Πολιτιστικοί οργανισμοί: 12 «Πολυχώρος Απόλλων» Πολιτιστική ιστορία: 14 Από τον 19ο στον 20ό αιώνα. Mια μεταβατική εποχή

Transcript

1 Π 1 1 Ένα μεγάλο πρόβλημα των λιμενικών πόλεων, το οποίο είναι πολιτισμικό, αφορά τη σχέση του άστεως με το λιμάνι. Στον Πειραιά, μετά την ίδρυση του ΟΛΠ, η πόλη αποξενώθηκε σταδιακά από το λιμάνι της, τόσο στον χώρο όσο και στις λειτουργίες. Μέχρι τον Μεσοπόλεμο υπήρχαν αστικές χρήσεις στον λιμενικό χώρο τα Λεμονάδικα και η πλατεία Καραϊσκάκη είναι διάσημα παραδείγματα. Ακολούθησε η περιχαράκωση, η αφαίρεση του ελέγχου και η αποδυνάμωση της διοικητικής συμμετοχής του Δήμου, μέχρι την πλήρη αυτονόμηση. Πρόσφατα ο ΟΛΠ ανακοίνωσε ένα μεγάλο επενδυτικό πρόγραμμα για την αναμόρφωση του λιμανιού με τη δημιουργία, μεταξύ άλλων, πολιτιστικής ακτής. Ο στόχος είναι να γίνει ο Πειραιάς η πολιτιστική πύλη για τους επισκέπτες της Ελλάδας. Ο ΟΛΠ αγνοεί την πόλη. Πριν γίνει ο Πειραιάς οτιδήποτε για τους επισκέπτες, δεν χρειάζεται να γίνει κάτι για τον ίδιο; Το θέμα της σύμπραξης της πόλης με το λιμάνι της επανέρχεται από τη σύγχρονη διεθνή εμπειρία. Στο Αμβούργο, το μεγαλύτερο εργοτάξιο αυτήν τη στιγμή στην Ευρώπη, το πρόγραμμα «Αμβούργο αναπτυσσόμενη πόλη» στοχεύει στην «ενίσχυση της ανταγωνιστικής θέσης της περιοχής ανάμεσα στις παγκόσμιες επιχειρηματικές τοποθεσίες». Ας προσέξουμε τη διατύπωση «της περιοχής»: Το πρόγραμμα βασίζεται στην αναπτυξιακή ενότητα του λιμανιού και της πόλης, παρά τις υφιστάμενες αντιθέσεις και τον ανταγωνισμό. Μεταφέρει, λοιπόν, αστικές λειτουργίες μέσα στο λιμάνι κατοικία, πολιτιστικά ιδρύματα, εμπόριο, περιπάτους, φέρνει δηλαδή την πόλη μέσα στο λιμάνι, φροντίζοντας με κατάλληλες διαρρυθμίσεις και επενδύσεις να ενισχύσει και τις λιμενικές υποδομές. Ο Πειραιάς χρειάζεται παρόμοια αντιμετώπιση. Το λιμάνι πρέπει να γίνει μέρος της πόλης και να συμβάλει στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και στην αναβάθμιση της ζωής των κατοίκων. Οι παροχές ερήμην της κοινωνίας δεν αποτελούν λύση. Αλλά και η πειραϊκή κοινωνία θα μπορέσει να δει προοπτική μόνο αν ενεργοποιηθεί. Οι άνθρωποι να φανταστούν ότι από καταναλωτές πολιτισμού γίνονται χρήστες. ΤΕΥΧΟΣ 2 Μάιος 2011 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 3 Χαιρετισμός του Εμμανουήλ Κριαρά 4 Τα θολά ύδατα της δημοτικής ραδιοφωνίας και το Κανάλι 1 6 Ανάπτυξη του λιμανιού ή κοινωνικό απαρτχάιντ; 9 Αμβούργο: πόλη και λιμάνι 11 Η Φιλαρμονική του Έλβα στο Αμβούργο Πολιτιστικοί οργανισμοί: 12 «Πολυχώρος Απόλλων» Πολιτιστική ιστορία: 14 Από τον 19ο στον 20ό αιώνα. Mια μεταβατική εποχή Σπίτι στη Νίκαια: 15 Φωτογραφία του Ανδρέα Σχοινά Pi4Piraeus_20.indd 1

2 Π 2 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΖΟΥΜΑΣ ISBN , 22,00 ISBN , 22,00 ISBN , 18,00 ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ w w w. k a s t a n i o t i s. c o m ΓΡΑΦΕΙΑ: Ζαλόγγου 11, Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Σόλωνος 131, Αθήνα Τ: F: Pi4Piraeus_20.indd 2

3 ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΡΙΑΡΑ ΣΤΟ «Π» Π 3 Έλαβα ένα αντίτυπο της «έκδοσης Π διαλόγου για τον πολιτισμό του Πειραιά», από το οποίο πληροφορούμαι τις εξαίρετες φιλοδοξίες εκλεκτών Πειραιωτών να τονώσουν σε ποικίλους τομείς την πολιτιστική δραστηριότητα της μεγάλης πόλης του Πειραιά. Είναι αναμφισβήτητο γεγονός ότι η γειτνίαση της πόλης αυτής με την ελληνική πρωτεύουσα παρακωλύει αισθητώς την ανάπτυξη του Πειραιά σε σημαντικούς τομείς της πολιτιστικής δραστηριότητας (λογοτεχνικό, καλλιτεχνικό κ.λπ.). Επομένως εντελώς δικαιολογημένη είναι η παρουσία της έκδοσης Π, που πιστεύει ότι ο Πειραιάς πολιτιστικά ζει σε απομόνωση και «είναι απαραίτητο να οργανώσει τις δημιουργικές δυνάμεις του». Σωστά πιστεύει ακόμη ότι «το πολιτιστικό μέτωπο δεν μπορεί παρά να είναι και πολιτικο-κοινωνικό». Γι αυτό και την έκδοση Π οι εκδότες της την βλέπουν ως «ένα βήμα κριτικής εργασίας διατύπωσης ερωτημάτων και προτάσεων», που θα μπορούσαν να προαγάγουν την πόλη στις τέχνες και τα γράμματα. Χαρά ιδιαίτερη μου δίνει το γεγονός ότι ανάμεσα στα δημοσιεύματα του τεύχους 1 (Μαρτίος 2011) περιλαμβάνεται και δημοσίευμα αναφερόμενο στο Ίδρυμα και τη Βιβλιοθήκη Λασκαρίδη, που δρουν τόσο καρποφόρα, τόσο δημιουργικά όχι μόνο στον πολιτιστικό χώρο του Πειραιά, αλλά και στον ελληνικό χώρο γενικότερα. Θα ευχόμουν το παράδειγμα του Ιδρύματος και της Βιβλιοθήκης Λασκαρίδη να γίνει το υψηλό πρότυπο για ποικίλες πολιτιστικές δραστηριότητες στον Πειραιά, δραστηριότητες που η έκδοση Π έχει την πρόθεση να τις παρουσιάσει από τις στήλες της. Και πέραν βέβαια των κλάδων που υπηρετεί σήμερα το Ίδρυμα και η Βιβλιοθήκη Λασκαρίδη. Ακόμη πρέπει να υπογραμμιστεί το ενδιαφέρον της έκδοσης σε σχέση με το Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά και γενικότερα τεχνολογικά θέματα. Ο συντάκτης του παραπάνω σημειώματος, που και αυτός κάποια σχέση έχει με τον Πειραιά, εύχεται στην πολύ χρήσιμη έκδοση Π απόλυτη επιτυχία στις επιδιώξεις της, που θα οδηγήσουν στην ποικίλη περαιτέρω πολιτιστική ανάπτυξη της μεγάλης πόλης. ΤΕΥΧΟΣ 2 Μάιος 2011 Μάιος 2011 Εμμανουήλ Κριαράς Pi4Piraeus_20.indd 3

4 Π 4 ΤΑ ΘΟΛΑ ΥΔΑΤΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΡΑΔΙΟΦΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΝΑΛΙ 1 Ένα σημείωμα για το Κανάλι 1 του Πειραιά και τη δημοτική ραδιοφωνία εν γένει προϋποθέτει εισαγωγικώς τη διατύπωση ενός καίριου ερωτήματος: Τι έχει απομείνει από τη ζωοποιό έκρηξη της μη κρατικής ραδιοφωνίας και τη ζείδωρη εμφάνιση της τοπικής και δημοτικής τοιαύτης; Ευθεία η απάντηση και δυστυχώς αρνητική: Σχεδόν τίποτε δεν έχει μείνει. Άφευκτος ο υποκειμενισμός, αλλά ισχυρά τα νομιμοποιητικά του μελαγχολικού συμπεράσματος επιχειρήματα... Πάμε, λοιπόν, πίσω στον χρόνο. Οι ιδιάζουσες συνθήκες της μετεμφυλιακής Ελλάδος δεν επέτρεψαν να ευδοκιμήσει μια ισόρροπη ανάπτυξη, σχεδόν σε όλους τους τομείς. Επομένως και στα MME. Οι τοπικές εφημερίδες, με ελάχιστες ευανάγνωστες εξαιρέσεις, ήσαν ουραγοί του αθηναϊκού και, εν τινι μέτρω, του Τύπου της Θεσσαλονίκης. Το ίδιο συνέβη και με τα ηλεκτρονικά μέσα: Η κεντρική εξουσία στάθηκε μυωπική και άβουλη πολεμώντας ανοιχτά την προοπτική της μη κρατικής ραδιο-τηλοψίας. Νόμιζε ότι μπορεί να αναχαιτίσει τη θυελλώδη εισβολή τους και ως εκ τούτου να συντηρήσει το εξουσιαστικό μοντέλο στα κρατικά ΜΜΕ (ελεγχομένη ενημέρωση, κομματικές προσλήψεις κ.λπ.), μα τελικά, υπό τις γνωστές συνθήκες (σκάνδαλο Κοσκωτά), άρχισε η νέα εποχή της μη κρατικής ραδιοφωνίας και τηλεόρασης. Στα τηλεοπτικά πράγματα κυριάρχησε η αυθαιρεσία: Οι συχνότητες μοιράστηκαν στους παντοδύναμους εκδότες (δυστυχώς με την ανοχή της Αριστεράς), με αποτέλεσμα να ενισχυθεί η παρεμβατική δυναμική τους στη δημόσια σφαίρα. Στον χώρο των ερτζιανών, η έκρηξη ήταν ζωοποιός: Δίπλα στους παλιούς πειρατές και το ραδιοφωνικό τους αντάρτικο, εμφανίστηκε ένα ωκεάνιο κύμα, δροσερό και ευφάνταστο. Ήταν η δημοτική ραδιοφωνία της Αθήνας και του Πειραιά, και συνακόλουθα η πλημμυρίς των επαρχιακών δημοτικών σταθμών. Και ένα άλλο κύμα έφερε τους ιδιωτικούς σταθμούς, κεντρικούς και τοπικούς... Η ραδιοφωνική άνοιξη κράτησε λίγο. Βαθμηδόν, η φρεσκάδα και το καινόν έδωσαν τη θέση τους στη σύμβαση, την τυποποίηση και δυστυχώς στην παντελή έκπτωση. Τα γνωστά παθογενή ίδρυσαν κι εδώ καθεστώς. Έτσι, τα μεν ιδιωτικά της επαρχίας είτε συρρικνώθηκαν συνεργαζόμενα με ιδιωτικούς σταθμούς της Αθήνας είτε μαράθηκαν ή κατάντησαν υποχείρια των τοπικών κομματικών παραγόντων. Όσο για τα δημοτικά ραδιόφωνα με κραυγαλέα παραδείγματα τον Αθήνα 9.84 και το Κανάλι 1 του Πειραιά, αλλά και τα μικρότερα της Αττικής κατέστη προφανές ότι υιοθέτησαν πλήρως οτιδήποτε αρνητικό διέκρινε την κρατική ραδιοφωνία. Ένας απίστευτος χορός ρουσφετολογικής εισδοχής δημοσιογράφων και παραγωγών, συχνά διακομματικού χαρακτήρα, δημιούργησε τοξινωμένους ραδιοφωνικούς ελέφαντες με ελάχιστη, συν τω χρόνω, ακροαματικότητα. Τα δημοτικά ραδιόφωνα εξελίχθηκαν σε υποχείρια της εκάστοτε δημοτικής αρχής, η οποία βόλευε ημετέρους και συντηρούσε έναν προσωπικό στρατό, ταγμένο στην υπηρεσία, δηλαδή τις πολιτικές φιλοδοξίες, των δημάρχων και των παραγόντων. Ταυτόχρονα, η θεσμική ασπίδα, δηλαδή οι συμβάσεις αορίστου χρόνου, κατέληξε αυτεπίστροφον, διότι κατ αυτό τον τρόπο συσσωρευόταν ανθρώπινο δυναμικό που έμπαινε στο περιθώριο και ξανάβγαινε εκ περιτροπής, ανάλογα με το πολιτικό πρόσημο του δήμαρχου. Η δύσκολη αλλά ουχί ευκαταφρόνητη αποστολή των δημοτικών σταθμών, να συνδυάσουν την ανάδειξη του τοπικού με το υπερτοπικό, ελλαδικό και παγκόσμιο, χωρίς να υπηρετούν σκοπιμότητες, αποδείχθηκε πολύ βαριά για τους ώμους της δημοτικής Pi4Piraeus_20.indd 4

5 Π 5 ραδιοφωνίας. Όμως θα ήταν άδικο να παραβλεφθεί ένα υπαρκτό στοιχείο: Στους σταθμούς αυτούς αναδείχθηκαν και υπάρχουν διαμαντάκια, κυρίως μουσικοί παραγωγοί αλλά και ορισμένοι δημοσιογράφοι οι οποίοι μένουν στην αφάνεια, αδικημένοι και παραγνωρισμένοι, καθώς οι δημοτικοί σταθμοί έχουν πια αμελητέα ακροαματικότητα. Μιλώ και επιτρέψτε μου το πρώτο πρόσωπο μετά λόγου γνώσεως, διότι έχω θητεύσει επί χρόνια σε πολλούς μη κρατικούς ραδιοσταθμούς, και υπήρξα διευθυντής για μικρό διάστημα στο Κανάλι 1 του Πειραιά. Εν πάση περιπτώσει, ακούω βερεσέ τις υμνωδίες για τη σημερινή δημοτική ραδιοφωνία, ιδία όταν προέρχονται από ανθρώπους που υπήρξαν ιμάντες καταλυτικής παθογένειας ή ολετήρες. Το ερτζιανό αυτό άνθος μαράθηκε. Ούτε τις τοπικές κοινωνίες υπηρέτησε ούτε ανταποκρίθηκε στις γενικότερες προσδοκίες. Τέφρα και χρέη επισυσσώρευσε. Με αμελητέες ακροαματικότητες και κάποιους σοβαρούς και ικανούς επαγγελματίες εγκλωβισμένους σ ένα ασφυκτικό, άδροσο και αντιπνευματικό περιβάλλον, στο οποίο δεσπόζουν οι σκοπιμότητες, οι ίντριγκες, το βόλεμα, η εθελοδουλία, η λογική της ήσσονος προσπάθειας και το κακώς εννοούμενο «δημοσιοϋπαλληλίκι». Και τώρα: δύσκολα τα πράγματα, ομιχλώδης η προοπτική. Η απαιτούμενη εξυγίανση μελλοντικώς με τη μετατροπή των δημοτικών ραδιοσταθμών σε ανώνυμες εταιρείες ενδέχεται να απαλλάξει τους δημότες και την πολιτεία από το άχθος της οικονομικής συντήρησης, αλλά επ ουδενί θα σημάνει την αναγέννηση της δημοτικής ραδιοφωνίας. Καχεκτική και αδιάφορη θα πορεύεται, ενόσω θα σημαίνεται από τα ίδια παθογενή. Ακόμη όμως και αν απαλλαγεί από το κυριότερο εξ αυτών, την καταδυνάστευση από τα κόμματα, δεν θα δυνηθεί να διεκδικήσει διακριτή θέση στη ραδιοφωνική μπάντα, αν δεν κατορθώσει να υψώσει περίοπτο το τοπικό χωρίς να χάσει το βλέμμα και το ενδιαφέρον της από το υπερτοπικό ελληνικό και παγκόσμιο. Μιλώντας ειδικά για το Κανάλι 1 του Πειραιά: Η εγωτικού χαρακτήρα αντίληψη για τον «πειραιοκεντρικό» χαρακτήρα του δημοτικού ραδιοφώνου υπήρξε καθηλωτική. Εξ αντικείμενου περιορίζει το εύρος των δυνάμει ακροατών. Όμως το χειρότερο είναι άλλο: Αντί να ανιχνεύει, να παρακολουθεί και να αναδεικνύει τα σημαντικά πεδία τοπικού ενδιαφέροντος και τις δυναμικές εκφάνσεις του πολιτισμού, της πολιτικής, του αθλητισμού κ.λπ., περιορίζεται στο υπηρετείν τις δραστηριότητες του δήμαρχου και δευτερευόντως ασχολείται με τα υπόλοιπα. Συνεπώς, πρόκειται για ψευδο-πειραιοκεντρικό ενδιαφέρον και όχι για ουσιαστική ενασχόληση, εργώδη και ευφάνταστη, με τη ζωή της πόλης... Ο Πειραιάς θα μπορούσε να αποτελέσει για το Κανάλι 1 ένα μπαλκόνι από το οποίο θα έχει την παλλόμενη πόλη στο μικροσκόπιο, χωρίς να χάνει το βλέμμα και το ενδιαφέρον του για τον υπόλοιπο κόσμο. Δύσκολη αποστολή αλλά εφικτό εγχείρημα... Γιάννης Τριάντης ΤΕΥΧΟΣ 2 Μάιος 2011 Pi4Piraeus_20.indd 5

6 Π 6 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΛΙΜΑΝΙΟΥ Ή ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΠΑΡΤΧΑΪΝΤ; Ο σχεδιασμός του νέου λιμανιού βασίζεται σε έναν στρατηγικό στόχο, τη μετατροπή του Πειραιά σε κύριο σταθμό κρουαζιέρας της Μεσογείου. Συνδυάζεται επίσης με την ανάπτυξη του εμπορικού λιμανιού στο Ικόνιο, αλλά και με την εκμετάλλευση των παραλιμένιων ανενεργών οικοπέδων, μίας έκτασης σχεδόν στρεμμάτων επί του θαλασσίου μετώπου. Δεν είναι μόνον ο ΟΛΠ που σχεδιάζει, αλλά και η Εθνική Τράπεζα για το οικόπεδο των Λιπασμάτων, ο ΗΣΑΠ και ο ΟΣΕ για τους σιδηροδρομικούς σταθμούς, η ΑΓΕΤ Ηρακλής για το Τσιμεντάδικο, η Mobil και η BP για τα οικόπεδα των δεξαμενών στα σύνορα Δραπετσώνας-Κερατσινίου. Η σχέση του Πειραιά με το λιμάνι του υπήρξε προβληματική από τον Μεσοπόλεμο, όταν το λιμάνι απέκτησε τα διεθνή χαρακτηριστικά του. Σταδιακά αποκόπηκε από τον αστικό ιστό, ενώ από τότε δεν υπάρχει ουδεμία ένδειξη ότι η πόλη ευημερούσε, καθώς διογκωνόταν πληθυσμιακά δίπλα στο μεγαλύτερο λιμενοβιομηχανικό κέντρο της χώρας. Ο πληθυσμός ζούσε από το λιμάνι και τα πλοία του, δούλευε στα εργοστάσια, αλλά εκτός από έναν πυρήνα αστών που κατοικούσαν μεταξύ του Δημοτικού Θεάτρου, της Καστέλλας και του Βρυώνη, οι άλλοι η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων που ζούσαν στην αχανή έκταση των λαϊκών συνοικιών εισέπρατταν από αυτή την ανάπτυξη ένα χαμηλό αβέβαιο μεροκάματο, μία υπεργολαβία σε μια βιομηχανία ή κάποιον ναυτικό ξενιτεμό. Η γιγαντιαία λιμενοβιομηχανική δραστηριότητα φαίνεται εκ των υστέρων σαν να μην απέδωσε παρά μια μόνιμη κρίση. Παρότι το ίδιο το λιμάνι αναπτυσσόταν με διαρκείς εκσυγχρονισμούς κι επεκτάσεις από τη δεκαετία του 1890 έως το 1936, κι έπειτα από το 1949 έως τις μέρες μας, η πόλη ακολουθούσε άλλους ρυθμούς. Στο ιστορικό μονοπάτι της, οι σταθμοί βρίσκονται στην αλματώδη ανάπτυξη της βιομηχανίας πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλε- μο, στο προσφυγικό σοκ του 22, στον πόλεμο και τις καταστροφές του 41 και του 44, στη μεταπολεμική βιομηχανική στασιμότητα παράλληλα με το δεύτερο κύμα της μετανάστευσης, και τελικά στην κατάρρευση των παραγωγικών τομέων της πόλης στο τέλος του περασμένου αιώνα. Ανάλογα φαινόμενα συνέβησαν σε όλη την Ευρώπη. Τα μεσογειακά και τα βορειοευρωπαϊκά λιμάνια υπέστησαν τις αλλαγές της εποχής. Στα περισσότερα η βιομηχανία έσβησε, οι βαριές μεταφορικές εμπορικές τους λειτουργίες οδηγήθηκαν έξω από τις πόλεις, ενώ τα ίδια ως οργανισμοί διαφοροποιήθηκαν από τον οργανισμό της πόλης κι έσπασε η στενή σχέση, την οποία διατηρούσαν με αυτές. Τα αστικά τους μέτωπα ανακτήθηκαν με νέες χρήσεις γης. 1 Ένας κύκλος συσσώρευσης κεφαλαίου άνοιξε διεθνώς, βασισμένος στην εκμετάλλευση ευκαιριών για επένδυση στη γη των υποβαθμισμένων υδάτινων μετώπων με λειτουργίες αναψυχής, κατοικίας, πολιτισμού ασύμβατες άλλοτε με τις λιμενικές λειτουργίες, βασισμένες τώρα στην ιδέα της κατανάλωσης της θέας της θάλασσας ως προϊόντος life-style και βέβαια όχι απ όλους. Ας επανέλθουμε στον Πειραιά. Η κρίση είναι πλέον ανακυκλούμενη. Ο Πειραιάς φιγουράρει στον παγκόσμιο χάρτη ως συρρικνούμενη πόλη, 2 μαζί με τις πόλεις των ορυχείων και της μεταλλουργίας του κεντροευρωπαϊκού τριγώνου και της βρετανικής «μαύρης χώρας». 3 Σήμερα επιχειρείται ένα σενάριο ανάκαμψης του λιμανιού, το οποίο συνο- 1 Norcliffe, G., Bassett K. & Hoare, T., The emergence of postmodernism on the urban waterfront, Journal of Transport Geography, τεύχ. 4, αρ. 2, Pergamon, Oswald, P. et al., Shrinking cities, Cities, architecture and society. La Bienale di Venezia, 2006, σ Ως black-land αναφέρονται τα βρετανικά Midlands λόγω της ύπαρξης των ορυχείων σιδήρου και κάρβουνου. Pi4Piraeus_20.indd 6

7 Π 7 δεύεται από μεγάλης κλίμακας επενδύσεις των εταιρειών που ήταν ή έγιναν ιδιοκτήτες των πρώην εργοστασίων και των λιμενικών εγκαταστάσεων. Ωστόσο, αυτό δεν είναι σίγουρα και σενάριο εξόδου από την κρίση. Σχεδιάζεται η ενίσχυση του εμπορικού λιμανιού στο Κερατσίνι, η επέκταση του κεντρικού επιβατικού λιμανιού προς το πέλαγος 4 έξω από τον Κράκαρη, με νέους λιμενοβραχίονες που θα απλώνονται από τον Ακροκέραμο μέχρι τον τάφο του Θεμιστοκλή στην Πειραϊκή. Με δύο σταθμούς επιβατών κρουαζιέρας, ένα εκθεσιακό κέντρο, δύο υποθαλάσσια τούνελ που θα συνδέσουν το Παλατάκι με τη Δραπετσώνα και έναν εναέριο ελαφρύ σιδηρόδρομο (monorail), που θα εξυπηρετεί την κίνηση στην ακτογραμμή. Δίπλα σε αυτό το σχέδιο, εμφανίζεται η βούληση των μεγάλων ιδιοκτητών γης να οικοδομήσουν στην πόλη νέα οικοδομικά συγκροτήματα εκατοντάδων χιλιάδων τετραγωνικών μέτρων για εμπορική αξιοποίηση. Γίνεται αντιληπτό ότι πρόκειται για μια ανάπλαση που θα τροποποιήσει τα δεδομένα του Πειραιά. Οι ευρωπαϊκές μητροπόλεις και μάλιστα τα μεγάλα παλαιά λιμάνια ζουν ήδη αντίστοιχα φαινόμενα ασύμμετρης ανάπτυξης. Σε ορισμένες πόλεις, όπως στο Αμβούργο 5 ή το Λονδίνο, οι ασυμμετρίες τείνουν να ρυθμιστούν. Σε άλλες, όπως στη Νάπολη, τη Βαρκελώνη, 6 τη Γλασκόβη, 7 εκτρέπονται δημιουργώντας ένα νέου τύπου ενδοαστικό κοινωνικό απαρτχάιντ. Πολυτελείς πυρήνες με υψηλής ποιότητας αρχιτεκτονική δημόσιων και ιδιωτικών χώρων στο κέντρο φτωχών περιφερειών με χαμηλής ποιότητας υποδομές. Αστικές αναπλάσεις με υπερκέρδη, κυρίως από το χρηματιστήριο γης και δευτερευόντως από την ίδια τη λειτουργία των νέων χρήσεων σε αυτές, τα οποία κατανέμονται μονομερώς τόσο στην πόλη όσο και στους κατοίκους της. Το στρατήγημα του ΟΛΠ έχει στοιχεία δανεισμένα από αυτά τα παραδείγματα. Μεγάλος τουριστικός πόλος κρουαζιέρας, εκτεταμένη αστική ανάπλαση, ενίσχυση των λιμενικών υποδομών και παράλληλες επενδυτικές κινήσεις στη γη. Σε όλο τον σχεδιασμό του ΟΛΠ υπάρχει ένα σημείο το οποίο προκαλεί για δεύτερες σκέψεις. Είναι η ιδέα της διαμόρφωσης της Ηετιώνειας ακτής σε πολιτιστικό πόλο με ανάδειξη των αρχαιοτήτων της Ηετιώνειας και των μόνιμων δεξαμενών, καθώς και με επανάχρηση του σιλό σιτηρών με μουσεία και χώρους αναψυχής ή πολιτισμού. Είναι ένα από τα έργα που μαζί με την ανάπτυξη των μέσων σταθερής τροχιάς μπορούμε να φανταστούμε πως θα επιδράσουν θετικά στον εκτός του λιμανιού Πειραιά. Υποθέτουμε ότι εδώ η χωροθέτηση στοχεύει να κρατήσει τους επισκέπτες των κρουαζιερόπλοιων εντός του λιμανιού σε έναν πόλο αναψυχής με ιστορική ταυτότητα και μέσα σε ένα ποιοτικών προδιαγραφών τοπίο αρχαιοτήτων και αποκατεστημένων λιμενικών και βιομηχανικών μνημείων σε ένα ελεγχόμενο πλαίσιο παροχής υπηρεσιών και εμπορικής κατανάλωσης. Πού έγκειται ο κίνδυνος; Στο να μετατραπούν το Παλατάκι, η Ηετιώνεια και τα Λιπάσματα ή τμήματά τους σε gated communities, σε τειχισμένες ή με ελεγχόμενες εισόδους κοινότητες. Στην εισροή κερδών εξ αυτής της δραστηριότητας στο λιμάνι για το λιμάνι εντός των τειχών του. Στην κατακόρυφη αύξηση της κυκλοφοριακής επιβάρυν HafenCity Hamburg. The Masterplan, HafenCity 2006 και HafenCity Hamburg Projects. Insights into current developments, HafenCity Γερόλυμπου, Α., «Για τη Βαρκελώνη και τον Γιόσιπ Αθεμπίγιο», αναδημοσίευση στο περιοδικό Αυτόνομοι Μηχανικοί Ανατολικής Κρήτης, τεύχ. 32, Brygo, J., «Το κοινωνικό απαρτχάιντ της Γλασκόβης», Le Monde diplomatique, 657/26, Σεπτέμβριος ΤΕΥΧΟΣ 2 Μάιος 2011 Pi4Piraeus_20.indd 7

8 Π 8 σης από τη μετακίνηση του στόλου των πούλμαν των κρουαζιερόπλοιων από και προς το ιστορικό κέντρο της Αθήνας. Και κυρίως στον αποκλεισμό για άλλη μια φορά στην «πίσω αυλή» των δυτικών συνοικιών του Πειραιά, ενός λιμανιού δυναμικά αναπτυσσόμενου, αλλά ξένου προς την τοπική κοινωνική και οικονομική ζωή. Η απλή εξασφάλιση θέσεων εργασίας δεν εξασφάλισε ποτέ από μόνη της την ευημερία στον Πειραιά. Το υπενθυμίζει με δραματικό τρόπο το ίδιο το παρελθόν της πόλης. Τα ελαστικά ημερομίσθια, η ευέλικτη εργασία των χρόνων του 20, του 30 και όχι μόνο έδωσε λειψή, κακοπληρωμένη δουλειά σε εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους οδηγώντας σε μια εφήμερη κερδοφορία βιομηχανίες, οι οποίες δεν μπόρεσαν καν να περάσουν στην επόμενη εποχή, καθώς είχαν στηριχθεί ακριβώς σε αυτό, τη φθηνή εργασία. Η πραγματικότητα ήταν η συμπίεση του πληθυσμού πίσω από τα οικονομικά, τα κοινωνικά και τα πολεοδομικά «τείχη», στολισμένη με ελάχιστα έργα κοινής ωφέλειας. Αυτό το αναπτυξιακό πρότυπο συγκέντρωσης πλούτου δοκιμάστηκε άλλοτε μέσω της βιομηχανίας, σήμερα μέσω των επενδύσεων στη γη και τις λιμενικές υπηρεσίες. Είναι πλούτος που θα φεύγει από το λιμάνι και τον Πειραιά μαζί με τους κατόχους τους. Και φαίνεται ότι κινδυνεύουμε να τον δούμε να επιστρέφει. Ήδη έκανε την εμφάνισή του στις προβλήτες της Cosco στο Ικόνιο. Νίκος Μπελαβίλας ΝΙΚΟΣ ΑΞΑΡΛΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΠΕΙΡΑΙΑ Θέατρο και Πόλη «...το Δημοτικό Θέατρο του Πειραιώς φάνταζε ένα αστέρι που έπεσε στο επίνειο της Αθήνας. Το βιβλίο του Νίκου Αξαρλή στήνει και τοποθετεί ιστορικά το θέατρο και την Πόλη του Πειραιώς με τέχνη περισσή» Γιώργος Χρονάς ΟΔOΣ ΠΑΝOΣ ΔΙΔOΤΟΥ 39, ΑΘHΝΑ Τ F chronas@otenet.gr Pi4Piraeus_20.indd 8

9 Το λιμάνι του Αμβούργου, ένα από τα μεγαλύτερα στην Ευρώπη, βρίσκεται τα τελευταία χρόνια σε διαδικασία μετασχηματισμού και έχει ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε τις αρχές που ακολουθούνται και τις λύσεις που επιλέγονται, ώστε η γιγαντιαία επένδυση να είναι στο μέγιστο αποδοτική για την πόλη. Η βασική αρχή που διέπει το πρόγραμμα «Αμβούργο - αναπτυσσόμενη πόλη» και έχει στόχο να ενισχύσει τη θέση της περιοχής στον διεθνή ανταγωνισμό, είναι η ενίσχυση του δεσμού του λιμανιού με την πόλη. Η αρχή αυτή εξυπηρετείται με την επέκταση πολιτιστικών και αστικών χρήσεων (ακόμα και κατοικιών) μέσα στη λιμενική περιοχή, με εμβληματική την οικοδόμηση και τη λειτουργία της Φιλαρμονικής του Έλβα στο λιμενικό νησάκι HafenCity (από τις λέξεις hafen-λιμάνι και city-πόλη) και αποτελεί το μεγαλύτερο αστικό εργοτάξιο στην Ευρώπη. Ενώ η διαμόρφωση της HafenCity είναι ακόμα σε εξέλιξη, ήδη έχει γίνει πόλος έλξης για χιλιάδες επισκέπτες καθημερινά. Με το έργο αυτό «το Αμβούργο αποκτά ως πόλη ένα νέο σύμβολο, μια νέα εικόνα. Το Αμβούργο αποκτά έτσι ένα νέο και σημαντικό πόλο έλξης, με τον οποίο μπορεί να διαφοροποιηθεί αισθητά από άλλες πόλεις» (Charles Landry). Δημοσιεύουμε ορισμένα ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με την αναμόρφωση του λιμανιού του Αμβούργου και το κτήριο της Φιλαρμονικής του Έλβα, έργο των αρχιτεκτόνων Herzog & de Meuron. Π 9 ΑΜΒΟΥΡΓΟ: ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΛΙΜΑΝΙ Η πόλη και το λιμάνι είναι δύο οντότητες με κοινή ιστορία, οι οποίες αλληλοεπηρεάζονται και ανταγωνίζονται μεταξύ τους, αλλά στην ουσία είναι συμπληρωματικές. [ ] Η σαφέστερη απόδειξη ανταγωνισμού για τη χρήση της γης μεταξύ της πόλης και του λιμανιού παρατηρείται φυσικά στις περιοχές που βρίσκονται στο μεταίχμιο. Εκεί μπορεί να προκύψουν νέες, μοντέρνες, ελκυστικές και κερδοφόρες εξελίξεις, με αμοιβαία εκτίμηση και αξιοπιστία όσον αφορά το νομικό πλαίσιο του σχεδιασμού, χωρίς να απειλούνται οι υπάρχουσες λειτουργικές δομές. Η HAFENCITY ΚΑΙ Η ΒΟΡΕΙΑ ΟΧΘΗ ΤΟΥ ΕΛΒΑ Η HafenCity του Αμβούργου δημιουργήθηκε σε κεντρική θέση πάνω στις παλιές αποβάθρες Sandtor, Grasbrook και Baakenhafen. Ο σταδιακός σχεδιασμός και η εφαρμογή θα αναδιαρθρώσει τελικά περίπου στρέμματα της λιμενικής ζώνης, παρέχοντας κατοικία σε έως άτομα αλλά και θέσεις εργασίας. Η πόλη εμπλουτίζεται με μια περιοχή - μητροπολιτικό μείγμα κατοικιών, πολιτισμού, αναψυχής, τουρισμού, εμπορίου και βιομηχανίας σε κοντινή απόσταση από το δημαρχείο και τον κεντρικό σιδηροδρομικό σταθμό. Σταδιακά, θα αποδοθούν και πρόσθετες περιοχές από την περιοχή του λιμανιού. Η τοπική εγγύτητα της λιμενικής βιομηχανίας με οικιστικές περιοχές θα μπορούσε να προκαλέσει διαμάχες με τους γείτονες, από τον θόρυβο του λιμανιού, για παράδειγμα. Η πόλη αναζητά λύσεις μακράς διάρκειας για τέτοιες περιπτώσεις. Στις οικιστικές περιοχές της HafenCity, ο σχεδιασμός των κτηρίων θα μειώσει σε ανεκτό επίπεδο τις εκπομπές από τις λιμενικές εργασίες. Στην πλευρά προς το λιμάνι, τα επίπεδα θορύβου θα περιοριστούν με τον καθορισμό ανώτατων επιτρεπόμενων τιμών. Ο στόχος είναι να δημιουργηθεί ένα ανεκτό βιοτικό περιβάλλον στη HafenCity όσον αφορά τα επίπεδα θορύβου, το οποίο επίσης να προσφέρει θέσεις εργασίας στην πλευρά του λιμανιού με εύλογες προοπτικές για το μέλλον. [ ] Η αστική ανάπτυξη της βόρειας ακτής του Έλβα βρίσκεται σε διαδικασία μετασχηματισμού. Οι σχετικές με το λιμάνι υπηρεσίες αλλάζουν. Αυτό συμβαίνει επίσης στην περιοχή της αλιείας, η οποία βρίσκεται ΤΕΥΧΟΣ 2 Μάιος 2011 Pi4Piraeus_20.indd 9

10 Π 10 μέσα στη λιμενική επικράτεια. [ ] Προφανώς οι υφιστάμενες επιχειρηματικές δραστηριότητες της αλιείας θα συγκεντρωθούν σε έναν πυρήνα, που θα συμπληρωθεί με καταστήματα λιανικής πώλησης και εστιατόρια. Οι περαιτέρω αλλαγές χρήσης άλλων κτηρίων που χρησιμοποιούνται από τη βιομηχανία της αλιείας, καθώς και η τοποθεσία του πρώην τερματικού σταθμού πορθμείων, θα αναπτύξουν την περιοχή σε μια πυρηνική ζώνη της πόλης, η οποία, για λόγους σχεδιασμού, δεν θα μπορούσε να παραμείνει μέσα στο λιμάνι. Η γερουσία θα φροντίσει να ολοκληρωθούν οι αλλαγές που απαιτούνται από τον νόμο του σχεδιασμού, έτσι ώστε η λιμενική ζώνη αλιείας να εξακολουθήσει να αναπτύσσεται σύμφωνα με τον καθορισμό της ως ανερχόμενου σημείου τουριστικής έλξης. [ ] ΝΟΤΙΑ ΟΧΘΗ Με το πρόγραμμα «Αμβούργο - αναπτυσσόμενη πόλη» η γερουσία εγκαινίασε μια νέα εποχή ανάπτυξης. Πρωταρχικός στόχος είναι η ενίσχυση της ανταγωνιστικής θέσης της περιοχής ανάμεσα στις παγκόσμιες επιχειρηματικές περιοχές. Αυτό περιλαμβάνει το σχέδιο που ονομάστηκε «Πέρασμα του Έλβα», το οποίο αποσκοπεί να επιτύχει ανάπτυξη πάνω από τον μέσο όρο στη στέγαση και σε θέσεις εργασίας κατά μήκος του άξονα της πόλης Κέντρο-Wilhelmsburg- Harburg. Ως κινητήρια δύναμη της περιοχής, το λιμάνι αποτελεί σημαντικό στοιχείο αυτής της αναπτυξιακής στρατηγικής, και επηρεάζεται άμεσα από τις νέες προοπτικές ανάπτυξης στα ανατολικά σύνορά του. Συνεπώς, η αστική ανάπτυξη και η ανάπτυξη του λιμανιού συμβαδίζουν για την επίτευξη λύσεων. [ ] Στο κεντρικό Reiherstieg, απέναντι από το Rethe, βρίσκονται δύο μεγάλες συνδεόμενες κενές περιοχές, οι οποίες ανήκουν σε ιδιώτες και χρειάζονται ανακαίνιση. Αναλυτικά σχέδια για μελλοντική χρήση, τα οποία κάνουν πιο ελκυστική τη ζώνη του πυρήνα Wilhelmsburg ως χώρου για κατοικία, εργασία και ψυχαγωγία, βρίσκονται ακόμα στα σκαριά. Τα οράματα για τις νέες χρήσεις της περιοχής αυτής αποκρυσταλλώθηκαν το 2003, σε ένα διεθνές εργαστήριο για αρχιτέκτονες, τοπικούς παράγοντες, πολεοδόμους και σχεδιαστές αστικού τοπίου. Από πολεοδομική άποψη, στόχος είναι να γίνει αξιοποίηση του αναμενόμενου κύματος ανάπτυξης και να συνειδητοποιηθούν οι αλλαγές που είναι κατάλληλες για την περιοχή μέσα από νέα λογισμικά κατασκευαστικών σχεδίων. [ ] Η Harburger Binnenhafen είναι μια περιοχή που υποδιαιρείται σε υποπεριοχές με εμφανή ιστορικά χαρακτηριστικά. Η ναυπηγική βιομηχανία και η μεταποίηση τροφίμων αποτελούν εδώ παράδοση. Μικρές επιχειρήσεις διακίνησης, σύγχρονες εταιρείες λογισμικού και πρόσφατα εγκατεστημένα γνωστά ονόματα στη βιομηχανία και τις υπηρεσίες συγκροτούν το φάσμα των χρήσεων. Σε αντίθεση με οποιοδήποτε άλλο τμήμα του λιμένα, ωστόσο, μη λιμενικές χρήσεις, όπως η στέγαση και τα καταστήματα, συνυπάρχουν επίσης εδώ για ιστορικούς λόγους. Λόγω της ιστορικής σημασίας του και του ρόλου του ως συνδετικού κρίκου μεταξύ του Süderelbe και του κέντρου του Harburg, το Schlossinsel και τα περίχωρα αναπτύχθηκαν σε ναυτιλιακή αστική ζώνη και δεν ορίζονται πλέον ως τμήμα του λιμένα. Οι επιχειρηματικές δραστηριότητες στη γειτονική περιοχή του θαλάσσιου λιμανιού πρέπει επίσης να διαφυλαχθούν και να μην υποβιβαστούν, έτσι ώστε να αναπτύσσεται στο Harburg η απαραίτητη βάση του εμπορίου και της βιομηχανίας και να διατηρηθεί η ιδιαίτερη γοητεία του Από το κεφάλαιο: «Πόλη και Λιμάνι» στο Focus of dynamic growth markets - Prospects and development potential for the Port of Hamburg, (2007) συντάκτης: Dr. Christian Gotthardt, έκδ. Free and Hanseatic City of Hamburg. Pi4Piraeus_20.indd 10

11 Η ΦΙΛΑΡΜΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΕΛΒΑ ΣΤΟ ΑΜΒΟΥΡΓΟ Π 11 Το πολιτιστικό επίκεντρο της HafenCity θα είναι ένα γυάλινο γλυπτό επάνω σε μια αποθήκη με υπέροχη μουσική, πολυτέλεια και ανέσεις, καθώς και μια εντυπωσιακή δημόσια πλατεία, ψηλά πάνω από τον ποταμό Έλβα. Όπως τόσο πολλές πόλεις, το Αμβούργο διεκδικεί την παραμελημένη και αναξιοποίητη βιομηχανική προκυμαία του στον ποταμό Έλβα με την ανάπτυξη της HafenCity που είναι η μεγαλύτερη σήμερα αστική κατασκευαστική πρωτοβουλία σε εξέλιξη στην Ευρώπη. Η ζώνη ανάπλασης, έκτασης 380 στρεμμάτων, θα είναι ένα σύνολο γραφείων, καταστημάτων, κατοικιών, καθώς και πολιτιστικών χρήσεων. Όταν ολοκληρωθεί, γύρω στο 2020, η έκταση του κέντρου της πόλης θα έχει επεκταθεί κατά 40%. Μεγάλο μέρος της έχει σχεδιαστεί από ένα σύνολο φημισμένων διεθνώς αρχιτεκτόνων. Ένα από τα πιο εκθαμβωτικά έργα και πολιτιστικό επίκεντρο της HafenCity, η Αίθουσα της Φιλαρμονικής του Έλβα, σχεδιάστηκε από τους αρχιτέκτονες Herzog & de Meuron. Ο σχεδιασμός περιλαμβάνει δύο διακριτά στοιχεία: μια προϋπάρχουσα πλίθινη αποθήκη επιστεγάζεται από μια νέα κρυσταλλική δομή σαν τέντα, που δίνει την εντύπωση ότι επιπλέει επάνω στη βιομηχανική βάση. Είναι οικοδομημένη στην απόληξη ενός ακρωτηρίου, που είναι γνωστό ως Sandtorhafen και εξέχει στο ποτάμιο λιμάνι, και περιλαμβάνει όχι μόνο τη νέα έδρα της Συμφωνικής Ορχήστρας του NDR του Αμβούργου (Ραδιόφωνο της Βόρειας Γερμανίας), αλλά και ένα ξενοδοχείο πολυτελείας, κατοικίες και διαμερίσματα, συνεδριακό κέντρο, κέντρο ευεξίας, το Παιδικό Μουσείο Μουσικής, εστιατόρια, νυχτερινά κέντρα και χώρους στάθμευσης. Jacques Herzog. Σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1960 από τον Werner Kallmorgen για την αποθήκευση φορτίων, και λειτούργησε μέχρι τη δεκαετία του Όπως έκαναν στην Tate Modern στο Λονδίνο, οι Herzog & de Meuron μεταμόρφωσαν την τραπεζοειδούς σχήματος δομή για να στεγάσει χώρους που εξυπηρετούν τις αίθουσες συναυλιών, το Παιδικό Μουσείο, δημόσιες παροχές, καθώς και χώρο στάθμευσης. Σκαρφαλωμένη στην κορυφή της αποθήκης βρίσκεται η νέα κατασκευή από γυαλί, που υψώνεται με μια σειρά από κυματοειδείς κορυφές. Η γυάλινη πρόσοψη, που αποτελείται εν μέρει από κυρτά πάνελ, μερικά από τα οποία είναι κομμένα ανοιχτά, γίνεται ένα γιγαντιαίο, ιριδίζον κρύσταλλο, που παγιδεύει τις μεταβαλλόμενες αντανακλάσεις του ουρανού, του νερού και της πόλης. Συνδέοντας το παλαιό με το νέο αλλά και διαχωρίζοντας το ένα από το άλλο, ένας εκτεταμένος δημόσιος χώρος με κυματιστή οροφή και υπαίθριες βεράντες προσφέρει στους επισκέπτες και τους ακροατές της συναυλίας πανοραμική θέα στην πόλη και το λιμάνι. «Είναι μια νέα δημόσια πλατεία για όλους, όχι μόνο για την ελίτ», εξήγησε ο Herzog. Ανάμεσα στο οικιστικό και το ξενοδοχειακό τμήμα του κρυστάλλινου πύργου βρίσκεται η Φιλαρμονική του Έλβα, με μια κύρια αίθουσα συναυλιών θέσεων και μια μικρότερη αίθουσα 550 θέσεων. Οι ακροατές έχουν πρόσβαση από την πλατεία σε μια εντυπωσιακή σκάλα που αναδιπλώνεται γύρω από την αίθουσα οι κλάδοι της οδηγούν σαν «πλωτές κορδέλες» στην κύρια αίθουσα συναυλιών. ΤΕΥΧΟΣ 2 Μάιος 2011 Το έργο είναι προσαρτημένο στην Kaispeicher Α (Αποθήκη Α), η οποία μοιάζει με φρούριο, ένα «μονολιθικό κτήριο», όπως περιγράφεται από τον [ Pi4Piraeus_20.indd 11

12 Π 12 ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ «Σκοπός του είναι να συμβάλει στη βελτίωση του μορφωτικού, κοινωνικού, πολιτιστικού επιπέδου της ευρύτερης περιοχής του Πειραιά και των νησιών. Παράλληλα μεριμνά για την προστασία, ανάδειξη και αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς και ταυτότητας των περιοχών της Νομαρχίας Πειραιά, για την ανάδειξη νέων μορφών ψυχαγωγίας παράλληλα με τη βελτίωση των ήδη υπαρχόντων, την ενεργότερη συμμετοχή της νεολαίας στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, την ένταξη σε προγράμματα ευαίσθητων κοινωνικά ομάδων, την ανάπτυξη σχέσεων με αντίστοιχους οργανισμούς από όλη την Ευρώπη και τον κόσμο, καθώς και τη σύσφιξη των σχέσεων». [Από τη διακήρυξη του Πολιτιστικού και Επιμορφωτικού Οργανισμού της Νομαρχίας Πειραιώς] «ΠΟΛΥΧΩΡΟΣ ΑΠΟΛΛΩΝ» Ο «Πολυχώρος Απόλλων» στα Καμίνια, ο οποίος από τον Ιούλιο του 2005 αποτελεί την έδρα του Πολιτιστικού και Επιμορφωτικού Οργανισμού της (πρώην) Νομαρχίας Πειραιά, φαίνεται ότι ξεκίνησε την προσφορά του στην κοινωνία του «Πειραιά, της ευρύτερης περιοχής του και των νησιών» με τις καλύτερες σκέψεις και προθέσεις. Με προσδιορισμένο από τις τότε νομαρχιακές αρχές έναν αναντίρρητα ενδιαφέροντα αλλά και φιλόδοξο σκοπό, που απαντά στις ανάγκες της πειραϊκής κοινωνίας, απέναντι στο μεγάλο πολιτιστικό της έλλειμμα. H δημιουργία ενός φορέα πολιτιστικής υποδομής στην καρδιά μιας ιστορικής αλλά παραμελημένης περιοχής του Πειραιά, αποτελεί από μόνη της μια θετική επιλογή. Το κτήριο στο οποίο στεγάζεται ο «Πολυχώρος Απόλλων» λειτούργησε για μεγάλο διάστημα ως ορυζόμυλος, για την επεξεργασία σιτηρών, αλεύρων και ρυζιού, και αποτελεί δείγμα της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα. Στις επεμβάσεις και τις λειτουργικές προσθήκες που δέχτηκε κατά τη διάρκεια της χρήσης του τα τελευταία 130 χρόνια, φαίνονται οι επιδράσεις από τις διάφορες περιόδους εξέλιξης της περιοχής κατά μήκος του άξονα της οδού Πειραιώς. Με τη διοικητική αλλαγή (κατάργηση της Νομαρχίας Πειραιά και αντικατάστασή της με την Περιφερειακή Ενότητα Πειραιά, τμήμα της νέας περιφέρειας Αττικής) και με την ενδεχόμενη μεταστέγαση του «Απόλλωνα» λόγω περικοπών 1, είναι ενδιαφέρον να κάνουμε έναν απολογισμό του πρώτου κύκλου της λειτουργίας του. Το πρόγραμμά του για τις χρονιές 2008 έως 2010 υπάρχει στην ιστοσελίδα της πρώην Νομαρχίας Πειραιώς και παρέχει μια συνολική εικόνα της δραστηριότητας του Πολυχώρου. Είναι καταρχάς θετική η εντύπωση που αφήνει η ποικιλία και το φάσμα των δραστηριοτήτων που βρίσκουν στέγη στον Πολυχώρο: όχι μόνον εκδηλώσεις, αλλά ημερίδες, συνεστιάσεις, συναντήσεις και συσκέψεις. Οι φορείς αντιπροσωπεύουν επίσης μεγάλο φάσμα, από επαγγελματικές ενώσεις, σχολικές επιτροπές, σωματεία, συλλόγους κ.ά., και όχι μόνον αυστηρά τοπικοί, αφού στον Πολυχώρο έχουν φιλοξενηθεί και φορείς με πανελλήνιο εύρος. Αυτή η λειτουργία κάνει τον «Απόλλωνα» κόμβο συναντήσεων και ανταλλαγών, κάτι που αποτελεί τη μαγιά της πολιτιστικής δράσης. Από την άλλη, όμως, αυτό το ίδιο πρόγραμμα κάθε άλλο παρά θυμίζει τον σχεδιασμό και τον προγραμματισμό που προαπαιτούνται για την οποιαδήποτε παραγωγική λειτουργία, πόσο μάλλον σε σχέση με τον δηλωμένο σκοπό. Είναι αποσπασματικό, χωρίς λογική, γιατί έγιναν ή δεν έγιναν κάποια πράγματα, χωρίς αρχή, μέση και τέλος ως προς το περιεχόμενό του, χωρίς ευδιάκριτα κριτήρια, και παραπέμπει σε ένα ποτ-πουρί πολιτικών, συντεχνιακών, εκπαιδευτικών, σχολικών, εικαστικών και άλλων εκδηλώσεων και σεμιναρίων. Αυτό φαίνεται καλύτερα στις εκδηλώσεις που διοργάνωσε ο Πολιτιστικός και Επιμορφωτικός Οργανισμός της πρώην Νομαρχίας, οι οποίες, ανεξάρτητα από το κατά περίπτωση ενδιαφέρον τους, είναι φανερό ότι γίνονταν ευκαιριακά, χωρίς προγραμματικό σχέδιο. Γι αυτό 1 Διαβάζουμε στα Πρακτικά πρόσφατης συνεδρίασης του Α Συμβουλίου Ελέγχου και Διαλόγου της Περιφέρειας Αττικής ότι ο περιφερειάρχης Αττικής κ. Γ. Σγουρός, απαντώντας σε ερώτηση για τον «Πολυχώρο», ανέφερε ότι «πρέπει να κινηθούμε άμεσα για τη μεταστέγαση της υπηρεσίας», διότι «η μείωση των λειτουργικών δαπανών και η εξοικονόμηση πόρων για την Περιφέρεια αποτελεί για εμάς αυτοσκοπό»! Pi4Piraeus_20.indd 12

13 και εντάσσονταν αρμονικά στο συνολικό πρόγραμμα του Πολυχώρου, το οποίο σχηματιζόταν τυχαία, ανάλογα με τις τρέχουσες ανάγκες των διαφόρων φορέων που ζητούσαν να κάνουν χρήση. Είναι γεγονός ότι οι πολιτιστικοί χώροι στον Πειραιά δεν επαρκούν για να καλύψουν τις ανάγκες. Αν υποθέσουμε ότι η προσφορά του Πολυχώρου στην πόλη έγκειται στο ότι παρείχε στέγη σε όλους όσοι δυσκολεύονται να βρουν χώρο για τις εκδηλώσεις τους αυτό, είναι από μόνο του θετικό στοιχείο και αξιέπαινο. Όμως η απουσία σχεδιασμένης παρέμβασης που απαντά ή έστω λαμβάνει υπόψη το μεγάλο πολιτιστικό έλλειμμα του Πειραιά, έκανε τον Πολυχώρο να αναπαράγει απλώς την εικόνα της πολιτιστικής περιθωριακότητας, χωρίς να δίνει καμία προοπτική. Αυτό είναι δουλειά του Πολιτιστικού και Επιμορφωτικού Οργανισμού και σε αυτό το σκέλος πάσχει το εγχείρημα. Η απουσία συγκροτημένης πολιτιστικής πολιτικής εκ μέρους του οργανισμού αφήνει χωρίς συνεκτικό ιστό τις δραστηριότητες που στεγάζονται στον Πολυχώρο, τις κάνει ένα απλό άθροισμα, χωρίς πολλαπλασιαστική δυναμική. Για να το πούμε αντίστροφα, η πλαισίωση και ο κατάλληλος προγραμματισμός ενός οργανισμού που ασκεί παραγωγική πολιτιστική πολιτική θα μπορούσε να δώσει συνοχή και προοπτική ακόμα και στις εκδηλώσεις κοπής πίτας των διαφόρων συλλόγων που βρίσκουν φιλοξενία στον Πολυχώρο. Η ουσία δεν εμπεριέχεται καταρχάς στη μίσθωση κτηρίου ούτε καταρχήν στην τοποθέτηση διευθυντών και υπαλλήλων. Αυτό που επισημαίνουμε είναι ότι η διεκπεραιωτική λογική απλώς αναπαράγει το πολιτιστικό έλλειμμα της πόλης. Τώρα που ήρθε η εποχή των κάθετων και των οριζόντιων περικοπών, είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαία η αναζήτηση παραγωγικής πολιτιστικής παρέμβασης, σχεδιάζοντας τα εφικτά, προγραμματίζοντας τα αναγκαία, προϋπολογίζοντας τα ελάχιστα, ως προς το περιεχόμενο και όχι ως προς το κέλυφος. Αυτό είναι το ζητούμενο για τον «Πολυχώρο Απόλλωνα», ο οποίος είναι μια κατοχυρωμένη βάση πολιτιστικής δραστηριότητας, αλλά θα πρέπει να αποτελέσει και χώρο δημιουργικότητας για τον Πειραιά. Π 13 ΤΕΥΧΟΣ 2 Μάιος 2011 Ελισάβετ Λογοθέτη Λύρα iew=article&id=77&itemid=89&lang=el Pi4Piraeus_20.indd 13

14 Π 14 ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ 19ο ΣΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ ΜΙΑ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Στα τέλη του 19ου αιώνα ο Πειραιάς έφτασε στη μεγαλύτερη ακμή του, όταν η οικονομική, η διοικητική και η πολιτιστική λειτουργία της πόλης ήταν εναρμονισμένες. Η απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου, το 1883, για την ανέγερση του Δημοτικού Θεάτρου επιστέγασε συμβολικά αυτή την πραγματικότητα. Αν και η απόφαση προκάλεσε κριτική για το υψηλό κόστος και την αναντιστοιχία με τις διαστάσεις και τις ανάγκες της πόλης, η κίνηση σηματοδοτούσε, στο επίπεδο του αστικού πολιτισμού, την πνευματική ολοκλήρωση της μεγάλης οικονομικής επιτυχίας. Το Θέατρο εγκαινιάστηκε το Στην πόλη ζούσαν τότε τρεις ενεργοί θεατρικοί συγγραφείς, των οποίων έργα περιλήφθηκαν στο αρχικό ρεπερτόριο του Θεάτρου. Την εποχή των εγκαινίων, ωστόσο, είχε ήδη αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση για την τύχη και το μέλλον του πολιτιστικού ιστού. Η αποχώρηση της αστικής τάξης προς την Αθήνα και, από κοντά, του μεγαλύτερου μέρους του πνευματικού δυναμικού της πόλης, οδήγησαν στην κατάρρευση. Η αλλαγή των αιώνων υπήρξε μεταιχμιακή εποχή, όπου ισορροπούσαν η κεκτημένη ταχύτητα του 19ου αιώνα με την προοπτική της αποδυνάμωσης του αστικού πολιτισμού. Τη δεκαετία του 1890 εκδόθηκαν σημαντικά περιοδικά, ενώ το 1894 ιδρύθηκε ο «Πειραϊκός Σύνδεσμος», ο πιο ανθεκτικός πολιτιστικός θεσμός της πόλης. Από το 1883 επίσης είχε εγκατασταθεί στον Πειραιά ο σημαντικός θαλασσογράφος Κωνσταντίνος Βολανάκης, ο οποίος μερικά χρόνια αργότερα ίδρυσε σχολή ζωγραφικής με τη βοήθεια του Δήμου Πειραιώς. Η πόλη είχε το προνόμιο να εκτίθεται στο Δημοτικό της Μέγαρο, το 1886, το μεγάλων διαστάσεων έργο του Βολανάκη «Το λιμάνι του Πειραιά από τη βασιλική προβλήτα». Το πιο σημαντικό προϊόν των πνευματικών δυνάμεων της πόλης ήταν αναμφισβήτητα το περιοδικό που εξέδωσε το 1900 ο Γεράσιμος Bώκος, με τίτλο Το Περιοδικόν μας. Στο πρωτοποριακό αυτό έντυπο βρήκαν βήμα οι Πειραιώτες συγγραφείς και ποιητές Λάμπρος Πορφύρας, Παύλος Nιρβάνας, Δημοσθένης Bουτυράς, Pώμος Φιλύρας, μια γενιά ανανεωτική, που άφησε το στίγμα της στη νεοελληνική γραμματεία, αλλά και Aθηναίοι καταξιωμένοι, όπως ο Παλαμάς, ο Ξενόπουλος κ.ά. Στις στήλες του φιλοξένησε καίριες συζητήσεις: Ο Ίψεν, ο Nίτσε, οι βόρειες λογοτεχνίες, η Mεγάλη Iδέα ήταν κυρίαρχα θέματα εκείνη την εποχή της καμπής και τους αφιερώθηκαν σελίδες. Το Περιοδικόν μας ήταν επίσης ενημερωμένο για όλες τις εξελίξεις της ευρωπαϊκής λογοτεχνικής σκηνής. Ταυτόχρονα, οι διαφημίσεις των πειραϊκών βιομηχανικών καταστημάτων υπενθύμιζαν τον χαρακτήρα της πόλης, τη σύνδεση οικονομικής και πνευματικής ανάπτυξης. Aπό τους κόλπους του περιοδικού του Bώκου ξεπήδησε ο Δημοσθένης Bουτυράς, ο οποίος εξέδωσε στον Πειραιά, το 1903, τη νουβέλα του O Λαγκάς, το πρώτο ολοκληρωμένα νεωτερικό αφήγημα στην ελληνική γραμματεία. Το Περιοδικόν μας σταμάτησε να εκδίδεται το 1902 ο Βώκος δεν μπόρεσε να το συντηρήσει. Αυτό δεν σημαίνει τίποτα ιδιαίτερο, δεδομένου ότι τα ποιοτικά περιοδικά της εποχής (τα αθηναϊκά αντίστοιχα Διόνυσος και Τέχνη) ήταν όλα βραχύβια. Αν και αυτές οι συγκρίσεις δεν έχουν πολύ νόημα, μπορούμε να πούμε ωστόσο ότι το Περιοδικόν μας ήταν πολύ πιο ολοκληρωμένο και νεωτερικό από τα αντίστοιχα αθηναϊκά. Το 1906 εκδόθηκε στον Πειραιά ένα ακόμα σπουδαίο περιοδικό, τα Ηλύσια, με επιμέλεια του Άριστου Καμπάνη και του Νιρβάνα. Περιλάμβανε μόνο μεταφράσεις λογοτεχνίας σε αυτό πρωτοδιάβασε ο Σπύρος Μελάς έργο του Τσέχωφ και ήταν τόσο καλό, που τον έκανε να γράψει ότι «ανώτερο απ αυτό ούτε είχε βγει ούτε ίσως θα βγει στην Ελλάδα». Αξιοσημείωτο είναι ότι η δημοτική αρχή της πόλης αφιέρωσε ένα κονδύλι για την οικονομική ενίσχυσή του. Στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, εκτός από τους λογοτέχνες του κύκλου του περιοδικού του Βώκου, τους θεατρικούς συγγραφείς και τον Βολανάκη με τους μαθητές του (Μιχάλης Οικονόμου, Στυλιανός Μηλιάδης κ.ά.), ζούσαν ακόμα στον Πειραιά και εργάζονταν ο μουσουργός και διευθυντής του Ωδείου Γεώργιος Λαμπελέτ και ο Γιώργος Zουφρές, ένας σημαντικός νεαρός λόγιος, που μετέφραζε Δάντη. Υπήρχε δηλαδή ένας ολοκληρωμένος καλλιτεχνικός τομέας. Η πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα ήταν μεταβατική για τον Πειραιά. Οι καλλιτεχνικές και πνευματικές δυνάμεις της πόλης άρχισαν να την εγκαταλείπουν προς την Αθήνα. Είναι χαρακτηριστικό το περιστατικό όπου ο νεαρός Σπύρος Μελάς παρουσίασε, με τη μεσολάβηση του Νιρβάνα, το πρώτο σημαντικό θεατρικό του έργο (Ο γιος του ίσκιου, 1907) στον πειραϊκό θίασο του Κουκούλα. Όταν τους το διάβασε, ο Κουκούλας (παραμερίζοντας το συμφέρον του θιασάρχη, όπως το διηγείται ο ίδιος ο Μελάς), του φώναξε: «Να μη το χαραμίσετε, παιδί μου, αυτό το έργο στον Πειραιά. Πρέπει να το δώσετε στην Αθήνα». Το έργο, λοιπόν, ανέβηκε από τον θίασο Κοτοπούλη και ήταν η αρχή της μεγάλης πορείας του Μελά στη θεατρική και τη δημόσια σκηνή. Είναι χαρακτηριστικό ότι όλοι οι Πειραιώτες που ήταν πολύ νέοι ή γεννήθηκαν σε αυτή τη δεκαετία ο Aιμίλιος Bεάκης (1884), ο Δημήτρης Πικιώνης (1887), ο Δημήτρης Pοντήρης (1899), η Kατίνα Παξινού και ο Eυάγγελος Παπανούτσος (1900), ο Γιάννης Tσαρούχης (1909) διέπρεψαν αργότερα απευθείας στην Aθήνα ή και διεθνώς. Βάσιας Τσοκόπουλος Pi4Piraeus_20.indd 14

15 ΣΠΙΤΙ ΣΤΗ ΝΙΚΑΙΑ Π 15 ΤΕΥΧΟΣ 2 Μάιος 2011 Φωτογραφία του Ανδρέα Σχοινά Ο Ανδρέας Σχοινάς γεννήθηκε και ζει στη Νίκαια. Εργάζεται στον «Φωτοχώρο» και στο σωματείο «Φωτογραφικός Κύκλος». Φωτογραφίζει τον «πιο συνηθισμένο κόσμο της σημερινής ελληνικής πραγματικότητας παπάδες, γλέντια και γάμους, ποδόσφαιρο, λιτανείες και τελετές. Εντούτοις έχουμε συνεχώς την εντύπωση ότι βλέπει πράγματα που δεν υπάρχουν και παρουσιάζει γεγονότα που δεν συμβαίνουν. Ο φακός του είναι ένας θεατρικός προβολέας που απλώς επισημαίνει και υπογραμμίζει εκείνα που το βλέμμα του κοινού θεατή αδυνατεί πλέον να διακρίνει» (από τον Πρόλογο του Πλάτωνα Ριβέλλη στο άλμπουμ Φωτογραφίες του Ανδρέα Σχοινά). Φωτογραφίζει και τη γειτονιά του, ανθρώπους και σπίτια. Pi4Piraeus_20.indd 15

16 Π 16 Συνεργάτες του τεύχους Το «Π» βρίσκεται στα βιβλιοπωλεία Νίκος Μπελαβίλας Επίκουρος Καθηγητής Πολεοδομίας, Σχολή Αρχιτεκτόνων, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Γιάννης Τριάντης Δημοσιογράφος, πρώην Διευθυντής στο Δημοτικό Ραδιόφωνο Κανάλι 1 Ελισάβετ Λογοθέτη Λύρα Έμπορος έργων τέχνης Βάσιας Τσοκόπουλος Ιστορικός Ομάδα Παραγωγής Νίκος Αξαρλής Αντώνης Ηλιάκης Ελισάβετ Λογοθέτη Λύρα Βάσιας Τσοκόπουλος Υπεύθυνος ύλης Βάσιας Τσοκόπουλος Σχεδιασμός Αντώνης Ηλιάκης Ηλεκτρονική διεύθυνση pireasf@yahoo.gr Ταχυδρομική διεύθυνση Βιβλιοπωλείο ΤΣΑΜΑΝΤΑΚΗ Καραολή Δημητρίου 43 & Καραΐσκου Πειραιάς Στον Πειραιά ΤΣΑΜΑΝΤΑΚΗΣ (κεντρική διάθεση) Καραολή-Δημητρίου 43 Τ PASSPORT Καραΐσκου 119, Πλατεία Κοραή Τ ΚΙΒΩΤΟΣ Δραγάτση 1 Τ Στις συνοικίες ΚΑΜΙΝΙΑ ΜΠΙΤΖΗΛΟΣ Αγίου Ελευθερίου 81 Τ ΠΕΡΑΜΑ ΜΟΛΥΒΙ Εθνάρχου Μακαρίου 7 (ΙΚΑ) Τ ΚΕΡΑΤΣΙΝΙ ΓΡΑΦΙΔΑ Ελευθ. Βενιζέλου 188 Τ ΓΡΑΦΟΡΑΜΑ Κωστή Παλαμά 16 Τ ΑΜΦΙΑΛΗ ΙΛΙΑΣ Ξάνθου 36 Τ ΝΙΚΑΙΑ Η ΑΧΤΙΔΑ Κύπρου 71 Τ ΚΟΡΥΔΑΛΛΟΣ ΒΙΒΛΙΟΡΑΜΑ Μεγ. Αλεξάνδρου 91Α Τ Στην Αθήνα Βιβλιοπωλείο της ΕΣΤΙΑΣ Σόλωνος 60 ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ Διδότου 39 και Ιπποκράτους ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΣΑΜΑΝΤΑΚΗ ISSN Pi4Piraeus_20.indd 16