ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΑΒΒΑΪΔΗ-ΜΑΝΩΛΑΡΑΚΗ ΠΑΓΚΡΑΤΙ

Transcript

1 52 Χρόνια ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΑΒΒΑΪΔΗ-ΜΑΝΩΛΑΡΑΚΗ ΠΑΓΚΡΑΤΙ : Φιλολάου & Εκφαντίδου 26 : Τηλ.: ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ : ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 2013 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. Ποιος λοιπόν θα πρέπει να είναι ο χαρακτήρας αυτής της παιδείας και πώς πρέπει αυτή να ασκείται, δεν πρέπει να διαφύγουν της προσοχής μας. Γιατί σήμερα υπάρχουν διαφορετικές απόψεις σχετικά με το εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Γιατί δε θεωρούν όλοι ότι πρέπει να μαθαίνουν οι νέοι τα ίδια ούτε με στόχο την αρετή ούτε με στόχο την άριστη ζωή ούτε είναι φανερό αν (η παιδεία) πρέπει να έχει στόχο της περισσότερο το νου (την άσκηση ή την καλλιέργεια του νου) ή τον ηθικό χαρακτήρα (τη διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα) αν ξεκινήσουμε από την εκπαίδευση που παρέχεται σήμερα, η έρευνά μας θα βρεθεί αντιμέτωπη με μεγάλη σύγχυση, και δεν είναι καθόλου φανερό αν (η παιδεία) πρέπει να εξασκεί αυτά που είναι χρήσιμα για τη ζωή ή αυτά που οδηγούν στην αρετή ή αυτά που απλώς προάγουν τη γνώση (γιατί όλες αυτές οι απόψεις έχουν βρει κάποιους υποστηρικτές) και σχετικά με αυτά που οδηγούν στην αρετή δεν υπάρχει καμιά απολύτως συμφωνία (εξάλλου καταρχήν δεν έχουν όλοι την ίδια ιδέα για την αρετή που τιμούν, ώστε είναι φυσικό να υποστηρίζουν διαφορετικές γνώμες και ως προς την άσκησή της). Είναι λοιπόν φανερό ότι οι νέοι πρέπει να διδάσκονται από τα χρήσιμα τα αναγκαία (τα πιο απαραίτητα). 2. Ο Αριστοτέλης διατυπώνει τους προβληματισμούς και τις διαφορετικές απόψεις της εποχής του σχετικά με την παιδεία, που αναφέρονται αρχικά στο χαρακτήρα και στο περιεχόμενο της παιδείας και έπειτα στους τρόπους εκπαίδευσης. Η πρώτη διαπίστωση είναι ότι δεν υπάρχει ταυτότητα απόψεων σχετικά με το τι πρέπει να μαθαίνουν οι νέοι, ώστε να κατακτήσουν την αρετή και να οδηγηθούν στον καλύτερο δυνατό τρόπο ζωής. Η αρετή («πρὸς ἀρετὴν»), αναφέρεται και στο καθαρά λογικό μέρος της ψυχής (διανοητικές αρετές) και σε ενέργειες της βούλησης, που

2 ελέγχονται όμως από τη λογική, αλλά γεννιούνται με τον εθισμό (ηθικές αρετές), Ο άριστος βίος («πρὸς τὸν βίον τὸν ἄριστον»), ανήκει στο «λόγον ἔχον», το ανώτερο μέρος της ψυχής. Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι ένα παιδευτικό αγαθό όχι μόνο ευχάριστο και διασκεδαστικό, αλλά χρήσιμο και για ηθικούς σκοπούς και για τη διαμόρφωση του άριστου βίου είναι η μουσική. Συγκεκριμένα αναφέρει σε παρακάτω χωρίο των Πολιτικών: «... οἰητέον πρὸς ἀρετήν τι τείνειν τὴν μουσικήν, ὡς δυναμένην... τὸ ἦθος ποιόν τι ποιεῖν, ἐθίζουσαν δύνασθαι χαίρειν ὀρθῶς, ἢ πρὸς διαγωγήν τι συμβάλλεται καὶ πρὸς φρόνησιν» («... πρέπει να θεωρούμε ότι η μουσική ασκεί πάνω μας κάποια επίδραση προς την κατεύθυνση της αρετής, καθώς έχει τη δύναμη... να δίνει μια ορισμένη ποιότητα στο χαρακτήρα μας, δεδομένου ότι μας ασκεί στο να αισθανόμαστε ευχαρίστηση με το σωστό τρόπο με έναν άλλο τρόπο μπορούμε να πούμε ότι η μουσική συμβάλλει στο να καθορίσουμε την πορεία του βίου μας και να καλλιεργήσουμε το νου μας»). Η δεύτερη διαπίστωση είναι ο προβληματισμός για τους κύριους σκοπούς της παιδείας, αν πρέπει να είναι η άσκηση και η προαγωγή του νου («πρὸς τὴν διάνοιαν») ή η καλλιέργεια του ήθους και η διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα («πρὸς τὸ τῆς ψυχῆς ἦθος»). Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η παιδεία πρέπει να είναι υπόθεση του κράτους και χρειάζεται νομοθετική ρύθμιση που να καθορίζει το περιεχόμενο και τους σκοπούς της. Ο νομοθέτης είναι υποχρεωμένος να ασχοληθεί πολύ σοβαρά με το θέμα της παιδείας, αφού η παραμέληση της παιδείας βλάπτει το ίδιο το πολίτευμα. Για να ακολουθηθεί ο τρόπος ζωής που ταιριάζει στο κάθε πολίτευμα, πρέπει να υπάρχει η αντίστοιχη μορφή παιδείας, ανάλογα με τους σκοπούς κάθε πολιτείας. Επομένως, οι νέοι είναι ανάγκη να παίρνουν μόρφωση ταιριαστή με το πολίτευμα της πόλης τους. Επιπλέον, η παιδεία κρίνεται απαραίτητο να είναι μία και η ίδια για όλους, για να επιτευχθεί ο στόχος που έχει κάθε πόλη, δηλαδή η ευδαιμονία του συνόλου των πολιτών της. Άλλωστε η φροντίδα για το κάθε ξεχωριστό μόριο (πολίτη) της πόλης πρέπει να είναι απολύτως συνταιριασμένη με τη φροντίδα για το σύνολο. Όμως, υπάρχουν διαφορετικές απόψεις σχετικά με το στόχο και το περιεχόμενο της παιδείας, επειδή οι στόχοι κάθε πολιτείας είναι δύσκολο να προσδιοριστούν μέσα σε μια κοινωνία και οι απόψεις σχετικά με

3 αυτούς είναι πολλές. Ανάλογοι προβληματισμοί διατυπώνονται και για την παιδεία, για την οποία όμως πρέπει να υπάρξει σύγκλιση απόψεων μέσα από το διάλογο, αφού πρώτα βέβαια ξεκαθαριστούν οι επιδιωκόμενοι στόχοι του πολιτεύματος. Υπάρχουν δηλαδή αρχές στις πολιτικές κοινωνίες και σύμφωνα με αυτές πρέπει να διαμορφώνονται τα κριτήρια δημιουργίας των εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Επιπλέον, οι πολιτικές, κοινωνικές, ιστορικές και ιδεολογικές μεταβολές επηρεάζουν το περιεχόμενο και τους στόχους της παιδείας. Η παιδεία λοιπόν έχει πολιτικό χαρακτήρα. Επομένως, υποστηρίζει ο Αριστοτέλης ότι η απουσία νομικού πλαισίου για την εκπαίδευση και ο ιδιωτικός της χαρακτήρας προσανατολίζουν τους ανθρώπους σε ανόμοιες επιλογές παιδείας με πολιτικές βέβαια επιπτώσεις στην ενότητα και στην ευδαιμονία της πόλης. Γι αυτό επαινεί τους Λακεδαιμονίους για την αγωγή των παιδιών τους και για το κοινό για όλους εκπαιδευτικό σύστημα. 3. Ο ρεαλιστικός και εμπειρικός χαρακτήρας της αριστοτελικής σκέψης φαίνεται και στη διαπίστωση ότι η έρευνα για την παιδεία δε διευκολύνεται από την παρατήρηση της τότε παρεχόμενης εκπαίδευσης. Ειδικότερα, ο Αριστοτέλης εκθέτει τους προβληματισμούς της εποχής του σχετικά με τους επιμέρους στόχους της παιδείας, αν δηλαδή οι παρεχόμενες γνώσεις θα πρέπει να στοχεύουν: α) στα χρήσιμα για τη ζωή («τὰ χρήσιμα πρὸς τὸν βίον»), που φανερώνουν τον ωφελιμιστικό χαρακτήρα της παιδείας, με την οποία επιδιώκεται το πρακτικό και το ωφέλιμο, δηλαδή οποιαδήποτε γνώση είναι απαραίτητη για τη διεκπεραίωση των καθημερινών πρακτικών αναγκών του ανθρώπου. Επομένως, ο νέος θα πρέπει να διδάσκεται μόνο τα απολύτως απαραίτητα, ώστε να γίνει ικανός να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις της καθημερινότητας. Αντικείμενα τα οποία θεωρούνταν χρήσιμα για τη ζωή είναι η ανάγνωση, η γραφή και η μουσική, και μερικές φορές το σχέδιο και η ζωγραφική, δεξιότητες που θεωρούνταν και αυτές χρήσιμες για τη ζωή. β) στην κατάκτηση της αρετής («τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετήν»), που φανερώνουν τον ηθοπλαστικό χαρακτήρα της παιδείας, που προτάσσει τη διάπλαση του ήθους των παιδιών και την κατάκτηση της

4 αρετής από τους εκπαιδευόμενους. Αντικείμενα τα οποία ασκούν ηθική επίδραση στον άνθρωπο είναι η μουσική και η γυμναστική, η οποία συντελούσε στην καλλιέργεια της ανδρείας. γ) στην απόκτηση γνώσεων («τὰ περιττά»), που φανερώνουν το νοησιαρχικό / γνωσιοκεντρικό χαρακτήρα της παιδείας, που δίνει προτεραιότητα στην καλλιέργεια του νου. Εδώ παρέχονται γνώσεις που υπερβαίνουν τις καθημερινές πρακτικές ανάγκες και δε σχετίζονται με τη διαμόρφωση του ηθικού χαρακτήρα του ανθρώπου, παρά μόνο προάγουν το πνεύμα και ικανοποιούν την τάση του για περισσότερη γνώση. Η αριθμητική δεν αναφέρεται, επειδή ίσως στην Αθήνα αυτή διδασκόταν στο σπίτι και όχι στο σχολείο. Σύμφωνα με τον Παναγή Λεκατσά, με τον όρο «γράμματα» που αναφέρεται στο κείμενο εννοείται όχι μόνο ανάγνωση, γραφή αλλά και στοιχεία γραμματικής και μαθηματικά. Ο φιλόσοφος διαπιστώνει ότι υπάρχει δυσκολία στην κατάκτηση του δεύτερου στόχου σχετικά με την αρετή, γιατί υπάρχουν διαφορετικές απόψεις ως προς το περιεχόμενο και την ουσία της, γεγονός που δυσχεραίνει την εύρεση της κατάλληλης μεθόδου για την κατάκτησή της. Όλοι αυτοί οι προβληματισμοί οφείλονται στο ότι όλοι τιμούν την αρετή, ο καθένας όμως δίνει διαφορετικό περιεχόμενο σε αυτή και επομένως, διαφοροποιείται και ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να ασκείται. Οι εκπαιδευτικοί και κοινωνικοί φορείς δεν έχουν καταλήξει οριστικά στο ποιο ακριβώς είναι το περιεχόμενο της έννοιας της αρετής («οὐθέν ἐστιν ὁμολογούμενον») και ο καθένας της δίνει και από μία διαφορετική διάσταση («καὶ γὰρ τὴν ἀρετὴν οὐ τὴν αὐτὴν εὐθὺς πάντες τιμῶσιν»). Επομένως, είναι φυσικό να διαφέρουν και οι τρόποι προσέγγισης και διδασκαλίας της («ὥστ εὐλόγως διαφέρονται καὶ πρὸς τὴν ἄσκησιν αὐτῆς»). Παρόμοιο προβληματισμό είχε διατυπώσει και ο Πλάτωνας στο διάλογο «Λάχης», όπου αναφέρει: «Αν δεν ξέρουμε καν τι είναι η αρετή, με ποιον τρόπο θα συμβουλέψουμε κάποιον πώς να την κατακτήσει πιο εύκολα;» Η διαπίστωση αυτή ως προς το ακριβές περιεχόμενο της αρετής είναι δικαιολογημένη και οφείλεται στα διαφορετικά ιστορικά, κοινωνικά, πολιτικά και ιδεολογικά πλαίσια κάθε εποχής. Στον Όμηρο, για

5 παράδειγμα, η αρετή ταυτιζόταν με την πολεμική ικανότητα, την ανδρεία. Στον Πλάτωνα απέκτησε φιλοσοφικό περιεχόμενο και έγινε ηθική αξία, ενώ στον Αριστοτέλη θεωρείται ως ένα σύστημα αξιών από τις οποίες άλλες έχουν ως στόχο την ηθική καλλιέργεια του ατόμου (ηθικές) και άλλες την πνευματική καλλιέργεια (διανοητικές). Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η ηθική καλλιέργεια και ολοκλήρωση του πολίτη αποτελεί το βασικό στόχο της παιδείας και αποσκοπεί στο να αναδείξει το σώμα, την προσωπικότητα και τη διάνοια του ανθρώπου, ώστε να πραγματοποιεί ενάρετες πράξεις με δική του ελεύθερη προσωπική επιλογή, αποφεύγοντας τα περιττά, αυτά που απλώς προάγουν τη γνώση, χωρίς να συμβάλλουν στη διαμόρφωση ελεύθερων ανθρώπων που θα κατακτήσουν την αρετή και θα φτάσουν στην ευδαιμονία. 4. Η πέμπτη μορφή δημοκρατίας έχει βασικά χαρακτηριστικά την ελευθερία και την ισότητα, υπέρτατη όμως αρχή είναι ο λαός και όχι ο νόμος. Εδώ τα ψηφίσματα έχουν μεγαλύτερη ισχύ από τον νόμο. Οι πολίτες βρίσκονται κάτω από την επιζήμια επίδραση των δημαγωγών που επηρεάζουν τον λαό και τον οδηγούν σε παράνομες ενέργειες. Τα ψηφίσματα ήταν αποφάσεις που λαμβάνονταν στην Εκκλησία του Δήμου έπειτα από προτάσεις. Σε αντίθεση με το νόμο, που είχε καθολική και μόνιμη ισχύ, το ψήφισμα είχε χαρακτήρα περιστασιακό και επομένως διατηρούσε την ισχύ του μόνο ως τη στιγμή που ένα άλλο ψήφισμα, αποτέλεσμα νέων περιστάσεων, ερχόταν να το αντικαταστήσει. Όχι σπάνια τα ψηφίσματα ήταν αντίθετα με τους νόμους της πόλης και είχαν τη δύναμη ακόμα και να εκτοπίζουν συντακτικούς θεσμούς. Σε αυτές τις περιπτώσεις η Εκκλησία του Δήμου λειτουργούσε ως μονάρχης που δεν υπόκειται σε κανένα νομικό περιορισμό και σε περίπτωση οποιασδήποτε αυθαιρεσίας η δικαιολογία που προβαλλόταν ήταν ότι τα ψηφίσματα αυτά ήταν αποφάσεις της λαϊκής πλειοψηφίας. Εγκεκριμένα ψηφίσματα, βέβαια, μπορούσαν να προσβληθούν στα δικαστήρια και με χρονοβόρες διαδικασίες να απορριφθούν από αυτά, εφόσον η διαδικασία που προηγήθηκε δεν ήταν σύμφωνη με τους νόμους. Έτσι, πολύ συχνά μάλιστα ένα ψήφισμα ήταν δυνατόν να αναιρεθεί από ένα άλλο, με συνέπεια να δημιουργείται στους πολίτες σύγχυση, αβεβαιότητα και ανασφάλεια.

6 Μέσα σ ένα τέτοιο πολιτικό κλίμα έκαναν την εμφάνισή τους οι δημαγωγοί. Αυτοί εμφανίστηκαν στην αθηναϊκή πολιτική σκηνή μετά το θάνατο του Περικλή (429 π.χ.). Ήταν γέννημα της νέας αστικής τάξης που δημιουργήθηκε τότε στην Αθήνα με την ανάπτυξη του εμπορίου και της «βιομηχανίας». Έχοντας συχνά το χάρισμα του λόγου (διέθεταν ευγλωττία και πειθώ), γνωρίζοντας την ψυχολογία του όχλου και πάντως δίχως επίσημες θέσεις στην πολιτεία και άρα δίχως συγκεκριμένες υποχρεώσεις, ασκούσαν μεγάλη επιρροή στον λαό, τον παρέσυραν, επηρέαζαν βλαπτικά τις αποφάσεις του, προτείνοντας ευχάριστες στον πολύ κόσμο πολιτικές, χωρίς να έχουν την ευθύνη της υλοποίησής τους. Σχηματισμένη από το ουσιαστικό «δῆμος» (= λαός) και από το θέμα του ρήματος «ἄγω» (= οδηγώ) η λέξη είχε σε αρκετούς συγγραφείς τη σημασία του οδηγητή, του ηγέτη του λαού γρήγορα όμως (ασφαλώς στην εποχή του Αριστοτέλη) πήρε αρνητικό περιεχόμενο, επειδή οι δημαγωγοί κατάντησαν απλώς να παρασέρνουν τον λαό σε ψηφίσματα για την εξυπηρέτηση των προσωπικών τους φιλοδοξιών και συμφερόντων. Ο Αριστοτέλης σε άλλο σημείο των «Πολιτικών» του αναφέρει ότι ο δημαγωγός είναι «τοῦ δήμου κόλαξ» και κάνει λόγο για την «ἀσέλγειαν» των δημαγωγών. Το παραπάνω είδος δημοκρατίας είναι το χειρότερο από όλα, αφού δεν υπάρχει σταθερότητα, οι πολίτες δεν αισθάνονται ασφαλείς, επικρατεί ανισότητα, οι άνθρωποι αδικούνται, οι άριστοι πολίτες παραμερίζονται και οι νόμοι δεν είναι έγκυροι. Έτσι, λοιπόν, καταλήγει ο φιλόσοφος ότι, για να μπορέσει να λειτουργήσει σωστά ένα δημοκρατικό πολίτευμα, απαραίτητη προϋπόθεση είναι να κυριαρχούν οι νόμοι. Αν οι νόμοι έχουν θεσπιστεί με σωστές διαδικασίες, που απαιτούν τη συμμετοχή του συνόλου των πολιτών, αν εφαρμόζονται από όλους τους πολίτες και δεν αλλάζουν σύμφωνα με τις περιστάσεις ή τα συμφέροντα κάποιων ισχυρών ή της πλειοψηφίας, η οποία μπορεί να παραπλανηθεί από επιτήδειους πολιτικούς, τότε κατοχυρώνεται η δημοκρατία και τα δικαιώματα του πολίτη, καθορίζονται οι υποχρεώσεις του και κατά συνέπεια επικρατεί η δικαιοσύνη που προστατεύει το σύνολο των πολιτών. Μέσα σε τέτοιες επομένως συνθήκες δεν υπάρχουν περιθώρια να κάνουν την εμφάνισή τους οι δημαγωγοί. Αντιθέτως, θα είναι και αυτοί υποχρεωμένοι να τηρούν και να σέβονται το νόμο.

7 Στο πρωτότυπο κείμενο ( Ὅτι μὲν οὖν τὰ ἀναγκαῖα δεῖ διδάσκεσθαι τῶν χρησίμων... τὸ σῶμα τῶν ἐλευθέρων ἢ τὴν διάνοιαν ) ο Αριστοτέλης διατυπώνει τις προσωπικές του θέσεις για την παιδεία. Ο φιλόσοφος ακολουθεί τη μέση οδό (τη μεσότητα) και υποστηρίζει ότι οι νέοι πρέπει ασφαλώς να μαθαίνουν γνώσεις χρήσιμες για τη ζωή, όπως η ανάγνωση, η γραφή, η αριθμητική και το σχέδιο και η ζωγραφική, αλλά από αυτές όχι όλες, παρά μόνο τις αναγκαίες. Δεν εγκρίνει μια συσσώρευση γνώσεων, οι οποίες δεν πρόκειται να χρησιμοποιηθούν από τους νέους στη ζωή τους. Ο Αριστοτέλης όχι μόνο εξειδικεύει, αλλά και περιορίζει αισθητά τον αριθμό των πραγμάτων που είναι χρήσιμα για τη ζωή. Θεωρεί ως δεδομένο ότι πρέπει να διδάσκονται τα χρήσιμα, αλλά από αυτά επιλέγει όσα είναι ἀναγκαῖα. Από αυτά πάλι επιλέγει όσα ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους και όχι αυτά που ταιριάζουν σε ανελεύθερους. Τα ἐλευθέρια ἔργα είναι και τα πραγματικά χρήσιμα, γιατί οδηγούν αυτόν που τα ασκεί στην αρετή, ενώ τα ἀνελευθέρια (που ασκούν οι δούλοι) είναι βάναυσα, καθώς ταλαιπωρούν το σώμα, τραυματίζουν την ψυχή, ευτελίζουν τον άνθρωπο και τον εμποδίζουν στην κατάκτηση της αρετής. Τελικός σκοπός είναι η επιτέλεση των χρήσιμων και αναγκαίων πράξεων που χαρακτηρίζουν τον ενάρετο άνθρωπο και είναι αποτέλεσμα της ελεύθερης βούλησής του. Η επιτέλεση τέτοιων πράξεων είναι ο τελικός στόχος της διαπαιδαγώγησης των πολιτών, οι οποίοι όχι μόνο δεν κινδυνεύουν να χαρακτηριστούν ευτελείς και αγροίκοι, αλλά αξιοποιούν το σώμα και το μυαλό τους στην προσπάθειά τους για την κατάκτηση της αρετής και την επίτευξη της ευδαιμονίας. Μια τέτοια παιδεία δημιουργεί ενάρετους πολίτες με ηθική, πνευματική καλλιέργεια και κριτική σκέψη, με ενεργό συμμετοχή στα κοινά, οι οποίοι σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα θα αξιοποιούσαν το δικαίωμα ψήφου στην εκκλησία του δήμου, παίρνοντας κάθε φορά τις σωστές αποφάσεις με κριτήριο το γενικό συμφέρον. Σε μια τέτοια πόλη, που προσφέρει την παραπάνω παιδεία στους πολίτες της, οι δημαγωγοί δεν μπορούν να κάνουν την εμφάνισή τους και, ακόμη και αν το επιχειρούσαν, ο λαός δε θα επηρεαζόταν από αυτούς και αυτή η φαύλη μορφή δημοκρατίας δε θα μπορούσε να επικρατήσει.

8 5. Ένας τέτοιος λόγιος τον οποίο είχε την τύχη να συναντήσει ο Αριστοτέλης στην Ακαδημία, όταν ήρθε να σπουδάσει σ αυτήν, ήταν ο Εύδοξος από την Κνίδο. Ο νεαρός, τότε, αυτός επιστήμονας ήταν μια από τις πιο προικισμένες προσωπικότητες της αρχαιότητας. Ήταν μαθηματικός, αστρονόμος και γεωγράφος, και ο Πλάτωνας δεν δίστασε καθόλου να του εμπιστευτεί, κατά τη διάρκεια της απουσίας του, τη διεύθυνση της σχολής του. Δεν ήταν λοιπόν μόνο τυχερός ο νεαρός Σταγειρίτης που «βρέθηκε», όπως είπε ένας αριστοτελιστής των ημερών μας, «την πιο κατάλληλη στιγμή στον πιο σωστό τόπο, εκεί δηλαδή όπου υπήρχαν οι κατάλληλοι άνθρωποι που θα μπορούσαν να γονιμοποιήσουν με έναν εντελώς ξεχωριστό τρόπο τη σκέψη του βοηθώντας την να απλώσει μέσα σε σύντομο χρόνο τα δικά της φτερά» πιο σημαντικό θα πρέπει να θεωρηθεί το γεγονός ότι με την απουσία του Πλάτωνα ο Αριστοτέλης είχε, από την πρώτη στιγμή, την ευκαιρία να δεχτεί εκείνην ακριβώς την επίδραση που πρέπει να ανταποκρινόταν πολύ αμεσότερα στη δική του ψυχοσύνθεση, την απόλυτα σχεδόν θετική και επιστημονική, την ελάχιστα οπωσδήποτε ποιητική (τέτοια ήταν κατά βάση η ψυχοσύνθεση του Πλάτωνα). 6α) ἔσται: ουσία, οντολογία σκέψις: πρόσκοπος, σκοποβολή δεῖ: δεοντολογία, δέηση εἴληφε: λήμμα, περίληψη διαφέρονται: ανηφόρα, φωριαμός β) το πρόσωπο που ενεργεί: διδάσκαλος η ενέργεια: διδασκαλία το αποτέλεσμα της ενέργειας: δίδαγμα ο τόπος όπου γίνεται η ενέργεια: διδασκαλεῖον η ικανότητα σ αυτό που δηλώνει το ρήμα: διδακτικός Επιμέλεια: Μαρία Γκυρτή

9 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Γ1. Όταν, άνδρες Αθηναίοι, εκφωνούνται λόγοι σχετικά με όσα ο Φίλιππος πράττει και πετυχαίνει με τη βία παραμερίζοντας την ειρήνη, βλέπω πάντοτε πως τα λόγια που σας αφορούν φαίνονται και δίκαια και φιλάνθρωπα, και πως όλοι ανεξαιρέτως αυτοί που διατυπώνουν κατηγορίες εις βάρος του Φίλιππου δίνουν την εντύπωση ότι λένε αυτά που πρέπει, τίποτε όμως δεν γίνεται, με λίγα λόγια, απ όσα πρέπει, ούτε βέβαια (τίποτε) απ αυτά για τα οποία είναι άξιο να ακούει κανείς αυτούς τους λόγους. Αλλά σ αυτό το σημείο πια συμβαίνει να έχουν οδηγηθεί όλες οι υποθέσεις (εις βάρος) της πόλης ώστε, όσο πιο πολύ και πιο φανερά αποδεικνύει κάποιος ότι ο Φίλιππος και παραβιάζει την ειρήνη που έχει συνάψει με σας και σκέπτεται κακό για όλους τους Έλληνες, τόσο πιο δύσκολο είναι να σας συμβουλεύσει κανείς για το τι πρέπει να κάνετε. Γ2. α. ὅ β. πεφάνθων γ. ἁπασῶν δ. ἔπεσι(ν) ε. τῷ δέοντι στ. ἀκούσοιτο ζ. προῆχθε η. μάλα θ. ἐξελήλεγκται ι. παράβηθι

10 Γ3α.1) Οὗτος ἔφη ὅτε λόγοι γίγνοιντο περί ὧν Φίλιππος πράττοι καὶ βιάζοιτο παρά τὴν εἰρήνην, ἀεί τοὺς ὑπέρ τῶν Ἀθηναίων λόγους καὶ δικαίους καὶ φιλανθρώπους ὁρᾶν φαινομένους Στον ευθύ λόγο έχουμε τρεις δευτερεύουσες προτάσεις οι οποίες ως προς το είδος τους δεν θα υποστούν καμιά αλλαγή στον πλάγιο λόγο, και μια κύρια κρίσεως η οποία στον πλάγιο λόγο, με εξάρτηση το ἔφη θα μετατραπεί σε ειδικό απαρέμφατο μόνο. Βεβαίως τα ρήματα των δευτερευουσών προτάσεων θα πάνε σε ευκτική πλαγίου λόγου, αφού το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου και συνεπώς το ὅταν θα γίνει ὅτε. Επίσης η προσωπική αντωνυμία πρώτου προσώπου (ἡμῶν) θα αντικατασταθεί από το ουσιαστικό στο οποίο αναφέρεται ο ομιλών (Ἀθηναίων) 2) υπόθεση: ὅταν γίγνωνται απόδοση: ὁρῶ είδος: λανθάνων υποθετικός λόγος που δηλώνει την αόριστη επανάληψη στο παρόν και το μέλλον αόριστη επανάληψη στο παρελθόν: υπόθεση :εἰ (ὅτε) γίγνοιντο, απόδοση: ἑώρων Γ3β. τοὺς κατηγοροῦντας: επιθετική μετοχή, αντικείμενο του «ὁρῶ» και υποκείμενο του «δοκοῦντας» και του «λέγειν» τῶν δεόντων: επιθετική μετοχή, γενική διαιρετική στο «οὐδεν» ὧν εἵνεκα: εμπρόθετος προσδιορισμός της αιτίας (του αναγκαστικού αιτίου) στο «ἄξιον (ἔστι)»

11 προηγμένα: κατηγορηματική μετοχή από το «τυγχάνει», αναφέρεται στο υποκείμενό του (πράγματα) τῇ πόλει: δοτική προσωπική αντιχαριστική, αναφέρεται σε όλο το νόημα της πρότασης