NORWOOD RUSSELL HANSON ( ) (Νόργουντ Ράσελ Χάνσον) Η ιδέα της θεωρητικής φόρτισης

Transcript

1 15 NORWOOD RUSSELL HANSON ( ) (Νόργουντ Ράσελ Χάνσον) Η ιδέα της θεωρητικής φόρτισης «Το οράν είναι μια εμπειρία. Η αντίδραση του αμφιβληστροειδούς είναι μόνο μια φυσική κατάσταση μια φωτοχημική διέγερση. [ ] Οι άνθρωποι είναι εκείνοι που βλέπουν και όχι τα μάτια τους». (Hanson, 2002: 5) Ο Norwood Russell Hanson συνέβαλε τα μέγιστα στη συγκρότηση της αντίληψης για τον κοινωνικό χαρακτήρα της γνώσης. Το βασικό του έργο, Patterns of Discovery, που εκδόθηκε το 1958 (έχει μεταφρασθεί και στην ελληνική, το 2002, ως Πρότυπα Ανακάλυψης), προηγήθηκε και επηρέασε άμεσα τη Δομή των επιστημονικών επαναστάσεων του Thomas Kuhn. Ο ίδιος επηρεάστηκε από τις Φιλοσοφικές έρευνες του Ludwig Wittgenstein και από την Ψυχολογία gestalt 17 (η οποία παίζει βασικό ρόλο και στις αντιλήψεις του Kuhn, όπως θα δούμε στη συνέχεια). Και ο Kuhn και ο Hanson δέχθηκαν έντονη κριτική από τον εμπειρισμό. Ο Norwood Hanson, μεταξύ των άλλων, μας έδειξε τη σημασία που έχει η έννοια της θεωρητικής φόρτισης, με την 17 Σύμφωνα με την Ψυχολογία gestalt ο κόσμος παρουσιάζεται γύρω μας σαν μια εικόνα η οποία μπορεί να αλλάζει απότομα από τη μια στιγμή στην άλλη και χωρίς κανέναν κανόνα. Η αναφορά στην Ψυχολογία Gestalt, τόσο από τον Hanson όσο και από τον Kuhn, γίνεται για να φανεί ότι η αλλαγή στην ερμηνεία αμφίβολων καταστάσεων / παραστάσεων, αλλάζει όλη την οργάνωση της αντίληψης του κόσμου, μάλιστα χωρίς κάποιους κανόνες.

2 16 αδυναμία σαφούς διάκρισης της παρατηρησιακής από τη θεωρητική γλώσσα. Για διευκρίνιση σημειώνουμε ότι θεωρητική φόρτιση (ή θεωρητικός εμποτισμός theory ladenness) σημαίνει ότι ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο είναι άμεσα επηρεασμένος από το νοητικό πλαίσιο που έχουμε στη διάθεσή μας για να κατανοήσουμε την πραγματικότητα μέσα στην οποία κινούμαστε. Στο χώρο των επιστημονικών θεωριών αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο με βάση μια θεωρία την οποία έχουμε. Θεωρούμε ότι η έννοια της θεωρητικής φόρτισης είναι από τα πιο βασικά σημεία των σημερινών αντιλήψεων για τη θεωρία της επιστήμης και της γνώσης. Όταν την υποστηρίζει κανείς, συνακόλουθα υποστηρίζει τουλάχιστον σε μεγάλο βαθμό και μια ιδέα κοινωνικής παραγωγής της γνώσης και το αντίθετο: όταν την αρνείται, σημαίνει ότι αποδέχεται μια πιο «παραδοσιακή» αντίληψη για τη γνώση. 18 Για τον Hanson δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτα σίγουροι για τα αποτελέσματα των παρατηρήσεών μας, εφόσον οι περισσότερες παρατηρήσεις μας είναι θεωρητικά φορτισμένες. Με άλλα λόγια, όταν παρατηρούμε κάτι, ο τρόπος με τον οποίο το παρατηρούμε, η καταγραφή αυτής της παρατήρησης, γιατί επιλέγουμε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο ή κατάσταση προς παρατήρηση και όχι κάποιο άλλο αντικείμενο ή διαφορετική κατάσταση, εξαρτώνται από τη θεωρία την οποία έχουμε. Εξαρτώνται θα πει ότι παρατηρούμε κάτι μέσα από το οπτικό πεδίο της θεωρίας μας και υπό την κατεύθυνση της θεωρίας την οποία πρεσβεύουμε. Αυτή η 18 Στα ελληνικά, το συγκεκριμένο ζήτημα παρουσιάζεται αναλυτικά στο περιοδικό ΝΟΗΣΙΣ (Αφιέρωμα με τίτλο, «Η γνωσιακή διαπερατότητα της αντίληψης», Τεύχος 6, Εκδόσεις Τυπωθήτω, Αθήνα), καθώς και στο Ξανθόπουλος, 2011: (Είναι προφανές ότι αυτές δεν είναι οι μοναδικές αναφορές για το θέμα στα ελληνικά).

3 17 άποψη μπορεί να σημαίνει ότι στις παρατηρήσεις μας δεν επιζητούμε (τόσο) την εμπειρική μαρτυρία για μια θεωρία, αλλά, σε πολλές περιπτώσεις, προσπαθούμε να εντάξουμε αυτά τα οποία παρατηρούμε στη θεωρία την οποία έχουμε. Μια τέτοια άποψη ήταν φυσικά πολύ ρηξικέλευθη όχι μόνο για τις παραδοχές της εποχής, αλλά και για τις ημέρες μας. Για τον Hanson «Το οράν είναι μια εμπειρία. Η αντίδραση του αμφιβληστροειδούς είναι μόνο μια φυσική κατάσταση μια φωτοχημική διέγερση. [ ] Οι άνθρωποι είναι εκείνοι που βλέπουν και όχι τα μάτια τους». 19 Ό,τι βλέπουμε δεν είναι ακριβώς ό,τι αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας, αλλά αυτό που προσλαμβάνουμε από τις αισθήσεις μας, «χρωματισμένο» από τις προηγούμενες γνώσεις μας ένα θεματικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινούμαστε. Αυτό δεν σημαίνει ότι φθάνουμε σ έναν ιδεαλισμό, όπως θα ήταν έτοιμοι να τον κατηγορήσουν αρκετοί. Ο Hanson δεν αμφισβητεί την ύπαρξη του ίδιου του αντικειμένου. Αυτό που συνάγεται από τα κείμενά του είναι ότι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε και περιγράφουμε το υπό παρατήρηση αντικείμενο εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη θεωρία μας. Λογικά προκύπτει, λοιπόν, η άποψή του πως αυτό που είναι εννοιολογικά αδύνατο είναι και παρατηρησιακά αδύνατο. Η τελευταία πρόταση σημαίνει πως για να κατανοήσουμε κάτι, χρειάζεται πρώτα να έχουμε ένα θεωρητικό υπόβαθρο γι αυτό, διότι αυτό που μας ενδιαφέρει δεν είναι η τυχαία και απρογραμμάτιστη παρατήρηση του κόσμου, αλλά η παρατήρηση που κατευθύνεται από κάποιες αρχές και αποσκοπεί κάπου. Γενικά οι άνθρωποι όταν παρατηρούν κάτι πάντα προσπαθούν να το εντάξουν μέσα σ ένα εννοιολογικό 19 Hanson, 2002: 5

4 18 γνωσιολογικό πλαίσιο το οποίο κατέχουν και κατανοούν. Ας διευκρινίσουμε την άποψη αυτή μέσω παραδειγμάτων. α) Στις ημέρες μας είναι ευρέως διαδεδομένη η άποψη για την ύπαρξη των υποατομικών σωματιδίων. Η παραδοχή αυτή βασίζεται σε μια θεωρία. Αν στη συνέχεια κατορθώσουμε να δούμε ή κάπως να αντιληφθούμε μέσω των αισθήσεών μας τα υποατομικά σωματίδια, το ότι θα κατανοήσουμε ότι «τώρα βλέπουμε υποατομικά σωματίδια» θα οφείλεται στη θεωρία που έχουμε. Σε άλλη περίπτωση θα παρατηρούσαμε μεν διάφορα αντικείμενα, τα οποία, το πιο πιθανό να μην λαμβάναμε υπόψη μας ή να τα θεωρούσαμε ένα λάθος των παρατηρήσεών μας. β) Αν και ο Robert Nola 20 (1987), προσπαθεί να υποστηρίξει την αντίθετη άποψη, ότι δηλαδή ο Hanson δεν έχει δίκιο στα σχόλιά του για τη θεωρητική φόρτιση, ωστόσο, το παράδειγμα που αναφέρει ο Nola, με αφορμή το σχολιασμό που κάνει ο Hanson για τις παρατηρήσεις του πλανήτη Ουρανού από τον Herschel, 21 κατά τη γνώμη μου επιβεβαιώνουν τον Hanson: ο συγκεκριμένος αστρονόμος παρατηρούσε ό,τι παρατηρούσε, αλλά του ήταν αδύνατο να εντάξει το παρατηρούμενο αντικείμενο στους πλανήτες διότι δεν του το επέτρεπε η θεωρία του θεωρούσε ότι παρατηρεί κομήτη Για μια λεπτομερή ανάλυση του σημείου αυτού βλ. Nola, Robert (1987), Some Problems Concerning the Theory Ladenness of Observations, Dialectica, Vol. 41, 4, σσ Θεωρούμε, ωστόσο, ότι η κριτική στάση του Nola απέναντι στον Hanson για το θέμα αυτό, που οφείλεται στην κατά Nola αδιάφορη στάση που έχει ο Hanson απέναντι στις έννοιες «βλέπω» και «παρατηρώ», είναι μια υπερβολική κριτική η οποία δεν απαντά στα ερωτήματα που θέτει ο Hanson, αλλά απλώς υποδεικνύει ότι η σύνδεση των στοιχείων της δεν είναι κατά τον Nola- ικανοποιητική. 21 Γερμανικής καταγωγής, πολιτογραφημένος Άγγλος αστρονόμος του 18 ου -19 ου αι. 22 Για το θέμα αυτό βλ. και Hanson, 2002: , σημ. 57. Το ίδιο ζήτημα

5 19 γ) Ας παραθέσουμε, επιπλέον, την εξής αναφορά που κάνει ο Hanson (μία από πολλές): «Τι σημαίνει να βλέπει κανείς κιβώτια, σκάλες, πουλιά, αντιλόπες, αρκούδες, βάζα, σωλήνες ακτίνων Χ; Σημαίνει (τουλάχιστον) να έχει κανείς γνώση ορισμένων πραγμάτων. (Τα ρομπότ και τα ηλεκτρονικά μάτια είναι τυφλά, οσοδήποτε ικανοποιητικά κι αν αντιδρούν στο φως. Οι φωτογραφικές μηχανές δεν μπορούν να δουν)». 23 δ) Τέλος μια πιο θεωρητική 24 αναφορά μας πείθει για την πρόταση που προαναφέρθηκε (βλ. σ. 16). Έστω ότι έχουμε μια θεωρία «Θ». Κάνουμε διάφορες παρατηρήσεις στον κόσμο, εξετάζοντας θέματα του ενδιαφέροντός μας. Είναι φανερό, εξυπακούεται, ότι δεν βλέπουμε απλώς γύρω μας, αλλά κάνουμε συγκεκριμένες παρατηρήσεις, θέλουμε για διάφορους λόγους να διευκρινίσουμε κάτι και γι αυτό προτιθέμεθα να κάνουμε παρατηρήσεις και οργανώνουμε μια διαδικασία για το σκοπό αυτό. Η θεωρία μας «Θ», την οποία προαναφέραμε, περιέχει στοιχεία ν, ν1, ν2, νχ. Κάνοντας τις παρατηρήσεις μας διαπιστώνουμε και στοιχεία ν, ν1, ν2. Δύο εκδοχές ακολουθούν: (i) αν η θεωρία μας, που εμπεριείχε τα στοιχεία ν, πρόβλεπε και τα στοιχεία ν, τότε αυτό που θα είχαμε θα ήταν μια άμεση, γρήγορη (και πιθανότατα εύκολη) κατανόηση του αντικειμένου που παρατηρήσαμε, της οντότητας που παρατηρήσαμε, και λειτουργικής ένταξής της στο πλαίσιο της θεωρίας μας. (ii) αν η θεωρία μας, που εμπεριείχε τα στοιχεία ν, δεν πρόβλεπε τίποτα άλλο, τότε η εμφάνιση στον ερευνητικό μας ορίζοντα ενός μη προβλεπόμενου εξετάζεται σύντομα, αλλά περιεκτικά στο Kuhn, 1981: Hanson, 2002: Και γι αυτό πιο σίγουρη!

6 20 αντικειμένου θα μας ανάγκαζε να κάνουμε διαφόρων ειδών υποθέσεις, τροποποιήσεις της θεωρίας μας, αλλαγή των παραμέτρων με τις οποίες παρατηρούσαμε, ερευνούσαμε τον κόσμο, με σκοπό να μπορέσουμε να εντάξουμε το νέο αντικείμενο σε ό,τι γνωρίζουμε ως εκείνη τη στιγμή. Η κατάληξή της διαδικασίας αυτής θα ήταν ή αρνητική - μάλλον κάναμε λάθος τις έρευνές μας, ή θετική στην περίπτωση αυτή θα είχαμε κατορθώσει - να δούμε το νέο αντικείμενο: το νοητικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργούμε, η θεωρίας μας, μας «επέτρεψε» να το δούμε και να το εντάξουμε μέσα στην χρησιμοποιούμενη θεωρία. Από την προηγούμενη αναφορά προκύπτει η απόρριψη της θετικιστικής άποψης ότι το οράν είναι απλώς θέμα προκαθορισμένων αισθήσεων και αντιδράσεων του αμφιβληστροειδούς και ότι η ερμηνεία είναι κάτι δευτερεύον που προστίθεται εκ των υστέρων. Στο θέμα αυτό ο Hanson υιοθετεί την άποψη του Wittgenstein ότι η ερμηνεία είναι ένα αναπόσπαστο συστατικό της διαδικασίας του οράν και δεν είναι κάτι που επιβάλλεται εκ των υστέρων. Τα προηγούμενα σημαίνουν ότι η αντίληψη δεν είναι προκαθορισμένη. Ο Hanson εν πολλοίς υποστηρίζει τις απόψεις του αναφερόμενος στον Duhem. Παραπέμπει στον Duhem και στην άποψή του ότι σε ένα εργαστήριο Φυσικής μπορεί να βλέπουμε τα ίδια πράγματα με έναν επιστήμονα ερευνητή, αλλά δεν καταλαβαίνουμε με κανέναν τρόπο αυτό το οποίο κάνει. Για να τον καταλάβουμε θα πρέπει να γνωρίζουμε λίγη τουλάχιστον θεωρία που αναφέρεται στις έρευνές του. 25 Αυτά για τον 25 Για το θέμα αυτό, βλ. Hanson, 2002: 19.

7 21 Hanson σημαίνουν ότι βλέπουμε με βάση τη θεωρία που έχουμε για τον κόσμο. Αν, δηλαδή, οι καθημερινοί άνθρωποι δεν βλέπουμε μέσα στο εργαστήριο του φυσικού ό,τι βλέπει εκείνος, αυτό σημαίνει ότι δεν είναι η φυσική τάξη των πραγμάτων που μας επιβάλλει μια οπτική γωνία, αλλά η θεωρία στην οποία έχουμε εκπαιδευτεί. Τα προηγούμενα σημαίνουν ότι υπάρχει θεωρητική φόρτιση της παρατήρησης. Διαφορετικά αντιλαμβάνονταν τον ήλιο το 2 ο αι. (Πτολεμαίος) και το 17 ο αι. (Γαλιλαίος). Και οι δύο, ωστόσο, είδαν το ίδιο πράγμα (έναν λαμπρό κίτρινο δίσκο). Αυτό είναι η κατά Hanson «φαινομενική όραση». Συνοπτικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι: α) το οράν είναι κανονικά ερμηνευτικό β) όταν βλέπω καινούρια στοιχεία πρέπει να τα ταιριάξω με ό,τι ήδη ξέρω γ) το πρόβλημα εμφανίζεται όταν η παλιά θεωρία δεν «υποστηρίζει» ό,τι νέο βλέπω. Στάδια στην εξέλιξη μιας νέας εξηγητικής αντίληψης. Τρία στάδια στην εξέλιξη μιας νέας αντιληπτικής εξήγησης: το μαύρο, το γκρίζο και το γυάλινο (κουτί). Πρώτη περίπτωση: μπορούμε να έχουμε μια νέα αντίληψη των πραγμάτων που κάνει περίπου τα ίδια όπως και η παλαιότερη. Οι επιστήμονες τη χρησιμοποιούν, αλλά στη συνέχεια προσπαθούν να μεταφράσουν τα επιτεύγματά της στη γλώσσα της παλιάς αντίληψης θεωρίας, επειδή τα κατανοούν καλύτερα. Με άλλα λόγια προσπαθούν να τα ταιριάξουν με την παλιά θεωρία. Δεύτερη περίπτωση: η νεότερη θεωρία αρχίζει να κάνει καλύτερες προβλέψεις, αλλά ακόμη δεν προσφέρει

8 22 ικανοποιητική κατανόηση των φαινομένων. Θεωρείται, ωστόσο, ότι ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα την οποία προβλέπει. Παράδειγμα δεύτερου σταδίου είναι η κβαντική θεωρία- με την έννοια ότι πλευρές της έμεναν αδιευκρίνιστες αλλά πρόσφερε απαντήσεις σε διάφορα ερωτήματα. Τρίτη περίπτωση: η επιτυχία της νέας θεωρίας θα έχει τόσο πολύ διαπεράσει το σώμα της επιστήμης, τις διαδικασίες που χρησιμοποιεί και τις τεχνικές της, που θα θεωρείται ότι είναι η πιο κατάλληλη ερευνητική τακτική. 26 Σχέση παρατήρησης και γλώσσας. Όταν λέμε ότι βλέπουμε κάτι «σαν να είναι αυτό ή το άλλο», αυτό σημαίνει πως έχουμε εντάξει ό,τι βλέπουμε μέσα σ ένα πλαίσιο και προσπαθούμε να το ερμηνεύσουμε στα όρια αυτού του πλαισίου. Είναι απαραίτητο να καταλάβουμε ότι το οράν χωρίς μια γλωσσική αναφορά δεν έχει καμιά σχέση με τη γνώση. Αυτό ισχύει διότι η αλήθεια και το ψεύδος αναφέρονται στο λόγο, στη γλώσσα και όχι στα πράγματα. Αυτά ισχύουν για όρους αλλά και για θεωρίες. Ο Πτολεμαίος έβλεπε ό,τι ο Γαλιλαίος (φαινομενική όραση), αλλά δεν είχε τη γλώσσα να το εκφράσει. Ακολουθώντας τον Wittgenstein, υποστηρίζει ότι το νόημα μιας πρότασης είναι η χρήση της (μια άποψη που βρίσκουμε και στο έργο της Νέας Κοινωνιολογίας της γνώσης David Bloor). Άρα υπάρχουν πολλά νοήματα για την ίδια πρόταση αφού υπάρχουν πολλές χρήσεις. 26 Thomas J. Hickey, History of the Twentieth-Century Philosophy of Science, Book seven: Russel Hanson, David Bohm, and others on the semantics of discovery.

9 23 Τα κρίσιμα πειράματα. 27 Ο Hanson απορρίπτει την ιδέα των κρίσιμων πειραμάτων βασιζόμενος στην παραδοχή της θεωρητικής φόρτισης: τα πειράματα δεν μπορούν να είναι κρίσιμα, διότι οι παρατηρήσεις που κάνουμε σε ένα πείραμα είναι σημαντικές μόνο σε σχέση με τις θεωρίες και τις υποθέσεις που κυκλοφορούν πριν να γίνει το πείραμα. Άρα: ένα πείραμα είναι κρίσιμο μόνο σε σχέση με κάποιες γενικές παραδοχές που δεν θέλουμε να εγκαταλείψουμε. Τα κρίσιμα πειράματα είναι ένας φιλοσοφικός μύθος. Οι επιστήμονες δεν απορρίπτουν μια θεωρία, ακόμη κι όταν βλέπουν τη συσσώρευση ανωμαλιών, επειδή είναι η θεωρία που δίνει νόημα στα γεγονότα. Γενικές παρατηρήσεις-συμπέρασμα. Ο Hanson διαπίστωσε μέσα από την ιστορία της επιστήμης τον περιοριστικό ρόλο που παίζει για την ανακάλυψη η σημασιολογία - η σημασία των όρων - και γι αυτό επανεξέτασε την παρατηρησιακή γλώσσα. Αν η σημασία των όρων καθορίζεται από τη χρήση τους, τότε και το πεδίο της ανακάλυψης είναι ανοιχτό και δεν περιορίζεται στα όρια που εκ των προτέρων βάζει ένας όρος (το ίδιο θα μπορούσε να ισχύσει και για μια θεωρία). 27 Με την έκφραση «κρίσιμα πειράματα» εννοούνται πειράματα η έκβαση των οποίων είναι αποφασιστικής σημασίας για την αποδοχή ή απόρριψη μιας θεωρίας. Χρησιμοποιείται επίσης η έκφραση «αποφασιστικά πειράματα».

10 24 Εικόνα 1 Χαρακτηριστικό σχήμα που χρησιμοποιείται για να δειχθεί η απότομη "αλλαγή" της εικόνας: βλέπουμε ένα βάζο ή δύο προφίλ; Για τον Hanson (αλλά και για τον Kuhn στη συνέχεια, και όλους όσοι υποστήριξαν μια απότομη αλλαγή του επιστημονικού κοσμοειδώλου) η τύπου Gestalt αλλαγή της εικόνας που έχουμε του κόσμου, αποτελεί βασικό στήριγμα (μεταξύ άλλων επιχειρημάτων) των απόψεών τους, που όλες κατατείνουν στο συμπέρασμα ότι η γνώση είναι αποτέλεσμα και κοινωνικών παραγόντων.