Υ.06α ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ:

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (Α ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ) ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ, ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ Υ.06α ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ: Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΩΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ Κ. ΠΑΛΥΒΟΥ, ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ - ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Ιστορία Συνεχίζεται Η γνώση της ιστορίας ενός μνημείου αποτελεί προϋπόθεση για οποιαδήποτε επέμβαση σε αυτό. Η θεμελιακή αυτή αρχή έχει πολύ περισσότερες παραμέτρους απ ό,τι ίσως διαφαίνεται από την περιγραφή της, διότι η ιστορία ενός μνημείου δεν αφορά μόνο την χρονολογία κατασκευής, τις οικοδομικές φάσεις, και ενδεχομένως κάποια ονόματα κατασκευαστών (που τα προϊστορικά μνημεία δεν μας προσφέρουν έτσι κι αλλιώς), ούτε τελειώνει με την εγκατάλειψη του κτίσματος. Σημαντικό μέρος της ιστορίας ενός μνημείου είναι, ασφαλώς, οι αρχικές επιλογές των κατασκευαστών, η θέση και ο τρόπος κτισίματος, η εμπειρία του κατασκευαστή (υπήρχαν πάντα καλοί και κακοί αρχιτέκτονες) αλλά και οι μετέπειτα μετατροπές, οι προσθήκες, το είδος των χρήσεων που εξυπηρέτησε κατά καιρούς το κτίσμα, οι καταπονήσεις που υπέστη (φυσικές και ανθρώπινες). Μετά την οριστική εγκατάλειψη όμως η ιστορία συνεχίζεται Ο τρόπος καταστροφής, οι συνθήκες κατάχωσης, η χρήση του εδάφους πάνω απο τα καταχωμένα ερείπια, αφήνουν τα δικά τους σημάδια στο μνημείο. Η περίοδος αυτή είναι συνήθως πολύ μεγαλύτερη από εκείνη της ζωής του κτίσματος (ένα προϊστορικό κτίσμα μπορεί να έζησε 100 ή 200 χρόνια, αλλά έμεινε καταχωμένο χρόνια). Και ύστερα έρχεται ο αρχαιολόγος: «κάθε ανασκαφή είναι εξ ορισμού καταστροφή», μαθαίνουν οι υποψήφιοι ανασκαφείς αρχαιολόγοι. Καταστροφή κυρίως των τεκμηρίων της προγενέστερης ιστορίας του μνημείου, αφού και η μικρότερη ποσότητα χώματος που απομακρύνεται αφαιρεί οριστικά ένα πλήθος πληροφοριών. Μόνη σωτηρία η καλή τεκμηρίωση: η περιγραφική των αρχαιολόγων μέσω των ημερολογίων τους, η γραφική των αρχιτεκτόνων μέσω των σχεδίων αποτύπωσης, η φωτογραφική, και ό,τι άλλο φέρει η τεχνολογία του μέλλοντος. Κάποτε το μνημείο θα χρειαστεί την βοηθειά μας για να συνεχίσει να γράφει ιστορία και να μη καταδικαστεί σε πλήρη αφανισμό. Οι επιλογές των υπευθύνων για την προστασία 2

3 του μνημείου θα είναι καθοριστικές: προκειμένου να σώσουν, θα αλλοιώσουν, θα αποκρύψουν, θα παραμορφώσουν. Θα δημιουργήσουν, εν πάσει περιπτώσει, νέες συνθήκες ζωής του μνημείου. Πολλά εξάλλου, θα αποκτήσουν νέους χρήστες, τους περιηγητές ή τουρίστες, όπως συνηθίσαμε να τους αποκαλούμε. Οι σύγχρονες τεχνολογίες που χρησιμοποιήθηκαν στις σωστικές επεμβάσεις γερνάνε κι αυτές, και έρχεται κάποτε η ώρα να αντιμετωπιστεί και αυτό το πρόβλημα. Ο υπεύθυνος για την προστασία του μνημείου, τότε, θα έχει να εξετάσει το σύνολο της ζωής του μνημείου, λαμβάνοντας υπόψιν εξίσου την αρχαία ιστορία του μνημείου όσο και την νεώτερη (βλ. Κνωσό και τα έργα αποκατάστασης και στερέωσης των έργων αποκατάστασης και στερέωσης του Evans). Στο μνημείο θα προστεθεί ένα ακόμη αποτύπωμα του χρόνου, και η ιστορία του (παλίμψηστου) μνημείου θα συνεχίζεται... Η Ερμηνευτική Διαδικασία Η ερμηνεία είναι λέξη κλειδί στην υπόθεση της αρχαιολογίας και της ιστορίας των μνημείων. Πριν ακόμη κτυπήσει η σκαπάνη στο έδαφος, η ερμηνευτική διαδικασία έχει ξεκινήσει: υπολανθάνει στους λόγους που οδήγησαν τον αρχαιολόγο να επιλέξει το συγκεκεριμένο χώρο για ανασκαφή. Κυριαρχεί, απο εκεί και ύστερα, στον τρόπο που ο ανασκαφέας κατευθύνει την ανασκαφή (πολύ εύκολα κατασκευάζονται πόρτες και παράθυρα στην θέση ενός χαλάσματος του τοίχου, καθώς και πατώματα εκεί όπου το χώμα εμφανίζεται σκληρότερο). Σ όλη την διάρκεια της ανασκαφής αρχαιολόγοι και αρχιτέκτονες εργάζονται πυρετωδώς και ενίοτε εναγωνίως- για την τεκμηρίωση των ευρημάτων. Με λέξεις, εικόνες και σχέδια προσπαθούν να καταγράψουν και να απεικονίσουν αυτό που βλέπουν. Αυτό που βλέπουν όμως είναι συνάρτηση εκείνου που καταλαβαίνουν -και καταλαβαίνει, δηλαδή αναγνωρίζει, κανείς αυτό που γνωρίζει. Για τον λόγο αυτό, η γνώση της ιστορίας ενός τόπου και της αρχιτεκτονικής των μνημείων του είναι απαραίτητη προϋπόθεση στην διαδικασία αποκάλυψης, μελέτης και προστασίας ενός μνημείου. 3

4 Τα ημερολόγια και τα σχέδια θα τα χρησιμοποιήσουν γεννεές πολλές μελετητών, ως τα σημαντικότερα πειστήρια της ανασκαφικής εικόνας -της στιγμιαίας και ως εκ τούτου πολύτιμης εικόνας κατά την πρώτη αποκάλυψη του μνημείου. Η ανάγνωση όμως των ημερολογίων και των σχεδίων θα αποτελέσει εξ ορισμού μία ακόμη ερμηνευτική διαδικασία. Για τα προϊστορικά μνημεία, πέρα απο τις απαιτήσεις του ίδου του σχεδίου αποτύπωσης, υπάρχουν δυο σοβαρές δυσκολίες στο έργο της αρχιτεκτονικής τεκμηρίωσης: η μία είναι η απουσία βιβλιογραφίας που να καλύπτει ικανοποιητικά το θέμα της προϊστορικής αρχιτεκτονικής και η άλλη η απουσία δόκιμων όρων για την περιγραφή των αρχιτεκτονικών μελών και των τρόπων δόμησης. Το θέμα της ορολογίας είναι ιδιαίτερα λεπτό, δεδομένου ότι η άστοχη και αυθαίρετη χρήση ενός όρου ενδέχεται να δημιουργήσει πλήθος παρερμηνειών, ενώ η χρήση πολλών διαφορετικών όρων για το ίδιο αντικείμενο δημιουργεί συγχύσεις. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας για την προϊστορική εποχή είναι ξενόγλωσσο, γεγονός που επιδεινώνει το πρόβλημα. Η ερμηνευτική διαδικασία συνεχίζεται και στον τομέα των σωστικών επεμβάσεων εδώ μάλιστα υπάρχει μεγάλος κίνδυνος αλλοίωσης της αρχικής εικόνας- και ολοκληρώνεται με τα έργα «ανάδειξης» του χώρου, μετά το τέλος της ανασκαφής συνήθως. Τα έργα αυτά, απο τους απλούς διαδρόμους κυκλοφορίας εως τις ενημερωτικές πινακίδες, προδιορίζουν τον τρόπο και το είδος της ανάγνωσης της ιστορίας του μνημείου. Από την κυριαρχία του δόγματος ότι «τα αριστουργήματα μιλάνε μόνα τους» και επομένως η παρέμβαση ή έστω η απλή πινακίδα ενημέρωσης είναι περιττή ή και βέβηλη- έχομε πλέον περάσει στην γρήγορη, οπτικοακουστική μετάδοση πληροφοριών. Οι επιλογές μας, όμως, παραμένουν πάντα συνάρτηση του βαθμού κατανόησης του μνημείου. ΙΣΤΟΡΙΚΟ-ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 4

5 Ο όρος προϊστορία αναφέρεται σε μια μεγάλη χρονική περίοδο, η αρχή της οποίας χάνεται στα βάθη του χρόνου. Ο χρονικός προσδιορισμός της διαφέρει απο τον έναν τόπο στον άλλο. Οι απαρχές της Ελληνικής Προϊστορίας ανάγονται στην Παλαιολιθική εποχή: οι συστηματικές έρευνες του 20ου αιώνα, έφεραν στο φως απολιθωμένα λείψανα σκελετών γιγαντιαίων σπονδυλωτών ζώων στο Πικέρμι της Αττικής, μεγάλης παλαιοντολογικής αξίας, ενώ εξίσου σημαντικό είναι το μοναδικό κρανίο ενός παλαιολιθικού ανθρώπου του τύπου «Νεάτερνταλ» ( με χρόνια πριν την εποχή μας), που βρέθηκε στο σπήλαιο των Πετραλώνων της Χαλκιδικής. Τα παλαιότερα οικιστικά μνημεία ανάγονται στις απαρχές του παραγωγικού σταδίου, που στην Ελλάδα τοποθετείται περί την 7η χιλιετία π.χ (Νεολιθική εποχή-προκεραμεική περίοδος). Τα σημαντικότερα ευρήματα της Νεολιθικής εποχής προέρχονται απο την Θεσσαλία (Σέσκλο, Δίμηνι, Άργισσα), αλλά απαντούν και σε άλλες περιοχές, όπως ο Σάλλιαγγος της Αντιπάρου, η Κνωσός και το σπήλαιο Φράχθη της Αργολίδος. Οι ακροπόλεις του Σέσκλου και του Διμηνίου ειδικότερα, μαρτυρούν ένα υψηλό επίπεδο οικοδομικής τεχνολογίας. Η εποχή της Χαλκοκρατίας ( π.χ.) φέρνει ραγδαίες εξελίξεις στον τρόπο ζωής των κατοίκων του ελλαδικού χώρου και ιδιαίτερα του Αιγαιακού. Ο χρόνος και ο τρόπος εξέλιξης ποικίλλει ανάλογα με την περιοχή. Διακρίνονται 4 βασικές γεωγραφικές και πολιτισμικές ενότητες: 1. ΒΑ Αιγαίο. Στα νησιά του ΒΑ Αιγαίου (Λήμνος, Λέσβος, Μυτιλήνη, Σάμος, Χίος), τα οποία υπάγονται στην σφαίρα επιρροής του «Τρωαδικού» πολιτισμού της ΒΔ Μικράς Ασίας, αναπτύσσονται κατά την πρώιμη και μέση εποχή του Χαλκού οι πρώτες μεγάλεις πόλεις της ευρωπαϊκής ηπείρου (Πολιόχνη, Θερμή). 2. Κυκλάδες. Την ίδια περίπου εποχή, αναπτύσσεται στις Κυκλάδες ένας ιδιότυπος πολιτισμός επικεντρωμένος στις θαλάσσιες επικοινωνίες και το εμπόριο. 3. Κρήτη. Οι εξελίξεις κορυφώνονται στο τέλος της περιόδου αυτής κατά την ύστερη Χαλκοκρατία- με τον λαμπρό Νεοανακτορικό πολιτισμό της Κρήτης. Είναι περίοδος μεγάλων κατακτήσεων στον τομέα της οικοδομικής. 5

6 4. Ηπειρωτική Ελλάδα. Παράλληλα με την Κρήτη, αναπτύσσεται στον ελλαδικό χώρο ένας σημαντικός πολιτισμός, ο οποίος δέχεται μεγάλες επιρροές απο τον μινωικό κόσμο. Στην περίοδο ακμής του, στο τέλος της Χαλκοκρατίας, ανάγεται ο Μυκηναϊκός πολιτισμός, τα επιτεύγματα του οποίου απηχούν τα Ομηρικά έπη. Χαρακτηριστικό των χρόνων αυτών είναι τα τεχνικά έργα μεγάλης κλίμακας, όπως τα οχυρωματικά έργα, οι θολωτοί τάφοι και η αποστράγγιση της λίμνης της Κωπαϊδας. Ο Κρητομυκηναϊκός πολιτισμός, μακριά από τις αυταρχικές θεοκρατικές αντιλήψεις του κόσμου της Ανατολής, έθεσε ουσιαστικά τα θεμέλια του Ελληνικού πνεύματος, και έμμεσα του ευρωπαϊκού. Οι σκοτεινοί αιώνες (11ος 10ος αι. π.χ.) που ακολουθούν την κατάρρευση του κρητομυκηναϊκού πολιτισμού της Χαλκοκρατίας, αποτελούν μια ατελώς γνωστή μεταβατική περίοδο προς την Ιστορική εποχή. Στην οικοδομική, η οπισθοδρόμηση είναι φανερή, αν και οι νέοι τύποι των ηγεμονικών κατοικιών προαγγέλλουν τον κλασικό ελληνικό ναό. Η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Η έρευνα του προϊστορικού κόσμου είναι ένας απο τους νεώτερους κλάδους της αρχαιολογίας. Η αρχή της έχει ταυτιστεί με την θρυλική μορφή του Heinrich Schliemann ( ) και την ανακάλυψη της Τροίας. Ακολούθησαν οι ανασκαφές στις Μυκήνες, την Τίρυνθα, τον Ορχομενό. Τα ευρήματα των πρώτων αυτών ανασκαφών πρόβαλαν στα έκθαμβα μάτια της οικουμένης τα υλικά τεκμήρια ενός κόσμου που ως τότε κινείτο στην σφαίρα του μύθου. Οι συγκλονιστικές αυτές ανακαλύψεις πυροδότησαν το έντονο ενδιαφέρον τουεπιστημονικού κόσμου της εποχής, αλλά και του ευρύτερου κοινού, για την ιστορία του απώτερου παρελθόντος του Αιγαιακού χώρου. 6

7 Τον Schliemann διαδέχθηκε στις Μυκήνες το 1886 ένας εξαίρετος επιστήμων, ο Χρήστος Τσούντας. Οι συστηματικές ανασκαφές του στις Μυκήνες, τις Κυκλάδες και την Θεσσαλία, καθώς και τα πολύτιμα συνθετικά συγγράματά του, δικαιώνουν απολύτως την φήμη του ως «πατέρα της προϊστορικής αρχαιολογίας». Στο κατώφλι του 20ου αιώνα, ένας άλλος εμπνευσμένος αρχαιολόγος, ο Άγγλος Arthur Evans, ανακάλυπτε την Κνωσό και έδινε σάρκα και οστά στον λαμπρό προϊστορικό πολιτισμό της Κρήτης, που εύστοχα ονόμασε μινωικό. Απο το σημείο αυτό και ύστερα, ο ενθουσιασμός για την νεοσύστατη προϊστορική αρχαιολογία του Αιγαίου μεγάλωσε γοργά και εκφράστηκε με πληθώρα ανασκαφών στην Κρήτη, την ηπειρωτική Ελλάδα (Alan Wace στις Μυκήνες, Carl Blegen στην Πύλο), τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, που ο 20ος αιώνας να μπορεί να θεωρηθεί ως ο αιώνας της προϊστορικής αρχαιολογίας. Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΔΟΜΙΚΑ ΥΛΙΚΑ Τα υλικά και οι τρόποι δόμησης που χαρακτηρίζουν την οικοδομική κάθε περιόδου είναι παράγοντες καθοριστικοί για την διατήρηση των μνημείων και τον τρόπο αντιμετώπισης της προστασίας τους. Σε αντίθεση προς την στέρεη λίθινη οικοδομή των κλασικών χρόνων, τα προϊστορικά κτίσματα βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στον πηλό, είτε με την μορφή της πολύ διαδεδομένης πλινθοκατασκευής και πηλοκατασκευής είτε με την μορφή της κοινής αργολιθοδομής με παχύ στρώμα συνδετικού πηλοκονιάματος. Τοίχοι και πατώματα είναι κατά κανόνα επιχρισμένα με πηλοκονίαμα. Πολύ σημαντική ήταν και η συμβολή του ξύλου: απο τις νεολιθικές ξύλινες καλύβες του θεσσαλικού κάμπου ως τις περίτεχνες ξυλοδεσιές της νεοανακτορικής αρχιτεκτονικής των μινωικών χρόνων, η συμμετοχή του ξύλου ήταν ιδιαίτερα μεγάλη. Το ξύλο, ως φθαρτό υλικό, χάνεται γρήγορα, με αποτέλεσμα τα κτίσματα να μένουν χωρίς τον φέροντα σκελετό και τις ενισχύσεις που τα συγκρατούσαν. Οι συνθήκες αυτές καθιστούν 7

8 πολύ δύσκολο το έργο της ανασκαφής και της προστασίας του μνημείου μετά την έκθεσή του. Πολλές φορές δε, η στερέωση συμβαδίζει με την ανασκαφή, ή και αποτελεί προϋπόθεση. Οι ποικίλες και συστηματικές εφαρμογές του ξύλου στην οικοδομική του Ακρωτηρίου δείχνουν συνειδητή και εξελιγμένη αντισεισμική μέριμνα. Πρόκειται για ένα σύστημα δόμησης μικτό που βασίζεται στη συνεργασία πέτρας και ξύλου. Τα ξύλινα στοιχεία έχουν επιλεγμένες διατομές, προσεγμένες συναρμογές και σχηματίζουν ημιαυτόνομα δικτυώματα. Τα δικτυώματα αυτά δεν περιλαμβάνουν διαγώνια στοιχεία και λειτουργούν μόνο σε συνδυασμό με την λιθοδομή στην οποία πακτώνονται. ΤΡΟΠΟΙ ΔΟΜΗΣΗΣ Οι συνηθέστεροι τρόποι δόμησης των κτισμάτων της μινωικής και μυκηναϊκής εποχής παρατίθενται συνοπτικά παρακάτω (για περισσότερα στοιχεία βλέπε Βιβλιογραφία). Οι τεχνικές που περιγράφονται αφορούν μεγάλο μέρος των μνημείων της προϊστορικής εποχής, χωρίς βέβαια να εξαντλούν το θέμα της οικοδομικής τέχνης (απουσιάζουν, λόγου χάρη, οι θορωτές κατασκευές των Μυκηναϊκών χρόνων). Για την ορολογία που χρησιμοποιείται και τα σχετικά προβλήματα βλ. Κ. Παλυβού, Ακρωτήρι Θήρας: η οικοδομική τέχνη, Αθήνα 1999, Ευρετήριο Τεχνικών Όρων. ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΣ ΕΔΡΑΣΗΣ Η επιφάνεια ισοπεδώνεται, ενίοτε με λάξευση του βράχου. Στα μεγαλύτερα οικοδομήματα (π.χ ανάκτορα Κνωσού και Φαιστού) δημιουργήθηκαν τεχνητά άνδηρα με εκτεταμένη λάξευση του βράχου, αναλημματικούς τοίχους μεγάλου ύψους και τεχνητές επιχώσεις. ΘΕΜΕΛΙΟ Έδραση πάνω σε κατάλοιπα τοίχων προγενέστερων περιόδων (η επιφάνεια έδρασης ισοπεδώνεται). Πεδιλοδοκοί: εγκάρσια τοιχεία δένουν τους κύριους τοίχους στο επίπεδο της θεμελίωσης (π.χ. Γουρνιά, όπου τα σπίτια έχουν κτιστεί σε έντονα επικλινές έδαφος). 8

9 Διαφοροποίηση θεμελίου: ο κατώτερος δόμος ενός λαξευτού τοίχου προεξέχει εν είδει κρηπίδας (η προεξοχή δηλώνει και το μεγαλύτερο πλάτος του θεμελίου). Μη διαφοροποίηση θεμελίου: ο τοίχος απο αργολιθοδομή συχνά είναι ομοιογενής σε όλο του το ύψος. ΤΟΙΧΟΙ Α: ΑΡΓΟΛΙΘΟΔΟΜΗ Λίθοι απο επιφανειακή περισυλλογή (Κέα: σχιστόλιθοι, Ακρωτήρι: ηφαιστειακοί, κλπ.). Ενίοτε γίνεται αδρή επεξεργασία των λίθων ώστε να προκύψει κανονικότερη τοιχοποιία. Κτίσιμο δυο όψεων και γέμισμα με μικρότερους λίθους (σπανίζουν οι διάτονοι λίθοι). Συνδετικό πηλοκονίαμα (όχι ακόμη ασβεστοκονίαμα) συχνά σε μεγάλη ποσότητα. Πάχος τοίχου ποικίλλει ανάλογα με τις στατικές ανάγκες. Μείωση πάχους στον όροφο (διαπιστώνεται στο Ακρωτήρι, λόγω διατήρησης σε μεγάλο ύψος). Επίχρισμα: εξωτερικά με πηλοκονίαμα και σπάνια με ασβεστοκονίαμα (λευκό ή έγχρωμο), εσωτερικά το ίδιο (τα ασβεστοκονιάματα πιο συχνά στους άνω ορόφους, όπου βρίσκονται οι χώροι κατοικίας). Ξυλοδεσιές: πολύ διαδεδομένες οι οριζόντιες, κατά το σύστημα των θράνων και ενδέσμων (βλ. ορολογία). Ειδικές ενισχύσεις στις συναντήσεις κάθετων τοίχων. Σπάνια η διαγώνια σύνδεση. Κατακόρυφα πλέγματα ξυλοδεσιάς απαντούν κυρίως σε υστερότερα κτήρια (νεοανακτορικά και μυκηναϊκά). Πρόκειται για σύνθετα συστήματα, που λειτουργούν ως φέροντα στοιχεία σε συνεργασία με την περιβάλλουσα λιθοδομή. ΤΟΙΧΟΙ Β: ΞΕΣΤΟΙ (ΛΑΞΕΥΤΟΙ) Χρησιμοποιούνται πετρώματα, εύκολα στην κατεργασία (τόφος, ψαμμίτης, αμμούδα). Εργαλεία: λίθινα σφυριά, πελέκεις, μετάλλινες σμίλες και πριόνια. Οι λιθόπλινθοι (καταχρηστική χρήση του όρου, βλ. Ορλάνδο) έχουν μία μόνο πρόσοψη ξεστή και ορθογώνια, το μέτωπο. Οι άλλες πλευρές έχουν αδρή επεξεργασία και αποκλίνουν έτσι ώστε στη συναρμογή των λίθων να δημιουργούνται σφηνοειδείς αρμοί. Η πίσω πλευρά του τοίχου συμπληρώνεται με αργολιθοδομή. Σύστημα δόμησης: ψευδο-ισόδομο (ισοϋψής κάθε σειρά αλλά οχι ίδιου ύψους όλες οι σειρές). Συνηθισμένη η μείωση του ύψους των δόμων προς τα άνω. Τοπική ένταξη λαξευτών λίθων σε αργολιθοδομή: γωνιόλιθοι, προεξέχουσες ταινίες στην στάθμη δαπέδου, πλαίσια ανοιγμάτων. Οι αρμοί σφραγίζονται εξωτερικά και σε βάθος δύο περίπου εκατοστών με ασβεστοκονίαμα (προστασία απο υγρασία). 9

10 Λαξεύματα που απαντούν σε ξεστές τοιχοποιίες: διαδεδομένοι οι ορθογώνιοι τόρμοι για την σύνδεση πέτρας με ξύλο με την βοήθεια ξύλινων γόμφων σε ειδικά σημεία (απόληξη τοίχου, παράθυρα). Τεκτονικά σήματα: στην επιφάνεια έδρασης ή στην όψη της πέτρας. Απαντούν στην Κρήτη, κυρίως στα ανάκτορα, στο Ακρωτήρι και ελάχιστα στον ελλαδικό χώρο. Ξυλοδεσιές δεν συνηθίζονται στις ξεστές τοιχοποιίες. ΤΟΙΧΟΙ Γ: ΠΛΙΝΘΟΤΟΙΧΟΙ-ΠΗΛΟΤΟΙΧΟΙ Διαπιστώνεται σοβαρό πρόβλημα ορολογίας στην βιβλιογραφία σχετικά με την ορθή απόδοση των ποικίλων κατασκευών απο πηλό. Πλίνθοι: α) χωρίς καλούπι (έχουν καμπύλα άκρα, οι διαστάσεις ποικίλουν, μικρή παραγωγή), β) με καλούπι (έχουν επίπεδες τις στενές επιφάνειες, αφορούν μεγάλη παραγωγή και τυποποίηση). Τρόπος κατασκευής πλινθοτοίχου: α) ως ανωδομή τοίχου, σε οριζόντιες στρώσεις πάνω σε λίθινο κρηπίδωμα, β) οι πλίνθοι τοποθετούνται κατακόρυφες μέσα σε ξύλινο πλαίσιο, για την δημιουργία λεπτών (περ. 20εκ.) διαχωριστικών τοίχων. Επίχρισμα με παχύ στρώμα πηλοκονιάματος. ΠΑΤΩΜΑΤΑ Ισογείου: συνήθως απο πατημένο χώμα. Πλακόστρωτο δάπεδο μόνο σε εισόδους και ειδικούς χώρους. Ασβεστοκονίαμα (ενίοτε έγχρωμο) σε λίγους ειδικούς χώρους (π.χ. ιερά). Ορόφου: οι κύριες δοκοί στήριξης σε δοκοθήκες, επ αυτών κλαδιά, πέτρες, δόρωση (=στρώση πηλού πάχους περ.20εκ). Ειδικές ενισχύσεις (σπάνιες): διαγώνιο ξύλο και υποστηλώματα στις γωνίες. Δώμα: ελάχιστες οι πληροφορίες, κυρίως απο το Ακρωτήρι (βλέπε επίσης την εικονογραφία της εποχής). Επίπεδο και λειτουργικό, με κατασκευή παρόμοια με τα πατώματα αλλά με πολλές στρώσεις για την υγροπροστασία. Στην ηπειρωτική Ελλάδα επικρατούν απο νωρίς και οι στέγες (δικλινείς αετωματικές, αλλά και άλλου τύπου, ανάλογα με την κάτοψη), με κάλυψη αρχικά απο άχυρο (Διμήνι, Σέσκλο) και αργότερα (μυκηναϊκή περίοδο) με κεραμίδια. ΥΠΟΣΤΗΛΩΜΑΤΑ Απλά ξύλινα υποστηλώματα που εδράζονται σε πλάκες ενσωματωμένες στο δάπεδο. Κίονες: ιδιαίτερα προσφιλείς στην μινωική (και την μυκηναϊκή) αρχιτεκτονική. Μεμονωμένοι ή εν σειρά (κιονοστοιχίες). Έχουν λίθινη βάση απο ιδιαίτερα 10

11 ανθεκτικά πετρώματα (π.χ. ανδεσίτης), τμήμα της οποίας είναι μεγαλύτερο και λειτουργεί ως θεμέλιο (βυθίζεται στο δάπεδο). Σπάνια διαπιστώνεται αναθύρωση (ειδική επεξεργασία) ή τόρμος στην άνω επιφάνεια της λίθινης βάσης, συνήθως η έδραση του ξύλινου κορμού γίνεται απ ευθείας (η ολίσθηση αποτρέπεται χάρη στις μεγάλες τιμές τριβής - λόγω βάρους). Ξύλινος κορμός μικρότερης διαμέτρου απο την λίθινη βάση. Πιθανότατα η διάμετρος αύξανε προς τα άνω (Βλ. εικονογραφία). Είδος ξύλου άγνωστο. Κιονόκρανο ξύλινο (πληροφορίες μόνο από εικονογραφικά δεδομένα). Πεσσοί: μεμονωμένοι σε υπόγεια/ισόγεια. Μονολιθικοί ή απο δυο/τρεις λιθόπλινθους ολολάξευτους. Τόρμοι, ενίοτε, στην άνω επιφάνεια για την στερέωση των δοκών οροφής. ΚΛΙΜΑΚΟΣΤΑΣΙΑ Πολύ διαδεδομένα (η κρητομυκηναϊκή αρχιτεκτονική υπήρξε πολυόροφη απο νωρίς). Ο συνηθέστερος τύπος είναι σχήματος Πι, με δυο παράλληλα σκέλη και ενδιάμεσο πλατύσκαλο. Κυρίως εσωτερικά (Συνοικία Μι-Μάλια και εξωτερικά). Κατασκευή: πρώτο σκέλος κτιστό. Τα άλλα έχουν ξύλινο φέροντα σκελετό που ακολουθεί το πρότυπο του πατώματος. Οι λίθινες βαθμίδες τοποθετούνται τελευταίες επι της νωπής δόρωσης. Βοηθητικά κλιμακοστάσια (στενά, απότομα) συνήθως κτιστά. ΑΝΟΙΓΜΑΤΑ: ΠΟΡΤΕΣ Σώζονται πολλές (ιδιαίτερα στο Ακρωτήρι): εξώπορτες, απλές εσωτερικές, δίθυρα, πολύθυρα. Το Πολύθυρο είναι μια σειρά απο πόρτες που υποκαθιστούν έναν φέροντα τοίχο. Έχουν ενιαίο ξύλινο σκελετό (φέρον στοιχείο) και αποτελούν σημαντικό αρχιτεκτονικό εύρημα διότι δίνουν μεγάλη ευελιξία στο σύστημα κυκλοφορίας. Κατασκευή: η εξωτερική πόρτα έχει κατώφλι μονολιθικό (φέρει λαξεύματα και χαράξεις), το οποίο λειτουργεί ως θεμέλιο του ξύλινου πλαισίου της πόρτας. Το πλαίσιο αποτελεί φέρον στοιχείο της ανωδομής. Ο ξύλινος σκελετός σχηματίζει τρισδιάστατο πλέγμα και η συναρμογή των ξύλων γίνεται συχνά με εντορμίες. Ξύλινα θυρόφυλλα (μονόφυλη η εξωτερική, δίφυλλες οι εσωτερικές). Λαξευτές βάσεις σχήματος Γ και Ι, ενσωματώνονται στο δάπεδο στις παραστάδες της πόρτας και λειτουργούν ως θεμέλια του ξύλινου σκελετού. ΑΝΟΙΓΜΑΤΑ: ΠΑΡΑΘΥΡΑ 11

12 Πολύ διαδεδομένα (στο Ακρωτήρι ήδη διακρίονται πάνω απο 90, τα μισά του άνω ορόφου). Τύποι: μικρά τετραγωνικά, κατακόρυφα, οριζόντια, πολυπαράθυρα (κατά το πρότυπο των πολυθύρων). Κατασκευή: όμοια με τις πόρτες. Κιγκλίδωμα απο οριζόντια και κατακόρυφα ξύλα έφρασσε το άνοιγμα. ΑΠΟΧΕΤΕΥΣΕΙΣ Υδρορρόες λίθινες/πήλινες. Σωλήνες πήλινοι. Αποχετευτικά δίκτυα κάτω απο τους δρόμους (στην Κνωσό το δίκτυο είναι εξαιρετικά σύνθετο και άριστης κατασκευής). Εγκαταστάσεις υγιεινής και λουτρά, υπαίθριες δεξαμενές, κρήνες, υδραγωγεία. 12

13 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Για τους προϊστορικούς χρόνους: Παλυβού Κ., Ακρωτήρι Θήρας, Η Οικοδομική Τέχνη, Αθήνα Οικοδομική Τεχνολογία των προϊστορικών χρόνων, Τεχνολογία, Τέχνη, Τεχνική, Από το περίπου στο ακριβώς και από την εμπειρία στη θεωρία, Αρχαιολογία 94 (2005) 12-18, 6-7. (PDF) - Prehistoric Dome Architecture in the Aegean, in S. Mecca and L. Dipasquale (eds) Earthen Domes and Habitats, Edizioni EDS 2009, Προϊστορικά συγκροτήματα. Προστασία, συντήρηση και ανάδειξη, Χ. Μπούρας, Π. Τουρνικιώτης(επιμ.) Συντήρηση, Aναστήλωση και Αποκατάσταση Μνημείων στην Ελλάδα , Αθήνα 2010, (PDF) Preziosi D., Minoan Archtectural Design, Berlin Shaw J.W., Minoan Architecture: Materials and Techniques, ASAtene (1973) Σημείωση: δείτε επίσης την βιβλιογραφία του μαθήματος Υ05. Για τους κλασικούς χρόνους: Μπούρας Χ., Μαθήματα Ιστοριάς της Αρχιτεκτονικής, τ. Α, Αθήνα Gruben G., Ιερά και Ναοί της Αρχαίας Ελλάδας, Αθήνα Müller-Wiener W., Η Αρχιτεκτονική στην Αρχαία Ελλάδα, Θεσσαλονίκη Oρλάνδος Α., Υλικά και τρόποι δόμησης, 2 τόμοι, Αθήνα 1955 και Scranton R., Greek Architecture, N. York Lawrence A.W. and Tomlinson, R.A., Greek Architecture 2, New Haven/London ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Nestor Prehistoric Archaeology for the Aegean Perseus Project Archaeology and Architecture

14 Από την Βιβλιοθήκη του Τμήματος Αρχιτεκτόνων έχετε πρόσβαση σε: Ηλεκτρονικές Πηγές -> Ηλεκτρονικά Περιοδικά -> JSTOR Εκεί θα βρείτε άρθρα σε περιοδικά τα οποία μπορείτε να κατεβάσετε ως PDF. Στην ιστοσελίδα του μεταπτυχιακού θα βρείτε επίσης δύο Powerpoint όπου περιλαμβάνεται σε σνοπτική μορφή το μεγαλύτερο μέρος του μαθήματος. 14