ΚΕΦΑΛΑΙΟ II. Η ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΤΟΥ ΛΕΟΝΤΟΣ ΣΓΟΥΡΟΥ ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ (c c. 1202/1203)

Transcript

1 23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ II Η ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΤΟΥ ΛΕΟΝΤΟΣ ΣΓΟΥΡΟΥ ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ (c c. 1202/1203) H φυσιογνωμία του Λέοντος Σγουρού και η πολυποίκιλη δράση του δεσπόζουν στις ιστορικές εξελίξεις του μεσαιωνικού Ελληνισμού κατά το μεγαλύτερο τμήμα της πραγματικά κρίσιμης πρώτης δεκαετίας του 13 ου αιώνα. Άραγε, πολέμησε τους δυτικούς εισβολείς του ελλαδικού χώρου με θαυμαστή αποφασιστικότητα, γιατί επιθυμούσε να μείνει στην ιστορία ως ο μόνος από τους τοπικούς άρχοντες του ελλαδικού χώρου που έμεινε ασυμβίβαστος ως το τέλος, ή μήπως απέβλεπε σε ίδια οφέλη, με τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου ελληνικού κρατιδίου μέσα στην καρδιά του λατινοκρατούμενου ελληνικού χώρου, μόνο και μόνο για να ικανοποιήσει αποκλειστικά τις προσωπικές του φιλοδοξίες; Η αναμφίβολα αμφιλεγόμενη αυτή προσωπικότητα (η πλέον αμφιλεγόμενη της εποχής, κατά τον Μ. Κορδώση) 1, αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης διαφόρων ιστορικών ερευνητών, που αναλύοντας διάφορες πτυχές των δραστηριοτήτων του προσπάθησαν να ξεδιαλύνουν το μυστήριο και να αποκαλύψουν τον απώτερο σκοπό των ενεργειών του. Τις ενέργειες αυτές, στο σύνολό τους, επιχειρεί να ιχνηλατήσει η παρούσα μελέτη. Ο Λέων Σγουρός ήταν μέλος της πλούσιας και ισχυρής βυζαντινής οικογένειας των Σγουρών και ο γνωστότερος από τους άρχοντες της Νότιας Ελλάδος 2. Βυζαντινός «άρχων Ναυπλίου» και δυνάστης-αυθέντης («τύραννος» κατά το Νικήτα Χωνιάτη 3 της Αργολίδας και Κορινθίας, ο Λέων Σγουρός έμελλε να δράσει ως ανεξάρτητος και αυτόνομος ηγεμόνας 4, αποτελώντας χαρακτηριστικό παράδειγμα εκπροσώπου μιας 1 Βλ. Κορδώσης 1986, σ Στο ίδιο. Για τον οίκο των Σγουρών και τα διάφορα παρακλάδια του (Σγουρόπουλος, Σγουρομάλληδες κ.ά.), βλ. το προηγούμενο κεφάλαιο (I) και το ειδικό παράρτημα στο τέλος (με τις σχετικές βιβλιογραφίες). 3 Χωνιάτης Ν., σ : «Εἰς τοσαύτας δὲ τυραννίδας διαιρεθείσης τῆς ἑσπερίας τί μὲν τῶν καλῶν οὐκ ἀπῆν, τί δὲ τῶν κακῶν οὐ παρῆν; χρημάτων ἀφαιρέσεις, τῶν θρεψαμένων ἐκτοπίσεις, σφαγαὶ καὶ φυγαί, καὶ μύρια πρὸς τούτοις ἄλλα δεινά, ὧν τὰ πλείω οἱ ἐκ Ρωμαίων ἐπετόλμων τύραννοι, μάλιστα δ' ἁπάντων ὁ Σγουρὸς Λέων». 4 Seigneur dissident (αποστάτης άρχοντας) κατά τον Oikonomidès 1976, σ. 22, «rebel magnate» (στασιαστής γαιοκτήμονας) κατά τον Τreadgold 1997, σσ. 710, 712.

2 24 «αστικής αριστοκρατίας» (aristocracie bourgeoise) 5. Αποκλήθηκε ποικίλως από παλαιότερους Έλληνες ιστορικούς «μεγαλοφεουδάρχης» και «χωροδεσπότης» 6, αλλά και «επαρχιακός άρχων» 7. Την περίοδο πριν και μετά από την πτώση του Βυζαντίου στη Δ Σταυροφορία (δηλ. μεταξύ των ετών περίπου 1200-περίπου 1208) ίδρυσε ως τοπάρχης ένα βραχύβιο «κράτος» 8, μια «αρχοντία» (Καραγιαννόπουλος) ή «αρχοντάτο» (Archontat) (Weiss) 9 ενός μικρού «κράτους» που ξεκίνησε από το Ναύπλιο («σημείο εκκίνησης» / Ausgangspunkt κατά τον Hoffmann 10 ) και, σε μικρό χρονικό διάστημα, επεκτάθηκε στις γειτονικές πόλεις του Άργους και της Κορίνθου 11. Ο R.-J. Lilie, μάλιστα, υποστηρίζει ότι ως επίκεντρο της επικρατείας του ο Ναυπλιώτης δυνάστης χρησιμοποιούσε (μετά το 1202/1203) την Κόρινθο 12. Ως απάντηση στο εύλογο ερώτημα για το τι ακριβώς μπορεί να υποδήλωνε το τίτλος/όρος «άρχων» την εποχή αυτή (και ευρύτερα στους πρώτους αιώνες της λεγόμενης υστεροβυζαντινής περιόδου: 11 ο και 12 ο ), καθώς επίσης και για το ζήτημα της πολιτικο-οικονομικής και κοινωνικής εξουσίας που ο όρος αυτός περιέκλειε, η νεότερη έρευνα έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η επαρχιακή άρχουσα τάξη δεν πρέπει να αποτελείτο μόνο από εκπροσώπους των αριστοκρατικών οικογενειών, σχετιζομένων με την Αυλή της βυζαντινής πρωτεύουσας. Θα πρέπει να περιελάμβανε επίσης ιδιοκτήτες γης (γαιούχους), οι οποίοι ενδεχομένως θα είχαν σφετεριστεί αυτοκρατορικά κτήματα, ενισχύοντας τη δική τους εξουσία όχι μόνο κατά τη διάρκεια πολεμικών κρίσεων, αλλά και σε περιόδους σχετικής ειρήνης Βλ. Ηrochová 1976, σ. 12 σημ. 41 με αναφορά στο κλασικό σύγγραμμα του Kazhdan 1974 (πρβλ. εδώ κεφ. Ι, σημ. 6). Για την άνοδο των μεγαλογαιοκτημόνων και των οίκων τους (Magnatenfamilien), καθώς και για τις διαλυτικές τάσεις (Auflösungstendenzen) που αποσύνθεσαν την ενότητα του βυζαντινού κράτους την εποχή αυτή, βλ. Koder-Hild, 68, με ειδικότερη αναφορά και στους μεγαλογαιούχους του Μορέως. 6 Λάμπρος 1908, σ Παπαρρηγόπουλος Δ 2, σ πρβλ. Κορδάτος 1959, Β, σ Short-lived state (Setton 1976, σ. 21β.- πρβλ. Γρηγορόβιος Α, σ Λαμπρυνίδης 1975, σσ. 34, Βλ. Καραγιαννόπουλος 1996, σ Weiss Hoffmann 1974, σ πρβλ. και σ. 95, με χαρακτηρισμό του τίτλου του άρχοντα ως «θέση εκκίνησης» (Ausgangsposition) για το Λέοντα Σγουρό 11 Κατά τον Cheynet, σ. 138, ο Σγουρός «cherchait à constituer un état autonome». 12 Lilie 1984, σ Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το ζήτημα της έννοιας των όρων «άρχων»-«αρχοντία»,καθώς και για την κλίμακα της απονομής τίτλων την εποχή ακμής του οίκου των Σγουρών (τέλη 12 ου -αρχές 13 ου αι.), βλ. Ilieva 1990, σ. 134 εξ. (με αναφορά σε έργα των D. Jacoby και M. Angold). Πρβλ. επιπλέον Ilieva 1991, σ. 116 εξ.- Νιαβής 1992, σσ

3 25 Γεγονός, πάντως, είναι ότι η επικράτεια του Λέοντος Σγουρού έφθασε τελικά (μέσα στην περίοδο c c. 1204) να περιλαμβάνει τη ΒΑ. Πελοπόννησο (Αργολίδα και Κορινθία), μεγάλα τμήματα της Στερεάς Ελλάδος (Μεγαρίς, Αττική, Εύβοια, Βοιωτία και Φωκίδα), καθώς και ορισμένα μέρη της Θεσσαλίας (Τέμπη, Θερμοπύλες). Το «κρατίδιο» αυτό ( Territorialstaat κατά τον J. Hoffmann 14 ), διατηρήθηκε με μικρές αυξομειώσεις από το 1200 περίπου έως τα μέσα του 1204, όταν ο φιλόδοξος τοπικός άρχοντας ήλθε τελικά αντιμέτωπος με τη λατινική προέλαση και αναγκάστηκε να υποχωρήσει στα μέρη απ όπου είχε ξεκινήσει δηλ. τη ΒΑ. Πελοπόννησο. Εκεί, κρατώντας πεισματική άμυνα στο «τριπλό του στέμμα από φρούρια», κατά τη χαρακτηριστική φράση του W. Miller 15, που απηχεί τους γνωστούς στίχους του Χρονικού του Μορέως 16, παρέμεινε ο ίδιος κλεισμένος στον Ακροκόρινθο αντιστεκόμενος στους Λατίνους εισβολείς, έως το θάνατό του, περί το 1208.Καθώς γράφτηκε πρόσφατα, «αν η εξάπλωσις του κρατιδίου του Σγουρού υπήρξε ραγδαία, το ίδιο ραγδαία υπήρξε και η συρρίκνωσίς του λόγω της φραγκικής λαίλαπος» 17. Πάντως, το σταθερό τμήμα του «κρατιδίου» αυτού του Σγουρού υπήρξε ο αρχικός του πυρήνας, δηλαδή η Αργολιδοκορινθία (ΒΑ. Πελοπόννησος), κάτι όμως που δεν εξηγεί από μόνο του την παράλειψη της περιοχής αυτής (ανάμεσα σ άλλες) στο έγγραφο διανομής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τους σταυροφόρους τον Οκτώβριο του γνωστού ως Partitio terrarum Imperii Romaniae, όπως 14 Βλ. Hoffmann 1974, passim, ιδίως σσ. 56 εξ., 95 εξ., Μiller 1923, σ πρβλ. χαρακτηρισμό του Cheetham 1981, σσ. 57, 60 ως «τρίγωνο κυριολεκτικώς άπαρτων φρουρίων» (his triangle of virtually impregnable fortresses, the rock of Nauplia, the steep citadel of Argos and the towering Acrocorinth). Βλ. και Παπαρρηγόπουλος Δ 2, σ Σφηκόπουλος, σ Χρονικόν Μορέως, στίχ : «Ὁ κάποιος μέγας ἄνθρωπος καὶ φοβερὸς στρατιώτης /Κ'εἶχε τὴν Κόρινθον ἀλλαδὴ τὸ Ἄργος καὶ τ' Ἀνάπλι /ὡς κεφαλὴ καὶ φυσικὸς αὐφθέντης τὰ ὑπερκράτει. /Ἐκ μέρους τοῦ Βασιλέως ἐκείνου τῶν Ρωμαίων, /Σγοῦρον τὸν ὠνομάζασι, οὕτως εἶχε τὸ ἐπίκλην». Το φρούριο του Ναυπλίου, για το οποίο γίνεται λόγος εδώ, είναι βέβαια η Ακροναυπλία (ύψους 85 μέτρων) και όχι το μεταγενέστερο Παλαμήδι (ύψους 215 μέτρων), όπως εσφαλμένα θεώρησε ο Λάμπρος 1908, σ Το Παλαμήδι οχυρώθηκε αργότερα, επί Βενετοκρατίας /μετά το 1540 μ.χ.: βλ. Κορδώσης 1986, σ. 124 σημ. 44 και A. Savvides, Nauplion, EI 2 7 (1993), σ α. Επίσης, σχετικά με το λάθος αυτό περί Παλαμηδίου επί Σγουρού βλ. Γκίκας 1979, σ. 71: «Πρώτα, λένε, έκανε οχυρωματικά έργα πάνω στο Παλαμήδι ο Λέων Σγουρός γύρω στο Και, σαν το 1212 κατέλαβαν οι Φράγκοι τα κάστρα της Ακροναυπλίας και του Παλαμηδιού, κάνανε με το πέρασμα των αιώνων τέλειες οχυρώσεις, που αργότερα τις συμπληρώσανε οι Μουσουλμάνοι (sc. Οθωμανοί Τούρκοι) Νapoli di Romania λέγανε τα Ανάπλι οι Βενετσάνοι». Η Ακροναυπλία οχυρώθηκε καλύτερα μετά την κατάκτησή της από το Γοδεφρείδο Α Βιλλεαρδουίνο του Πριγκηπάτου της Αχαΐας, το 1212 (βλ,. εδώ πιο κάτω, κεφ. VI), αλλά το σημερινό σωζόμενο φρούριο χρονολογείται από την εποχή του Francesco Morosini, το 1687 (βλ. λ. «Αργολίδα», ΜΣΕ).

4 26 υποστηρίχτηκε από τον Ν. Οικονομίδη ( 2000), το Αντίθετα η «παράλειψη» αυτή έλαβε χώρα μάλλον προσχεδιασμένα, αφού αρκετά εδάφη νοτίως της Θεσσαλονίκης (μεταξύ τους και η Αργολιδοκορινθία) προβλέπονταν να αποτελέσουν κτήσεις του Βονιφάτιου Μομφερρατικού μετά το α. Εξάλλου, για τους Λατίνους κατακτητές ο Λέων Σγουρός δεν ήταν παρά ένας ακόμα από τους Έλληνες τοπικούς άρχοντες που θα έπρεπε να υποταγούν. Κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεών του ο Σγουρός, ως γνήσιος εκπρόσωπος των τοπικών οικογενειών και των συμφερόντων τους στην Αργολιδοκορινθία και μη έχοντας κάποια σχέση με την αυλική αριστοκρατία του Βυζαντίου (της δυναστείας των Αγγέλων αυτοκρατόρων της Κωνσταντινούπολης ή των Λασκαριδών αυτοκρατόρων της Νίκαιας 19 ), είχε κατά πάσα πιθανότητα την τοπική υποστήριξη, κατά τον M. Angold 20. Γεγονός είναι, βέβαια, ότι ενεργούσε ως δυνάστης, παίρνοντας κληρονομικά το δικαίωμα αυτό από τον πατέρα του Θεόδωρο Σγουρό, καθώς και από τη μεγάλη κτηματική περιουσία που είχε η οικογένειά τους στην περιοχή του Ναυπλίου 21. Στα προηγούμενα πρέπει να προσθέσουμε επίσης ότι ο Λέων Σγουρός είχε την ετοιμότητα να εκμεταλλευτεί τη ρευστή κατάσταση που επικρατούσε στη Βασιλεύουσα, καθώς και την ουσιαστική ανυπαρξία θεματικής επαρχιακής διοίκησης 22. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι δυτικές πηγές που αναφέρουν τον Πελοποννήσιο άρχοντα ως l Asgur ή Argur 23, αλλά και ως Argurus 24, είναι περισσότερο ευμενείς απέναντί του 25 από τις αντίστοιχες ελληνικές, που αναμφίβολα τον θεωρούσαν στασιαστή («νεωτεριστή») 26, καταδικάζοντας τη μνήμη του στις 17 Βλ. Κασαπίδης 1998, σ Τα περί της «παράληψης» αυτής στον Oikonomidès 1976, σσ. 15 (χάρτης), α. Βλ. σχετικά Longnon 1949, σ Carile 1978, σ. 201 σημ Βλ. Angold 1975, σ Angold 1997, σ Πρβλ. κεφ. Ι, σημ. 1.- βλ. και εδώ παρακάτω. 22 Βλ. σχετικά Νιαβής 1992, σ Βιλλεαρδουίνος/Faral, Β, σσ ,παρ. 301: lors que uns Griex, halz hom qui ere appellez l Asgur = ελλην. μετ. Αντύπα, σ. 139: εκτός από ένα Έλληνα, σπουδαίο πρόσωπο, που λεγόταν Σγουρός. 24 Ιννοκέντιος Γ, επιστολή, PL 216, στήλ. 460D. 25 Για παράδειγμα, ο Βιλλεαρδουίνος (πρβλ. σημ. 23) τον αναφέρει ως σπουδαίο πρόσωπο, αλλά και ως «πολύ σοφό και εφευρετικό»: Faral B, σσ , παρ. 31: «ere mult sage et engineus (= ελλην.μετ. Αντύπα, σ. 154).-πρβλ. Κορδώσης 1986, σ Επίσης στην ιταλική διασκευή του Χρονικού του Μορέως ο Σγουρός αποκαλείται σοφός και οξύνους ( Sgurò, che era savio e astuto ), καθώς και φημισμένος και γενναίος στρατιώτης ( famoso e valente soldato ): Hopf, σσ. 423, Ακροπολίτης, σ : «Ἦν γὰρ καὶ ὁ Σγουρὸς οὗτος μετὰ τὴν τῆς Κωνσταντίνου ἅλωσιν νεωτερίσας καθ' ἑαυτὸν καὶ Κόρινθον ἄρχων καὶ τῶν περὶ ταύτης χωρῶν».

5 27 επόμενες γενεές ως «τάχα ὁμοεθνή» 27, πλην μιας εξαίρεσης του 15 ου αιώνα, όπου ο Λέων Σγουρός αποκαλείται άλλος Φαβρίκιος 28. Οι συνήθεις χαρακτηρισμοί του στις κύριες βυζαντινές αφηγηματικές πηγές είναι άκρως αρνητικοί μεταξύ άλλων, αποκαλείται «τύραννος» και «θηριώνυμος» 29. Στην ελληνική διασκευή του Χρονικού του Μορέως, πάλι, αλλού αποκαλείται «φρόνιμος καὶ βέβηλος» και αλλού «μέγας ἄνθρωπος καὶ φοβερὸς στρατιώτης», αλλά και «ἐπαινετὸς στρατιώτης» 30. Από νεότερους μελετητές, επίσης, ο Σγουρός «εισπράττει» διαφόρους χαρακτηρισμούς, όπως εκείνον του «σφετεριστή» (Usurpator), του οποίου οι κινήσεις έχουν όλα τα χαρακτηριστικά μιας επανάστασης (Revolte), κατά τον Lilie 31. Για τον Λάμπρο, ο Σγουρός ήταν ο «Λέων του Ακροκορίνθου», ενώ σε άλλο σημείο ο ίδιος ερευνητής σχολίασε ότι ο Σγουρός «εσυνδύαζεν την ωμότητα με την φιλανθρωπίαν», χωρίς βέβαια να αποφύγει να τον αποκαλέσει για μια ακόμη φορά τύραννο 32.Άλλοι σχετικοί με το χαρακτήρα και τις ενέργειες καθόλη τη διάρκεια της περιπετειώδους ζωής του Σγουρού χαρακτηρισμοί έχουν βρει τη θέση τους στια απόψεις πολλών νεοτέρων ιστορικών. Κατά κόρον υιοθετείται ο όρος «τύραννος» 33 αλλά και «τυραννίσκος» 34, όπως επίσης και οι όροι «τοπικός δυνάστης» 35, «σκληρός 27 Χωνιάτης Μ.. Β, σ : «ἀλλ' ἐπὶ τὸ τόσον ἄλγος τῶν ἡμετέρων τραυμάτων καὶ ὁ τάχα ὁμοεθνής οὗτος (=Λέων Σγουρός) προστίθησιν...». 28 Βλ. Λάμπρος 1915, σ. 288: «τοῦ Σγούρου ἐκείνου... Ρωμαίου ἀνδρὸς εὐγενοῦς καὶ τὸ γἐνος καὶ τὴν ψυχὴν καὶ τοῖς παλαιοῖς ἐκείνοις τῶν Ρωμαίων ἐφαμίλλου ἄλλός τις τάχα Φαβρίκιος...». 29 Για τη χρήση του «τύραννος» από το Νικήτα Χωνιάτη (πρβλ. εδώ σημ. 3) βλ. τα σχόλια του Hoffmann 1974, σσ. 57, 96 (η έννοια αυτή είναι συγκεχυμένη και ασαφής, που μπορεί για την εποχή αυτή να χαρακτηρίζει ο,τιδήποτε το ισχυρό). Επίσης στο ίδιο, σσ (χαρακτηρισμός του ως «τυράννου πόλεων»). Για το «θηριώνυμος» βλ. Χωνιάτης Ν., σ βλ. και τα σχόλια του Γρηγορόβιου Α, σσ. 367, 369: «ενεφορείτο (= ο Σγουρός) ου μόνον φιλοδοξίας και φιλαρχίας, αλλά και διαπύρου μίσους προς την βυζαντινήν δεσποτείαν και το ιεραρχείον θα ηδύνατο να αναδειχθεί ήρως της ελευθερίας της ιδίας πατρίδος, αν ήθελεν εμφανισθεί προ των συμπολιτών του ως άλλος τις Επαμεινώνδας και αν ήτο ανώτερος φιλοδόξου και φιλαύτου τυχοδιώκτου». Πρβλ. και Radić 1986, σ Χρον. Μορέως,. Στίχοι 1488, 1464 και Παραδόξως το «φοβερός στρατιώτης» αποδίδεται στον Πορφυρογέννητο από την Ταρσούλη, σ Βλ. Lilie 1984, σ. 316 και index, σ. 706β. 32 Βλ. Λάμπρος 1908, σσ. 144, Μεταξύ άλλων, βλ. Longnon 1969, σ πρβλ. τα σχόλια του Hoffmann (πιο πάνω, σημ. 29), αλλά και στις σσ , όπου ο Hoffmann υποστηρίζει ότι ο χαρακτηρισμός «τύραννος» για το Λέοντα Σγουρό με την αρχαία κλασσική έννοια του όρου του ταιριάζει απόλυτα, αφού παρά τους υψηλούς του στόχους δεν κατόρθωσε να γίνει κάτι παραπάνω από απλός «τύραννος πόλεως» (Stadt-Tyrann). 34 Kωνσταντινίδης, σ Hoffmann 1974, σ. 56. Πρβλ. και Hendrickx 1972, σ. 381: «despote grec local.

6 28 δυνάστης» 36, «αδίστακτος» (unscrupulous) 37, «αδίστακτη κυριαρχική φύση» (rücksichtslose Herrschernature ) 37α, «φιλόδοξος και εμπειροπόλεμος» 38, «φοβερός, πολεμοχαρής και σκληροτράχηλος μεσαιωνικός δυνάστης» 39, «νεόπλουτος άρχοντας» 40, «χιμαιρική μορφή του μεσαιωνικού Ελληνισμού» 41 και άλλες σχετικές φράσεις 42. Έχουμε ήδη αναφέρει ότι ο Λέων Σγουρός καταγόταν από την πελοποννησιακή πόλη του Ναυπλίου. Ο πατέρας του, Θεόδωρος Σγουρός, συγκαταλεγόταν ανάμεσα στους ευγενείς της πόλης, αλλά -καθώς φαίνεται- και στους ισχυρούς άνδρες της περιοχής 43. Ήταν «άρχων Ναυπλίου» ήδη επί βασιλείας Μανουήλ Α Κομνηνού ( ) ή του διαδόχου του τελευταίου, Αλεξίου Β Κομνηνού ( ), από το 1180 περίπου 44, ή κατ άλλους μια δεκαετία περίπου αργότερα, δηλ. από το , επί βασιλείας του Ισαακίου Β Αγγέλου ( ), χρονιά κατά την οποία κατόρθωσε να εξασφαλίσει από τον ίδιο τον αυτοκράτορα την προαγωγή της επισκοπής των πόλεων του Άργους και του Ναυπλίου, που ως τότε υπάγονταν στη μητρόπολη της Κορίνθου, 36 Κορδάτος 1959, Β, σ. 26 σημ Βλ. Cheetham 1981, σ. 43, που συμπληρώνει για το Σγουρό: «A stock medieval villain who held on to his gains by the most savage exercise of terror, he too was capable of heroic behaviour and proved it in the drama of the Frankish conquest. Και αλλού (σ. 65), όπου ο Σγουρός παραδόξως αποκαλείται «a curiously non-greek figure : He was a natural frondeur who before the conquest regarded the Byzantine officials, his fellow archons and the prelates of the Orthodox Church with equal loathing and disdain. His treacheries were only matched by his cruelties. 37a Βλ. Hoffmann 1974, σ Δοανίδου 1989, σ Ταρσούλη, σ Upstart archon κατά τον Setton 1976, σ. 22β. 41 Σαββίδης 1985, σ. 399 και 1995, σ Βλ. και το χαρακτηρισμό «Le miserable tyrant ou roi de la Morée appelé Sgouros, né à Nauplie στον Λαμπρυνίδη 1975, σ πρβλ. Δοανίδου 1979, σ. 200, αλλά και το θετικό χαρακτηρισμό του ως τελευταίου «αμύντορος της ελληνικής ανεξαρτησίας» από το Δ. Ζακυθηνό 1980, σ. 86. Σε γενικές γραμμές, οι αδελφοί Χωνιάτες παρουσιάζουν τον Λέοντα Σγουρό ως άνθρωπο σκληρό, φαύλο και ασυνεπή (η σχετική ανάλυση των χωρίων στον Κορδώση 1986, σσ ). Ο Ακροπολίτης (εδώ σημ. 26) τον παρουσιάζει ως άρχοντα Κορίνθου, ενώ και ο λίγο μεταγενέστερος του Ακροπολίτη, Θεόδωρος Σκουταριώτης (σ. 453), όταν αναφέρεται στην εξουσία του Σγουρού στην Κόρινθο, χρησιμοποιεί τον τίτλο «κατάρχοντι». 43 Για τον κυρίαρχο ρόλο του Θεοδώρου Σγουρού, ο οποίος μάλιστα προετοίμασε το πεδίο δράσης του γιου του, Λέοντος (μετά το 1200), βλ. Hoffmann 1974, σ Koder-Hild, σ Στο 1180 χρονολογούν την έναρξη εξουσίας του Θεοδώρου Σγουρού στο Ναύπλιο οι Φούγιας 1968, σ. 210, Νιαβής 1992, σ. 335, Δημόπουλος, σ. 190, Αθηνά Ντούλια, λ. «Ναύπλιο», «Αργολίς», ΛΒΠ, σσ. 56, 305, καθώς και ο Π. Λιαλιάτσης στο εκλαϊκευτικό του βιβλίο: Ναύπλιο, Αθήνα 1973, σσ Βλ. και Άμαντος 1977, σ Λαμπρυνίδης 1975, σ Σαρδελής 1974, σ Δοανίδου 1979, σ Βλ. Παπαρρηγόπουλος Δ 2, σ. 214 (που τον αναφέρει ως «εγχώριο ηγεμονίσκο»).- Χέρτσμπεργκ Α, σ Σαββίδης 1987 α, σ. 74γ.- Δενδρινός , σ. 197 σημ Φειδάς 1997, σ. 253β.- Κασαπίδης 1998, σ Ο Bryer 1981, σ. 106, αποδίδει μάλλον εσφαλμένα στη χρονολογία αυτήν την ανάληψη της εξουσίας εκεί από τον ίδιο το Λέοντα Σγουρό.

7 29 σε μια και ενοποιημένη μητρόπολη 46.Ο Θεόδωρος Σγουρός, καθώς προκύπτει από τη μελέτη μας, δεν θα πρέπει να ήταν τυχαία προσωπικότητα, αφού σταδιακά κατόρθωσε όχι μόνο να αποσπάσει από την κεντρική εξουσία πολλά προνόμια για τη ΒΑ. Πελοπόννησο, αλλά και να καταστήσει το ίδιο το Ναύπλιο ένα προπύργιο ασφάλειας για όλο το Μοριά της εποχής εκείνης. Σταδιακά, κατόρθωσε να επιβληθεί στους συνάρχοντές του της Αργολίδας με τη βία 47, ενώ παράλληλα επεξέτεινε τη δικαιοδοσία του και στην Αττική. Όλα αυτά δε φαίνεται να πέρασαν απαρατήρητα από την κεντρική βυζαντινή κυβέρνηση και το ιερόν παλάτιον. Γύρω στο 1197/1198 ο νέος αυτοκράτορας Αλέξιος Γ Άγγελος ( ) ανέθεσε στο Θεόδωρο Σγουρό το δύσκολο έργο της πάταξης της πειρατείας, που είχε καταστεί μάστιγα πραγματική ολοκλήρου του Αιγαίου πελάγους -και κυρίως των πελοποννησιακών παραλιακών πόλεων, αλλά και εκείνων της Στερεάς Ελλάδος 48.Έτσι, αρκετά από τα αιγαιοπελαγίτικα νησιά υποχρεώθηκαν να συνεισφέρουν οικονομικά για τη δημιουργία στόλου από το Θεόδωρο Σγουρό, γεγονός που ενίσχυσε μεν τη δύναμή του, αλλά παράλληλα αύξησε και την αντιπάθεια των συγχρόνων του προς το πρόσωπό του 49. Στο σημαντικό έγγραφο γνωστό ως «Υπομνηστικόν», που έστειλε το ο μητροπολίτης Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτης ( , c. 1222) στον τότε αυτοκράτορα Αλέξιο Γ Άγγελο, αναφέρεται ότι οι περιοχές Αθηνών, Θηβών και Ευβοίας υποχρεώθηκαν να καταβάλουν νομίσματα «ὑπὲρ πλωΐμων» (δηλ. ένα είδος ναυτικού φόρου) «τῷ Σγουρῷ καὶ τῷ πραίτορι» (η Αθήνα, μάλιστα, σε μεγαλύτερη αναλογία), χωρίς όμως να γίνεται σαφές αν τα χρήματα αυτά δόθηκαν και στους δύο ταυτόχρονα ή σε διαφορετική για τον καθένα χρονική στιγμή 50. Είναι πολύ πιθανό, 46 Βλ. σχετικά Λαμπρυνίδης 1975, σ Savvides , σ Επιπλέον για το ζήτημα αυτό βλ. τη σχετική βιβλιογραφία στον Σαββίδη 1994, σσ Καλλιγάς, σ Δοανίδου 1979, σ Βλ. Παπαρρηγόπουλος Δ 2, σ. 214: «από κοινού, μετά των στρατηγών Ελλάδος και Πελοποννήσου εισέπραξε και εξ Αθηνών ποσότητα χρημάτων λόγω κατασκευής πλωϊμου». Πρβλ. Κωνσταντινίδης, σ Χέρτσμπεργκ Α, σ Δοανίδου 1979, σ Κορδάτος 1959, Α, σ Χωνιάτης Μ./Λάμπρος, Α, σ. 308: «.καὶ μαρτυρεῖ τὸ προσεχῶς παρελθὸν ἔτος (=1197 μ.χ.), ὅτε, κτίσεως κατέργων ὁρισθείσης, ἡμεῖς πρῶτοι καὶ μόνοι τῶν ἄλλων,καίπερ μὴ κτισθέντων ἐζημιώθημεν, ὅτε, τοῦ πανσεβάστου Στειριόνου καταπεπλευκότος, μόνοι πάλιν ἡμεῖς νομίσματα (...) ὑπὲρ πλωΐμων κατεβαλόμεθα, ἡνίκα πάλιν ὑπὲρ πλωΐμων τῷ Σγουρῷ (=στον Θεόδωρο Σγουρό) καὶ τῷ πραίτορι ποσότητα (...) νομισματων δεδώκαμεν, ἀπαιτηθέντες καὶ ἄκοντες,

8 30 πάντως, να απονεμήθηκε στο Θεόδωρο Σγουρό, ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες του αυτές, ο τίτλος του «πανυπερτίμου», τον οποίο φυσικά κληρονόμησε, μαζί με όλα τα άλλα οφφίκια, ο γιός του, Λέων. Ο τιμητικός αυτός τίτλος αναφέρεται σε μια επιστολή του Μιχαήλ Χωνιάτη, σταλμένη μετά το 1200 προς το «λογοθέτη του δρόμου» Κωνσταντίνο Τορνίκη (Τορνίκιο), ο οποίος με τη σειρά του είχε κληρονομήσει το δικό του αξίωμα από τον πατέρα του, Δημήριο Τορνίκη 51. Εδώ, λοιπόν, ο Μιχαήλ Χωνιάτης ζητά εναγωνίως βοήθεια ενόψει των επιθέσεων του Σγουρού στην Αττική: «Πολλοὶ γὰρ οἱ πολεμοῦντες ἡμᾶς ἀπὸ ὕψους, ὧν πρῶτος ὁ πανυπέρτιμος (=Σγουρός Θεόδωρος ή Λέων;), ὃς τὰ ἐντὸς 'Ισθμοῦ ἤδη κατεργασάμενος καὶ τῇ Ἀττικῇ σφοδρότερον προσβάλλει νῦν ἢ πρότερον...» 52. ὁπόσην οὐδὲ τ ο ὅριον Θηβῶν καὶ Εὐρίπου κατεβάλετο, καὶ ταῦτα τῷ καθ' ἡμᾶς ὁρίῳ ἐκ τοῦ πάλαι ἔθους, ἀλλὰ δὴ καὶ ἀπὸ τῆς γενομένης καθ' ὁρισμὸν ἀπογραφῆς πολλοστημορίου ἐπιβάλλοντος ὧν ἐκεῖνα καταβαλέσθαι ὤφειλον...». Βλ. επίσης Stadtmüller 1933, σ Setton 1944, σ Τωμαδάκης 1961, σ DR Β, σσ αρ α.- Hoffmann 1974, σσ Σαββίδης , σ. 49 σημ Radić 1986, σ Cheynet, σ. 139 σημ. 2 (με τα σχόλια).- Κασαπίδης 1998, σσ Βλ. και το σχετικό με το ίδιο θέμα γράμμα που έστειλε το 1208 από την εξορία του στην Κέα (Τζιά) ο Μιχαήλ Χωνιάτης στον ανηψιό του, σεβαστό Γεώργιο: Χωνιάτης Μ. Λάμπρος, Β, σ : «'Αθηναῖοί γε μὴν Θηβαῖοι τε καὶ οἱ Χαλκιδεῖς καὶ οἱ ἀνωτέρω ἐπιθαλαττίδιοι μένουσιν οἴκοι καὶ οὐδέπω τὰς ἑαυτῶν οἰκίας πεφεύγασιν «(στο ίδιο, στις σσ ο Μιχαήλ Χωνιάτης περιγράφει τον άγριο χαρακτήρα και τις ωμότητες του Λέοντος Σγουρού). Για το πρόβλημα αν ο προαναφερόμενος Σγουρός στο «Υπομνηστικόν» του Μιχ. Χωνιάτη ήταν ο Θεόδωρος ή ο γιος του, Λέων, βλ. επίσης Herrin 1970, σσ (= Λέων Σγουρός) και Δενδρινός , σσ (= Θεόδωρος Σγουρός, που μας φαίνεται και το ορθότερο). Επίσης βλ. Καλλιγάς, σ. 62 (χωρίς συγκεκριμενοποίηση του εν λόγω Σγουρού), Ilieva 1990, σσ. 44, 46 και 1991, σσ (είτε Θεόδωρος είτε Λέων). Τέλος, ο Νιαβής 1992, σσ , τίθεται σιωπηρά υπέρ της εκδοχής του Λέοντος, έχοντας όμως χρονολογήσει αυθαίρετα τη διαδοχή του Θεοδώρου από το Λέοντα στο Και ο Τωμαδάκης 1961, στο ευρετήριό της σ. 765, θεώρησε ότι ο εδώ μνημονευόμενος Σγουρός ήταν ο Λέων. 51 Βλ. σχετικά Χωνιάτης Μ. Λάμπρος, Β, σ. 594 (σχόλια Λάμπρου). Την επιστολή χρονολόγησε στο ο Stadmüller 1933, σσ πρβλ. Νιαβής 1992, σ Χωνιάτης Μ. Β, σ Για τα περιεχόμενα της επιστολής αυτής βλ. Ilieva 1990, σσ. 33, και 1991, σσ. 111, 120. Η έκφραση «ἀπὸ ὕψους» θα πρέπει να υπονοεί τον Ακροκόρινθο (Κορδώσης 1986, σ. 67) (στον οποίο όμως ο Σγουρός αποσύρθηκε μετά την υποχώρησή του προ των Λατίνων στις Θερμοπύλες το 1204 άρα η εδώ μνεία είναι ετεροχρονισμένη, αφού γύρω στο 1200 ο Λέων δεν είχε ακόμα κλειστεί στον Ακροκόρινθο). Βλ. πάντως και την άποψη ότι πιθανώς ο Σγουρός να έχαιρε κάποιας υψηλής θέσης στην Αυλή της Κωνσταντινούπολης (επί Αλεξίου Γ Αγγέλου), ενεργώντας μάλιστα ως εκπρόσωπός της, όπως υποστηρίζει ο Νιαβής 1992, σσ , στηριζόμενος σε σχετική άποψη του Oikonomidès 1976, σσ (χωρίς όμως επαρκή τεκμηρίωση).για πιθανή μορφή κάποιας εξουσίας στο Σγουρό από την Κωνσταντινούπολη κάνει λόγο ο Κορδώσης 1986, σσ , 72 σημ. 27, συνδέοντας όμως εσφαλμένα την εξουσία αυτήν με το αξίωμα του «σεβαστοϋπερτάτου» που όμως απονεμήθηκε στο

9 31 Από τα περιεχόμενα του αποσπάσματος αυτού μάλλον δεν θα πρέπει να υπάρχει αμφιβολία ότι ο λόγος εδώ γίνεται για τον Λέοντα και όχι για τον πατέρα του, για τον οποίο δεν είναι γνωστό αν επιχείρησε ποτέ κάποια εισβολή του στην Αττική. Το ουσιαστικότερο πρόβλημα εδώ, όμως, έχει σχέση με την αδυναμία εξακρίβωσης της ακριβούς θέσης του τίτλου του «πανυπερτίμου» στη βυζαντινή ιεραρχία αν και γίνεται προφανές ότι ο τίτλος του «σεβαστοϋπερτάτου», τον οποίο πήρε αργότερα ο Λέων Σγουρός (το 1204),θα πρέπει μάλλον να βρισκόταν υψηλότερα από τον προηγούμενο στη βυζαντινή ιεραρχία 53. Λίγο πριν το 1200 ή κατά τη διάρκειά του έτους αυτού 54,ο Θεόδωρος Σγουρός πέθανε. Τον διαδέχτηκε στο Ναύπλιο ο γιος του Λέων ως άρχων και αυθέντης Αργολίδος (κληρονομικός άρχων Ναυπλίας, κατά τον Παπαρρηγόπουλο 55 ). Κατά το Νικήτα Χωνιάτη, «Ὁ δὲ Σγουρὸς οὗτος ἐκ τοῦ Ναυπλίου γεγενημένος χρόνον μέν τινα τῶν ἐκ τοῦ γένους βίᾳ μᾶλλον ἤπερ πειθοῖ κατίσχυε, πατρῷον τι μέτρον ἀναπληρῶν καὶ χειρίζων οὐχ αἱμάτων καθαρεῦον κληρούχημα 56, ενώ κατά τον μεταγενέστερο χρονικογράφο Εφραίμ τον Αίνιο, «ὃς (= Λέων Σγουρός) ἐξέφυ μὲν ἐκ κλίματος Ναυπλίου, /πατρώας ἄρχων μετρίας κληρουχίας» 57. Σγουρό το 1204 από τον έκπτωτο Αλέξιο Γ Άγγελο στη Λάρισα (βλ. σχετικά εδώ παρακάτω, κεφ. IV). Αλλά οι σχετικοί στίχοι του Χρονικού του Μορέως ( ) που κάνουν λόγο για μια τέτοια εξουσιοδότηση (βλ. εδώ σημ. 16), είναι πηγή μεταγενέστερη. 53 Βλ. σχετικά Ilieva 1990, σσ Νιαβής 1992, σσ Για τη χρονολογία αυτή βλ. Jacoby 1967, σ. 466: hérité de la puissance tyrannique de son père à Nauplie (που επιπλέον προσθέτει ότι ήδη από το 1198 ο Λέων Σγουρός θα πρέπει να είχε λάβει κάποιο αξίωμα).- πρβλ. και Hoffmann 1974, σσ. 56 σημ. 114, 123 (με παραπομπή στον Stadtmüller 1933, σ. 180), που αναφέρει ότι αρχικά ο Λέων Σγουρός ήταν κρατικός υπάλληλος.- πρβλ. Σαββίδης 1987 α, σ. 74γ , σ. 49 και 1988, σ. 289 (c. 1200), αλλά και 1994, σ. 367 (μεταξύ ).- Δενδρινός , σ Ο van Dieten (στην έκδ. του Νικήτα Χωνιάτη, σημ. της σ. 605) υποστηρίζει το 1198 ως έτος ανάληψης της εξουσίας στο Ναύπλιο από το Λέοντα Σγουρό, ενώ ο Νιαβής (εδώ πιο πάνω, στο τέλος της σημ. 50) χρονολόγησε αυθαίρετα τη διαδοχή του Θεοδώρου από το Λέοντα στο Για το 1200 περίπου βλ. και Κασαπίδης 1998, σ. 355, ενώ για τον Hoffmann 1974, σσ. 57, 95-96, ως το έτος 1202 στην ουσία δεν έχουμε καμμιά σαφή πληροφορία για το Λέοντα. Κατά τον Angold 1997, σ. 492, ο Λέων «κληρονόμησε από τον πατέρα του τον έλεγχο του Ναυπλίου» (χωρίς όμως ακριβή ή κατά προσέγγιση χρονολόγηση). 55 Βλ. Παπαρρηγόπουλος Δ 2, σσ Χωνιάτης Ν., σ Βλ. στο ίδιο, σ : «Ὁ μὲν γὰρ Σγουρὸς Λέων Κόρινθον διεῖπε καὶ Ναύπλιον, ὡς καὶ ἔμπροσθεν ἐρρέθη μοι».

10 32 Το πρώτο του αυτό αξίωμα ο Λέων Σγουρός φαίνεται ότι το χρησιμοποίησε ως αφετηρία για τα επόμενα, αφού εκείνη την εποχή θα πρέπει να ήταν στην ακμή της ηλικίας του, δηλαδή μεταξύ των είκοσι πέντε και τριάντα χρόνων. Η δράση την οποία θα αναπτύξει αμέσως ο Λέων επιτρέπει την υπόθεση ότι ο νέος άρχων Ναυπλίας θα πρέπει να είχε προετοιμαστεί για τη νέα του αποστολή και να είχε βάλει μεγαλεπήβολα σχέδια, τα οποία βιαζόταν να θέσει σε εφαρμογή αμέσως μετά την ανάληψη της εξουσίας στο πατρογονικό του Ναύπλιο. Καθώς αποδείχτηκε εκ των υστέρων, ο Λέων υπήρξε πολύ πιο φιλόδοξος από τον πατέρα του, μη αρκούμενος στη συλλογή φόρων και στα προνόμια που ο Θεόδωρος Σγουρός είχε αποσπάσει από την κεντρική εξουσία. Άλλωστε, απ ότι φαίνεται, ο Λέων είχε ήδη αποφασίσει πριν από την πρώτη της κεντρικής Πελοποννήσου στους Φράγκους, να δημιουργήσει δικό του κέντρο εξουσίας στον ελλαδικό χώρο. Αφού λοιπόν παγίωσε στη δικαιοδοσία του τις πόλεις του Ναυπλίου και του Άργους (το τελευταίο το κατέλαβε λίγο αργότερα) 58, είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο Λέων Σγουρός συνέχισε να αφαιμάζει τους Αθηναίους με τον απεχθή ναυτικό φόρο, ενώ επιπλέον θα πρέπει να διατήρησε να χρησιμοποιεί το στόλο του πατέρα του. Μας πληροφορεί σχετικά ο Καψάλης για τον «στόλον τον οποίον εναυπήγησε δια λεηλασίας της Πελοποννήσου και εκβιαστικής φορολογίας των κατοίκων των Αθηνών και άλλων πόλεων της ανατολικής Ελλάδος επί τη προφάσει της εξοντώσεως των πειρατών οίτινες ελυμαίνοντο τότε τας παραλίους πόλεις της Ελλάδος» 59. Γεγονός δε είναι ότι η είσπραξη φόρων για την πάταξη της πειρατείας δεν αποτελούσε ασήμαντο καθήκον (και το καθήκον αυτό το πρωτοείχε επωμιστεί ο πατέρας του, Θεόδωρος Σγουρός). Κατά τη διάρκεια της Δ Σταυροφορίας ( ) και την επελθούσα κατάρρευση της αδύναμης δυναστείας των Αγγέλων στο Βυζάντιο, ο Λέων Σγουρός θεώρησε ότι έπρεπε να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία που του παρουσιαζόταν, προχωρώντας στην επιβολή της κηδεμονίας του σε βάρος άλλων Βυζαντινών τοπαρχών και διοικητών-κυβερνητών που συνόρευαν μ αυτόν στη ΒΑ. Πελοπόννησο. Ο Νικήτας Χωνιάτης μαρτυρεί πως, 57 Εφραίμ, στίχοι Για την παγίωση της δικαιοδοσίας αυτής βλ. Βιλλεαρδουίνος/Faral, Β, σσ (παρ. 301) και (παρ. 324). Για την κατάληψη του Άργους από τον Σγουρό βλ. εδώ παρακάτω, σημ Βλ.Καψάλης 3, σ Βλ. επίσης σχετικά: Χέρτσμπεργκ Α;, σ Λάμπρος 1878, σ. 100 σημ. 2.- Λαμπρυνίδης 1975, σ Κορδάτος 1959, Α, σσ. 486, 607 και Β, σ Σαρδελής 1974, σ Runciman, σ Cheetham 1981, σ Κορδώσης 1981, σ Herrin 1970, σ Πρβλ. και Σαββίδης 1987 α, σ. 74γ.

11 33 «ἀεὶ δὲ τῷ τῶν πραγμάτων ἀνωμάλῳ ἐπιδιδούς καὶ τοῖς στασιώδεσι καιροῖς οἰδαινόμενος μέγας ἐκ μικροῦ πρόεισιν, ὡς οἱ χείμαρροι τοῖς ὄμβροις καὶ τοῖς βιαίοις τὰ κύματα πνεύμασι» 60, για να συμπληρώσει σχετικά ο Εφραίμ ότι «ἀνωμαλίᾳ καιρικῇ δὲ πραγμάτων / φορᾷ τε τύχης ἀστάτου καὶ συγχύσει/ἀεὶ προϊὼν ἐκ μικροῦ μέγας ἔφυ» 61. Φυσικά, της προσοχής του Λέοντος Σγουρού δεν είχαν διαφύγει και περιοχές της Στερεάς Ελλάδος, καθώς και του κεντρικού ελλαδικού χώρου 62. Σύμφωνα με παρατήρηση του αείμνηστου Αμερικανού αρχαιολόγου και ιστορικού Kenneth Setton, ένας σοφότερος άνθρωπος πιθανώς θα είχε θεωρήσει την εθνική καταστροφή που συντελείτο ως δική του προσωπική καταστροφή και θα είχε αντιληφθεί ότι και το δικό του τέλος δεν θ αργούσε φαίνεται όμως ότι ο Σγουρός δεν ήταν παρά μόνο ένας φιλόδοξος χαρακτήρας 63. Κατά τον Γεώργιο Κόλια, πάλι, «σ αυτόν (= Λέοντα Σγουρό) είχαν συγκεντρωθεί οι ελπίδες των Ελλήνων για μια αποτελεσματική αντίσταση εναντίον των επιδρομέων Λατίνων, αλλά αν και εκείνος επέδειξε πράγματι δραστηριότητα, δυστυχώς η τελευταία στράφηκε περισσότερο εναντίον των γειτονικών του αρχοντικών οίκων και λιγότερο εναντίον των καταλυτών της αυτοκρατορίας». «Θα μπορούσε να πει κανείς», συνεχίζει ο Κόλιας, «ότι αυτός (= Σγουρός) θεώρησε τα συμβάντα της άνοιξης του 1204 στην Κωνσταντινούπολη ως ευκαιρία για να ικανοποιήσει τις προσωπικές του φιλοδοξίες» 64. Έχει ήδη γίνει λόγος για την αδυναμία της κεντρικής εξουσίας στην Κωνσταντινούπολη να επιβάλει τη θέλησή της στους διαφόρους τοπικούς άρχοντες, ιδιαίτερα στην περίοδο πριν την Δ Σταυροφορία, οπότε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία 60 Χωνιάτης Ν., σ Εφραίμ,στίχ Βλ. σχετικά Καλλιγάς, σ Miller 1960, Α, σ Ζακυθηνός 1980, σσ Runciman, σ. 17 εξ.- Cheetham 1981, σ Κορδώσης 1981, σ Τζαμαλής 1981, σ Setton 1976, σ. 21β. 64 Κόλιας 1958, σ Πρβλ. και Hofmann 1974, σ. 96 (παρουσιάζει τη βυζαντινή άλωση του 1204 ως τη μεγάλη ώρα/στιγμή που προσπάθησε να εκμεταλλευτεί ο Σγουρός). Επίσης βλ. Koder-Hild, σ. 68, που αναφέρονται στο ίδιο κορυφαίο γεγονός ως «κατάλληλη στιγμή» (günstigen Moment) για να επεκτείνει τη δράση του στον ελλαδικό χώρο ο Σγουρός.- πρβλ. και Νιαβής 1992, σ. 350.

12 34 δεχόταν πολλές επιθέσεις στα διάφορα μέτωπά της (Σελτζούκοι Τούρκοι του Rûm/Ικονίου στη Μικρά Ασία, Νορμανδοί, Γερμανοί κ.ά,. σταυροφόροι από τη Δύση, Βούλγαροι και Σέρβοι στα Βαλκάνια). Ο Λέων Σγουρός, έχοντας συνειδητοποιήσει απ ό,τι φαίνεται τον πολυμέτωπο κίνδυνο που απειλούσε την Αυτοκρατορία, θέλησε να αναλάβει, σύμφωνα με το Δ. Ζακυθηνό, το ρόλο του «αμύντορος της ελληνικής ανεξαρτησίας» 65. Καθώς συμπληρώνει σχετικά ο Ν. Ζαχαρόπουλος, «ήταν ο μόνος από τους επιχώριους άρχοντες που διέθετε ικανή δύναμη να αντιμετωπίσει τυχόν εχθρούς, δυστυχώς όμως οι βλέψεις του ήταν περισσότερο ιδιοτελείς παρά εθνικές» 66. Βοηθό και συμπαραστάτη στις επιχειρήσεις που επρόκειτο να αναλάβει ο Λέων, θα είχε τον αδελφό του Γαβριήλ Σγουρό, μια αρκετά αινιγματική προσωπικότητα, που βρέθηκε στο πλευρό του αδελφού του μετά την ανάληψη της εξουσίας του Λέοντος στην Αργολίδα από την περίοδο , σύμφωνα με τη χρονολόγηση που προτείνει ο Jean-Claude Cheynet 67. Σταδιακά ο Σγουρός άρχισε να εμφανίζεται ως ανεξάρτητος τοπικός ηγεμόνας, έχοντας ήδη στην κατοχή του δικό του στρατό, πολεμοφόδια και πολιορκητικές μηχανές 68. Θεώρησε τον εαυτό του ξεκομμένο από την κεντρική εξουσία της Κωνσταντινούπολης (πριν το 1204) και, αισθανόμενος το ρόλο του παγερού κατακτητή (σύμφωνα με τον χαρακτηρισμό του Hoffmann), προχώρησε μετά την πρώτη βυζαντινή άλωση του 1204 σε επέκταση των ελλαδικών του κτήσεων, θεωρώντας ότι, αφού δεν υπήρχε πλέον κεντρική εξουσία, ο σκοπός θα αγίαζε τα μέσα και ο ισχυρότερος ανάμεσα στους Βυζαντινούς χωροδεσπότες θα έπρεπε να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία για να επικρατήσει στο χάος που επακολούθησε μετά τον Απρίλιο του Είδαμε πιο πάνω ότι η πλειοψηφία των βυζαντινών πηγών παραδίδει πολλά αρνητικά στοιχεία για το Λέοντα Σγουρό, σε αντίθεση με ορισμένες δυτικές πηγές, που 65 Ζακυθηνός 1980, σ Ζαχαρόπουλος 1984, σ Cheynet, σσ. 244, 245. Μετά την ανάληψη των ευρυτέρων επιχειρήσεών του ο Λέων άφησε στον Γαβριήλ τον έλεγχο της πατρογονικής τους πόλης (Ναυπλίου). Περισσότερα για τον αινιγματικό Γαβριήλ Σγουρό εδώ στο κεφάλαιο VI. 68 «Κάποιο είδος ιδιωτικού στρατού»,κατά τον Lock 1998, σ Βλ. Hoffmann 1974, σ. 123: «einskalten Eroberers» («παγερός κατακτητής»).- στο ίδιο, σ. 96, όπου σημειώνεται ότι η λατινική άλωση της Πόλης το 1204, υπήρξε η μεγάλη του (= Σγουρού) ώρα (seine grosse Stunde).- o ίδιος μελετητής (σ. 57) επίσης αναφέρεται στην άλωση του 1204 ως «το συμβάν που έδωσε αέρα στον Σγουρό». Πρβλ. και Koder-Hild, σ. 68, κατά τους οποίους ο Σγουρός θεώρησε το ίδιο γεγονός ως «κατάλληλη στιγμή» (günstigen Moment) για την περαιτέρω επέκτασή του στον ελλαδικό χώρο.

13 35 δίνουν πιο ευνοϊκή εικόνα του 70. Σε γενικές γραμμές, οι διηγήσεις των αδελφών Χωνιάτη παρουσιάζουν το Σγουρό τόσο αντιπαθή ανάμεσα στους συμπατριώτες του στον ελλαδικό χώρο, ώστε πολλοί ανάμεσά τους να προτιμούν τους Λατίνους κατακτητές από το να είναι υποτελείς του. Αντίθετα, η κυριότερη δυτική πηγή, ο Γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος, δίνει μια διαφορετική εικόνα του, θεωρώντας ότι είχε την υποστήριξη των κατοίκων της Αργολιδοκορινθίας στην αντίστασή του κατά του στρατού του Βονιφατίου Μομφερρατικού 71. Στη σκέψη του Σγουρού πρέπει από κάποιο σημείο της εξουσίας του στη ΒΑ. Πελοπόννησο να είχε ωριμάσει το μεγαλεπήβολο σχέδιο της δημιουργίας ενός αυτόνομου βυζαντινού «κρατιδίου» στην περιοχή που για πολλούς αιώνες είχε ανθήσει ο ελληνικός πολιτισμός με ανταγωνιστική ίσως διάθεση προς την επίσημη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Το κρατίδιο αυτό θα το χαρακτήριζαν η πολυεθνικότητα ως προς τον πληθυσμό από τη μια πλευρά και τα στοιχεία του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού από την άλλη. Ενδιαφέρον εδώ παρουσιάζει η άποψη της αδόκητα χαμένης Βουλγάρας μεσαιωνολόγου Ανέτας Ιλίεβα ( ), η οποία χαρακτήρισε το Σγουρό ως μεγαλογαιοκτήμονα που επέβαλε τη δύναμή του στην Αργοναυπλία και την Κορινθία, μπαίνοντας παράλληλα και στην αυτοκρατορική ιεραρχία δια μέσου ενός «πολιτικού γάμου που σύναψε το 1204 στη Θεσσαλία με την οικογένεια των Αγγέλων 71α. Δεν δεσμεύθηκε όμως ποτέ ουσιαστικά με την κεντρική εξουσία και προσπάθησε να ικανοποιήσει τα δικά του συμφέροντα και επιδιώξεις, αφού δεν υπήρχε την εποχή αυτή «ελληνικό εθνικό κόμμα» 72. Πάντως δεν μπορεί να θεωρηθεί δεδομένο ότι το σχέδιο αυτό υπήρξε διαμορφωμένο στη σκέψη του Σγουρού από την αρχή της εξουσίας του. Αντίθετα, το βλέπουμε να σχηματοποιείται αρκετά αργότερα, όταν ο ιδρυτής του αυτόνομου ηπειρωτικού κράτους («Δεσποτάτου» της Ηπείρου), Μιχαήλ Α Άγγελος Δούκας Κομνηνός (c c. 1215), ήλθε σε επαφή και συνεννόηση με το Σγουρό για μια προσπάθεια κοινής αντίστασης στους Λατίνους εισβολείς. Είναι άλλωστε γνωστό ότι το ηπειρωτικό κράτος αποτέλεσε το πρώτο σοβαρό βήμα προς τη δημιουργία αυτόνομου ελληνικού κράτους μετά την άλωση του 1204, αν και πρέπει να 70 Βλ. σημειώσεις Για την αντίσταση αυτήν βλ. παρακάτω, κεφάλαια IV και V. Βλ. επίσης Ilieva 1990, σ Νιαβής 1992, σ Πρέπει να αναφερθεί εδώ ότι η ευχάριστη υποδοχή του Βονιφατίου από τους κατοίκους της Βοιωτίας, Ευβοίας και Αττικής ίσως να είναι ενδεικτική ότι ο ντόπιος πληθυσμός θα πρέπει να είχε αγανακτήσει με την επιβολή εξουσίας του Σγουρού (βλ. σχετικά την ανάλυση πιο κάτω στο κεφ. V). 71α Γι αυτό βλ. πιο κάτω, κεφάλαιο IV. 72 Ilieva 1990, σ. 48 και 1991, σ. 124 («national Greek party ).

14 36 σημειώσουμε ότι η σύλληψη της ιδέας αυτής πρέπει να ανήκει στο Λέοντα Σγουρό - ανεξάρτητα από τα αποτελέσματα των ενεργειών που ακολούθησαν 73. Κατά την κρίσιμη περίοδο πριν και μετά την άλωση του 1204 η Βυζαντινή Αυτοκρατορία βρέθηκε μέσα σε μια δίνη αλλεπάλληλων στασιαστικών και αυτονομιστικών κινημάτων (βλ. πιο πάνω, εισαγωγή, σημ. 4-5).Ο κύριος Βυζαντινός ιστοριογράφος της περιόδου, Νικήτας Χωνιάτης (1150/55-c. 1216/17), με έντονο το συναισθηματικό στοιχείο και μεγάλη ανησυχία για το μέλλον του κράτους του, απευθύνει, με μορφή λιβέλλου, έντονο προειδοποιητικό μήνυμα προς τους «στασιώδεις» τοπικούς άρχοντες. Τους κατηγορεί ότι γεμάτοι από κενόδοξη φιλοδοξία και φιλαρχία κινούνται εναντίον της ίδιας τους της πατρίδας. Με δουλοπρεπή χαρακτήρα και διεφθαρμένοι από την πολυτέλεια και τις απολαύσεις μετατράπηκαν οι ίδιοι σε τυράννους, αποφεύγοντας να κάνουν το κοινό χρέος, δηλαδή να πολεμήσουν κατά των Λατίνων εισβολέων του κράτους τους 74. Οι χαρακτηρισμοί αυτοί, βέβαια, στόχευαν κυρίως σε περιπτώσεις όπως εκείνη του Λέοντος Σγουρού, που, όπως θα δούμε (βλ. επόμενο κεφάλαιο), ήλθε σε έντονη αντιπαράθεση με το μεγαλύτερο αδελφό του Νικήτα, το Μιχαήλ Χωνιάτη (c c. 1222), μητροπολίτη Αθηνών την περίοδο /1205, όταν με το στρατό του επιχείρησε να γίνει κύριος των Αθηνών και να εκπορθήσει την Ακρόπολη. Πρώτοι στόχοι στην από του Ναυπλίου επέκταση του Λέοντος Σγουρού υπήρξαν το Άργος και η Κόρινθος. Ήδη το 1202/1203 πρέπει να είχε καταλάβει και τις δύο αυτές πόλεις, καθώς συνάγεται από τα γραπτά του Νικήτα Χωνιάτη και του Εφραίμ 75. Από εκεί και αφού τελικά κατόρθωσε να απαλλαγεί από τον αντίζηλό του 73 Πρβλ. Σαρδελής 1974, σ. 13.Για τις σχέσεις Σγουρού-Μιχαήλ Α Ηπείρου βλ. τα κεφάλαια V και VI. 74 Χωνιάτης Ν., σ : «εἰσὶ δ'οἳ καὶ εἰς ὁλοσχερῆ φιλοτιμίαν κατὰ τῆς ἑαυτῶν πατρίδος ὑπεκκαέντες, ἀνδραποδώδεις ἄνθρωποι, τρυφῇ καὶ ταῖς ἄλλαις ἀπονίαις διεφθαρμένοι, ὀχυρωμάτων και φρουρίων ἀποτόμων λαβόμενοι, οἱ δὲ καὶ πόλεων εὐτειχίστων ἐπιβάντες, κακοδαίμονας τυραννίδας περιεβάλλοντο, καὶ δέον φιλεχθρεῖν Λατίνοις, οἱ δ' ἀντωφθάλμουν ἀλλήλοις καὶ Λατίνοις, τὸ καινὸν ἐσπένδοντο». Πρβλ. τα σχετικά σχόλια στον Σαββίδη 1985, σσ και 1987β, σσ. 134, 165 σημ Ο Ν. Χωνιάτης αποκαλεί σε άλλο του σχετικό απόσπασμα τους στασιαστές αυτούς «τυράννους»: Χωνιάτης Ν., σ Χωνιάτης Ν., σ : «τὸ γὰρ ἱππόβοτον Ἄργος ὑπονοθεύσας καὶ ἐπὶ τῷδε τὴν Κόρινθιον λῃισάμενος καὶ προϊὼν ἀεὶ τοῖς λῃστεύμασιν...».- Εφραίμ, στίχ : «λῃίζεται δὲ καὶ Κορινθίων πόλιν, /Ἄργος παρεστήσατο πᾶν λῃσταρχίᾳ». Πρβλ. Παπαρρηγόπουλος Δ 2, σ Oikonomidès 1976, σ Setton 1976, σ. 21 σημ Δοανίδου 1979, σ Η χρονολόγηση της κατάληψης των δύο πόλεων κατά τον εκδότη του Νικήτα Χωνιάτη, van Dieten (σημ. στη σ. 605 της

15 37 φιλόδοξο μητροπολίτη Κορίνθου Νικόλαο (βλ. σχετικά παρακάτω), ο Σγουρός έμελλε να περάσει τον Ισθμό και να επεκτείνει τις επιδρομές του στη Μεγαρίδα και την Αττική, προξενώντας, μεγάλες καταστροφές και λεηλασίες σε διάφορα αστικά κέντρα, όπως τα Μέγαρα και την Ελευσίνα 75α. Ο Κορίνθου Νικόλαος, προσωπικότητα λίαν φιλόδοξη και δυναμική της εποχής αυτής, θέλησε να εκμεταλλευτεί το θάνατο του πατέρα του Λέοντος, του Θεοδώρου Σγουρού (γύρω στο 1200), και να υπαγάγει και πάλι στη δικαιοδοσία του την επισκοπή της Αργοναυπλίας 76. Τα επεκτατικά αυτά σχέδια του Νικολάου, όμως, ματαιώθηκαν μπροστά στα τείχη της πόλης του Ναυπλίου, όπου αμύνθηκε με πείσμα ο Λέων Σγουρός, που λίγο μετά (1202) με δόλο («ὑπονοθεύσας») κατέλαβε το Άργος και τιμώρησε αυστηρά τον επίσκοπο της πόλεως, που είχε τολμήσει να βοηθήσει τον Κορίνθου Νικόλαο. Οι Σπ. Λάμπρος και Τ. Γριτσόπουλος, μάλιστα, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η τιμωρία και το άγριο τέλος των δύο ιεραρχών θα πρέπει να ήταν κοινό 77. Ο ίδιος ο Νικήτας Χωνιάτης, πάντως, θεώρησε ως αιτία πολιορκίας του Ναυπλίου και τις ραδιουργίες του Κορίνθου Νικολάου: «...τοῖς μὲν γὰρ γείτοσιν Ἀργείοις εἶχεν ἄν τι (=ο Σγουρός) καὶ ἐπάγειν ὡς ὁμόροις αἰτίαμα, ποιοῦν ἀνεύθυνον ὁπωσδὴ τὴν τῆς ἐκείνων καταδρομήν, ὡς ἄρα καὶ Κορινθίοις προσῆψεν ἔναγχος ἔγκλημα τὰς τοῦ ἀρχιποίμενος Κορίνθου κατ'αὐτοῦ πολλάκις ἐπιβουλάς, ὁπόθεν καὶ τὸ Ναύπλιον στρατιὰν Ῥωμαίων ἐπιδραμοῦσαν ἑώρακε καὶ νῆας ἐς αὐτὸ καταπλευσάσας πολεμικάς...» 78. έκδοσης): 1202 (Άργος) και 1203 (Κόρινθος). Επίσης βλ. Κακούρης 1980, σ. 173 α (1203/Άργος), Π. Ροδάκης, «Άργος», ΜΓΕ 10 (1980), σ. 177γ (Άργος/1204). Βλ. όμως σωστά: Hoffmann 1974, σ. 57 (κατάκτηση Άργους το 1202). 75α Βλ. το επόμενο κεφάλαιο ΙΙΙ. 76 Υπενθυμίζουμε εδώ ότι το Άργος μαζί με το Ναύπλιο είχαν γίνει αυτοτελής μητρόπολη ήδη επί εξουσίας Θεοδώρου Σγουρού (δηλ. πριν το 1200), ενώ προηγουμένως υπήγοντο στη μητρόπολη Κορίνθου ως επισκοπές της: βλ. εδώ πιο πάνω, σημ πρβλ. και Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη 1981, σ Βλ. Λάμπρος στα σχόλια του Μιχ. Χωνιάτη, Β, σσ Γριτσόπουλος 1972, 167 (και 161 με τους πίνακες στις σσ γενικά για τη δράση του Νικολάου της Κορίνθου). Πρβλ. Σαββίδης 1994, σ. 368 με τη σημ Χωνιάτης Ν., σ και 1-2.

16 38 Προτού όμως ασχοληθούμε με το τέλος του Κορίνθου Νικολάου, που έμελλε να πληρώσει ακριβά τις ραδιουργίες του κατά του Ναυπλιώτη δυνάστη, θα κάνουμε σύντομα λόγο για μια ναυτική επιδρομή που υπέστη ο Σγουρός από το Βυζαντινό ναύαρχο («μέγα δούκα») Μιχαήλ Στρυφνό μια επιδρομή τιμωρητικού χαρακτήρα, μια και η κεντρική κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης υπό τον Αλέξιο Γ' Άγγελο είχε αντιληφθεί τις προθέσεις του Σγουρού να αποκοπεί από το κέντρο και να δημιουργήσει μια οικονομικά ανεξάρτητη διοικητική εξουσία. Η ούτως ή άλλως αναποτελεσματική εκείνη επιδρομή του Στρυφνού έχει χρονολογηθεί είτε στο χειμώνα του (δηλ, πριν ο Λέων Σγουρός επιτεθεί στο Άργος και στην Κόρινθο) 79, είτε πιθανότερο στο , δηλαδή συγχρόνως με τις προαναφερόμενες επιχειρήσεις του Σγουρού 80 κάτι που κατά τη γνώμη μας δεν θα πρέπει ίσως να αποκλείει σύμπραξη Στρυφνού και Νικολάου της Κορίνθου στην προμνημονευόμενη πολιορκία του Ναυπλίου (στην οποία εξάλλου πήραν μέρος και «πολεμικαὶ νῆες»). Αξιοσημείωτο, επίσης, είναι το γεγονός ότι ο Στρυφνός είχε υπάρξει προστάτης του Σγουρού πριν από τα γεγονότα αυτά 81. Πάντως, καθώς παρατήρησε ο Hoffmann, το γεγονός ότι ο Σγουρός κατόρθωσε να κρατήσει το Ναύπλιο (αναφέρει επίσης το Άργος και την Κόρινθο) ενάντια σε στόλο που στάλθηκε από την Κωνσταντινούπολη), δείχνει ιδιαίτερα την αδυναμία της κεντρικής διοίκησης σε μια εποχή που οι διαμάχες γίνονταν μόνο για την κατοχή του θρόνου 81α. Αναμφίβολα ο κυριότερος στόχος του Σγουρού στην πρώτη αυτή φάση των επεκτατικών του επιχειρήσεων υπήρξε η Κόρινθος. Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι 79 Χρονολόγηση των Brand 1968, σ. 153 και 1991, σ α και Ilieva 1990, σσ. 34, 35 και 1991, σσ. 113, Η παλαιά αυτή χρονολόγηση οφείλεται στον Bon 1951, σ πρβλ. και Hoffmann 1974, σ Koder-Hild, σ. 68 («nach 1202»).- Radić 1986, σ Για το πρόβλημα βλ. Σαββίδης 1994, σσ πρβλ. Savvides , σσ σημ. 45. Εσφαλμένα, κατά τη γνώμη μας, ο Κορδώσης 1986, σ. 65, αποδίδει την επιδρομή του Στρυφνού στην περίοδο «μετά την πτώση του Αλεξίου Γ» (δηλ. post Ιούλιος 1203). 81 Βλ. σχετικά Λαμπρυνίδης 1975, σ Σφηκόπουλος, σσ Απόηχο των επιχειρήσεων του Στρυφνού κατά του Σγουρού στο Ναύπλιο βρίσκει κανείς στο «Προσφώνημα εις τον μέγαν δούκαν τον Στρυφνόν» του Μιχαήλ Χωνιάτη (Λάμπρος, Α, σσ και ), όπου ο Στρυφνός παρουσιάζεται ως «ἄλλος μὲν μεγαλουργὸς Ἡρακλῆς» (σ ) και ως «ἄλλος δὲ Ἀριστείδης» (σ ). Πρβλ. και Hoffmann 1974, σ. 57 σημ Σαββίδης 1994, σ α Κατά τον Hoffmann 1974, σ. 139, οι επιχειρήσεις του στόλου αυτού από την Κωνσταντινούπολη (υπό τον Στρυφνό) στράφηκαν εναντίον και των τριών πελοποννησιακών κτήσεων του Σγουρού (Ναυπλίου, Άργους, Κορίνθου), η χρονολόγηση της επιχείρησης όμως στο (που θεωρούμε και την ορθότερη), μάλλον εδώ θα πρέπει να συνδέεται μόνο με το Ναύπλιο, αφού το Άργος και η Κόρινθος δέχονταν την επίθεση του Σγουρού την ίδια εκείνη εποχή.

17 39 ενέτεινε την προσοχή και δράση του στην Αργολιδοκορινθία, καθώς και στην Αττικοβοιωτία λίγο αργότερα (όπου βρίσκονταν τα κέντρα των θεμάτων Πελοποννήσου και Ελλάδος), ενώ δεν στράφηκε καθόλου προς τα νότια των δικών του κτήσεων, π.χ. κατά της Λακεδαίμονος, όπου την ίδια εποχή επικρατούσαν οι οίκοι των Χαμαρέτων και των Ευδαιμονογιάννηδων/Δαιμονογιάννηδων 82. Ειδικότερα, μάλιστα, η Κόρινθος την περίοδο αυτή ήταν πόλη οικονομικώς ακμάζουσα και κέντρο παραγωγής κεραμικών, τα οποία φιλοτεχνούσαν πρόσφυγες καλλιτέχνες από τη Μικρά Ασία, που είχαν διδαχθεί την τέχνη επεξεργασίας του γυαλιού στη Μεσοποταμία (Ιράκ) και στη βόρεια Περσία. Έτσι, κατά κάποιο τρόπο καλύφθηκε το κενό που είχε δημιουργηθεί στην οικονομία της πόλης μετά τη Γ νορμανδική επιδρομή ( ), κατά την οποία οι δυτικοί επιδρομείς είχαν μεταφέρει στη Σικελία τους τεχνίτες μεταξουργίας, της τόσο σημαντικής για την οικονομία του ελλαδικού χώρου 82α. Μέσα, λοιπόν, σε μια γενικότερη αδιαφορία των συγχρόνων του εν όψει του επερχομένου κινδύνου της άλωσης του 1204, ο Λέων Σγουρός επιτέθηκε κατά της Κορίνθου, το Ο μητροπολίτης της, Νικόλαος, ο οποίος αρχικά φάνηκε πως θα προέβαλε αντίσταση, υποχρεώθηκε να παραδοθεί, πιστεύοντας ότι με αυτό θα εξιλεωνόταν απέναντι στο Ναυπλιέα δυνάστη και θα γλύτωνε τη ζωή του. Αλλά ο Σγουρός, που δεν είχε λησμονήσει την παλαιότερη στάση του Νικολάου εναντίον του, έβαλε ένα πανούργο σχέδιο στο μυαλό του για να τον εξοντώσει. Αφού αρχικά προσποιήθηκε ότι είχε διαγράψει τις προηγούμενες διαφορές τους, προσκάλεσε τον ιεράρχη σε δείπνο. Δε γνωρίζουμε επακριβώς τα γεγονότα που μεσολάβησαν πριν και κατά τη διάρκεια του δείπνου αυτού μόνο ότι ο Λέων κατόρθωσε να μεθύσει το Νικόλαο, να τον τυφλώσει και να τον γκρεμίσει στο χαμό του από τα βράχια της Ακροναυπλίας (και όχι του Ακροκορίνθου, όπως έχει εσφαλμένα γραφτεί) 83. Η σχετική περιγραφή του Νικήτα Χωνιάτη περιγράφει εναργώς το σκοτεινό αυτό σχέδιο του Σγουρού: 82 Για το ζήτημα της αινιγματικής σχέσης Λέοντος Σγουρού και Λέοντος Χαμαρέτου βλ. τη βιβλιογραφία εδώ στην εισαγωγή, σημ α Βλ. Haussig 1971, σ. 373 (γενικές παρατηρήσεις).- Για την ακμή της Κορίνθου την εποχή αυτήν βλ. Κορδώσης 1981, passim.- πρβλ. τα σχετικά λήμματα των J. Koder, LM V.7 (1991), στήλ (παραδόξως, χωρίς μνεία της βασικής συμβολής του Κορδώση 1981), T. Gregory, ODB, σσ και Αθηνάς Ντούλια, ΛΒΠ, σσ και τις μνείες στον A.Savvides, Byzantion 70.1 (2000), σ Για την υαλουργία της Κορίνθου βλ. επίσης την πρόσφατη συμβολή της Μαρίας Λεοντσίνη, «Τα υάλινα αντικείμενα της Κορίνθου: βιοτεχνική ανάπτυξη και εμπορική δραστηριότητα, 11 ος -12 ος αι.», ΠΔΣ Ε Πελοποννησιακών Σπουδών, Β, Αθήνα 1998, σσ Βλ. εδώ πιο κάτω, σημ. 86.

18 40 «ὃς (=Λέων Σγουρός) οὐδὲ τῆς γειναμένης εὖ ποιῶν ἐφείσατο, ἀλλὰ καὶ τῷ τῆς μητροπόλεως Κορίνθου ἀρχιποίμενι Νικολάῳ σπεισάμενος καὶ τὰς πρώην διχονοίας διαλυσάμενος καὶ σύσσιτον οὕτω τὸν ἄνδρα παρειληφὼς τὸ μὲν σῶμα συνέστιος ἦν, τὸ δὲ φρόνημα δυσμενὴς ὁποῖος καὶ πρότερον,ὅθεν τὰς κόρας αἱμάξας εἶτα καὶ κατὰ σκοπέλων ἀφίησι» 84. Την πληροφορία ότι ο Νικόλαος ρίχτηκε από την Ακροναυπλία («ἐκ τῶν παρακρήμνων Ναυπλίου σκοπέλων») 85 δίνει ο αδελφός του Νικήτα Χωνιάτη, ο μητροπολίτης Αθηνών Μιχαήλ, σε επιστολή του προς τον ανηψιό του, Γεώργιο τον σεβαστό», όπου επίσης μνημονεύεται και η εκδοχή να δολοφονήθηκε ο Κορίνθιος ιεράρχης με απαγχονισμό με χορδή τόξου: «ὁ δὲ ἱεράρχης Κορίνθου οὐδ' ὅπως ἠφάντωται τοῖς πολλοῖς ὡμολό- γηται, ἀλλ' οἱ μέν φασιν ἐκ τῶν παρακρήμων Ναυπλίου σκοπέλων ὠσθέντα εἰς βυθὸν ῥιφῆναι θαλάσσιον, οἱ δὲ νευραῖς τόξων ἀπαγχο- 84 Χωνιάτης Ν., σ Σε άλλο σχετικό απόσπασμα της ίδιας εκδοχής (σ. 611), που ο van Dieten παρέχει ως marginalium (αφού δεν υπάρχει στην παλαιότερη έκδοση της Βόννης, του 1835), γίνεται ακόμη μια φορά μνεία στο θάνατο του Νικολάου: «καὶ τὸν πρόεδρον τῆς Κορίνθου Νικόλαον μνήμην λαβὼν διαφορῶν παλαιοτέρων καὶ διενέξεων πρῶτα μὲν τοῦ τῶν ὀφθαλμῶν φάους ἀποστερεῖ, εἶτα καὶ κάτω βάλλει κατὰ κρημνῶν καὶ τοῦ ζῆν βιαίως ἐξίστησιν...».πρβλ. Σαββίδης 1994, σσ Εδώ, πάντως, από τα συμφραζόμενα παρέχεται η εντύπωση ότι η δολοφονία του Νικολάου έγινε πολύ αργότερα, αφού ο Σγουρός είχε αναγκαστεί να εγκαταλείψει τον Ακροκόρινθο και να «συρρικνωθεί σαν το φίδι» στο Ναύπλιο (πρβλ.κορδώσης 1989, σ. 44): ὁ δὲ δὴ Σγουρός (δοτέον γὰρ τὰ κατὰ τοῦτον τῇ ἱστορίᾳ) καὶ ἔτι ἐπὶ βραχὺ ἠπορηκὼς ἐπὶ πᾶσι τῶν Λατίνων κατειληφότων τὴν Πελοπόννησον καὶ τὸ Ἄργος ὁρῶν ἐχόμενον καὶ τὰς περιοικίδας πόλεις συνειλημμένας, ὡς ἐς ἄντρον λάσιος θὴρ ὁ λεοντώνυμος ἐκεῖνος τὸν Ἀκροκόρινθον εἴσεισιν LO ἀποκρουσθεὶς κατεφαίνετο: ἔτι γε μὴν καὶ ὡς ἐς χειὰν ὄφις συσπειρᾶται τὸ Ναύπλιον ἀπηνείᾳ δὲ καὶ μιᾷ φονίᾳ χαίρων καὶ τὴν αὐτὸν γειναμένην ὑπέβαλε μαστιγώσεσι, καὶ τὸν πρόεδρον τῆς Κορίνθου Νικόλαον μνήμην λαβὼν διαφορῶν παλαιτέρων καὶ διενέξεων πρῶτα μὲν τοῦ τῶν ὀφθαλμῶν φάους ἀποστερεῖ, εἴτα καὶ κατω βάλλει κατὰ κρημνῶν καὶ τοῦ ζῆν βιαίως ἐξίστησιν (πρβλ. σ ). 85 Και όχι του Ακροκορίνθου (βλ. σημ. 86) ή ακόμη του Παλαμηδίου (πρβλ. εδώ πιο πάνω, σημ,. 16, αλλά και την άποψη του Λάμπρου, στη σημ. 86).

19 41 νισθῆναι ἰσχυρίζονται» 86. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πράξη αυτή του Σγουρού χαρακτηρίστηκε ως ειδεχθής και καταδικάστηκε από τους συγχρόνους του, ιδιαίτερα από τον ιδιαίτερα εχθρικό προς αυτόν, τον Μιχαήλ Χωνιάτη, που αμαυρώνει το όνομα του Σγουρού στην ιστορία με βαρείς χαρακτηρισμούς. Κυρίαρχο ρόλο σ αυτό, όμως, έπαιξε η δολοφονία από τον «Ναυπλιώτη τύραννο» του μικρανηψιού του (Μιχαήλ επίσης), τον οποίο ο Σγουρός είχε φυλακίσει στον Ακροκόρινθο, όταν είχε αναγκαστεί να εγκλειστεί εκεί, το α. Μάλιστα, ο μητροπολίτης Μιχαήλ καλοτυχίζει τον εαυτό του, καθώς και τον επίσκοπο των Θηβών, επειδή είχαν αποφύγει την τύχη του Κορίνθου Νικολάου 87, ενώ παραπέμπει με μελανά χρώματα τη δράση του Σγουρού στη Θεία Τιμωρία και την αιώνια καταδίκη, χαρακτηρίζοντας τον Ακροκόρινθο (όπου είχε καταφύγει ο Σγουρός από το 1204) «όχι ως άκρο της Κορίνθου, αλλά ως ακρόπολη του Άδη», λόγω των εκεί αμέτρητων εγκληματικών ενεργειών του Σγουρού 88, του «άθλίου τύραννου ή βασιλιά του Μορέως» ( Le miserable tyrant ou roi de la Morée appelé Sgouros né à Nauplie ) Χωνιάτης Μ./Λάμπρος, Β, σ Για τον τρόπο (και τον τόπο) θανάτου του Νικολάου βλ. Λαμπρυνίδης 1975, σσ Miller 1960, A, σσ Miller 1925, σσ Ηerrin 1970, σσ Γριτσόπουλος 1972, σσ. 161, Cheetham 1981, σ Κορδώσης 1981, σ. 95 σημ , σ. 65 και 1989, σσ. 44 σημ. 5 και (όπου σχολιάζεται η εκδοχή να σκότωσε ο Σγουρός το Νικόλαο αργότερα, όταν αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον Ακροκόρινθο).- Setton 1966, σ. 388 και 1976,σ. 24 σημ Σφηκόπουλος, σ. 97 εξ.- Radić 1986, σ Σαββίδης 1987 α, σ. 75 α. Για το λάθος περί θανάτου του Νικολάου στον Ακροκόρινθο βλ. Γρηγορόβιος Α, σ. 367, Καψάλης 3, σ. 607, Brand 1968, σ. 153 και 1991, σ α, Hoffmann 1974, σ. 57, Ζιάγκος 1974, σ. 80, Weiss 1995 και Φειδάς 1997, σ. 253β. Για το πρόβλημα πρβλ. Σαββίδης 1994, σ. 369 σημ. 68. Παλαιότερα ο Παπαρρηγόπουλος, Δ 2, σ. 214 έγραψε απλώς ότι ο Νικόλαος γκρεμίστηκε από τους βράχους, χωρίς να συγκεκριμενοποιεί τόπο («κατά των σκοπέλων κατεκρήμνισεν»), ενώ ο Λάμπρος 1878, σσ ανέφερε απλά «εκ των βράχων εξακοντίσας», αν και ο ίδιος αλλού (Λάμπρος 1908,σσ ) γράφει για το ίδιο γεγονός «εκ των βράχων του Παλαμηδίου» (δηλ. στο Ναύπλιο).Τέλος, τις επιφυλάξεις του για το αν ο Νικόλαος Κορίνθου ρίχτηκε από την Ακροναυπλία, ή τον Ακροκόρινθο ή ακόμη αν απαγχονίστηκε εξέφρασε ο Φούγιας 1968, σ. 209 σημ α Βλ. το κεφάλαιο V. 87 Χωνιάτης Μ., Β, σ : «Εἰ δ' ἐγὼ καὶ, ὁ Θηβῶν ἱεράρχης καί τις που τυχὸν ἕτερος τῶν καθ'ἡμᾶς ἐκκλησιῶν ἀπεληλάμεθα, ἀλλὰ καὶ τοῦτό γε τὸ μέρος πολὺ τοῦ Ναυπλιώτου τυράννου διήνεγκαν Ἰταλοὶ καὶ ὅσον θανάτου, καὶ τούτου βιαίου, διοίσει φυγή. Ἡμεῖς μὲν γὰρ φυγαδευθέντες ἐν τοῖς ζῶσιν ὅμως ἐσμὲν καὶ βλέπουσιν ἥλιον...». 88 Στο ίδιο, σ : «Μηκέτι ἄκραν Κορίνθου καλεῖτε ταύτην (=δηλ. τον Ακροκόρινθο), ἄνθρωποι, ἀλλ' ἀκρόπολιν ᾍδου θανάτου φρούριον...». Βλ. γενικά τους διαφόρους αρνητικούς χαρακτηρισμούς στην ίδια επιστολή (προς το «σεβαστό» Γεώργιο), στις σσ. 163 εξ., 169 εξ.- πρβλ. τα σχόλια του Κορδώση 1989, σσ Για το χαρακτηρισμό αυτόν βλ. εδώ παραπάνω, σημ. 42.

20 42 Από τους νεότερους μελετητές της σταδιοδρομίας του Σγουρού μόνο ο Κώστας Σαρδελής με σαφήνεια δικαιολόγησε τη συμπεριφορά του τελευταίου απέναντι στον Κορίνθιου Νικόλαο, τον οποίο μάλιστα χαρακτήρισε φιλόδοξο κληρικό και κοντόφθαλμο καιροσκόπο, διακατεχόμενο από αχαλίνωτη κενοδοξία, ξεπερνώντας τα όρια του ποιμένα των ψυχών 90. Αναφερόμενος περαιτέρω στα γεγονότα εκείνα των ετών , ο Σαρδελής δικαιολόγησε την πράξη του Σγουρού υποστηρίζοντας ότι την εποχή εκείνη οι ηγεμόνες ήταν συχνά αναγκασμένοι να καταφεύγουν σε παρόμοιες λύσεις στην περίπτωσή μας ο Λέων Σγουρός έπρεπε να απαλλαγεί με κάθε τρόπο από τις υπονομευτικές ενέργειες του Νικολάου, έχοντας κατά νου το μεγαλεπήβολο σχέδιό του για τη δημιουργία ενός ελλαδικού εθνικού κράτους ενόψει του λατινικού ολέθρου που είχε κάνει καυτή την ανάσα του γύρω από τη βυζαντινή πρωτεύουσα.. Πράγματι, αν επιχειρούσαμε να εισέλθουμε στον τρόπο σκέψης του Σγουρού την εποχή αυτήν, ίσως κατά κάποιο τρόπο να μπορούσαμε να κατανοήσουμε τα κίνητρα της πράξης του αυτής, μια και είχε λίγες εναλλακτικές επιλογές, θεωρώντας ότι δεν μπορούσε να είχε πράξει διαφορετικά απέναντι στον Νικόλαο Κορίνθου, έναν άνθρωπο που στεκόταν αποφασιστικό εμπόδιο στα σχέδιά του. Πολύ δε περισσότερο κατά την κρίσιμη εκείνη χρονική περίοδο, κατά την οποία ο Σγουρός επιθυμούσε να επιδείξει τη δύναμή του και την επιβολή της θέλησής του στους συγχρόνους του. 90 Σαρδελής 1974, σσ Βλ. Σαββίδης 1987 α, σ. 75 α.- Weiss Όχι του 1204 κατά τον Καλλιγά, σ. 155, που υπολόγισε ότι συνέβησαν μετά την υποχώρηση του Σγουρού προ των Λατίνων ιπποτών του Βονιφατίου Μομφερρατικού στις Θερμοπύλες. Στο 1204 επίσης χρονολόγησε το θάνατο του Νικολάου Κορίνθου ο Φούγιας 1968, σ. 210.