Με τηουματιάα του 20 αιών

Transcript

1 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ & ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Μια ερμηνευτική προσέγγιση του Άξιον Εστί του Οδυσσέα Ελύτη μέσα από την εμπειρία των μνημείων και αντίστροφα Με τηουματιάα του 20 αιών

2 Περιεχόμενα Η ποίηση... σελ. 4 Το καλειδοσκόπιο... σελ. 5 Τα σύμβολα... σελ. 6 Οι συνειρμοί... σελ. 9 Ο προσωπικός μύθος του ποιητή...σελ. 11 Τα παιδικά και νεανικά χρόνια του Οδυσσέα...σελ. 12 Άξιον Εστί...σελ. 14 Ποίηση και Αρχιτεκτονική...σελ. 16 Η Γένεσις...σελ. 18 Τα Πάθη...σελ. 19 Το Δοξαστικόν...σελ. 21 Ποίηση και Αρχαιολογία...σελ. 23 Η Γοργόνα...σελ. 25 Ο υπερρεαλισμός...σελ. 26 «Έλα να ζήσουμε τα χρώματα»...σελ. 27 Το παιχνίδι με τα σύμβολα...σελ. 33 Στην Ακρόπολη...σελ. 46 Θα με βρεις στο μουσείο!...σελ. 47 Η ζωφόρος...σελ. 56 Το ανάγλυφο της γης...σελ. 58 Το τέλος της διαδρομής...σελ. 61 Μια εικονιστική σύνθεση...σελ. 62 Κατάλογος εικόνων...σελ. 63 Έργα του Οδυσσέα Ελύτη...σελ. 64 Βιβλιογραφία...σελ. 65

3 Αγαπητοί αναγνώστες, Καλώς ήρθατε στο ταξίδι γιατί ποια άλλη έννοια θα ταίριαζε καλύτερα στη γνωριμία με την ποίηση πέρα από αυτή της διαδρομής, της περιπλάνησης, της περιπέτειας; Προορισμός μας θα είναι οδηγός μας ο Οδυσσέας Ελύτης, και πλοίο μας οι στίχοι του, Από τα έργα του Ελύτη διαλέξαμε να μιλήσουμε για το Άξιον Εστί. Ωστόσο, επειδή κάθε σπουδαίο ποιητικό έργο μπορούμε να το δούμε από πολλές διαφορετικές σκοπιές, εμείς θα δοκιμάσουμε εδώ μόνο μία: εκείνη της αρχαιολογίας. Με άλλα λόγια, θα προσπαθήσουμε να δούμε το ρόλο που παίζει η Ιστορία και οι πηγές της στην ποίηση του Ελύτη, πώς τις αντιλαμβάνεται και πώς τις νιώθει, πώς τον εμπνέουν και πώς έρχονται να κατοικήσουν στους στίχους του. Ελάτε, λοιπόν, μαζί μας, να ακολουθήσουμε τα βήματα του ποιητή, να κοιτάξουμε τον κόσμο με τη ματιά του, να ζήσουμε την ποίησή του, ο καθένας μας με το δικό του τρόπο.

4 Η ποίηση Η ποίηση είναι ένας κόσμος γεμάτος χρώματα και εικόνες, αναμνήσεις και όνειρα, αισθήματα και σκέψεις, ένας κόσμος μαγικός, αέρινος, ρευστός και εύπλαστος. Για να ταξιδέψουμε κι εμείς στον κόσμο αυτό, ας κλείσουμε για λίγο τα μάτια κι ας αφεθούμε στα λόγια του ποιητή, ας τα αφήσουμε να μας πλανέψουν. Ίσως κάποιες φορές οι στίχοι να μας φανούν σκοτεινοί, παράξενοι και μυστηριώδεις, ίσως να μας ξαφνιάσουν και να μας παρασύρουν σε διαδρομές άγνωστες ως τώρα. Γιατί ο κόσμος της ποίησης έχει τους δικούς του κανόνες. Δεν μας εξηγεί, αλλά αφήνει στον καθένα μας την ερμηνεία. Δεν περιγράφει, εμείς θα πρέπει να φανταστούμε. Δεν μιλά μονάχα στη λογική μας κι έτσι δεν αρκεί να αναζητήσουμε τα κρυμμένα νοήματα στις λέξεις. Πολύ περισσότερο απευθύνεται στην ευαισθησία μας, μας ζητά, δηλαδή, να ανοιχτούμε στις αισθήσεις μας και να τις εμπιστευτούμε. Κι ακόμα, να δώσουμε σημασία σε πράγματα μικρά που συνήθως προσπερνούμε, να τα ξανακοιτάξουμε προσεκτικά και τρυφερά, να αφήσουμε όσα ζούμε να μας αγγίξουν βαθιά, να τα νιώσουμε. 4

5 Θα μπορούσαμε να φανταστούμε τον κόσμο της ποίησης σαν ένα παιχνίδι με καλειδοσκόπιο. Κοιτάζοντας μέσα από αυτό θα δούμε κάθε είδους σχήματα και χρώματα, εικόνες που συνθέτουμε σε κάθε μας κίνηση. Αν, πάλι, αναποδογυρίσουμε το καλειδοσκόπιο, τότε θα ανακαλύψουμε τι κρύβεται μέσα του, θα δούμε σχήματα οικεία και αναγνωρίσιμα. Με τον ίδιο τρόπο οι στίχοι ενός ποιήματος προσφέρουν μια εικόνα μαγική, μια πραγματικότητα μεταμορφωμένη, υποκειμενική, προσωπική, καθώς ο ποιητής εμπνέεται από τον κόσμο γύρω του, μας τον προσφέρει όμως ιδωμένο μέσα από το πρίσμα του δικού του καλειδοσκοπίου. Για να ερμηνεύσουμε τα λόγια του ποιητή, ας είμαστε έτοιμοι να περπατήσουμε αντίστροφα τα βήματά του, ανακαλύπτοντας έτσι τις εικόνες της πραγματικότητας όπου στάθηκε το βλέμμα του. Κι ύστερα, για να απολαύσουμε τους στίχους, ας ακολουθήσουμε τις κινήσεις του καθώς περιστρέφει το καλειδοσκόπιο. Το καλειδοσκόπιο 5

6 Τα σύμβολα... Κι όπως σε κάθε καλειδοσκόπιο θα συναντήσουμε συγκεκριμένα σχήματα που θα συνθέσουν σε κάθε κίνηση τον πλούτο των σχεδίων, έτσι και στον κόσμο που πλάθει ο ποιητής θα αναγνωρίσουμε να επανέρχονται ιδέες, λέξεις και εικόνες. Από όλα όσα παρουσιάζονται μπροστά στα μάτια του, το βλέμμα του στέκεται σε μια λεπτομέρεια που τον συγκινεί περισσότερο. Την απομονώνει, τη βάζει σε ένα πλαίσιο σαν να την αντικρίζει μέσα από το φακό μιας φωτογραφικής μηχανής και την αποτυπώνει στη μνήμη του. Το ίδιο έντονα όμως αποτυπώνονται στη μνήμη του οι σκέψεις που περνούσαν από το μυαλό του εκείνη τη στιγμή και τα συναισθήματα που ένιωθε: Ήταν μελαγχολικός ή χαρούμενος; Σιγοτραγουδούσε ξέγνοιαστος ή στεκόταν σκεφτικός; Μήπως ένιωθε να τον τριγυρίζει η μοναξιά ή μοιραζόταν τη θέα με κάποιο πρόσωπο αγαπημένο; Κι ακόμα, ιδιαίτερη σημασία αποκτούν οι άλλες του αισθήσεις: Φυσούσε δυνατά ο αέρας κι ακουγόταν η βοή των κυμάτων; Είχε βρέξει και μύριζε όμορφα το χώμα και οι ανθισμένοι θάμνοι του θυμαριού; 6

7 Όλα αυτά προστίθενται στην εικόνα σαν ένα δεύτερο πλαίσιο. Της χαρίζουν σημασίες κρυφές, πολυτιμότερες από την απλή περιγραφή, τη μεταμορφώνουν σε σύμβολο. Όταν ο ποιητής θα ξαναφέρνει την εικόνα στο μυαλό του, ακόμα και μετά από χρόνια, μεγάλος πια, δεν θα τη βλέπει ξεχωριστά από το πλαίσιό της, από τα συναισθήματα που ένιωθε τότε, από τις αναμνήσεις, τις συγκινήσεις και τα βιώματά του. Όπως λέει ο ίδιος: «Είναι περίεργο, αλλά όσο και να περνάν τα χρόνια, μόλις βρεθώ κοντά σε θάλασσες, σε βράχια, σε πλεούμενα, ξαναδοκιμάζω το ίδιο αίσθημα οικειότητας που αισθανόμουνα πάντα από μικρό παιδί. Αυτό οφείλεται στον τρόπο που πέρασα τα παιδικά μου χρόνια.» Το ίδιο βέβαια μπορεί να συμβεί όχι μόνο με εικόνες που έχει δει αλλά και άλλες που φαντάζεται ή ονειρεύεται, ιδέες που επανέρχονται στο νου του, λέξεις που αγαπά. 7 7

8 Μπορείτε να δοκιμάσετε και εσείς αυτό το παιχνίδι. Διαλέξτε μια λέξη, για παράδειγμα, τη λέξη ήλιος. Ποια είναι η κυριολεκτική της σημασία; Με άλλα λόγια, τι σημαίνει για όλους μας; Κλείστε τώρα τα μάτια και σκεφτείτε τη για λίγα δευτερόλεπτα. Μπορείτε να την επαναλάβετε σαν να την ακούτε για πρώτη φορά. Πώς είναι ο ήχος της; Αφήστε τη σκέψη σας να πετάξει ελεύθερα κι ακολουθήστε την όπου σας πάει. Ποιες εικόνες σάς φέρνει η λέξη στο μυαλό; Τι συναισθήματα σας δημιουργεί; Σας θυμίζει κάποιο περιστατικό που έχετε ζήσει; 8

9 Οι συνειρμοί... Από την αρχική λέξη φτάσατε, λοιπόν, σε ιδέες, εικόνες και αναμνήσεις που άλλοτε μπορεί να συμπίπτουν, κι άλλοτε, πάλι, να εμφανίζονται πολύ διαφορετικές για τον καθένα σας. Επίσης μπορεί να διαπιστώσετε ότι κάποιες φορές δεν μπορείτε καν να εξηγήσετε γιατί η συγκεκριμένη εικόνα εμφανίστηκε στο μυαλό σας ίσως μοιάζει να μην υπακούει σε νόμους της λογικής. Κι όμως, θα μπορούσαμε να φανταστούμε ότι οι αόρατοι κρίκοι μιας αλυσίδας σάς οδήγησαν από τη λέξη όπως την καταλαβαίνουμε όλοι μας σε όσα σκέφτηκε ο καθένας χωριστά. Αυτή η αλυσίδα είναι οι συνειρμοί. Για τον Ελύτη αυτό το ελεύθερο παιχνίδι της σκέψης ήταν πολύ σημαντικό. Σαν το μαγικό ραβδί των παραμυθιών είχε τη δύναμη να μεταμορφώσει τον κόσμο. Του επέτρεπε να ξεφύγει από την πραγματικότητα και να αγγίξει, όπως λέει ο ίδιος, «την παντοδυναμία της φαντασίας και του ονείρου.» 9 9

10 Ο Οδυσσέας Ελύτης σε παιδική ηλικία: «Το ναυτάκι του περιβολιού» 10

11 ...και ο προσωπικός μύθος του ποιητή Με τους συνειρμούς, λοιπόν, συνδέονται τα κομμάτια του κόσμου που έχει επιλέξει ο ποιητής, δηλαδή τα σύμβολα, με σκοπό να συνθέσουν τον προσωπικό του μύθο. Ποιητής δεν σημαίνει, άλλωστε, αυτός που πλάθει ένα δικό του σύμπαν; Ας ξαναγυρίσουμε στα λόγια του Ελύτη: «Είναι γνωστό ότι αυτή η ηλικία ανάμεσα στα επτά και τα δεκατέσσερα παίζει μεγάλο ρόλο για έναν άνθρωπο, γιατί τότε διαμορφώνεται μέσα του ο προσωπικός μύθος. Συλλογίζομαι μάλιστα ότι τα παιδιά που δεν είχαν την τύχη να δοκιμάσουν κάτι ανάλογο, δεν λέω το ίδιο, αντιμετωπίζουν τη ζωή κάπως άοπλοι. Τους λείπει αυτό το εσωτερικό βάρος που δίνει μια διαμόρφωση μύθου προσωπικού.» Στον προσωπικό μύθο του Ελύτη, η ελιά, για παράδειγμα, δεν είναι απλώς ένα συνηθισμένο δέντρο της Μεσογείου. Συμπυκνώνει μέσα της την εμπειρία και την αίσθηση του Αιγαίου, το φως, τα χρώματα, τη ζέστη του καλοκαιριού και το τραγούδι των τζιτζικιών. Η θάλασσα και τα νησιά της Ελλάδας δεν είναι μόνο ένας τόπος ευχάριστος για διακοπές οι αναμνήσεις και τα βιώματα του ποιητή τού δίνουν ένα βάρος διαφορετικό. Ο χώρος γίνεται έτσι ένας κόσμος μυθικός, ιδανικός, που συμπυκνώνει την ομορφιά της φύσης και τα έργα των ανθρώπων, δηλαδή την έννοια του πολιτισμού. 11

12 Τα παιδικά και νεανικά χρόνια του Οδυσσέα Ο Οδυσσέας Αλεπουδέλης γεννιέται στις 2 Νοεμβρίου του 1911, στο Ηράκλειο της Κρήτης. Η οικογένειά του είναι ευκατάστατη καθώς ο πατέρας του έχει εργοστάσιο σαπωνοποιίας τα σαπούνια «Αλεπουδέλη» είναι περιζήτητα σε όλη την Ελλάδα. Σύντομα όμως το εργοστάσιο μεταφέρεται στον Πειραιά και η οικογένεια μετακομίζει στην Αθήνα. «Από την Κρήτη δεν πρόφτασα να συναποκομίσω τίποτα, εντούτοις κάθε φορά που πηγαίνω αισθάνομαι κάτι σαν σκίρτημα, κάτι, ένα γνέψιμο φιλικό», θυμάται, μεγάλος πια, ο Ελύτης. Στην Αθήνα ο Οδυσσέας μεγαλώνει σαν παιδί προνομιούχο, πηγαίνει σε καλά σχολεία, με γνωστούς δασκάλους όσο για τα καλοκαίρια του, τα περνά σε όμορφα ελληνικά νησιά ή ταξιδεύοντας σε πόλεις της Ευρώπης. «Πηγαίναμε τότε τακτικά στις Σπέτσες. Οι Σπέτσες ήταν ένα νησάκι σε παρθένα κατάσταση τότε... Νοικιάζαμε κάτι παλιά δίπατα σπίτια, εντελώς άδεια. Εμείς τα παιδιά περνούσαμε τα τρία τέταρτα της ημέρας σ αυτές τις γεροφτιαγμένες, παλιές, σπετσιώτικες βάρκες, με τις οποίες πηγαίναμε στην αντικρινή παραλία... Μετά τις Σπέτσες ήρθε η σειρά των Κυκλάδων.» Καθώς τελειώνει το σχολείο γράφει τα πρώτα του ποιήματα. «Τον δρόμο μου πρέπει να πω ότι τον βρήκα πολύ δύσκολα», λέει ο ίδιος. Διαβάζει πολύ και μελετάει Έλληνες και ξένους ποιητές. Ίσως, μάλιστα, ένας λόγος που διάλεξε 12

13 το ψευδώνυμο Ελύτης είναι επειδή αγαπάει την ποίηση του γάλλου Πωλ Ελυάρ. Το 1939 εκδίδεται η πρώτη του ποιητική συλλογή, οι Προσανατολισμοί. Τον επόμενο χρόνο κηρύσσεται ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος. Ο Ελύτης κατατάσσεται στο στρατό ως ανθυπολοχαγός. Βρίσκεται στην πρώτη γραμμή του πολέμου, στα βουνά της Βόρειας Ηπείρου. Εκεί αρρωσταίνει βαριά από τύφο και νοσηλεύεται σε κρίσιμη κατάσταση. Σώζεται τελικά, ωστόσο η εμπειρία αυτή τον έχει αλλάξει καθοριστικά. «Η Αλβανία, για τη σωματική μου υπόσταση ήταν μια περιπέτεια αβάσταχτη, για την ψυχική μου όμως ιστορία, μια τομή βαθιά.» Άλλωστε, οι περιπέτειες δεν τελειώνουν εκεί επιστρέφοντας από το μέτωπο στην Αθήνα ζει την Κατοχή και τον Εμφύλιο. Μετά το τέλος του πολέμου εγκαθίσταται στο Παρίσι για τρία χρόνια. Εκεί ο Ελύτης έχει την ευκαιρία να γνωρίσει καλλιτέχνες που θαυμάζει, ποιητές και ζωγράφους, και να ζήσει σε μια ατμόσφαιρα γόνιμη και πλούσια σε ιδέες και ερεθίσματα. Μετά τα προσχέδια και τις πρώτες εκδοχές, το Άξιον Εστί εκδίδεται τελικά το

14 14

15 Ίσως να μην καταλαβαίνετε κάθε λέξη, ακούστε όμως τους στίχους. Τι εικόνες σάς φέρνουν στο νου; Οι στίχοι αυτοί ανήκουν σε έναν ύμνο της Μεγάλης Παρασκευής. Θα μπορούσαμε ίσως να φανταστούμε τον Οδυσσέα να παρακολουθεί όταν ήταν παιδί τη λειτουργία σε κάποια εκκλησία. Γύρω του παντού λουλούδια και δέντρα ανθισμένα και μέσα στο θριαμβευτικό ερχομό της άνοιξης τελείται η θρησκευτική γιορτή του Πάσχα. Ο Χριστός πεθαίνει, θα αναστηθεί όμως τελικά, νικώντας το θάνατο ακριβώς όπως η άνοιξη νίκησε το χειμώνα. Το Άξιον Εστί, λοιπόν, από φράση του εκκλησιαστικού ύμνου γίνεται σύμβολο της πίστης του Ελύτη ότι μέσα από τις δυσκολίες, τους κινδύνους και το θάνατο η ζωή πάντα θα θριαμβεύει. Κι ακόμα, παράλληλη πορεία ακολουθεί στα μάτια του η μοίρα της Ελλάδας και των ανθρώπων της, αλλά και η δική του προσωπική μοίρα. Ο ίδιος το εξηγεί: «Ήταν η εποχή που έφυγα για να εγκατασταθώ στο Παρίσι. Όσο και αν φαίνεται παράξενο, η παραμονή μου στην Ευρώπη με έκανε να βλέπω πιο καθαρά το δράμα του τόπου μας εκεί αναπηδούσε ανάγλυφο το άδικο που κατάτρεχε την Ελλάδα, και το άδικο που κατάτρεχε τον ποιητή. Σιγάσιγά αυτά τα δύο ταυτίστηκαν μέσα μου (...). Αυτό ήταν ο πρώτος σπινθήρας, ήταν το πρώτο εύρημα. Και η ανάγκη που ένιωθα για μια δέηση, μου δωσε το δεύτερο εύρημα. Να δώσω, δηλαδή, σ αυτή τη διαμαρτυρία μου για το άδικο τη μορφή μιας εκκλησιαστικής λειτουργίας. Και έτσι γεννήθηκε το Άξιον Εστί.» 15

16 &Αρχιτεκτονική Ποίηση Πλάθοντας τον αέρινο κόσμο του έργου του, ο ποιητής ισορροπεί ανάμεσα σε δύο επιθυμίες: από τη μία να επικοινωνήσει στους αναγνώστες του τις ιδέες και τα αισθήματα που τον απασχολούν κι από την άλλη να τα εκφράσει με τέτοιο τρόπο ώστε η ποίηση να μην χάσει τη γοητευτική, μυστική μαγεία της. Η μορφή που δίνει στο ποίημα έχει γι αυτόν μεγάλη σημασία. «Χτίζει» το έργο του με σκέψη και προσοχή, σαν αρχιτέκτονας που σχεδιάζει ένα κτήριο. Γιατί ένα ποίημα, όπως κάθε οικοδόμημα, όσο ανάλαφρο κι αν μας φαίνεται, υπακούει σε ορισμένους κανόνες για να είναι στέρεο και αισθητικά ωραίο. Ο Ελύτης εξηγεί σχετικά: «Κάθε ποίημα ανάλογα με το περιεχόμενό του, γεννά και τη μορφή του. Αυτό δεν είναι μορφολατρεία, είναι αρχιτεκτονική. Όπως σ ένα σπίτι μεγάλο, πρέπει η πύλη να είναι στη μέση, η κεντρική είσοδος, και τα παράθυρα να είναι μοιρασμένα δεξιά κι αριστερά, έτσι πρέπει να είναι και μια σύνθεση όπως το Άξιον Εστί, που καταλαμβάνει την έκταση ενός βιβλίου ολόκληρου.» Αν θέλαμε να σχεδιάσουμε σαν αρχιτέκτονες το Άξιον Εστί, θα μπορούσαμε να το αποτυπώσουμε κάπως έτσι: 16

17 17

18 Η Γένεσις Όπως το πρώτο βιβλίο της Αγίας Γραφής είναι αφιερωμένο στη δημιουργία του κόσμου και του ανθρώπου από τον παντοδύναμο Θεό, έτσι και στη Γένεση του Άξιον Εστί παρακολουθούμε μια κοσμογονία. Όμως εδώ δημιουργός μαζί και δημιούργημα είναι ο ποιητής. Γεννιέται και ταυτόχρονα πλάθει το σύμπαν του προσωπικού του μύθου, κι έπειτα περιπλανιέται σε αυτό, αθώος σαν πρωτόπλαστος, ανίδεος σαν παιδί. Ανακαλύπτει ενθουσιασμένος τον κόσμο, μαθαίνει, ονομάζει, χαίρεται. Διαδοχικά προβάλλουν στη συνέχεια ο ήλιος και το φως, η γη και η θάλασσα, τα φυτά και τα λουλούδια, τα πουλιά και τα ζώα, τα όμορφα κορίτσια, δηλαδή Πίσω από τους στίχους μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια αφήγηση των παιδικών χρόνων του Ελύτη, από την ημέρα που είδε το φως και μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον προστατευμένο από τους κινδύνους, τα προβλήματα και τις απειλές μέχρι που έγινε άντρας κι ήρθε αντιμέτωπος με τον κόσμο που υπήρχε πέρα από το δικό του μικρόκοσμο. 18

19 Τα Πάθη Στα Πάθη η εύθραυστη ομορφιά του κόσμου της Γένεσης δοκιμάζεται. Οι στίχοι (ψαλμοί και ωδές, όπως σε κείμενα εκκλησιαστικά) εναλλάσσονται με πεζά κείμενα (τα αναγνώσματα), όπου τα «πάθη» κατονομάζονται και περιγράφονται: ο πόλεμος του 40 στα βουνά της Αλβανίας, η γερμανική κατοχή και οι εμφύλιες συγκρούσεις που διαδέχτηκαν την απελευθέρωση. Η προσωπική μοίρα του ποιητή συναντά και ταυτίζεται με τα γεγονότα που συνθέτουν την ιστορία και τις περιπέτειες που ζει η Ελλάδα. Ο Ελύτης συμμετέχει στον πόλεμο και έχει τις δικές του απώλειες. Το πιο σημαντικό είναι ότι νιώθει και πια κατανοεί εκείνο που στα πρώτα του χρόνια απλώς υποψιαζόταν χωρίς να το συνειδητοποιεί: Αντιλαμβάνεται, δηλαδή, για πρώτη φορά τον εαυτό του να αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του συνόλου και την προσωπική του μοίρα να υποτάσσεται στη συλλογική. 19

20 Όπως ο ίδιος ο Ελύτης εξηγεί: «Ο πόλεμος αυτός έγινε αιτία να συνειδητοποιήσω τι είναι ο αγώνας, ο ομαδικός πλέον και όχι ο προσωπικός. Θέλω να πω τι σημαίνει να μάχεσαι ενταγμένος σε μιαν ομάδα που έχει ορισμένα ιδανικά, και να μάχεσαι και συ γι αυτά. Χωρίς την εμπειρία αυτή, πιστεύω δεν θα μου είχε ανοιχτεί ο δρόμος για το Άξιον Εστί.» Στο τελευταίο ανάγνωσμα των Παθών ο ποιητής προφητεύει πως αφού περάσουν και το δεύτερο μέρος κλείνει με τους στίχους: 20

21 Το Δοξαστικόν Στο Δοξαστικόν θα συναντήσουμε ξανά τις εικόνες του κόσμου της Γένεσης, όλα τα στοιχεία της προσωπικής μυθολογίας του Ελύτη: το πρώτο φως και τους ανέμους, τη θάλασσα με τα νησιά και τα καράβια, τη γη με τα βουνά, τα δέντρα και τα λουλούδια, τον έρωτα και τα κορίτσια. Κι όμως δεν είναι πλέον ίδια. Γιατί αν στο πρώτο μέρος κυριαρχούσε η αγνότητα αλλά και η άγνοια, στο Δοξαστικόν η εμπειρία δίνει σε όλα άλλη αξία, η γνώση τα εξυψώνει, το τίμημα των παθών τα κάνει πολύτιμα. Έτσι τα εφήμερα ξεχωρίζουν από τα αιώνια, η Ζωή ξεφεύγει από το Θάνατο, το Καλό θριαμβεύει πάνω στο Κακό. 21

22 22

23 Ποίηση και Αρχαιολογία Η Ελλάδα για τον Ελύτη είναι η χώρα των λογισμών του εκεί που ο προσωπικός του μύθος ξεδιπλώνεται, εκεί απ όπου αντλεί τις πρώτες ύλες για να πλάσει την ποιητική του. Η χώρα του είναι φτιαγμένη από τον τόπο και το χρόνο τη σάρκα και τα οστά της Ιστορίας ή αλλιώς τη φύση και τα έργα των ανθρώπων. «Υπάρχουν τόποι που είναι ωραίοι απλώς. Υπάρχουν άλλοι που έχουν σημασία επειδή στο χώρο τους αναπτύχθηκε ένας ορισμένος πολιτισμός. Το Αιγαίο όμως συνδυάζει και τα δύο.» Κάθε ιστορική περίοδος αφήνει τα σημάδια της στο τοπίο. Και καθώς οι γενιές των ανθρώπων διαδέχονται η μία την άλλη, η ζωή και τα έργα τους διαμορφώνουν αυτό που στις αρχαιολογικές ανασκαφές ονομάζεται στρωματογραφία. Στο Άξιον Εστί ο Ελύτης «διαβάζει» τη διαδοχή αυτή σαν αρχαιολόγος. Δεν βλέπει συγκρούσεις, ασυνέχειες και χάσματα αντίθετα μπροστά στα μάτια του μοιάζει να συμπληρώνεται μια ιδανική στρωματογραφία, ένα ενιαίο, μαγευτικό σύνολο απ όπου μπορεί να αντλήσει ελεύθερα τα σύμβολά του. Αν, λοιπόν, ο Ελύτης «ανασκάπτει» την Ιστορία, δεν είναι για να ανασύρει, να περιγράψει ή να ζωντανέψει κάποια από τις εποχές που την αποτελούν. Είναι κυρίως γιατί για εκείνον η Ιστορία είναι μια εμπειρία που οι άνθρωποι φέρουν μέσα τους, με τον ίδιο τρόπο που περιέχεται στη γη τους. Έτσι, δεν είναι παράξενο που θα συναντήσουμε δίπλα δίπλα, ακόμα και στον ίδιο στίχο, εικόνες από την αρχαιότητα, το βυζάντιο, τους νεότερους χρόνους, αρμονικά συμφιλιωμένες σαν κειμήλια που από γενιά σε γενιά προστίθενται στην ίδια περιουσία. «...μια κολόνα ναού, αλλού ένα μοναστήρι, ένα ξωκλήσι, αλλού ένας περιστεριώνας...» 23

24 24

25 Η Γοργόνα......το μυθικό πλάσμα, γοητευτικό και τρομακτικό συνάμα, που στοίχειωνε τη φαντασία των ναυτικών. Έγινε τραγούδι, ζωγραφιά και ακρόπρωρο, παραμύθι για μικρούς και μεγάλους, σύντροφος στις νύχτες αυτών που ταξίδεψαν στα πέλαγα μέσα στους αιώνες. Πώς την απεικόνισαν οι άνθρωποι; Μπορείτε να βρείτε εικόνες με τη μορφή της από διαφορετικές εποχές; Διαλέξτε εκείνη που σας αρέσει περισσότερο, κόψτε την και κολλήστε την σε ένα χαρτόνι ζωγραφικής. Τι φαντάζεστε ότι υπάρχει γύρω από τη Γοργόνα; Αν θέλετε, μπορείτε να συνδυάσετε τη ζωγραφική σας με το κολλάζ κόψτε και προσθέστε κι άλλες εικόνες που σας φαίνεται ότι ταιριάζουν στην ιδέα που έχετε πλάσει στο μυαλό σας. 25

26 Ο υπερρεαλισμός Θα μπορούσαμε επομένως να ονομάσουμε την ποίηση του Ελύτη «ελληνοκεντρική», γιατί η εμπειρία της Ελλάδας βρίσκεται στον πυρήνα της ποίησής του, σημείο αναφοράς και πηγή έμπνευσης. Από την άλλη όμως, ο τρόπος με τον οποίο εκφράζεται αυτή η εμπειρία, η μορφή και η αντίληψη που κυριαρχούν στους στίχους του, ξεπερνούν τα στερεότυπα της παράδοσης και φανερώνουν τη σχέση με τα μοντέρνα κινήματα στην ποιητική τέχνη. Για το λόγο αυτό η ποίηση του Ελύτη αποκτά μια διάσταση παγκοσμιότητας. Να πώς το αντιλαμβάνεται ο ίδιος: «Τώρα, η θέση η προσωπική μου μέσα στη γενιά αυτή ήτανε λίγο παράξενη από το ένα μέρος ήμουνα ο στερνός μιας γενιάς, που έσκυβε στις πηγές της ελληνικότητας, κι από την άλλη ήμουν ο πρώτος μιας άλλης που δέχονταν τις επαναστατικές θεωρίες ενός μοντέρνου κινήματος.» Η «επαναστατική θεωρία» που επηρέασε βαθύτερα τον Ελύτη ήταν ο υπερρεαλισμός. Ήταν μια τάση στην τέχνη που διαμορφώθηκε στην Ευρώπη στις αρχές του 20 ού αιώνα. Απέρριπτε τον έλεγχο και την κυριαρχία της λογικής κι έδινε, αντίθετα, μεγαλύτερη σημασία στο υποσυνείδητο, τη φαντασία, το όνειρο, τις ενδόμυχες επιθυμίες ή τους κρυφούς φόβους. Ο υπερρεαλισμός απελευθέρωσε τους συνειρμούς και παρακολούθησε τις εικόνες που γεννιόνταν στις αλυσιδωτές διαδρομές τους. Είτε διαβάζουμε ένα ποίημα είτε κοιτάζουμε έναν πίνακα, θα βρούμε αυτές τις εικόνες σε παράδοξους με την πρώτη ματιά συνδυασμούς, ιδιόρρυθμα οργανωμένες με τρόπο πολύ προσωπικό. Τέτοιους απρόσμενους συνδυασμούς θα συναντήσουμε και στην ποίηση του Ελύτη. Ωστόσο, δεν αποτελούν το επίκεντρο και την ουσία της ποίησής του. Ο υπερρεαλισμός είναι περισσότερο για εκείνον ένα μέσο, μια τεχνική για να εκφράσει τις ιδέες και τα αισθήματά του. Όπως το διατυπώνει ο ίδιος: «Για μένα ήταν η μαγεία, ένα απροσδόκητο οξυγόνο μέσα στην αποτελματωμένη και υδροκέφαλη Ευρώπη. Και, όπως το βλέπω σήμερα, με βοήθησε πολύ μόνο που ζήτησα να εξυπηρετήσει αυτός εμένα και όχι εγώ αυτόν. Εκεί βρίσκεται όλη η διαφορά.» 26

27 «Έλα να ζήσουμε τα χρώματα...» Η παλέτα του ποιητή «Τα ενδιαφέροντα τα δικά μου για τη ζωγραφική... ήταν ανέκαθεν μεγάλα. Εγώ κολακεύομαι να πιστεύω ότι αν δεν είχα γίνει ποιητής, θα μπορούσα να είμαι ένας καλός ζωγράφος.» Ο Ελύτης αγαπούσε την ομορφιά των χρωμάτων. Του άρεσε να κοιτά τα τοπία γύρω του καθώς άλλαζαν μέσα στην ημέρα, το φως που μεταμόρφωνε τη φύση δίνοντάς της φευγαλέες λάμψεις μαγείας. Κι επειδή τα χρώματα τον συγκινούσαν τόσο βαθιά, τους έδινε συχνά τις κρυφές σημασίες των συμβόλων. Τα έβλεπε, δηλαδή, μέσα στο διπλό πλαίσιο του κόσμου των αισθήσεων και εκείνου των αισθημάτων, των σκέψεων και των συνειρμών. «Τέτοιες χρονιές α ναι θα ταν που εργαζόμουν να γίνει τόσο τρυφερό το απέραντο γαλάζιο!» Ποιοι είναι οι μυστικοί συμβολισμοί των χρωμάτων στους στίχους του Ελύτη; Τι σημαίνουν τα ίδια χρώματα για εσάς; 27

28 28

29 29

30 30

31 31

32 32

33 Το παιχνίδι με τα σύμβολα Η γοητεία της ποίησης είναι ότι οι ερμηνείες της είναι πάντα ανοιχτές οι αναγνώστες μπορούν να έχουν ο καθένας κι έναν τρόπο ανάγνωσης. Ίσως ακούγοντας τον ίδιο στίχο η φαντασία μας να μας οδηγεί σε εντελώς διαφορετικές εικόνες. Συμβαίνει ακόμη να αισθανόμαστε ότι κάποια αποσπάσματα μας «μιλούν», μας «αγγίζουν» περισσότερο από άλλα. Όπως ο ποιητικός κόσμος είναι μια δημιουργία προσωπική, έτσι η κατανόηση και η ερμηνεία του είναι πολλές φορές μια περιπέτεια εξίσου υποκειμενική. Έτσι, λοιπόν, το παιχνίδι με τα σύμβολα είναι ένας από τους πολλούς τρόπους ανάγνωσης. Άλλωστε, τα ίδια τα σύμβολα, όπως και οι στίχοι και οι εικόνες που τα συνοδεύουν, αποτελούν απλώς μια επιλογή εσείς θα μπορούσατε να προτείνετε κι άλλες. Τα θέματα-σύμβολα που θα συναντήσετε εδώ είναι: ΟΙ ΑΝΕΜΟΙ, γιατί είναι η αναπνοή του κόσμου: χωρίς τους ανέμους (άπνοια) ο ουρανός θα ήταν πάντα ίδιος, η θάλασσα ακύμαντη, τα δέντρα δεν θα χόρευαν. ΤΟ ΝΕΡΟ, γιατί είναι για τη γη ό,τι και το αίμα για το σώμα μας. Είναι η απέραντη θάλασσα και η βρύση με το λιγοστό πόσιμο νερό, οι στέρνες, το άνυδρο ελληνικό τοπίο και τα νησιά, τα καράβια, το ταξίδι και οι φουρτούνες. ΤΟ ΡΟΔΙ, γιατί οι άνθρωποι απέδιδαν στον καρπό του την ιδιότητα να συνδέει τον επάνω και τον κάτω κόσμο, να χαρίζει γονιμότητα, καλή τύχη και να νικά το θάνατο. ΤΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ, γιατί είναι η ομορφιά, η χάρη, ο έρωτας ή αλλιώς η δύναμη της ζωής, της έμπνευσης και της δημιουργίας. Ο ΚΟΣΜΟΣ Ο ΜΙΚΡΟΣ, Ο ΜΕΓΑΣ, γιατί ο στίχος αυτός περικλείει όλες τις εικόνες του προσωπικού μύθου του Ελύτη. 33

34 Ας δούμε τα σύμβολα αυτά σαν να αποτελούν τις πλευρές ενός πενταγώνου, ακριβώς επειδή με τον ίδιο τρόπο τα σύμβολα μπορούν να παρουσιάσουν πολλές πλευρές και σημασίες. Αφού διαλέξετε τα θέματα με τα οποία θέλετε να ασχοληθείτε, μπορείτε με απλό τρόπο να κατασκευάσετε τα πεντάγωνά σας ένα για κάθε θέμα πριν ξεκινήσετε την εξερεύνηση των συμβόλων. Φωτοτυπήστε τις επόμενες σελίδες και κόψτε ξεχωριστά κάθε μία από τις εικόνες που συναντάτε μαζί με το πλαίσιό της. Δώστε σε ένα σκληρό χαρτόνι το σχήμα του πενταγώνου, όπως βλέπετε και στο παραπάνω σχέδιο. Σε κάθε πλευρά κολλήστε κι από μία σελίδα. Σημείο αφετηρίας είναι η πλευρά όπου αναφέρεται το σύμβολο-θέμα του πενταγώνου. Εδώ θα γράψετε τις σκέψεις σας πριν να αρχίσετε να γυρίζετε το πεντάγωνο: Τι σημαίνει για σας η λέξη που βλέπετε; Τι σας φέρνει στο νου; Καθώς περιστρέφετε το πεντάγωνο, θα βρείτε εικόνες που συνοδεύουν στίχους από το Άξιον Εστί. Αναγνωρίζετε στα αποσπάσματα αυτά το θέμα-σύμβολο του πενταγώνου σας; Πώς παρουσιάζεται κάθε φορά; Μπορείτε σε κάθε περίπτωση να γράφετε τις αυθόρμητες αντιδράσεις σας, τις σκέψεις, τους συνειρμούς σας, ακόμα και να ζωγραφίζετε τα δικά σας σχέδια... Όταν έχετε ολοκληρώσει τον κύκλο του πενταγώνου, θα έχετε ξαναγυρίσει στην πρώτη πλευρά. Τι καινούργιες ιδέες έχετε να σημειώσετε; 34

35 35

36 36

37 37

38 38

39 39

40 40

41 41

42 42

43 43

44 44

45

46 Στην Ακρόπολη Γιατί θα επισκεφτούμε την Ακρόπολη; Γιατί εκεί μπορούμε να συναντήσουμε αυτή τη διπλή γοητεία του ελληνικού τοπίου που μάγευε τον Ελύτη: την ομορφιά της φύσης να συμπληρώνεται από τα έργα των ανθρώπων. Καθώς στεκόμαστε ψηλά, το τοπίο απλώνεται κάτω από το βλέμμα μας. Ας ξεχάσουμε τη σύγχρονη πόλη και ας δούμε μόνο το ανάγλυφο των βουνών, τη θάλασσα που λαμπυρίζει στο βάθος, τις σκιές των νησιών που αχνοφαίνονται, τον άνεμο να κυνηγά παιχνιδιάρικα τα σύννεφα ας φανταστούμε χρώματα πράσινα, γαλάζια, ρόδινα και σταχτιά να απλώνονται αντί για τα σύγχρονα κτήρια. Γιατί αυτή τη φορά θα ανηφορίσουμε στο λόφο της Ακρόπολης έχοντας στο νου τους στίχους του Ελύτη κι αναζητώντας εικόνες του Άξιον Εστί. Ερχόμαστε εδώ να κοιτάξουμε «τα αρχαία» μέσα από το πρίσμα του καλειδοσκοπίου, με τον ίδιο τρόπο που προσεγγίσαμε τα άλλα σύμβολα στα πεντάγωνα. Σήμερα δεν θα ψάξουμε στα μνημεία τα αποτυπώματα της ιστορίας, όμως θα ανακαλύψουμε την ιστορία να φεγγίζει πίσω από το απαλό φίλτρο της ποίησης... Γιατί εκεί θα βρούμε τους Γιατί εκεί μπορούμε να χαιρετήσουμε τους συντρόφους στο ταξίδι, 46

47 Θα με βρεις στο μουσείο! Στις επόμενες σελίδες θα δείτε εκθέματα από το Μουσείο της Ακρόπολης. Διαβάστε τους στίχους που τα συνοδεύουν. Με ποιους συνειρμούς συνδέονται; Ποιες άλλες εικόνες γεννιούνται στο μυαλό σας; Και... Αφού επισκεφτείτε την Ακρόπολη, μπορείτε να κατηφορίσετε στο Νέο Μουσείο. Με τη βοήθεια της κάτοψης αναζητήστε τα εκθέματα αυτά. Θα ξεχωρίζουν μέσα στις αίθουσες, σαν παλιοί γνώριμοι... έξοδος κινδύνου ανελκυστήρας αίθουσα Παρθενώνα WC έξοδος κινδύνου έξοδος κινδύνου αίθριο χώρος προβολών έξοδος κινδύνου αίθουσα Παρθενώνα επίπεδο 3 έξοδος κινδύνου ανελκυστήρας αίθουσα Παρθενώνα WC έξοδος κινδύνου έξοδος κινδύνου αίθριο χώρος προβολών έξοδος κινδύνου αίθουσα Παρθενώνα Αθηνά-Νίκη Προπύλαια 5ος αι. π.χ. - 5ος αι. µ.χ. έξοδος κινδύνου WC Ερέχθειον έξοδος κινδύνου ανελκυστήρας ανελκυστήρας έξοδος κινδύνου έξοδος κινδύνου WC αρχαϊκή εποχή επίπεδο 1 έξοδος κινδύνου έξοδος κινδύνου 47

48 Ίσως να διαβάσατε ήδη αυτούς τους στίχους στο παιχνίδι με τα σύμβολα, στο πεντάγωνο με τους ανέμους. Θα μπορούσαν όμως οι ίδιοι στίχοι να μας κάνουν να φανταστούμε άλλες, διαφορετικές εικόνες... Αυτό το παράξενο πλάσμα, κάτι ανάμεσα σε άνθρωπο και σε τέρας, τι θα μπορούσε να συμβολίζει; Πού θα μπορούσε να βρίσκεται; Ποιο τοπίο θα ταίριαζε γύρω του; 48

49 49

50 Ο Ελύτης μιλά εδώ για τα νησιά, κομμάτια γης διάσπαρτα στο πέλαγος, ένα τοπίο που μοιάζει να σχηματίζεται από τη ρυθμική εναλλαγή στεριάς και θάλασσας. Αυτή η εικόνα τού φέρνει στο νου μαρμάρινα άλογα με όρθια χαίτη, που καλπάζουν καθώς τα ιππεύει ένας θαλασσινός θεός. Είναι άσπρα, ίσως γιατί αυτό είναι το χρώμα που χαρακτηρίζει τα νησιά, ίσως, πάλι, γιατί θυμίζουν τον αφρό των κυμάτων. Μπορείτε να διακρίνετε μέσα στους στίχους κίνηση, ήχους, χρώματα; Πώς φαντάζεστε τον ιππέα; Πώς θα έμοιαζε το τοπίο γύρω του; 50

51 51

52 Θα συναντήσουμε πολλές φορές τις εράσμιες κόρες να κατοικούν στους στίχους του Ελύτη. Τις βλέπει σαν το αιώνιο αρχέτυπο της ομορφιάς: το ελαφρύ χαμόγελό τους, η τρυφερή κοριτσίστικη χάρη, η κίνησή τους ντροπαλή μαζί και φιλάρεσκη, το νεανικό σώμα που διαγράφεται κάτω από τα στολισμένα ρούχα... Με ποια λέξη συγγενεύει το επίθετο «εράσμια»; Ποια να ήταν αυτή η κόρη και τι θα μπορούσε να κρατάει στο χέρι της; 52

53 53

54 Καθώς περπατάτε στις αίθουσες, φανταστείτε τα αγάλματα που συναντάτε να ξεφεύγουν για λίγο από την οργάνωση και την αυστηρή τάξη του μουσείου. Δείτε τα να στέκουν στους βράχους της Ακρόπολης. Ολόγυρά τους απλώνεται ο ουρανός, κι όπως τα σύννεφα αλλάζουν κάθε τόσο μορφή, τα ακίνητα αγάλματα μοιάζουν να ταξιδεύουν. Ποιους κόσμους άραγε επισκέπτονται; Τι τοπία να βλέπουν; Στους στίχους του ο Ελύτης δίνει μια ακόμη ιδιότητα στα αγάλματα: είναι εκείνα που προστατεύουν το μέλλον από απειλητικούς κινδύνους. Ποιους συμβολισμούς μπορεί να κρύβει μια τέτοια εικόνα; 54

55 55

56 Η ζωφόρος Προχωρήστε τώρα στο Μουσείο για να βρείτε τη ζωφόρο που στόλιζε κάποτε τον Παρθενώνα. Το θέμα της είναι η μεγάλη πομπή που γινόταν προς τιμή της θεάς Αθηνάς, όταν γιορτάζονταν τα Παναθήναια. Διαλέξτε μια γωνία της αίθουσας και παρακολουθήστε τις γλυπτές μορφές της ζωφόρου καθώς περπατάτε αργά δίπλα της. Φανταστείτε ότι βλέπετε ένα κινηματογραφικό έργο με διαδοχικά στιγμιότυπα. Σαν να προσθέτατε λόγια στην εικόνα, μπορείτε να περιγράψετε τι βλέπετε; Ποιοι παίρνουν μέρος στην πομπή; Τι κάνουν; Ποιες προσφορές κρατούν για να τιμήσουν τη θεά; Νιώθετε το ρυθμό της πομπής πώς άλλοτε μοιάζει γρήγορος, ενώ σε κάποια σημεία φαίνεται να επιβραδύνεται; Πώς να είναι η ατμόσφαιρα της πόλης την ημέρα που οι κάτοικοί της γιορτάζουν; 56

57 Στη μια πλευρά κάθονται πέντε από τους ολύμπιους θεούς παρακολουθούν κι εκείνοι την πομπή. Πώς φαντάζονταν οι άνθρωποι της εποχής εκείνης τους θεούς τους; Σε τι διαφέρουν από τους θνητούς; Αφού ολοκληρώσατε τη βόλτα σας, μπορείτε να συζητήσετε τους στίχους του Ελύτη: 57

58 Το ανάγλυφο της γης Καθώς στέκεστε στο βράχο της Ακρόπολης και αφήνετε το βλέμμα σας να περιπλανηθεί στην πανοραμική θέα γύρω σας, ακούστε τους στίχους: 58

59 59

60 Αν θέλετε, μπορείτε να ξετυλίξετε μπροστά σας ένα μεγάλο κομμάτι από χαρτί του μέτρου κι έπειτα, βουτώντας τα δάχτυλά σας στο χρώμα, να «πλάσετε» κι εσείς τον κόσμο όπως τον φαντάζεστε. Ακολουθήστε το ρυθμό των στίχων... Πώς θα αποδίδατε τα σχήματα της γης τις απότομες πλαγιές των βουνών, τις ήρεμες κοιλάδες, τα νησιά περιτριγυρισμένα από θάλασσα, τον απέραντο ουρανό; Ποια είναι η αίσθηση που αποπνέει το τοπίο; 60

61 Η δική μας διαδρομή τελειώνει εδώ......στο ίδιο σημείο απ όπου αρχίζει η δική σας περιπέτεια. Γιατί όσες φορές κι αν επιστρέψετε στους ίδιους στίχους, πάντοτε θα υπάρχει κάτι που σας περιμένει να το ανακαλύψετε, να το δείτε, να το νιώσετε, να το κατανοήσετε διαφορετικά. Εμπιστευτείτε τη ματιά σας, τώρα που έχετε κάνει ένα μικρό βήμα μύησης στη μαγεία της ποίησης. Εξερευνήστε τις διαδρομές εκείνες που η γοητεία τους σας αγγίζει περισσότερο. Κι έτσι, καθώς θα σας συντροφεύουν οι στίχοι, η ποίηση του Ελύτη ίσως να γίνει για σας ένα κομμάτι του προσωπικού σας μύθου... 61

62 Μια εικονιστική σύνθεση Είναι γνωστό ότι η ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη με τα σχήματα, τους τόνους και τις συνθετικές απαιτήσεις της περιέχει δομικά στοιχεία των εικαστικών τεχνών και της αρχιτεκτονικής. Παράλληλα, με τη φωνητική της διάταξη και την ορχήστρωση μετέχει της μουσικής, ενώ με το διάλογο και την αφήγηση προσλαμβάνει τις διαστάσεις των τεχνών της μίμησης και του λόγου. Όμως πάνω από όλα, η φαντασία του Ελύτη είναι εικονογραφική (ζωγραφική/κολλάζ/φωτογραφία), από τη στιγμή που ο ίδιος αισθάνεται την ανάγκη να κατανοήσει τα διανοητικά, φυσικά και συγκινησιακά φαινόμενα με την όραση και τα εκφράζει με τη δύναμη των εικόνων. Με την εικονιστική αυτή σύνθεση, οι αρχαιολόγοι μπορούμε να αισθανόμαστε πλήρως εξοικειωμένοι. Και αυτό γιατί από τα κομμάτια και θρύψαλα που διασώθηκαν από έναν κόσμο παραχωμένο στην αγκαλιά της γης ή της θάλασσας καλούμαστε να ανασύρουμε εικόνες ζωής, να περιγράψουμε τον καθημερινό βίο ή τις μεγάλες της Ιστορίας στιγμές. Από τα τμήματα των αγγείων, τα θεμέλια των κτισμάτων, τα σπαράγματα των τοιχογραφιών μάθαμε να ανασυνθέτουμε πολιτείες πολύβουες και ναούς πνιγμένους στους αρωματισμένους καπνούς των θυμιατών. Από τα κτερίσματα μιας παιδικής ταφής να φανταζόμαστε παιδιά που χαίρονται τα πήλινα παιχνίδια τους στο λιθόστρωτο, ενώ από το επίγραμμα μιας επιτύμβιας στήλης να αφουγκραζόμαστε τον αναστεναγμό του ερωτευμένου που έχασε πρόωρα την αγκαλιά της καλής του. Η ανασύνθεση ή αναπαράσταση των αποσπασματικών εικόνων σε ένα υποθετικό σύνολο δεν γίνεται βεβαίως ούτε αναίτια ούτε αυθαίρετα. Όμως αυτό είναι μια άλλη ιστορία Η γλώσσα των εικόνων, λοιπόν, σύνθετη ή απλή, ολοκληρωμένη ή αποσπασματική, κυριολεκτική ή συμβολική, είναι και δική μας γλώσσα. Άλλο τόσο οικεία μάς είναι η έννοια της διαχρονίας ενός πολιτισμού, μιας και τη συναντάμε σχεδόν σε κάθε σκάμμα, σε κάθε παράγραφο της αρχαίας γραμματείας. Έτσι, οδηγούμαστε να αναγνωρίσουμε τη στάση του ποιητή να ενσαρκώνει την ελληνική παράδοση αιώνων και να προσπαθεί να την αναστήσει πάνω στα ερείπια. Το Άξιον Εστί είναι πλήρως αντιπροσωπευτικό της στάσης αυτής, προσανατολισμένο στο «νέο ελληνικό μύθο» όπως αυτός διατυπώθηκε σε μια εξέχουσα για τα ελληνικά γράμματα στιγμή, τη λεγόμενη Γενιά του 30. Ανάμεσα στα ευρήματα των αρχαιολογικών ανασκαφών τα παιδιά μελετούν έννοιες και σύμβολα που κείτονται στο ίδιο υπόστρωμα με τα σπαράγματα ποιητικού έργου αιώνων. Έτσι μας κληροδοτήθηκαν και απόμειναν μέσα μας, σαν αποτυπώματα γυμνών πελμάτων που συνάζουν σοφία στην άμμο 1. Από την άλλη, στο συγκεκριμένο ποιητικό έργο η βυζαντινή υμνωδία και το τελετουργικό έχουν συνεισφέρει από την άποψη της μορφής και ουσίας όσο σε κανένα άλλο σύγχρονο ποιητικό έργο. Μέσα από αυτό ακριβώς το τυπικό η ποίηση γίνεται το μαγνητικό κέντρο της χαράς, εφόσον υμνολογεί τη νίκη της ζωής πάνω στο θάνατο, νίκη που αποτελεί το βαθύτερο μήνυμα της χριστιανικής τελετουργίας όπως μπολιάστηκε από θρησκευτικές αντιλήψεις αιώνων που κάρπισαν στην ελληνική γη. Κι όλα αυτά, τέλος, γιατί η Ποίηση μας ξεμαθαίνει από τον κόσμο τέτοιον που τον βρήκαμε, τον κόσμο της φθοράς 2, αφού ενθέτει τα χρώματα, τα σχήματα και το ρυθμό μιας άλλης εικονιστικής σύνθεσης, όπου τα παιδιά θα αναζητήσουν το νόημα των πραγμάτων κι ίσως ακόμα αφανέρωτες πτυχές του δικού τους κόσμου. Η πρόταση αυτή παραδίδεται έτσι όπως την είδαμε μια πρόσκληση σε μια νέα εμπειρία ανάγνωσης, μια διαδρομή εξερεύνησης του παρελθόντος με όχημα τις ερμηνείες και τις ονειροπολήσεις του ποιητή Οδυσσέα Ελύτη. Γιατί ο πολιτισμός δεν χωρίζεται σε κεφάλαια και γιατί η σύγχρονη ποίηση μπορεί να είναι εκλεκτικός συγγενής και συνοδοιπόρος της επιστημονικής έρευνας για το ταξίδι της ανακάλυψης της Ελλάδας και του εαυτού μας. 1. Άξιον Εστί, «Το Δοξαστικόν» 2. απόσπασμα από τα Ανοιχτά Χαρτιά, «Πρώτα-πρώτα η Ποίηση» Μαρία Πάντου Αρχαιολόγος Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων 62

63 Κατάλογος εικόνων σ. 10 Φωτογραφία του Ο. Ελύτη σε παιδική ηλικία σ Ακουαρέλα του Ο. Ελύτη (1988) από τον κατάλογο της έκθεσης έργων του στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, Άνδρος 1992 σ. 15 Η θεά Φυτώ, ακουαρέλα του Ο. Ελύτη (1982) από τον κατάλογο της έκθεσης έργων του στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, Άνδρος 1992 σ. 23 Κολλάζ του Ο. Ελύτη από τον Κήπο με τις αυταπάτες (1995) σ. 36 α. Το Ωρολόγιον του Ανδρονίκου Κυρρήστου, γνωστό και ως «Πύργος των Ανέμων», στη Ρωμαϊκή Αγορά της Αθήνας β. Ο Ζέφυρος από τον «Πύργο των Ανέμων» γ. Γοργόνα από ξυλόγλυπτο τέμπλο, Μουσείο Ζακύνθου. Φωτογραφικό αρχείο 20ής Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων δ. Ο Βορέας από τον «Πύργο των Ανέμων» σ. 38 α. Τοπίο του Κωνσταντίνου Παρθένη, περ. 1903, λάδι σε μουσαμά, 75,4 x 71 εκ. Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου β. Θαλασσογραφία του Ορέστη Κανέλλη, περ. 1970, λάδι σε ξυλοτέξ, 56,5 x 80 εκ. Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου γ. Τοπίο Λαυρίου του Κωνσταντίνου Μαλέα, περ , λάδι σε χαρτόνι, 51 x 90 εκ. Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου δ. Η βρύση του Μαυρογένη στην Πάρο. Φωτογραφικό αρχείο 2ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων σ. 40 β. Κόρη αρ. 680 από το Μουσείο της Ακρόπολης γ. Παράσταση από αττικό ερυθρόμορφο αγγείο (κύλικα), περ. 430 π.χ.: η Περσεφόνη και ο Άδης (ελεύθερη απόδοση). Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο σ. 42 α. Κόρη αρ. 679, γνωστή ως «Πεπλοφόρος», από το Μουσείο της Ακρόπολης (λεπτομέρεια) β. Λεπτομέρεια παράστασης από αττικό ερυθρόμορφο αγγείο (κύλικα), περ. 490 π.χ.: η Βρισηίδα (ελεύθερη απόδοση). Παρίσι, Μουσείο Λούβρου γ. Θεοτόκος η Γλυκοφιλούσα, φορητή εικόνα με την τεχνική του ψηφιδωτού από τη Βιθυνία της Μικράς Ασίας, τέλη 13ου αι. Αθήνα, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο δ. Ακρογιάλι του Γεράσιμου Στέρη, περ. 1963, λάδι σε μουσαμά, 57,5 x 72 εκ. Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου σ. 44 α. Σαντορίνη του Κωνσταντίνου Μαλέα, , λάδι σε μουσαμά, 75 x 107 εκ. Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου β. Παντάνασσα Νάξου του Κωνσταντίνου Μαλέα, , λάδι σε χαρτόνι, 53 x 69 εκ. Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου γ. Καμένο Χωριό στη Μυτιλήνη του Σπύρου Παπαλουκά, περ. 1925, λάδι σε μουσαμά, 59 x 51,5 εκ. Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου δ. Τοπίο της Κέρκυρας του Κωνσταντίνου Παρθένη, περ , λάδι σε καμβά, 96,5 x 68 εκ. Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου σ. 45 Φωτογραφία του Ο. Ελύτη μπροστά στο λόφο της Ακρόπολης σ. 49 Ο τρισώματος δαίμονας αρ του Μουσείου της Ακρόπολης σ. 51 Ο ιππέας αρ. 700 του Μουσείου της Ακρόπολης (λεπτομέρεια) σ. 53 Η κόρη αρ. 675 του Μουσείου της Ακρόπολης σ. 55 Η Αθηνά αρ. 631 του Μουσείου της Ακρόπολης, από το αέτωμα της Γιγαντομαχίας σ Σκηνές από τη ζωφόρο του Παρθενώνα 63

64 Οι υπόλοιπες ζωγραφιές είναι της Αλεξάνδρας Σέλελη και του Σπήλιου Πίστα. Με χειρόγραφους χαρακτήρες αντιγράφονται στίχοι από το Άξιον Εστί. Τα κείμενα μέσα σε εισαγωγικά και με πλάγιους χαρακτήρες προέρχονται από την Αυτοπροσωπογραφία σε λόγο προφορικό του Οδυσσέα Ελύτη (επιμ. Ι. Ηλιοπούλου), εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα Επιπλέον, στις παρακάτω σελίδες παρατίθενται οι στίχοι: σ. 10 «Το ναυτάκι του περιβολιού», από το ομώνυμο ποίημα στην ποιητική συλλογή Ήλιος ο Πρώτος. σ. 27 «Έλα λοιπόν από την αρχή να ζήσουμε τα χρώματα», από το ποίημα «Η γέννηση της μέρας» στην ποιητική συλλογή Προσανατολισμοί. σ. 27 «Τέτοιες χρονιές α ναι θα ταν που εργαζόμουν να γίνει τόσο τρυφερό το απέραντο γαλάζιο», από το ποίημα «Καταγωγή του τοπίου ή Το τέλος του ελέους» στην ποιητική συλλογή Έξη και μία τύψεις για τον ουρανό. Έργα του Οδυσσέα Ελύτη Προσανατολισμοί (1940), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1998 Ήλιος ο Πρώτος (1943), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1996 Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας (1945), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 2005 Το Άξιον Εστί (1959), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 2001 Έξη και μία τύψεις για τον ουρανό (1960), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1994 Το Φωτόδεντρο και η δέκατη τέταρτη ομορφιά (1971), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1999 Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας (1971), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 2003 Το Μονόγραμμα (1972), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1999 Τα ρω του έρωτα (1972), εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 2006 Ο ζωγράφος Θεόφιλος (1973), εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 1996 Ανοιχτά χαρτιά (1974), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1996 Τα Ετεροθαλή (1974), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 2007 Η μαγεία του Παπαδιαμάντη (1976), εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 1996 Δεύτερη Γραφή (1976), μετάφραση, συλλογικό έργο, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1996 Σηματολόγιον (1977), εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 2001 Μαρία Νεφέλη (1978), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα

65 Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο (1978), εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 1980 Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας (1982), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1992 Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου (1984), εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 1984 Σαπφώ (1984), Σαπφώ, μετάφραση, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1996 Κριναγόρας (1985), Κριναγόρας ο Μυτιληναίος, μετάφραση, εικονογράφηση, εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 1987 Η Αποκάλυψη του Ιωάννη (1985), Ιωάννης ο Ευαγγελιστής, μετάφραση, εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 2005 Ο Μικρός Ναυτίλος (1985), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 2007 Ιδιωτική Οδός (1990), εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 2009 Τα δημόσια και τα ιδιωτικά (1990), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 2007 Τα Ελεγεία της Οξώπετρας (1991), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 2006 Εν λευκώ (1992), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1995 Δυτικά της λύπης (1995), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 2004 Ο Κήπος με τις αυταπάτες (1995), εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα x7 ε (1996), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1997 Εκ του πλησίον (1998), εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1999 Ποίηση (2002)εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 2005 Κι ακόμα: Οδυσσέας Ελύτης, κατάλογος έκθεσης εικαστικών έργων στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, Άνδρος 1992 Οδυσσέας Ελύτης, Ο Έρωτας και η Ποίηση αξεχώριστα, Ίκαρος- ΥΠ.ΠΟ., Αθήνα 2006 (επιμ. Ι. Ηλιοπούλου) Οδυσσέας Ελύτης, Αυτοπροσωπογραφία σε λόγο προφορικό, εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 2000 (επιμ. Ι. Ηλιοπούλου) Βιβλιογραφία για την Ακρόπολη Δοντάς, Γ., Η Ακρόπολη και το Μουσείο της, εκδόσεις Κλειώ, Αθήνα 1990 Παπαχατζής, Ν., Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, τόμος 1, Αττικά, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1994 Σβορώνου, Ε., Αρχαία Αθήνα, εκδόσεις Ερευνητές, Αθήνα 2003 Χατζηασλάνη, Κ., Περίπατοι στον Παρθενώνα, Ίδρυμα Μελίνα Μερκούρη, Αθήνα 2000 Ιστοσελίδα Υπουργείου Πολιτισμού: 65

66 Βιβλιογραφία για τον Οδυσσέα Ελύτη Αργυρίου, Α., Ανοιχτοί σχολιασμοί στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1998 Βίττι, Μ. (επιμ.), Εισαγωγή στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη Επιλογή κριτικών κειμένων, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999 Δασκαλόπουλος, Δ., Βιβλιογραφία Οδυσσέα Ελύτη, έκδοση Εταιρείας Συγγραφέων, Αθήνα 1993 Δήμου, Ν., Δοκίμια 1. Οδυσσέας Ελύτης, εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1992 Ιακώβ, Δ., Η Αρχαιολογία του Οδυσσέα Ελύτη, εκδόσεις Πολύτυπο, Αθήνα 1983 Ιωάννου, Γ., Οδυσσέας Ελύτης Από τις καταβολές του Υπερρεαλισμού στις εκβολές του Μύθου, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1991 Καραντώνης, Α., Για τον Οδυσσέα Ελύτη, εκδόσεις Παπαδήμας, Αθήνα 1983 Λιγνάδης, Τ., Το Άξιον Εστί του Ελύτη. Εισαγωγή, Σχολιασμός, Ανάλυση, Βιβλιοθήκη Σχολής Μωραΐτη, Αθήνα 1976 Μαρωνίτης, Δ., Όροι του λυρισμού στον Οδυσσέα Ελύτη, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1999 Μεταξάς, Α.-Ι., Η Ρητορική των Ερειπίων, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2005 Μπαλής, Στ., Μαθηματικά και Ποίηση, εκδόσεις Νησίδες, Σκόπελος 2001 Μπερλής, Ά., 5 (+2) Δοκίμια για τον Ελύτη, εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 1992 Μπελεζίνης, Α., Ο όψιμος Ελύτης, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1999 Μυκωνίου-Δρυμπέτα, Α., Ελύτης και σουρρεαλισμός. Η καταγραφή μιας επίδρασης, εκδόσεις Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1988 Πετρόπουλος, Η., Ελύτης, Μόραλης, Τσαρούχης, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 1966 Πρωίμου Ερηνάκη, Μ., Οδυσσέας Ελύτης, η αθέατη πλευρά του κόσμου, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997 Φλόκα, Χ., Η φαρμακογνωσία του Οδυσσέα Ελύτη, εκδόσεις Νησίδες, Σκόπελος 2001 Φράιερ, Κ., Άξιον Εστί το τίμημα: εισαγωγή στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1990 Χατζηγιακουμή, Μ., Η υπέρβαση της ιστορίας στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004 Δεκαέξι κείμενα για το Άξιον Εστί, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 2001 Ο Ελύτης στην Εκπαίδευση, Ζητήματα Ποιητικής, Διδακτικές Προσεγγίσεις, εκδόσεις της Σχολής Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου, Αθήνα 2002 Επίσης, αφιέρωμα στον Οδυσσέα Ελύτη περιλαμβάνουν τα παρακάτω περιοδικά: Εντευκτήριο, τ. 23/24, καλοκαίρι / χειμώνας 1993 Η Λέξη, τ. 106, Νοέμβριος / Δεκέμβριος 1991 Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 24/03/96 Χάρτης, τ. 21/23, Νοέμβριος

67 την κα Ιουλίτα Ηλιοπούλου για τη συνεργασία της, την παραχώρηση των πνευματικών δικαιωμάτων, τη διάθεση φωτογραφικού υλικού, τα σχόλια και τις υποδείξεις της. την κα Μαρία Αυγούλη, αρχαιολόγο, και τους κ.κ. Τάσο Γαλάτη και Στάθη Κουτσούνη, ποιητές αλλά και φιλόλογους, για τις εύστοχες παρατηρήσεις τους. την αρχαιολόγο κα Τόνια Κουτσουράκη για τη συνδρομή της στην υλοποίηση του προγράμματος. την κα Δήμητρα Δημητροπούλου, δασκάλα του 78 ου Δημοτικού Σχολείου Αθηνών, και τον κ. Μάνο Ελευθερίου, Υπεύθυνο Πολιτιστικών Θεμάτων και Καλλιτεχνικών Αγώνων της Α Διεύθυνσης Π.Ε. Αθηνών, που μας έδωσαν την ευκαιρία να συναντηθούμε με τους μαθητές της έκτης τάξης. Τα έργα, τα λόγια και το βλέμμα των παιδιών αυτών δεν πρόκειται να ξεχαστούν, όποιες κι αν είναι οι μελλοντικές εφαρμογές του προγράμματος. Αθήνα, 2015 Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων, Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Διεύθυνση Μουσείων, Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας Tο έντυπο αυτό έφτιαξαν οι Στέλλα Χρυσουλάκη και Αλεξάνδρα Σέλελη, αρχαιολόγοι, ο Σπήλιος Πίστας, γραφίστας και την φιλολογική επιμέλεια η Βιολέττα Ζεύκη, αρχαιολόγος - μεταφράστρια. ISBN: Το έντυπο «Ναοί στο σχήμα τ ουρανού, Το πείραμα» με ISBN της θεματικής «Με τη ματιά του 20ού αιώνα» δημιουργήθηκε το Η επεξεργασία του έγινε το 2015 για την Πράξη με κωδικό MIS «Επικαιροποίηση και ψηφιοποίηση πολιτιστικού εκπαιδευτικού υλικού για την ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας», που υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

68 68