιλική Εταιρεία Ελευθερία Μαντά, Λέκτορας Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας Άδειες Χρήσης Το παρόν

Διαβάστε περισσότερα

Οι Μακεδόνες στη Διασπορά. Οι ελληνικές παροικίες της Κεντρικής Ευρώπης Ουγγαρίας 17 ος 18 ος 19 ος αι.

Οι Μακεδόνες στη Διασπορά. Οι ελληνικές παροικίες της Κεντρικής Ευρώπης Ουγγαρίας 17 ος 18 ος 19 ος αι. Οι Μακεδόνες στη Διασπορά Οι ελληνικές παροικίες της Κεντρικής Ευρώπης Ουγγαρίας 17 ος 18 ος 19 ος αι. Η έλλειψη ασφάλειας και σταθερότητας λόγω της επέκτασης των Οθωμανών στα Βαλκάνια προκάλεσε τον 16

Διαβάστε περισσότερα

Συντάχθηκε απο τον/την Άννα Φραγκουδάκη - Τελευταία Ενημέρωση Κυριακή, 26 Σεπτέμβριος :28

Συντάχθηκε απο τον/την Άννα Φραγκουδάκη - Τελευταία Ενημέρωση Κυριακή, 26 Σεπτέμβριος :28 Άννα Φραγκουδάκη Η ευρωπαϊκή ταυτότητα του μέλλοντος (Και το απαραίτητο μεσογειακό περιεχόμενό της) Είναι σημαντική προϋπόθεση για τη δημοκρατία και το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης η καλλιέργεια της ευρωπαϊκής

Διαβάστε περισσότερα

Επιτρέπεται να αρθρώνει η Εκκλησία πολιτικό λόγο;

Επιτρέπεται να αρθρώνει η Εκκλησία πολιτικό λόγο; 15 Ιανουαρίου 2019 Επιτρέπεται να αρθρώνει η Εκκλησία πολιτικό λόγο; Θρησκεία / Κοινωνικά θέματα Γεώργιος Παύλος, Καθηγητής Φυσικής στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο και Δρ Φιλοσοφίας Α.Π.Θ. Βεβαίως η Εκκλησιαστική

Διαβάστε περισσότερα

σωβινιστικός: εθνικιστικός

σωβινιστικός: εθνικιστικός ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ (ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ) Β ΛΥΚΕΙΟΥ Σάββατο 2 Δεκεμβρίου 2017 ΟΜΑΔΑ Α Θέμα Α1 Δώστε σύντομα το περιεχόμενο των όρων: α) παθητικό εξωτερικό εμπόριο β) Συνθήκη του

Διαβάστε περισσότερα

Σ ΧΕ ΙΑ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ Σ ΤΟ Γ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Σ ΧΕ ΙΑ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ Σ ΤΟ Γ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Σ ΧΕ ΙΑ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ Σ ΤΟ Γ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 142 Ι ΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ιάρκεια: 1 διδακτική ώρα Θέµατα: 4 1ο ΣΧΕ ΙΟ Ευνοϊκές συγκυρίες για τον Ελληνισµό κατά τον 18 ο αιώνα Ο Νεοελληνικός ιαφωτισµός

Διαβάστε περισσότερα

www.kalymnikifilia.gr

www.kalymnikifilia.gr Η επιρροή του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας στη διαμόρφωση του ρωσικού εκπαιδευτικού συστήματος (το παράδειγμα των Εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Μόσχας) ΒΑΝΤΙΜ ΓΙΑΡΟΒΟÏ Kαθηγητής μουσικής

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ Θ.Ε.: ΕΠΟ 11 Κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ευρώπης

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ Θ.Ε.: ΕΠΟ 11 Κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ευρώπης ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ Θ.Ε.: ΕΠΟ 11 Κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ευρώπης 2 η εργασία 2012 13 ΘΕΜΑ: «Στις παραμονές της λεγόμενης βιομηχανικής επανάστασης,

Διαβάστε περισσότερα

ο ΡΗΓΑΧ Φ^ΑΙ Χ ο ΡΗΓΑΧ Φ^ΑΙ Σ Η Χάρτα Διασυνδέσεις ΒιΒλιογραφία

ο ΡΗΓΑΧ Φ^ΑΙ Χ ο ΡΗΓΑΧ Φ^ΑΙ Σ Η Χάρτα Διασυνδέσεις ΒιΒλιογραφία Η Χάρτα ο ΡΗΓΑΧ Φ^ΑΙ Χ Εκείνη την εποχή η περιοχή που καλύπτει τη σημερινή Ελλάδα ήταν τμήμα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο Ρήγας σπούδασε στην Κωνσταντινούπολη, έμαθε γαλλικά, ιταλικά και γερμανικά και

Διαβάστε περισσότερα

Εικονογραφία. Μιχαήλ Βόδας Σούτσος Μεγάλος Διερµηνέας και ηγεµόνας της Μολδαβίας Dupré Louis, 1820

Εικονογραφία. Μιχαήλ Βόδας Σούτσος Μεγάλος Διερµηνέας και ηγεµόνας της Μολδαβίας Dupré Louis, 1820 Φαναριώτες Ονοµασία που δόθηκε στα µέλη της παλαιάς βυζαντινής αριστοκρατίας (µεταξύ εκείνων που δεν διέφυγαν στη Δύση ή δεν εξισλαµίσθηκαν) και σε εµπόρους από τις περιοχές του Πόντου, της Ανατολίας (:

Διαβάστε περισσότερα

1. Ποιο πολίτευμα συναντάμε σε όλα σχεδόν τα ευρωπαϊκά κράτη το 17ο και 18ο αιώνα ;

1. Ποιο πολίτευμα συναντάμε σε όλα σχεδόν τα ευρωπαϊκά κράτη το 17ο και 18ο αιώνα ; Ενότητα 1. Η εποχή του Διαφωτισμού 1. Ποιο πολίτευμα συναντάμε σε όλα σχεδόν τα ευρωπαϊκά κράτη το 17ο και 18ο αιώνα ; 2. Τι ήταν ο Διαφωτισμός και ποιες ήταν οι βασικές του θέσεις; 3. Που και πότε εμφανίστηκε

Διαβάστε περισσότερα

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΔΥΣΗΣ Ι

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΔΥΣΗΣ Ι ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΔΥΣΗΣ Ι Ενότητα #2: Βασικές Γνώσεις I Εισαγωγή Νικόλαος Καραπιδάκης Τμήμα Ιστορίας Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό

Διαβάστε περισσότερα

Σκοποί της παιδαγωγικής διαδικασίας

Σκοποί της παιδαγωγικής διαδικασίας Σκοποί της παιδαγωγικής διαδικασίας Θεματικές ενότητες Διαμόρφωση των σκοπών της αγωγής Ιστορική εξέλιξη των σκοπών της αγωγής Σύγχρονος προβληματισμός Διαμόρφωση των σκοπών της αγωγής Η παιδαγωγική διαδικασία

Διαβάστε περισσότερα

ΛΥΚΕΙΟ ΣΟΛΕΑΣ ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΡΟΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΙΟΥΝΙΟΥ 2009 ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΑΞΗ: Β ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 26 Μαΐου 2009 ΩΡΑ: 07:45-10:15

ΛΥΚΕΙΟ ΣΟΛΕΑΣ ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΡΟΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΙΟΥΝΙΟΥ 2009 ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΑΞΗ: Β ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 26 Μαΐου 2009 ΩΡΑ: 07:45-10:15 ΛΥΚΕΙΟ ΣΟΛΕΑΣ ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ 2008 2009 ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΡΟΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΙΟΥΝΙΟΥ 2009 ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΑΞΗ: Β ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 26 Μαΐου 2009 ΩΡΑ: 07:45-10:15 Το εξεταστικό δοκίμιο αποτελείται από πέντε (5) σελίδες.

Διαβάστε περισσότερα

Επιδιώξεις της παιδαγωγικής διαδικασίας. Σκοποί

Επιδιώξεις της παιδαγωγικής διαδικασίας. Σκοποί Επιδιώξεις της παιδαγωγικής διαδικασίας Σκοποί Θεματικές ενότητες Διαμόρφωση των σκοπών της αγωγής Ιστορική εξέλιξη των σκοπών της αγωγής Σύγχρονος προβληματισμός http://users.uoa.gr/~dhatziha/ Διαφάνεια:

Διαβάστε περισσότερα

«Η ευρωπαϊκή ταυτότητα του μέλλοντος»

«Η ευρωπαϊκή ταυτότητα του μέλλοντος» «Η ευρωπαϊκή ταυτότητα του μέλλοντος» 1 Είναι σημαντική προϋπόθεση για τη δημοκρατία και το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης η καλλιέργεια της ευρωπαϊκής ταυτότητας δίπλα στις εθνικές ταυτότητες των πολιτών

Διαβάστε περισσότερα

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΚΘΕΣΗ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΛΥΣΕΙΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Μ. ΜΠΟΥΝΤΟΥΚΑ

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΚΘΕΣΗ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΛΥΣΕΙΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Μ. ΜΠΟΥΝΤΟΥΚΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΚΘΕΣΗ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ 2017-06-2017 ΛΥΣΕΙΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Μ. ΜΠΟΥΝΤΟΥΚΑ Α1. Το κείμενο πραγματεύεται την ευθύνη των σύγχρονων επιστημόνων. Αρχικά, ο συντάκτης του κειμένου διαχωρίζει

Διαβάστε περισσότερα

Η Ελλάδα στα Βαλκάνια και στον κόσµο χθες, σήµερα και αύριο

Η Ελλάδα στα Βαλκάνια και στον κόσµο χθες, σήµερα και αύριο Η Ελλάδα στα Βαλκάνια και στον κόσµο χθες, σήµερα και αύριο Χωρίς αµφιβολία οι αρχαίοι Έλληνες στοχαστές, ποιητές και φιλόσοφοι πρώτοι έχουν αναπτύξει τις αξίες πάνω στις οποίες θεµελιώνεται η Ευρωπαϊκή

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΥΓΗΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΕΤΕΙΟ ΤΗΣ 25 ης ΜΑΡΤΙΟΥ

ΠΑΝΥΓΗΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΕΤΕΙΟ ΤΗΣ 25 ης ΜΑΡΤΙΟΥ 25 η ΜΑΡΤΙΟΥ 1821 25 η ΜΑΡΤΙΟΥ 2016 195 ΧΡΟΝΙΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΠΑΝΥΓΗΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΕΤΕΙΟ ΤΗΣ 25 ης ΜΑΡΤΙΟΥ ΤΟΥ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΚΥΘΗΡΩΝ κ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ ΑΘ. ΧΑΡΧΑΛΑΚΗ ΚΥΘΗΡΑ, 25 η ΜΑΡΤΙΟΥ 2016

Διαβάστε περισσότερα

Αρχαϊκή εποχή. Πότε; Π.Χ ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ ΜΑΡΙΑ

Αρχαϊκή εποχή. Πότε; Π.Χ ΔΕΜΟΙΡΑΚΟΥ ΜΑΡΙΑ Αρχαϊκή εποχή 1 Πότε; 750 480 Π.Χ Τι εποχή είναι; 2 Εποχή προετοιμασίας και απαρχών : Οικονομικής Πολιτικής Πολιτιστικής εξέλιξης Πώς αντιμετωπίστηκε η κρίση του ομηρικού κόσμου στα μέσα του 8 ου αι π.χ.

Διαβάστε περισσότερα

ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ. Μαρία Παντελή Γιώργος Βασιλείου

ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ. Μαρία Παντελή Γιώργος Βασιλείου ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ Μαρία Παντελή Γιώργος Βασιλείου ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Μ. Γκιόλιας, Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και η εποχή του, Αθήνα 1972 Ιωάννης Μενούνος, Κοσμά Αιτωλού Διδαχές, Αθήνα 1979 Αρτ. Ξανθοπούλου-Κυριακού, Ο

Διαβάστε περισσότερα

Θέμα εισήγησης : «Το Τραμπάντζειο Γυμνάσιο Σιάτιστας και η προσφορά του»

Θέμα εισήγησης : «Το Τραμπάντζειο Γυμνάσιο Σιάτιστας και η προσφορά του» Θέμα εισήγησης : «Το Τραμπάντζειο Γυμνάσιο Σιάτιστας και η προσφορά του» Άφυτες, καμπυλωτές βουνοκορφές Και μέσα στα πέτρινα κύματα Στο δίπτυχο αγριάδας και ερημιάς Η Σιάτιστα. Οι Σιατιστινοί αναπτύσσουν

Διαβάστε περισσότερα

Χαιρετισμός στην εκδήλωση για την συμπλήρωση 20 χρόνων από την αδελφοποίηση των Δήμων Ηρακλείου και Λεμεσού

Χαιρετισμός στην εκδήλωση για την συμπλήρωση 20 χρόνων από την αδελφοποίηση των Δήμων Ηρακλείου και Λεμεσού Ηράκλειο, Τρίτη 28/04/2009 Χαιρετισμός στην εκδήλωση για την συμπλήρωση 20 χρόνων από την αδελφοποίηση των Δήμων Ηρακλείου και Λεμεσού Κυρίες και κύριοι, Αισθάνομαι και αισθανόμαστε όλοι ιδιαίτερη χαρά

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΓΕΝΙΚΑ ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΙΤΙΑ

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΓΕΝΙΚΑ ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΙΤΙΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΓΕΝΙΚΑ Η παγκοσμιοποίηση έχει διαταράξει την παραδοσιακή διεθνή κατάσταση. Σαρωτικές αλλαγές, οικονομικές και κοινωνικές συντελούνται ήδη, η ροή των γεγονότων έχει επιταχυνθεί και η πολυπλοκότητα

Διαβάστε περισσότερα

Αιτιολογική έκθεση. µεγάλων δυσκολιών που η κρίση έχει δηµιουργήσει στον εκδοτικό χώρο και στους

Αιτιολογική έκθεση. µεγάλων δυσκολιών που η κρίση έχει δηµιουργήσει στον εκδοτικό χώρο και στους Αιτιολογική έκθεση Η Επιτροπή Κρατικών Bραβείων Λογοτεχνικής Μετάφρασης εργάστηκε για τα βραβεία του 2013, όπως και την προηγούµενη χρονιά, έχοντας επίγνωση α. των µεγάλων δυσκολιών που η κρίση έχει δηµιουργήσει

Διαβάστε περισσότερα

Κωνσταντίνος: από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη

Κωνσταντίνος: από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη Επανάληψη Κωνσταντίνος: από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη Ο Κωνσταντίνος Βυζάντιο 1. Αποφασίζει τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Ανατολή κοντά στο αρχαίο Βυζάντιο: νέο διοικητικό κέντρο η Κωνσταντινούπολη 2. 313

Διαβάστε περισσότερα

29. Νέοι εχθροί εμφανίζονται και αποσπούν εδάφη από την αυτοκρατορία

29. Νέοι εχθροί εμφανίζονται και αποσπούν εδάφη από την αυτοκρατορία 29. Νέοι εχθροί εμφανίζονται και αποσπούν εδάφη από την αυτοκρατορία Οι Σελτζούκοι Τούρκοι και οι Νορμανδοί απειλούν την αυτοκρατορία και την Πόλη. Η Ανατολική και η Δυτική εκκλησία χωρίζονται οριστικά.

Διαβάστε περισσότερα

Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ

Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ Οι βυζαντινοί ήταν καλά πληροφορημένοι για τις γειτονικές χώρες από δικούς τους ανθρώπους. Όταν έφταναν επισκέπτες, έμποροι, μισθοφόροι ή στρατιωτικοί φυγάδες, ή ακόμα κρατικές

Διαβάστε περισσότερα

Γιατί μελετούμε την Αγία Γραφή;

Γιατί μελετούμε την Αγία Γραφή; Γιατί μελετούμε την Αγία Γραφή; Ποιες γνώμες έχετε ακούσει για τη Βίβλο; Τι θα θέλατε να μάθετε γι αυτή; Είναι ένα σπουδαίο βιβλίο Το πιο πολυδιαβασμένο στον κόσμο. Το πρώτο που τυπώθηκε από τον Γουτεμβέργιο

Διαβάστε περισσότερα

Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία της Ευρωπαϊκής Κοινωνίας

Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία της Ευρωπαϊκής Κοινωνίας Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία της Ευρωπαϊκής Κοινωνίας 1ο μάθημα (3.10.2018) Ίκαρος Μαντούβαλος imantouv@psed.duth.gr τηλ. γραφείου: 25510-30115 Ώρες και μέρες επικοινωνίας: Τετάρτη, 17:00-18:30 Πέμπτη,

Διαβάστε περισσότερα

18 ος 19 ος αι. ΣΟ ΑΝΑΣΟΛΙΚΟ ΖΗΣΗΜΑ. «Σώστε με από τους φίλους μου!»

18 ος 19 ος αι. ΣΟ ΑΝΑΣΟΛΙΚΟ ΖΗΣΗΜΑ. «Σώστε με από τους φίλους μου!» 18 ος 19 ος αι. ΣΟ ΑΝΑΣΟΛΙΚΟ ΖΗΣΗΜΑ «Σώστε με από τους φίλους μου!» Σο Ανατολικό ζήτημα, ορισμός Είναι το ζήτημα της διανομής των εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία από τις αρχές του 18ου αιώνα

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΧΑΜΕΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ. Αμαλία Κ. Ηλιάδη, φιλόλογοςιστορικός

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΧΑΜΕΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ. Αμαλία Κ. Ηλιάδη, φιλόλογοςιστορικός ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΧΑΜΕΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ 1 ΒΥΖΑΝΤΙΟ Η ΜΑΚΡΟΒΙΟΤΕΡΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ 2 ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΠΛΕΥΡΑ Συνομωσίες, ίντριγκες και μηχανορραφίες. Θρησκευτικός φανατισμός Δεισιδαιμονία.

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΛΕΞΗ ΕΝΑΤΗ Η ΥΣΤΕΡΗ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΔΙΑΛΕΞΗ ΕΝΑΤΗ Η ΥΣΤΕΡΗ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΔΙΑΛΕΞΗ ΕΝΑΤΗ Η ΥΣΤΕΡΗ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ 1. Ύστερη Μεσαιωνική Περίοδος - Η Ύστερη Μεσαιωνική περίοδος ξεκινάει από τον 11 ο αι., ο οποίος σηματοδοτεί την έναρξη μίας διαφορετικής

Διαβάστε περισσότερα

Η λειτουργία των Εδρών Νεοελληνικής Γλώσσας και Πολιτισμού και τα προγράμματα Ελληνικών σπουδών στη Λετονία

Η λειτουργία των Εδρών Νεοελληνικής Γλώσσας και Πολιτισμού και τα προγράμματα Ελληνικών σπουδών στη Λετονία Η λειτουργία των Εδρών Νεοελληνικής Γλώσσας και Πολιτισμού και τα προγράμματα Ελληνικών σπουδών στη Λετονία ΣΑΝΤΡΑ ΚΡΟΠΑ Πρόεδρος του Συλλόγου Φιλελλήνων της Λετονίας «Ο Ερμής» Ο ελληνισμός για τον καθένα

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Διάλεξη 1 η. Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Νομικής ΑΠΘ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Διάλεξη 1 η. Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Νομικής ΑΠΘ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διάλεξη 1 η Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής ΑΠΘ Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative

Διαβάστε περισσότερα

Ανατολικο ζητημα κριμαϊκοσ πολεμοσ. Μάθημα 4ο

Ανατολικο ζητημα κριμαϊκοσ πολεμοσ. Μάθημα 4ο Ανατολικο ζητημα κριμαϊκοσ πολεμοσ Μάθημα 4ο Ανατολικο ζητημα = η πολύπλοκη πολιτική κατάσταση που δημιουργήθηκε στα Βαλκάνια και στην Εγγύς Ανατολή, κυρίως μετά τον 18ο αιώνα, ως αποτέλεσμα της παρακμής

Διαβάστε περισσότερα

α. Βασίλειο πόλεις-κράτη ομοσπονδιακά κράτη συμπολιτείες Η διάσπαση του κράτους του Μ. Αλεξάνδρου (σελ ) απελευθερωτικοί αγώνες εξεγέρσεις

α. Βασίλειο πόλεις-κράτη ομοσπονδιακά κράτη  συμπολιτείες Η διάσπαση του κράτους του Μ. Αλεξάνδρου (σελ ) απελευθερωτικοί αγώνες εξεγέρσεις ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 323 [Θάνατος Μ. Αλεξάνδρου] ΕΩΣ 30 π.χ. [κατάληψη της Αιγύπτου από τους Ρωμαίους ολοκληρώνεται η κατάκτηση της Ανατολής από τους Ρωμαίους, ξεκινά η περίοδος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας]

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνικές τάξεις στη Μεσοβυζαντινή Κοινωνία. Κουτίδης Σιδέρης

Κοινωνικές τάξεις στη Μεσοβυζαντινή Κοινωνία. Κουτίδης Σιδέρης Κοινωνικές τάξεις στη Μεσοβυζαντινή Κοινωνία Κουτίδης Σιδέρης Η βυζαντινή κοινωνική διαστρωμάτωση Εισαγωγή Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπήρξε μία από τις πλέον μακραίωνες κρατικές δομές στην μέχρι τώρα ανθρώπινη

Διαβάστε περισσότερα

Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ ΚΑΙ Η ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ ΚΑΙ Η ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ ΚΑΙ Η ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Για να ορίσουμε τον όρο «Ελληνισμός της Διασποράς» είναι απαραίτητο να ασχοληθούμε πιο πριν με άλλους συναφείς όρους, όπως «έθνος» και «πολιτισμός». Ειδικά

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Διάλεξη 7 η. Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Νομικής ΑΠΘ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Διάλεξη 7 η. Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Νομικής ΑΠΘ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διάλεξη 7 η Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής ΑΠΘ Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative

Διαβάστε περισσότερα

Χριστιανική Γραμματεία ΙIΙ

Χριστιανική Γραμματεία ΙIΙ Χριστιανική Γραμματεία ΙIΙ Ενότητα 2-Δ Α6: Οι θεολόγοι του 13ου αιώνα Αναστάσιος Γ. Μαράς, Δρ Θ. Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative

Διαβάστε περισσότερα

Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα

Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα Ενότητα 2: Παλαιό Καθεστώς και Διαφωτισμός Σπύρος Μαρκέτος Άδειες Χρήσης

Διαβάστε περισσότερα

Ελληνιστική Περίοδος Πολιτισμός. Τάξη: Α4 Ονόματα μαθητών : Παρλιάρου Βάσω Σφήκας Ηλίας

Ελληνιστική Περίοδος Πολιτισμός. Τάξη: Α4 Ονόματα μαθητών : Παρλιάρου Βάσω Σφήκας Ηλίας Ελληνιστική Περίοδος Πολιτισμός Τάξη: Α4 Ονόματα μαθητών : Παρλιάρου Βάσω Σφήκας Ηλίας ελληνιστικός ονομάστηκε o πολιτισμός που προήλθε από τη σύνθεση ελληνικών και ανατολικών στοιχείων κατά τους τρεις

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΛ ΑΛΙΑΡΤΟΥ Σχ. Έτος ΟΜΑΔΑ: Κατερίνα Αραπίτσα Κατερίνα Βίτση Ειρήνη Γκραμόζι Σοφία Ντασιώτη

ΓΕΛ ΑΛΙΑΡΤΟΥ Σχ. Έτος ΟΜΑΔΑ: Κατερίνα Αραπίτσα Κατερίνα Βίτση Ειρήνη Γκραμόζι Σοφία Ντασιώτη ΓΕΛ ΑΛΙΑΡΤΟΥ Σχ. Έτος 2015-2016 ΟΜΑΔΑ: Κατερίνα Αραπίτσα Κατερίνα Βίτση Ειρήνη Γκραμόζι Σοφία Ντασιώτη Η ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Η ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΒΑΦΗ Η ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΒΑΦΗ

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΥΓΗΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΕΤΕΙΟ ΤΗΣ 21 ης ΜΑΪΟΥ

ΠΑΝΥΓΗΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΕΤΕΙΟ ΤΗΣ 21 ης ΜΑΪΟΥ 21 η ΜΑΪΟΥ 1864 21 η ΜΑΪΟΥ 2016 152 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΟΝ ΕΘΝΙΚΟ ΚΟΡΜΟ ΠΑΝΥΓΗΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΕΤΕΙΟ ΤΗΣ 21 ης ΜΑΪΟΥ ΤΟΥ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΚΥΘΗΡΩΝ κ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ ΑΘ. ΧΑΡΧΑΛΑΚΗ ΚΥΘΗΡΑ, 21 η ΜΑΪΟΥ 2016 [1] Σεβασμιώτατε

Διαβάστε περισσότερα

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΔΥΣΗΣ Ι

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΔΥΣΗΣ Ι ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΔΥΣΗΣ Ι 1 Ενότητα #2: Βασικές Γνώσεις I Ο πολιτισμός στη βαρβαρική δύση (5 ος 8 ο ς αι.) Νικόλαος Καραπιδάκης Τμήμα Ιστορίας 2 Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται

Διαβάστε περισσότερα

Η ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ

Η ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ Η ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ ΒΑΣΙΚΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ Κατά την Gillian Dyer. «Διαφήμιση η διάδοση μιας είδησης με τη φήμη, με τον προφορικό λόγο ή με δημοσίευμα, των αρετών ενός προσώπου ή πράγματος». ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

Διαβάστε περισσότερα

Το Συνταγματικό Δίκαιο και το Σύνταγμα. 1. Το Σύνταγμα ως αντικείμενο των πολιτειακών επιστημών

Το Συνταγματικό Δίκαιο και το Σύνταγμα. 1. Το Σύνταγμα ως αντικείμενο των πολιτειακών επιστημών Εισαγωγή στο Διεθνές και Ευρωπαϊκό Δίκαιο Α εξάμηνο 2015/2016 Ν. Κανελλοπούλου Αναπλ. Καθηγ. Συνταγματικού Δικαίου Το Συνταγματικό Δίκαιο και το Σύνταγμα Διάγραμμα του μαθήματος της Δευτέρας 2/11/2015

Διαβάστε περισσότερα

ΣΤΟΡΙΑ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

ΣΤΟΡΙΑ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΣΤΟΡΙΑ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Απαραίτητη προϋπόθεση για την κατανόηση του μαθήματος είναι η διδασκαλία της ύλης χωρίς χάσματα και ασυνέχειες. Η αποσπασματικότητα δεν επιτρέπει στους μαθητές

Διαβάστε περισσότερα

Τράπεζα θεμάτων Νέας Ελληνικής Γλώσσας Β Λυκείου GI_V_NEG_0_18247

Τράπεζα θεμάτων Νέας Ελληνικής Γλώσσας Β Λυκείου GI_V_NEG_0_18247 Τράπεζα θεμάτων Νέας Ελληνικής Γλώσσας Β Λυκείου GI_V_NEG_0_18247 Κείμενο [Η επίδραση της τηλεόρασης στην ανάγνωση] Ένα σημαντικό ερώτημα που αφορά τις σχέσεις τηλεόρασης και προτιμήσεων του κοινού συνδέεται

Διαβάστε περισσότερα

Ιστορία. Α Λυκείου. Κωδικός Απαντήσεις των θεμάτων ΟΜΑΔΑ Α. 1o ΘΕΜΑ

Ιστορία. Α Λυκείου. Κωδικός Απαντήσεις των θεμάτων ΟΜΑΔΑ Α. 1o ΘΕΜΑ Ιστορία Α Λυκείου Κωδικός 6400 Απαντήσεις των θεμάτων ΟΜΑΔΑ Α 1o ΘΕΜΑ 1.α. Να επιλέξετε και να γράψετε τη σωστή απάντηση για κάθε ομάδα από τις ακόλουθες ερωτήσεις: 1. Η ομηρική εποχή ονομάζεται επίσης:

Διαβάστε περισσότερα

Αγωγή και Εκπαίδευση στη Νεώτερη Ελλάδα

Αγωγή και Εκπαίδευση στη Νεώτερη Ελλάδα Αγωγή και Εκπαίδευση στη Νεώτερη Ελλάδα Στο πλαίσιο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού έγινε σημαντική προσπάθεια Να συσταθούν σχολεία Nα γραφτούν βιβλία Nα εισαχθούν οι θετικές επιστήμες Nα καταπολεμηθεί ο

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Διάλεξη 2 η. Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Νομικής ΑΠΘ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Διάλεξη 2 η. Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Νομικής ΑΠΘ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διάλεξη 2 η Κυριάκος Κυριαζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής ΑΠΘ Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative

Διαβάστε περισσότερα

Η μετεξέλιξη του Ρωμαϊκού κράτους (4 ος -5 ος αι. μ.χ)

Η μετεξέλιξη του Ρωμαϊκού κράτους (4 ος -5 ος αι. μ.χ) Η μετεξέλιξη του Ρωμαϊκού κράτους (4 ος -5 ος αι. μ.χ) 1.1 Ο Διοκλητιανός και η αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας Επιμέλεια, Δ. Πετρουγάκη, Φιλόλογος Οι διοικητικές αλλαγές Ο Διοκλητιανός (284 μ.χ.) επεδίωξε

Διαβάστε περισσότερα

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - I ΡΥΣΗ ΚΑΙ ΕΞEΛΙΞΗ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚHΣ EΝΩΣΗΣ

Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - I ΡΥΣΗ ΚΑΙ ΕΞEΛΙΞΗ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚHΣ EΝΩΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΓ Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - I ΡΥΣΗ ΚΑΙ ΕΞEΛΙΞΗ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚHΣ EΝΩΣΗΣ ΩΣ ΤΟ 1941 100 Α. ΚΛΕΙΣΤΕΣ Ή ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ (ενδεικτικά παραδείγµατα) Ερωτήσεις διαζευκτικής απάντησης ή του τύπου

Διαβάστε περισσότερα

ΗΕΠΟΧΗΤΗΣΑΚΜΗΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ ΩΣ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ 843-1054

ΗΕΠΟΧΗΤΗΣΑΚΜΗΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ ΩΣ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ 843-1054 ΗΕΠΟΧΗΤΗΣΑΚΜΗΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ ΩΣ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ 843-1054 Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ ΩΣ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ 843-1054 867 886 912 913

Διαβάστε περισσότερα

ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α: Η ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 19 Ο ΑΙΩΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α: Η ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 19 Ο ΑΙΩΝΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α: Η ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 19 Ο ΑΙΩΝΑ 09/10/2016 ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ:. ΟΜΑΔΑ Α Α1.1. Να δώσετε το περιεχόμενο των ακόλουθων όρων: α. Εθνικά κινήματα β. Ιερή Συμμαχία

Διαβάστε περισσότερα

1ο Γυμνάσιο Καλαμάτας Σχ. Έτος Εξεταστέα Ύλη γραπτώς εξεταζομένων μαθημάτων. Τάξη A

1ο Γυμνάσιο Καλαμάτας Σχ. Έτος Εξεταστέα Ύλη γραπτώς εξεταζομένων μαθημάτων. Τάξη A 1ο Γυμνάσιο Καλαμάτας Σχ. Έτος 2018-19 Εξεταστέα Ύλη γραπτώς εξεταζομένων μαθημάτων Τάξη A Γλωσσική Διδασκαλία Ενότητα 1: σελ. 17-24 Ενότητα 2: σελ. 34-35 Ενότητα 3 (ολόκληρη) Ενότητα 4 (ολόκληρη) Ενότητα

Διαβάστε περισσότερα

Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα

Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα Ενότητα 5: Δημιουργία του ελληνικού εθνικισμού Σπύρος Μαρκέτος Άδειες

Διαβάστε περισσότερα

Οι βυζαντινοί μοναχοί και η Eλληνική γλώσσα στη μεσαιωνική περίοδο στο Σαλέντο

Οι βυζαντινοί μοναχοί και η Eλληνική γλώσσα στη μεσαιωνική περίοδο στο Σαλέντο Οι βυζαντινοί μοναχοί και η Eλληνική γλώσσα στη μεσαιωνική περίοδο στο Σαλέντο CATERINA MALANDUGNO Φοιτήτρια Το 741 ο Κωνσταντίνος Κοπρώνυμος ακολουθώντας τα βήματα του Λεόντος Γ ξεκίνησε μία σκληρή καταδίωξη

Διαβάστε περισσότερα

Να απαντήσετε ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΑ και στις ΔΥΟ ερωτήσεις. Κάθε ερώτηση βαθμολογείται με δύο (2) μονάδες.

Να απαντήσετε ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΑ και στις ΔΥΟ ερωτήσεις. Κάθε ερώτηση βαθμολογείται με δύο (2) μονάδες. ΓΥΜΝΑΣΙΟ EΠΙΣΚΟΠΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ 2017-2018 ΓΡΑΠΤΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΜΑΪΟΥ- ΙΟΥΝΙΟΥ 2018 ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΑΞΗ: Γ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 08/06/2018 Βαθμός: Ολογράφως:. Υπογραφή:. ΧΡΟΝΟΣ: 2 ΩΡΕΣ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ:.ΤΜΗΜΑ:

Διαβάστε περισσότερα

Νεοελληνικός Πολιτισμός

Νεοελληνικός Πολιτισμός ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ενότητα 9: Τα διλήμματα του Εξευρωπαϊσμού Γρηγόρης Πασχαλίδης, Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ Σχολή Οικονομικών και

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 3. Οι Βαλκανικοί Πόλεµοι (σελ )

Κεφάλαιο 3. Οι Βαλκανικοί Πόλεµοι (σελ ) Ιστορία ΣΤ τάξης 5 η ενότητα «Η Ελλάδα στον 20 ο αιώνα» 1 Κεφάλαιο 3 Οι Βαλκανικοί Πόλεµοι (σελ. 186 189) Οι προσδοκίες, που καλλιέργησε στους υπόδουλους χριστιανικούς λαούς το κίνηµα των Νεοτούρκων το

Διαβάστε περισσότερα

ΠΟΛΙΤΙΚΉ ΠΑΙΔΕΙΑ. Α Γενικού Λυκείου και ΕΠΑ.Λ. Καζάκου Γεωργία, ΠΕ09 Οικονομολόγος

ΠΟΛΙΤΙΚΉ ΠΑΙΔΕΙΑ. Α Γενικού Λυκείου και ΕΠΑ.Λ. Καζάκου Γεωργία, ΠΕ09 Οικονομολόγος 1 ΠΟΛΙΤΙΚΉ ΠΑΙΔΕΙΑ Α Γενικού Λυκείου και ΕΠΑ.Λ. 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Ο ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ 12.5 Ο ελληνισμός της διασποράς 12.5 Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ Ελληνισμός της διασποράς είναι το σύνολο των ατόμων που Βρίσκεται

Διαβάστε περισσότερα

Θεσμοί Εκπαίδευσης του Οικουμενικού Ελληνισμού: «Τα ιστορικά σχολεία» Μπούντα Ελένη, Σχολική Σύμβουλος

Θεσμοί Εκπαίδευσης του Οικουμενικού Ελληνισμού: «Τα ιστορικά σχολεία» Μπούντα Ελένη, Σχολική Σύμβουλος Θεσμοί Εκπαίδευσης του Οικουμενικού Ελληνισμού: «Τα ιστορικά σχολεία» Μπούντα Ελένη, Σχολική Σύμβουλος Στην κατηγορία των ιστορικών σχολείων συγκαταλέγονται όλα εκείνα τα εκπαιδευτήρια τα οποία έχουν διανύσει

Διαβάστε περισσότερα

Η Φιλική Εταιρεία και η κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης στις Ηγεμονίες. 7ο Γυμνάσιο Καβάλας Θεοδωράκογλου Χαριτωμένη

Η Φιλική Εταιρεία και η κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης στις Ηγεμονίες. 7ο Γυμνάσιο Καβάλας Θεοδωράκογλου Χαριτωμένη Η Φιλική Εταιρεία και η κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης στις Ηγεμονίες Η Φιλική Εταιρεία Ήταν μυστική οργάνωση. Ιδρύθηκε στην Οδησσό της Ρωσίας, το 1814. Σκοπός της ήταν η ανεξαρτησία των Ελλήνων. Πρωτεργάτες

Διαβάστε περισσότερα

Η κρίση της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων Η ιταλική και γερμανική ενοποίηση. Φύλλο Εργασίας

Η κρίση της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων Η ιταλική και γερμανική ενοποίηση. Φύλλο Εργασίας Η κρίση της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων Η ιταλική και γερμανική ενοποίηση Φύλλο Εργασίας 1. Αφού συμβουλευτείτε τη σελίδα 44 του βιβλίου σας καθώς και το χάρτη που παρατίθεται, να συμπληρώσετε την πιο

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ: 323 Π.Χ. 324 Μ.Χ.

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ: 323 Π.Χ. 324 Μ.Χ. ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ: 323 Π.Χ. 324 Μ.Χ. Α.ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΑ ΒΑΣΙΛΕΙΑ Β. ΑΠΟΤΗΡΩΜΗΣΤΟΒΥΖΑΝΤΙΟ 1 Τα ελληνιστικά βασίλεια Ελληνιστικός : από το ρήµα ελληνίζω, δηλ. µιµούµαι τους Έλληνες Ήταν τα βασίλεια

Διαβάστε περισσότερα

ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ

ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ http://hallofpeople.com/gr/bio/aquinas.php ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ Ο μεγαλύτερος και σπουδαιότερος φιλόσοφος του δευτέρου μισού του Μεσαίωνα ήταν ο Θωμάς ο Ακινάτης, που έζησε από το 1225 ως το 1274. Υπήρξε ο σημαντικότερος

Διαβάστε περισσότερα

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΕΡΓΑΣΙΑ 3η ΕΛΠ 11 Διδάσκων Kυριακίδου Μαρία ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 15 ΜΑΡΤΙΟΥ 2011 Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΚΑΛΑΜΑΡΑ ΕΛΙΣΑΒΕΤ Α.Μ.67630 1 Περιεχόμενα ΕΡΓΑΣΙΑ 3η ΕΛΠ 11...1 Διδάσκων Kυριακίδου Μαρία...1 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Διαβάστε περισσότερα

Η εποχή του Ναπολέοντα ( ) και το Συνέδριο της Βιέννης (1815)

Η εποχή του Ναπολέοντα ( ) και το Συνέδριο της Βιέννης (1815) Η εποχή του Ναπολέοντα (1799 1815) και το Συνέδριο της Βιέννης (1815) 1799 1804: Πρώτος Ύπατος «ένας ισχυρός λαϊκός ηγέτης που δεν ήταν βασιλιάς» Ο Ναπολέων «σώζει» το Διευθυντήριο Μάρτιος 1797: οι πρώτες

Διαβάστε περισσότερα

Φιλική Εταιρεία. Τόπος Ίδρυσης Χρόνος Ίδρυσης Ιδρυτικά. Οδησσός. 14 Σεπτεµβρίου 1814. Νικόλαος Σκουφάς Αθανάσιος Τσακάλωφ Εµµανουήλ Ξάνθος

Φιλική Εταιρεία. Τόπος Ίδρυσης Χρόνος Ίδρυσης Ιδρυτικά. Οδησσός. 14 Σεπτεµβρίου 1814. Νικόλαος Σκουφάς Αθανάσιος Τσακάλωφ Εµµανουήλ Ξάνθος Φιλική Εταιρεία Τόπος Ίδρυσης Χρόνος Ίδρυσης Ιδρυτικά µέλη Οδησσός 14 Σεπτεµβρίου 1814 Νικόλαος Σκουφάς Αθανάσιος Τσακάλωφ Εµµανουήλ Ξάνθος Σφραγίδα οργάνου Σφραγίδα της Μυστικής Αρχής Σφραγίδες Ελευθερίας,

Διαβάστε περισσότερα

κατεύθυνση της εξάλειψης εθνοκεντρικών και άλλων αρνητικών στοιχείων που υπάρχουν στην ελληνική εκπαίδευση έτσι ώστε η εκπαίδευση να λαμβάνει υπόψη

κατεύθυνση της εξάλειψης εθνοκεντρικών και άλλων αρνητικών στοιχείων που υπάρχουν στην ελληνική εκπαίδευση έτσι ώστε η εκπαίδευση να λαμβάνει υπόψη ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είναι γνωστό ότι, παραδοσιακά, όπως άλλα εκπαιδευτικά συστήματα έτσι και το ελληνικό στόχευαν στην καλλιέργεια και ενδυνάμωση της εθνοπολιτιστικής ταυτότητας. Αυτό κρίνεται θετικό, στο βαθμό που

Διαβάστε περισσότερα

Α.Π.Θ. Α.Π.Θ. Διά Βίου Μάθησης. Μάθησης. Ποίηση και Θέατρο Αρχαία Ελλάδα

Α.Π.Θ. Α.Π.Θ. Διά Βίου Μάθησης. Μάθησης. Ποίηση και Θέατρο Αρχαία Ελλάδα Α.Π.Θ. Α.Π.Θ. Πρόγραµµα Πρόγραµµα Διά Βίου Μάθησης Μάθησης Ποίηση και Θέατρο στην Ποίηση και Θέατρο στην Αρχαία Ελλάδα Αρχαία Ελλάδα + Στόχος του προγράμματος Το πρόγραμμα επιμόρφωσης Ποίηση και Θέατρο

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΩΝ ΕΘΝΙΚΩΝ ΙΔΕΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΩΝ ΕΘΝΙΚΩΝ ΙΔΕΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία 35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΩΝ ΕΘΝΙΚΩΝ ΙΔΕΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Οι μεταβολές που έγιναν στους κόλπους του

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΓΡΑΠΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΩΣ ΜΕΣΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΜΗ ΒΙΑΣ ΤΩΝ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΚΑΙ ΓΗΓΕΝΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΓΡΑΠΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΩΣ ΜΕΣΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΜΗ ΒΙΑΣ ΤΩΝ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΚΑΙ ΓΗΓΕΝΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΓΡΑΠΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΩΣ ΜΕΣΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΜΗ ΒΙΑΣ ΤΩΝ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΚΑΙ ΓΗΓΕΝΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Νικόλαος Χ. Μπέκας Greek classroom of Masterστην "Κοινωνική Παιδαγωγική και μάχη ενάντια στη νεανική

Διαβάστε περισσότερα

Διαφωτισμός και Επανάσταση. 3 ο μάθημα

Διαφωτισμός και Επανάσταση. 3 ο μάθημα Διαφωτισμός και Επανάσταση 3 ο μάθημα 24.10.2018 Διαφωτισμός Τι πρεσβεύουν οι Διαφωτιστές; 1. τον ορθολογισμό και την πίστη στην πρόοδο, 2. αλλαγές σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης δράσης (στους πολιτικοκοινωνικούς

Διαβάστε περισσότερα

Ένοπλη αντιπαράθεση στις αρχές του 20ου αιώνα που διήρκεσε περίπου 4 χρόνια ( ) Ξεκίνησε από την περιοχή της Καστοριάς και περί το τέλος του

Ένοπλη αντιπαράθεση στις αρχές του 20ου αιώνα που διήρκεσε περίπου 4 χρόνια ( ) Ξεκίνησε από την περιοχή της Καστοριάς και περί το τέλος του Ένοπλη αντιπαράθεση στις αρχές του 20ου αιώνα που διήρκεσε περίπου 4 χρόνια (1904-1908) Ξεκίνησε από την περιοχή της Καστοριάς και περί το τέλος του είχε επεκταθεί σε όλη τη σημερινή Μακεδονία μέχρι και

Διαβάστε περισσότερα

Ιστορία της Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα: Το παράδειγμα των Φιλοσοφικών Σχολών

Ιστορία της Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα: Το παράδειγμα των Φιλοσοφικών Σχολών ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ιστορία της Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα: Το παράδειγμα των Φιλοσοφικών Σχολών Ενότητα: Φοιτητές και φοιτήτριες Βασίλειος Φούκας

Διαβάστε περισσότερα

Βηθλεέμ Ιστορικές και θρησκευτικές αξιώσεις

Βηθλεέμ Ιστορικές και θρησκευτικές αξιώσεις 26/12/2018 Βηθλεέμ Ιστορικές και θρησκευτικές αξιώσεις / Επικαιρότητα Η πόλη της Βηθλεέμ είναι ένας προορισμός μεγάλου ενδιαφέροντος όχι μόνο θρησκευτικού αλλά και ιστορικού. ΘΕΜΑ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ

Διαβάστε περισσότερα

Ανάβρυτα Συντελεστές: Αγγελάκης Άγγελος Αδαμάκης Παύλος Τσαντά Ιωάννα Σωτηροπούλου Κωνσταντίνα

Ανάβρυτα Συντελεστές: Αγγελάκης Άγγελος Αδαμάκης Παύλος Τσαντά Ιωάννα Σωτηροπούλου Κωνσταντίνα Ανάβρυτα 2015 2016 Συντελεστές: Αγγελάκης Άγγελος Αδαμάκης Παύλος Τσαντά Ιωάννα Σωτηροπούλου Κωνσταντίνα Γεωργική Οικονομία Τα πρώτα βήματα στην γεωργική οικονομία γίνονται κατά την Μυκηναϊκήεποχή. Τηνεποχήαυτή:

Διαβάστε περισσότερα

ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΤΑΞΗ / ΤΜΗΜΑ : Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΠΕΡΙΟΔΟΥ : ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2015 ΟΜΑΔΑ Α

ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΤΑΞΗ / ΤΜΗΜΑ : Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΠΕΡΙΟΔΟΥ : ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2015 ΟΜΑΔΑ Α 1 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΤΑΞΗ / ΤΜΗΜΑ : Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΠΕΡΙΟΔΟΥ : ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2015 ΘΕΜΑ Α1 : ΟΜΑΔΑ Α Α.1.1 Να δώσετε το περιεχόμενο του ακόλουθου όρου: α. Εθνικές γαίες Α.1.2 Να

Διαβάστε περισσότερα

Γιώργος Πολίτης: «Τα καταφέραμε σε πιο δύσκολες εποχές, θα τα καταφέρουμε και τώρα»

Γιώργος Πολίτης: «Τα καταφέραμε σε πιο δύσκολες εποχές, θα τα καταφέρουμε και τώρα» Ο συγγραφέας στο νέο του βιβλίο παρουσιάζει μια ορθολογική θέαση της κρίσης Γιώργος Πολίτης: «Τα καταφέραμε σε πιο δύσκολες εποχές, θα τα καταφέρουμε και τώρα» 23 Jan 201611.00 ΜΕΓΕΝΘΥΝΣΗ Συνέντευξη στη

Διαβάστε περισσότερα