ΤΟ Α ΥΝΑΤΟΝ ΗΜΙΟΥΡΓΕΊ ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΗΜΟΣΙΑΣ ΣΦΑΙΡΑΣ. Σωτήρης Μανωλόπουλος

Transcript

1 ΤΟ Α ΥΝΑΤΟΝ ΗΜΙΟΥΡΓΕΊ ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΗΜΟΣΙΑΣ ΣΦΑΙΡΑΣ Σωτήρης Μανωλόπουλος It almost looks as if analysis were the third of those impossible professions in which one can be sure only of unsatisfying results. The other two, as has long been agreed, are the bringing-up of children and the government of nations. 1 S. Freud Πώς κάνουµε τη µετάβαση από τη θεωρία στην πρακτική της κοινωνικής ζωής; Η ικανότητα δοκιµής και υλοποίησης στην πράξη των δυνατοτήτων της σκέψης σηµαίνει ότι υπάρχει ένα υποκείµενο που διανύει µια απόσταση, κάνει µια πορεία, υπερβαίνει εµπόδια και φτάνει σε ένα τέρµα. Εκεί τον περιµένει µια ανταµοιβή που συχνά είναι απλώς το ότι διένυσε την απόσταση, περπάτησε τον δρόµο, έκανε το ταξίδι. Αυτή η πορεία συνεπάγεται τη δηµιουργία ενός κοινού χώρου έµπρακτου λόγου και δράσης και τη συγγραφή µιας ιστορίας συλλογικής που την αφηγείται (Arendt, 1958). Χωρίς το πλαίσιο ενός κοινού χώρου και µιας συλλογικής αφήγησης δεν υπάρχει δυνατότητα έµπρακτου λόγου και δράσης. Πώς δοµούνται τα όρια αυτού του πλαισίου; Η δηµιουργία της δηµόσιας σφαίρας βασίζεται στην ικανότητα του ατόµου να εκπέµπει, µε λόγο και µε πράξεις, ιδιωτικά µηνύµατα στους άλλους, ικανά να προσληφθούν και να ερµηνευθούν. Στα µηνύµατα αυτά εµπεριέχονται επαρκείς σχέσεις σηµασίας. Με αυτά εξάγουµε νοήµατα από τις επαναλήψεις. Καθηµερινά πραγµατοποιούµε καταστάσεις, σκηνές επαναλήψεων που µπορούν να ερµηνευθούν µε φαντασιώσεις των οποίων γινόµαστε υποκείµενα, δηλαδή αναλαµβάνουµε την ευθύνη τους, δεσµευόµαστε µε προϋποθέσεις και αναφορές, το πλέγµα των οποίων καλούµε κοινωνική κατάσταση. Πού βρίσκουµε τον εαυτό µας εντός της κοινωνικής κατάστασης; 1 Freud, S. (1937). Analysis terminable and interminable. International Journal of Psychoanalysis, 18: :

2 εν πιστεύουµε όπως ο Πλάτων (Μένων) ότι υπάρχει από τη µία µεριά η αντικειµενική γνώση και από την άλλη η υποκειµενική γνώµη. Πιστεύουµε ότι υπάρχει η υποκειµενική ιδιοποίηση της απόκρισης των άλλων: ο ψυχικός χώρος. Έχουµε συναίσθηση (apperception) σηµαίνει ότι παίρνουµε τις αντιλήψεις των άλλων µε βάση το νόηµα που έχουν για µας, όχι φωτογραφικά. Τα µηνύµατα χρειάζονται ένα ψυχικό σύµπαν για να υπάρξει η αλήθεια, ένα νόηµα, πεπερασµένο, µια αφήγηση µε αρχή και τέλος. Το παράδοξο και το αδύνατον ενός παραδόξου σηµαδεύει τα θεµέλια της ύπαρξής µας: στην αρχή είµαστε ο κόσµος αυτή είναι η αρχή µας αλλά ο τρίτος εµπεριέχεται εξαρχής. εν πιστεύουµε ότι υπάρχει η απόλυτη αλήθεια, µια τελική πραγµατικότητα. Τη φύση, το πράγµα, του κόσµου ποτέ δεν θα τα γνωρίσουµε πλήρως. Μπορούµε όµως να σκεφθούµε τη θέση µας µέσα στον κόσµο. Ο κόσµος είναι των άλλων. Στη θέση του άλλου ερχόµαστε για να βρούµε τον εαυτό µας. Ερχόµαστε στον κόσµο µε µια πρόθεση: να µας ακούσει κάποιος, να νοηµατοδοτήσει τη χειρονοµία µας, να της δώσει αξία επικοινωνίας. Αυτή είναι η πρώτη δηµόσια δήλωση. Η απόκριση της µητέρας εισάγει το µωρό στην ηθική µιας τάξης, µιας κοινωνικής κατάστασης, του πολιτικού ζώου. Αυτή είναι η αρχή της δηµόσιας σφαίρας. Η έννοια του δηµοσίου δεν είναι δεδοµένη, είναι κατάκτηση της ανάπτυξης, όπως και η έννοια του παρελθόντος (ιστορίας). Η δηµόσια σφαίρα τίθεται πάντα σε κίνδυνο από την καταστροφικότητα που δρα υπογείως, κάτω από τα αµυντικά φράγµατα τα οποία τη συγκρατούν για να υπάρχει η κοινωνική κατάσταση. Η µητέρα ονειροπολεί για το µωρό µε ένα απαρτιωµένο υπερεγώ που θέτει το όριο, τα εµπόδια, ανάµεσά τους. Ο πατέρας είναι εκεί εξαρχής. Η θέση του τρίτου στον δεσµό του ζεύγους δίνει νόηµα στον χωρισµό µε τη µητέρα και την απόσταση που διανύει το βρέφος για να βρει τον τόπο να σταθεί έξω από την ένωσή τους για να ποιήσει τον εαυτό και τον κόσµο. Κάτω από τα σκεπάσµατα δηµιουργείται η υποδοµή της επιθυµίας, ο αυτοερωτισµός, η ψευδαίσθηση της ικανοποίησης, η αναπαράσταση, η φαντασίωση, η αυταπάτη, το άχρονο. Το δύσκολο είναι το κενό της µετάβασης από τον έναν κόσµο στον άλλο. Τα µεταβατικά φαινόµενα γεφυρώνουν την ψευδαίσθηση µε την πραγµατοποίηση. Εν αναµονή της πραγµατοποίησης της επιθυµίας κάνουµε δοκιµές και λάθη, πολιτική, 2

3 για να µεταλλάξουµε την πραγµατικότητα, αλλιώς γίνεται αφόρητη, τραυµατική. Πολιτική είναι αυτό που κάνουµε εντός ενός πλαισίου του δυνατού. Εντοπίζοντας τα ίχνη µας σε µια πλοκή νοήµατος, θέτουµε τον εαυτό µέσα στον κόσµο. Εντοπίζω κάτι µέσα µου σηµαίνει ότι του δίνω ένα νόηµα. Εντοπίζω ένα νόηµα σε µια ιστορία σηµαίνει ότι εντοπίζω τον εαυτό µου µέσα σε ένα νόηµα, σε µια ιστορία µε πλοκή. Έχω την αίσθηση του εαυτού µου τη στιγµή που επιστρέφω εντός µου µαζί µε την απόκριση του άλλου. Αυτή η επιστροφή εντός πραγµατοποιεί τον ψυχικό χώρο. Έτσι πραγµατοποιείται και ο δηµόσιος χώρος: στις συναντήσεις µε τους ξένους στους οποίους κάνουµε µια αποτελεσµατική παρουσίαση βρίσκουµε τα ίχνη του εαυτού µας. Όταν οµολογώ τις επιθυµίες µου µε λέξεις, τις κοινοποιώ στο συνειδητό, τις απευθύνω ως υποκείµενο στους άλλους, τις δηµοσιοποιώ, ενέχοµαι, αναλαµβάνω την ευθύνη τους. ιαφορετικά, αποξενώνοµαι, δεν γίνοµαι το υποκείµενο των φαντασιώσεων που ερµηνεύουν αυτό που συνέβη, δεν αναλαµβάνω την ευθύνη του κόσµου, της ιστορίας. Στην κλινική πράξη αλλά και στην καθηµερινή µας ζωή βλέπουµε νέους στους οποίους δεν µπορούµε να αποδώσουµε µια κοινωνική κατάσταση. εν διακρίνουν το δηµόσιο από το ιδιωτικό. Αθροίζονται σε «αραιά διαλύµατα», σε παρέες ανωνυµίας. εν κατατάσσονται σε οµάδες που επιτελούν ένα έργο. Παίρνουν ξαφνικά τη µορφή του µοναχικού λύκου που έρχεται από το πουθενά. Κάνουν µια τροµοκρατική ή γελοία πράξη και µετά ξαναχάνονται σε παρέες «αδελφών». Πρόκειται για νέους των οποίων έχει αποδιοργανωθεί η δηµιουργικότητα, αυτή η µυστηριώδης ψυχική δραστηριότητα όπου από την εποχή του παιδιού ο ποιητής µέσα µας δηµιουργεί τον κόσµο από την αρχή. Για τον Eliot: «Το τέλος της εξερεύνησης θα είναι να φτάσουµε στην αρχή, σαν να είµαστε εκεί για πρώτη φορά». Ποια είναι η αρχή; Οι νέοι στους οποίους αναφέροµαι δεν παίρνουν πρωτοβουλίες, δεν έχουν δεσµούς καταγωγής, ρίζες, πρωτοτυπία. εν έχουν δυνατότητες. Έχουν στέκια αλλά όχι τόπο να σταθούν. Τους συναντούµε στις ζωές των άλλων όπου έρχονται να επαναλάβουν µνήµες που δεν θυµούνται, να τις κάνουν παρελθόν, να τους δώσουν νόηµα, να αποκτήσουν ιστορία. εν αναγνωρίζουν το πέρασµα του χρόνου. εν επιδιώκουν την ικανοποίηση αλλά την ηρεµία, αισθάνονται την ένταση της επιθυµίας σαν τα βρέφη την πείνα, ως απειλή θανάτου. Θανατώνουν την ετερότητα του αντικειµένου, τους δεσµούς επιθυµίας. 3

4 Υποθέτουµε ότι χρησιµοποιούν τις αδυνατότητές τους ως αµυντικά φράγµατα, παραπετάσµατα, όρια που οργανώνουν τον ψυχικό και τον κοινωνικό τους χώρο. Με τις αδυνατότητές τους επαναλαµβάνουν τα αρνητικά τραύµατα, καταστάσεις όπου η µητέρα δεν αποκρίθηκε µε έναν ειδικό για τη φάση της ανάπτυξης τρόπο που θα παρήγαγε µια ψυχική δυνατότητα. Αν αφαιρέσουµε όµως τα παραπετάσµατα µε απαρτίωση του εγώ, τότε αναβιώνει η αγωνία του αφανισµού, ο φόβος της κατάρρευσης. Στο αριστούργηµα Μπάρτλµπυ, ο γραφέας (Bartleby the Scrivener) ο Herman Melville (2011) πραγµατεύεται την απόρριψη της επιθυµίας. Ένας νέος άνδρας προσλαµβάνεται σε ένα γραφείο της Wall Street ως γραφέας νοµικών εγγράφων. Το αφεντικό τον βάζει να εργάζεται µέσα στο ίδιο γραφείο µε αυτόν, σε µια γωνιά χωρισµένη µε ένα παραβάν. Το αφεντικό του µια µέρα τον φωνάζει να βγει από το παραβάν και να πάει κοντά του να αντιπαραβάλουν ένα κείµενο. Ο Μπάρτλµπυ απαντά: «Θα προτιµούσα όχι» και δεν πάει. Και αρχίζει να ζει σε απόγνωση, σε περίκλειστους χώρους του γραφείου, πίσω από το παραβάν, καταφύγιο (αµυντικών αναχωµάτων, καταστολών, διχοτοµήσεων κτλ.), εµπρός σε έναν τυφλό τοίχο, στην ερηµιά. Ρεµβάζει ακίνητος. Κάθε φορά που του ζητείται κάτι, λέει: «Θα προτιµούσα όχι». Κάθε φορά οι πάντες γύρω του σαστίζουν. Ο Deleuze (1993) παρατηρεί: Η διατύπωση του «Θα προτιµούσα όχι» δεν ήταν ούτε άρνηση ούτε κατάφαση. Θέτει την αδυνατότητά του Είναι ένας άνθρωπος χωρίς αναφορά, χωρίς κτήσεις, χωρίς ιδιότητες, χωρίς παρελθόν, χωρίς µέλλον, στιγµιαίος. Στο τέλος προσάγεται βιαίως στους Τάφους, στις δηµόσιες φυλακές της Νέας Υόρκης, όπου ο φύλακας τον κατατάσσει στην κατηγορία των παραχαρακτών. Εκεί ζει «µε αέρα», µαζί µε το φυλακισµένο χορτάρι των αυλών της φυλακής. Σε λίγο πεθαίνει. Και ο Melville αποκαλύπτει ότι στην προηγούµενη εργασία του ως κατώτερος υπάλληλος στην Υπηρεσία Ανεπίδοτων Επιστολών στην Ουάσινγκτον ο ήρωάς του είχε καταρρεύσει. «Ανεπίδοτη επιστολή! Σαν να λέµε νεκρό γράµµα. εν θυµίζει νεκρό άνθρωπο; ιότι κάθε χρόνο τις καίνε, κάρα ολόκληρες από αυτές. Για τις εντολές της ζωής, τούτα τα γράµµατα σπεύδουν στον θάνατο». εν θα είχαµε επιθυµία αν δεν υπήρχε η εντολή που την απαγορεύει, της δίνει ζωή, µας ξυπνά στη ζωή, µας οδηγεί στον θάνατο. 4

5 Η εντολή στον Μπάρτλµπυ να βγει από το παραβάν για να πάει να αντιπαραβάλει τα κείµενα που έχουν αντιγραφεί αντίκειται στην ίδια τη φύση του γραφέα, ο οποίος έχει οργανώσει τον κόσµο µέσα του και έξω θυσιάζοντας την ψυχική του δηµιουργικότητα, την πρωτοβουλία, την πρωτοτυπία, την επιθυµία του για ζωή. Ο γραφέας έχει βασίσει την οργάνωση του κόσµου του στη µίµηση, στην παπαγαλία. Στις συναντήσεις και στις ανταλλαγές µε τους άλλους που είναι αδύνατες. Στις µη συνεργασίες, στις µη επιθυµίες, στη µη ευθύνη. Στην αδυνατότητα εσωτερικεύσεων. Στην αδυνατότητα δηµιουργίας νοηµάτων. Ένα µέρος µόνο των ιχνών της εµπειρίας µας µετασχηµατίζεται σε αναπαραστάσεις, φαντασιώσεις και νοήµατα που την ερµηνεύουν. Το µεγαλύτερο µέρος µένει σε ανεπεξέργαστες (αισθητηριακές, κινητικές, αντιληπτικές) µορφές. Αυτά τα ίχνη κατατίθενται πρώτα στη µητέρα, κατόπιν στην οικογένεια και µετά στην κοινότητα που ζούµε µε τους άλλους. Αυτά απορροφώνται από τη µητέρα, ή από τα πλαίσια-θεσµούς, και έτσι δηµιουργείται χώρος ελευθερίας για τις ψυχικές κινήσεις ώστε να αναλάβουν το δηµιουργικό τους έργο. Μια µητέρα «κρατά» (holding) το βρέφος της όταν απορροφά τα αµεταβόλιστα ίχνη της εµπειρίας που δεν µπορεί ακόµα να κατανοήσει. Του λέει πως δεν χρειάζεται να ανησυχεί για την παρούσα πολιτική βία, για την οικονοµική κατάρρευση, για την αντικειµενική πραγµατικότητα, µπορεί να συνεχίσει να ζει µέσα στο άχρονο του δυναµικού ασυνειδήτου, µέσα στην αυταπάτη. Του εγχέει την πραγµατικότητα σε δόσεις. Με ανάλογο τρόπο και τα πλαίσια απορροφούν τα ψυχωτικά µας άγχη ώστε η δηµιουργικότητά µας να συνεχίζει να µετασχηµατίζει την πραγµατικότητα. Τα πλαίσια πρέπει να είναι αξιόπιστα και έγκυρα. εν µπορούµε να ζήσουµε χωρίς κράτος. Αν είναι αξιόπιστο, τότε το αγαπάµε µε την ίδια αµφιθυµία που αγαπά ένα παιδί την µητέρα του. Αυτά τα ανεπεξέργαστα ίχνη µπορούµε να τα ονοµάσουµε ψυχωτικά, αµεταβόλιστα, τραυµατικά, βήτα στοιχεία. Σηµαίνουν απλά µνηµονικά ίχνη που εµφανίζονται σε επαναλήψεις πέραν του νοήµατος. Αυτές είναι οι αδυνατότητές µας. Από αυτά που είναι αδύνατον να γίνουν δηµιουργούνται τα πλαίσια του τι είναι δυνατόν και τι όχι. Τα πλαίσια είναι άλλοτε δηµοκρατικά, αινιγµατικά και άλλοτε είναι απλώς ένας θηριώδης, τύραννος πατέρας. Τα δηµοκρατικά πλαίσια δείχνουν σεβασµό στον ναρκισσισµό, στον ψυχικό χώρο, στην υποκειµενική ιδιοποίηση του άλλου. Όµως κατά καιρούς τραβούν το 5

6 παραβάν που οργανώνει εισάγοντας µια καταστροφική αλλαγή (Bion, 1962 Bleger, 1967 Winnicott, 1971). Αν η µητέρα δεν εσωτερικεύει τις προβολές του, το βρέφος δεν εσωτερικεύει την ικανότητα να εσωτερικεύει, δεν αποκτά δέρµα ανταλλαγών µε τον κόσµο (Bick, 1968). Οι νέοι που οχυρώνονται εναντίον των ανταλλαγών µε άλλους, επινοούν ατέλειωτα νοήµατα, παρηγορώντας εαυτούς ότι γνωρίζουν, χωρίς να φτάνουν πουθενά. Οι µύθοι, ή τα τραγικά ρήγµατα π.χ. ο «ενταφιασµός» της Αντιγόνης στην υπόγεια φυλακή, επιδέχονται ατέλειωτες ερµηνείες. Στο όνειρο υπάρχει ένα ανεξάντλητο σηµείο όπου το κουβάρι έχει άπειρα νήµατα. Αυτός ο οµφαλός του ονείρου εκτείνεται βαθιά στο άγνωστο (Freud, 1900). Συνιστά το όριο, το actual, το Πράγµα της επανάληψης, πέρα από το νόηµα, το Αυτό (Scarfone, 2011). Τα µύχια της ύπαρξής µας θεµελιώνονται πάνω σε βαθιές αδυνατότητες, σε ανεπεξέργαστες µη αναπαραστηµένες εµπειρίες που κατατίθενται και δηµιουργούν τα όρια των πλαισίων (του εγώ, της οικογένειας, της κοινότητας). εν συναρτώνται µε συµπαγή θεµέλια, ασφάλεια και στερεότητα της ύπαρξης αλλά µε διαδικασίες υποκειµενικής ιδιοποίησης, αίσθηµα ασφαλούς εαυτού, και τρόπους στερέωσης των συνδέσεων και ισορροπίας των ψυχικών κινήσεων. Στο περιθώριο του οιδιποδείου, σε επαναλήψεις πέραν του νοήµατος, περιµένουν ορισµένοι νέοι να περάσει ο καιρός, συζητούν αδιάκοπα, δίνουν νοήµατα συνεχώς για να έχει η ύπαρξή τους συνέχεια. Αντιστέκονται στο να βγουν έξω στον πρακτικό βίο, να εµφανισθούν δηµοσίως µε έµπρακτο λόγο. Ή βγαίνουν έξω µε µια βία χωρίς λόγο ή µε µια γελοία πράξη, που αναµοχλεύει την αγωνία για την ασάφεια της ύπαρξης. Το actual της βίας κάνει πειστική την ύπαρξη. Ο Melville, ο µυθιστοριογράφος, µιλά σαν τον προφήτη, από τον οµφαλό της γης, αµφίσηµα, για τα µύχια της ψυχής, εκεί που η ύπαρξη είναι εξ ορισµού ασαφής, αµφίσηµη και απροσδιόριστη. Εκεί θα βρούµε τη µητρική σαγήνη που ξύπνησε τη ζωή (Laplanche, 1992). Η µετάδοση των ασυνείδητων φαντασιώσεων της µητέρας οργανώθηκε από το πατρικό «σπέρµα», την πατρική αρχή (origin). Σε αυτή την αρχή θα βρούµε τον πατέρα ως έναν αυθαίρετο τύραννο, ή λαµπερό σωτήρα, αλλά ως µια υπόθεση για ένα αίνιγµα. Τα αινίγµατα µας τα έθεσε η µητέρα µε τα µηνύµατά της. Για να τα εξηγήσουµε, αρχίζουµε το ψυχικό µας έργο. 6

7 Ο Καστοριάδης (2013) µας εξηγεί πώς η αρχή, το σπέρµα, της δηµοκρατίας, της ιστορίας και της τραγωδίας εµφανίσθηκε µε µετάλλαξη στην Αθήνα ως εγγύηση της ύπαρξης από την αυθαιρεσία. Αυτή η αρχή µάς ζητά να πάρουµε ξεκάθαρες θέσεις δηµοσίως ενώπιον διληµµάτων. Ελευθερώνει την έκφραση και τη δράση. Ο Melville µας καταδικάζει σε «µια τραγική αδυνατότητα να επινοήσουµε κάθε είδους εξηγητική υπόθεση ή ερµηνεία» (Diena, 2009). Υποθέτουµε ότι σε αυτή την τραγική αδυνατότητα να δηµιουργήσουµε νόηµα θεµελιώνονται τα πλαίσιά µας. Ο Borges διάβασε στην ιστορία αυτή «ένα βιβλίο θλιβερό και αληθινό που µας δείχνει την ουσιώδη αλυσιτέλεια η οποία αποτελεί µία από τις καθηµερινές ειρωνείες του σύµπαντος» (Melville, 2011). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Arendt, H. (1986 [1958]). Η ανθρώπινη κατάσταση. Μετάφραση Στ. Ροζάνης και Γ. Λυκιαρδόπουλος. Αθήνα: Γνώση. Bick, E. (1968). The experience of the skin in early object relations. International Journal of Psychoanalysis, 49: Bion, W.R. (1962). Learning from experience. London: Tavistock. Bleger, J. (1967). Psycho-analysis of the psycho-analytic frame. International Journal of Psychoanalysis, 48, Deleuze G. (2011 [1993]). Μπάρτλµπυ ή η φόρµουλα. Στο Melville, H. (2011). Μπάρτλµπυ, ο γραφέας. Μια ιστορία της Ουώλλ Στρητ. Μετάφραση Α. ηµητριάδου. Αθήνα: Άγρα. Diena, S. (2009). The skin house: A psychoanalytic reading of 3-iron. International Journal of Psychoanalysis, 90: Freud, S. (1900). The interpretation of dreams. S.E., 5. Καστοριάδης, Κ. (2011). Η ελληνική ιδιαιτερότητα: Θουκυδίδης, η ισχύς και το δίκαιο. Τόµος Γ : Σεµινάρια Μετάφραση Ζ. Καστοριάδη, επιµέλεια Θ. Σκάσσης. Αθήνα: Κριτική. 7

8 Laplanche, J. (1992). Seduction, translation, drives. A dossier edited by John Fletcher & Martin Stanton. Translated by Martin Stanton. London: Psychoanalytic Forum, Institute of Contemporary Arts London. Melville, H. (2011 [1853]). Μπάρτλµπυ, ο γραφέας. Μια ιστορία της Ουώλλ Στρητ. Μετάφραση, Επιλογή συνοδευτικών κειµένων και Σηµείωµα Α. ηµητριάδου. Επίµετρο Gilles Deleuze (1993). Αθήνα: Άγρα. Πλάτωνος Μένων. Εισαγωγή-µετάφραση-σχόλια Β. Τατάκης και Η. Λάγιος. Αθήνα:.Ι. Ζαχαρόπουλος, χ.χ. Scarfone, D. (2011). Repetition: Between presence and meaning, Canadian Journal of Psychoanalysis, 19(1): Winnicott, D.W. (1971). Playing and Reality. London: Tavistock. Κηφισιά, 9 Ιουνίου