Martin Heidegger, ALETHEIA (Ηρακλειτος, Αποσπασμα 16) λαθοι λανθανω ελαθον ενθ' αλλους μεν ελανθανε δακρυα λειβων ελανθανε ελανθανε λαθε βιωσας

Transcript

1 > Το λαθος το αναγνωριζω ως λαθος εκ των υστερων. Θα πει: το βλεπω αργοτερα. Ποιο ειναι το φαινομενο του λαθους που οταν συμβαινει παραμενει, ως λαθος, λανθανον; Martin Heidegger, ALETHEIA (Ηρακλειτος, Αποσπασμα 16) [Το μη δυνον ποτε πως αν τις λαθοι;] [57] Η λεξη, με την οποια η ερωτηση εγειρεται, καλειται λαθοι. Τι ευκολοτερο απο το να διαπιστωσει κανεις: λανθανω, αοριστος ελαθον, σημαινει: μενω κρυφος; Και παλι μας ειναι σχεδον αδυνατο να ξαναβρεθουμε αμεσα στον τροπο με τον οποιο αυτη η λεξη μιλα ελληνικα. Ο Ομηρος διηγειται (Οδ κ.ε.) πως ο Οδυσεας, τοσο στα σοβαρα οσο και στα ευθυμα ασματα του ραψωδου Δημοδοκου στο ανακτορο [58] του βασιλια των Φαιακων, καθε φορα καλυπτει το κεφαλι του κι ετσι, απο τους αλλους απαρατηρητος, κλαιει. Ο στιχος 93 λεει: ενθ' αλλους μεν ελανθανε δακρυα λειβων. Συμφωνα με το πνευμα της γλωσσας μας μεταφραζουμε σωστα: "κατοπιν εχυνε δακρυα χωρις οι αλλοι να το παρατηρησουν." Η μεταφραση του Voss πλησιαζει τον ελληνικο λογο περισσοτερο διοτι παραλαμβανει στο γερμανικο κειμενο το φερον ρημα ελανθανε: "Για ολους τους αλλους συνδαιτημονες εκρυβε τα χειμαρρωδη δακρυα." Ομως ελανθανε δεν θα πει μεταβατικα "εκρυβε" αλλα "εμενε κρυφος" - ως αυτος ο οποιος εχυνε δακρυα. Στην ελληνικη γλωσσα το "μενω κρυφος" ειναι η αρχουσα λεξη. Αντιθετα η γερμανικη γλωσσα λεει: εκλαιγε διχως οι αλλοι να το παρατηρησουν. Αντιστοιχα μεταφραζουμε τη γνωστη επικουρεια προτροπη λαθε βιωσας με: "να ζεις εν κρυπτω". Ο λογος, εννοημενος ελληνικα, λεει: "μεινε, ως ο τον βιο του διαγων, (συναμα) κρυφος." Εδω η κρυπτοτητα καθοριζει τον τροπο με τον ο ανθρωπος πρεπει να ειναι παρων αναμεσα στους ανθρωπους. Η ελληνικη γλωσσα, με τον τροπο του λογου της, δηλωνει οτι το κρυψιμο, και τουτο θα πει συναμα το φανερο, εχει μια καιρια πρωτοκαθεδρια απεναντι σε ολους τους υπολοιπους τροπους κατα τους οποιους τα παροντα παρειναι. Ο θεμελιακος χαρακτηρας της παρουσιας καθεαυτην καθοριζεται απο την παραμονη στο κρυφο και το φανερο. (...) Ολα τουτα, στην αδιαταρακτη συνηχηση τους μεσα στην περιοχη του ελληνικου dasein και της γλωσσας του, θα ηταν αδιανοητα εαν δεν υπηρχε η κρυφη - φανερη παραμονη, ως εκεινο το οποιο δεν χρειαζεται καν να φερει τον εαυτο του καταρχην σε γλωσσα, διοτι αυτη τουτη η γλωσσα ερχεται απ' αυτο. Αντιστοιχα στην περιπτωση του Οδυσσεα η ελληνικη εμπειρια δεν σκεπτεται συμφωνα με την οπτικη κατα την οποια οι παροντες συνδαιτημονες παρασταινονται ως [59] υποκειμενα τα οποια, με την υποκειμενικη συμπεριφορα τους, δεν αντιλαμβανονται τον κλαιοντα Οδυσσεα ως αντικειμενο της αντιληψης τους. Πολυ περισσοτερο για την ελληνικη εμπειρια κυριαρχει γυρω απο τον κλαιοντα μια κρυπτοτητα η οποια τον αποσυρει απο τους αλλους. Ο Ομηρος δεν λεει: ο Οδυσσεας εκρυβε τα δακρυα του. Ουτε λεει ο 1

2 ποιητης: ο Οδυσσεας κρυβονταν ως ενας κλαιων, αλλα λεει: ο Οδυσσεας εμενε κρυφος. (...) Παντως στον Ομηρο λιγους στιχους προηγουμενως λεει σχετικα (στ. 86): αιδετο γαρ Φαιηκας υπ' οφρυσι δακρυα λειβων. Ο Voss, συμφωνα με τον τροπο ομιλιας της γερμανικης γλωσσας, μεταφραζει: (Ο Οδυσσεας καλυπτε το κεφαλι) "ωστε οι Φαιακες να μην δουν τα δακρυσμενα ματοκλαδα.". Και μαλιστα ο Voss αφηνει τη φερουσα λεξη αμεταφραστη: αιδετο. Ο Οδυσσεας ντρεπονταν - ως ενας ο οποιος εχυνε δακρυα εμπρος στους Φαιακες. Ομως τωρα αυτο δεν σημαινει σαφεστατα ο,τι και: κρυβονταν απο τους Φαιακες απο ντροπη; Η μηπως πρεπει και την ντροπη, αιδως, να την εννοησουμε μεσα απο την κρυφη παραμονη, οταν επιχειρουμε να προσεγγισουμε την ελληνικα εμπειρατη της ουσιωση; Τοτε "ντρεπομαι" θα σημαινε: παραμενοντας αποκρυφος και κρυφος αφουγκραζομαι 1, μενω στον εαυτο μου. Στο ελληνικο ποιημα της σκηνης του Οδυσσεα που κλαιει συγκαλυμμενα, γινεται εμφανες το πως ο ποιητης εμπειραται την υπαρξη της παρουσιας, ποιο νοημα του Ειναι, χωρις ακομη να εχει εννοηθει, εγινε μοιρα. Παρουσια ειναι η διαυγασμενη αυτο-κρυψη. Της ανταποκρινεται η ντροπη. Αυτη ειναι η συγκρατημενη παραμονη εν κρυπτω εμπρος στην προσεγγιση των παροντων. Ειναι η φυλαξη των παροντων μεσα στην αθικτη εγγυτητα αυτου που παραμενει παντοτε ερχομενο, ο οποιος ερχομος παραμενει [60] επιτεινομενη αυτοσυγκαλυψη. Ετσι λοιπον πρεπει να εννοηθει η ντροπη και καθε συγγενικο της υψηλο, στο φως της παραμονης εν κρυπτω. Ετσι λοιπον πρεπει να προετοιμαστουμε να χρησιμοποιουμε στοχαστικοτερα μια αλλη ελληνικη λεξη που ανηκει στη ριζα λαθ-. Καλειται επιλανθανεσθαι. Την μεταφραζουμε σωστα με "λησμονω". Στη βαση αυτης της λεξιλογικης ορθοτητας ολα μοιαζουν ενταξει. Κανουμε σαν το λησμονω να ηταν το ηλιου φαεινοτερον του κοσμου. Φευγαλεα μονο παρατηρουμε οτι στην αντιστοιχη ελληνικη λεξη ονομαζεται παραμονη εν κρυπτω. Και παλι τι θα πει "λησμονω"; Ο μοντερνος ανθρωπος, που τα δινει ολα για να λησμονει το ταχυτερο δυνατο, θα επρεπε να γνωριζει τι ειναι το λησμονω. Ομως δεν το γνωριζει. Εχει λησμονησει την ουσια του λησμονω, εαν την ειχε διανοηθει καν ποτε επαρκως, δηλ. εαν την ειχε διανοηθει εως την ουσιακη περιοχη της λησμοσυνης. Η υφισταμενη αδιαφορια απεναντι στην ουσια του λησμονω δεν εγκειται διολου μονο στην επιπολαιοτητα του σημερινου τροπου ζωης. Ο,τι συμβαινει σε μια τετοια αδιαφορια, ερχεται καθαυτο μεσα απο την ουσια της λησμοσυνης. Σ' αυτην προσιδιαζει να αποσυρεται η ιδια και να περιερχεται στην ιδια τη δινη της αποκρυψης της. Οι Ελληνες εμπειραθηκαν τη λησμοσυνη, ληθη, ως μοιρα του κρυψιματος. Λανθανομαι θα πει: Ως προς την αναφορα ενος κατα τα αλλα φανερου οντος προς εμενα, εγω παραμενω ως προς εμενα κρυφος. Ετσι το φανερο ειναι απο την πλευρα του επισης, οπως εγω για τον εαυτο μου στην αναφορα μου προς αυτο, κρυφο. Το παρον ον βυθιζεται περα στη κρυπτοτητα ετσι ωστε εγω, σε ενα τετοιο κρυψιμο κρυφος ο ιδιος, να 2

3 παραμενω ως εκεινος για τον οποιο το παρον ον αποσυρεται. Στον ιδιο χρονο αυτο το κρυψιμο μενει απο την πλευρα του κρυφο. Κατι τετοιο συμβαινει στην περισταση την οποια εννοουμε οταν λεμε: ξεχασα (κατι). Στο ξεχασμα δεν διαφευγει μονο κατι. Το ιδιο το ξεχασμα φευγει προς ενα κρυψιμο [61] και μαλιστα κατα εναν τροπο οπου εμεις οι ιδιοι μαζι με την αναφορα μας στο ξεχασμενο περιερχομαστε στο ξεχασμα. Γι' αυτο οι Ελληνες λεγουν κατ' επιταση στη μεση φωνη επιλανθανομαι. Ετσι η κρυπτοτητα, στην οποια περιερχεται ο ανθρωπος, ονομαζεται συναμα και για την αναφορα της προς αυτο το οποιο μεσω αυτης αποσυρεται απο τον ανθρωπο. Τοσο κατα τον τροπο με τον οποιο η ελληνικη γλωσσα χρησιμοποιει το λανθανειν, την παραμονη εν κρυπτω, ως φερον και οδηγο ρημα, οπως και απο την εμπειρια του ξεχασματος, εννοημενου απο την παραμονη εν κρυπτω, δειχνεται αρκουντως σαφως οτι το λανθανω, μενω κρυφος, δεν εννοει εναν καποιο τροπο συμπεριφορας του ανθρωπου μεταξυ πολλων αλλων, αλλα τη βασικη ροπη καθε συμπεριφορας προς παροντα και αποντα, αν μη και τη βασικη ροπη της παρουσιας και απουσιας καθαυτης. 3

4 Περι της συμβολης του Freud Ας το δουμε στο απλο παραδειγμα της γυναικας που φευγοντας απο το δωματιο του γνωστου ξεχνα την τσαντα της εκει. Ποια ειναι εδω η "αμεση εμπειρια"; Καταρχην το τιποτα στο χερι της γυναικας που εχει βγει στον δρομο. Ο Freud δεν το προσεχει, και δεν μπορει να το προσεξει γιατι, συμφωνα με την προκαταληψη του, το θεωρει ψευτικο και εχει εξαρχης στραφει στην αναζητηση μιας εξηγησης. Το μαρτυρει ηδη η πρωτη του φραση οπου μιλα για ψυχικες ενεργειες που προϋποθετουν για την εξηγηση τους αλλες ενεργειες Και οχι καν η φραση ολοκληρη αλλα ηδη το "ψυχικες ενεργειες". Διοτι οταν χαρακτηριζω το ξεχασμα "παραπραξη", δηλαδη "πραξη" και "ενεργεια", τοτε ηδη το εχω δει ως κατι το οποιο "κανω". Θυμιζω συνηθισμενες εκφρασεις ψυχιατρων και ψυχολογων οπου μιλαμε για καποιον που "κανει" καταθλιψη, "κανει" πανικο κλπ. Στον ιδιο τον Freud το ονειρο ειναι συνωνυμο με "εργο του ονειρου", το πενθος με "εργο του πενθους". Και γιατι μιλω εδω για προκαταληψη; Διοτι το ιδιο το φαινομενο του ξεχασματος δεν μαρτυρει τιποτα που να δηλωνει τον χαρακτηρα μιας πραξης, μιας ενεργειας. Η γυναικα απλα καποια στιγμη βλεπει πως στο χερι της κρεμεται το τιποτα. Η γυναικα θα πει "ξεχασα". Και ηδη η λεξη "ξεχνω" μας παραπλανα. Διοτι η λεξη μιλαει σ' αυτο που η γραμματικη μας αποκαλει "ενεργητικη φωνη", σαν εξ ορισμου να επροκειτο για την ενεργεια ενος υποκειμενου. Ο αυστριακος φιλοσοφος Ludwig Wittgenstein μας επεστησε την προσοχη στο οτι οι λεξεις μπορουν και να μας παγιδευουν, και πολυ συχνα μας παγιδευουν. Ήδη στον Nietzsche διαβαζουμε: Το οτι υπαρχει ενα ξεχασμα, δεν εχει αποδειχθει ακομη. Αυτο που γνωριζουμε ειναι μονο οτι η επαναθυμηση δεν ειναι στο χερι μας. Σ' αυτο το κενο της δυναμης μας θεσαμε προσωρινα εκεινη τη λεξη 'ξεχνω': σαν να υπαρχει και μια ικανοτητα ακομα στο ευρετηριο. Μα τι ειναι τελικα στο χερι μας! 2 "Το οτι υπαρχει ενα ξεχασμα, δεν εχει αποδειχθει ακομη." Η φραση μοιαζει ανοητη. Αν δεν παρασυρθουμε απο την πρωτη μας αντιδραση και εγκυψουμε σ' αυτην, θα μπορουσαμε να βρεθουμε προ απροοπτων. Όπως οτι η λεξη "ξεχνω", εις πεισμα της γραμματικης, δεν εχει ενεστωτα χρονο. Διοτι στο ξεχασμα ανηκει το οτι ξεχνω πως ξεχνω. "Ξεχασα" θα πει και "ξεχαστηκα". Δεν μπορω να πω "ξεχνω" οπως μπορω να πω "σας μιλω". Και ομως η γυναικα θα πει "ξεχασα" οπως εγω το απογευμα θα μπορω να πω "σας μιλησα". Γιατι η γυναικα μιλα λαθος; Διοτι εγω το απογευμα θα μπορω να ανακαλεσω την ομιλια μου. Όμως ενα replay του ξεχασματος ειναι αδυνατο. Η γυναικα του δρομου δεν μπορει να ανακαλεσει τη γυναικα του δωματιου την ωρα που ξεχναει την τσαντα. Το ξεχασμα δεν δηλωνεται πουθενα ως εμπειρια. Το ξεχασμα ως ξεχασμα δεν ειναι φαινομενο και δεν ειναι εμπειρια! Και τι εχει συμβει στο δωματιο του φιλου; 4

5 Η γυναικα που θα πει "ξεχασα", θα συνοδευσει το "ξεχασα" ρητα η αρρητα με ενα "Δεν το πιστευω!" και "Πως το εκανα;" και "Εγω το εκανα αυτο;". Της μενει αναπαντητο. Και εχει δικιο, περισσοτερο απ' οσο φανταζεται. Διοτι η γυναικα του δωματιου που φευγει χωρις τσαντα ειναι οντως μια αλλη απο την γυναικα του δρομου, για την οποια η τσαντα με τα κλειδια, το πορτοφολι, το κινητο κλπ. συνιστα αναποσπαστο μερος της ζωης της, ειναι προεκταση των χεριων της. Η δευτερη τρομαζει οταν αντικριζει την πρωτη που κινειται με μια αδιανοητη ξεγνοιασια, με χερια γυμνα, που δεν λογαριαζει κλειδια και σπιτι και αυτοκινητο, πορτοφολι και αναγκες και δοσοληψιες, κινητο και δικτυωση με φιλους και συγγενεις. "Εγω το εκανα αυτο;" "Ναι," θα της ελεγα ισως, "και αυτο το εκανες, και αυτη υπηρξες!" Τωρα το "ξεχασα" και το κενο του μας μιλα σε ενα αλλο φως. Το κενο δειχνεται ως η αποσταση που παιρνει η γυναικα του δρομου απο την γυναικα του δωματιου, την οποια δεν αναγνωριζει, δεν δεχεται, αλλα την προδιδει και την απαρνειται. Η γυναικα του δρομου εννοει τον εαυτο της μονοσημαντα, εκπροσωπει δηλαδη μονο αυτην την μορφη. Για την γυναικα του δωματιου λεει: "Αυτη δεν ειμαι εγω". Την γυναικα του δωματιου την εχει χασει, την εχει ξε-χασει. Το προσωπο που αποδεχεται η γυναικα ως το μονο δικο της, ειναι αυτο που θελει τον ανθρωπο να τα εχει ολα στα χερια του να ειναι ο μηχανικος της κοσμικης μηχανης. Οι ερμηνειες μας πολλες φορες εχουν το νοημα: αυτο εξηγειται, αυτοι ειναι οι λογοι, αρα ειναι στο χερι σου να τ' αλλαξεις. Βεβαια ο νοημων θεραπευτης θα πει, με τον Nietzsche: "Μα τι ειναι τελικα στο χερι μας!" οχι επειδη τα χερια του δεν μπορουν ν' αδραχνουν και στεκουν αδρανη κι αβοηθητα αλλα επειδη γνωριζει κι αλλα χερια εκτος απ' αυτα χερια που δειχνουν, χερια που αγγιζουν αναλαφρα, χερια που αρνουνται, χερια που χαιρετιζουν. Γι' αυτον που δεν το ξερει, τα αβοηθητα χερια ειναι, γυριζουμε στον Nietzsche, "κενο της δυναμης μας", και τουτο το ονομαζουμε π.χ. "ξεχνω", σαν να επροκειτο κι αυτο για μια ενεργεια, μια πραξη, "σαν να υπαρχει και μια ικανοτητα ακομη στο ευρετηριο", η διεργασια της οποιας, θυμιζω τα λογια του Freud, μας εχει μεινει κρυφη. Έτσι ο Freud θα ελεγε π.χ. οτι η γυναικα ξεχνα την τσαντα της στο δωματιο γιατι εχει την "κρυφη", δηλαδη ασυνειδητη επιθυμια να ξαναγυρισει εκει. Το ξεχασμα εχει γινει ενεργεια και πραξη και ικανοτητα, το κενο της δυναμης μας εχει αποδειχθει πλαστο, η κρυφη διεργασια ερχεται στο φως, υπαρχει επιτελους μια, Freud, καταδειξιμη συσχετιση και ολα ειναι παλι στο χερι μας. Αυτη η εξηγηση ειναι "περαν της αμεσης εμπειριας". (Εδω δεν μιλαμε λοιπον για την περιπτωση μιας μεθοδευσης απο μερους της γυναικας, που θα ηταν συνειδητη, ουτε για μια προσυνειδητη λεγομενη προθεση.) Τι προσφερει τοτε; Επιβεβαιωνει την προκαταληψη μας. Μας ησυχαζει. Wittgenstein: 5

6 Το ολεθριο στον επιστημονικο τροπο σκεψης, τον οποιο σημερα κατεχει ολος ο κοσμος, ειναι οτι θελει ν' απαντησει σε καθε ανησυχια με μια εξηγηση. 3 1 Das Stehenbleiben des Schalenwildes, um zu sichern. 2 "Morgenroethe" (ν. 126) 3 Ludwig Wittgenstein, Schriften, Beiheft3, σ