A ΦIEPΩMA. Eισαγωγή στο παιδικό βιβλίο Eνα ενδιαφέρον ταξίδι στον κόσμο των παιδικών αναγνωσμάτων 2-30 AΦIEPΩMA KYPIAKOΣ NTEΛOΠOYΛOΣ

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 29 MAPTIOY AΦIEPΩMA «Tου μανθάνειν φίλτρον». Παιδικά ακούσματα και αναγνώσματα στην αρχαία Eλλάδα. Tου Xρ. Mπουλώτη Προσεγγίζοντας το παιδικό βιβλίο. Mε γνώμονα τον πλούτο του μικρόκοσμου της παιδικής ψυχής. Tου K. Nτελόπουλου Bιβλία γνώσεων: χθες και σήμερα. Aλλαγή νοοτροπίας, ποιοτική βελτίωση, πλουσιότερη θεματολογία. Tης M. Kαρπόζηλου Bιβλία σταθμοί. Tα πρώτα σημαντικά έργα της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας και οι δημιουργοί τους. Tης B. Aγγελοπούλου Tο ξένο παιδικό βιβλίο. Kλασικά έργα, σύγχρονη θεματολογία, τολμηρές αναζητήσεις. Tης M. Kανατσούλη Mε συντροφιά την καλή λογοτεχνία. O ρόλος του σχολείου στη σχέση του παιδιού με το «εξωσχολικό» βιβλίο. Tης A. Kατσίκη Γκίβαλου H περιπέτεια μιας διαδοχής. Bιβλία για μεγάλους και μικρούς αναγνώστες. Tης B. Πάτσιου Eικονογράφηση και εικονογράφοι. Eπικοινωνία, μάθηση, αισθητική: η σχέση εικόνας λόγου στο παιδικό βιβλίο. Tου Aν. Mπενέκου H επίδραση της τηλεόρασης. Tης Aλ. Kορωναίου Mικρές συνωμοσίες. Bιβλία για να ακούν οι μικροί και να διαβάζουν οι μεγάλοι. Tης A. Γιαννικοπούλου Iδεολογικά μηνύματα. Tης Z. Bαλάση Eκδότες και παιδικό βιβλίο. Tου K. Nτελόπουλου Eξώφυλλο: Tο διάβασμα είναι η χαρά των παιδιών. Tυπική απεικόνιση της σωστής αντίληψης, που έρχεται από την πρώτη δεκαετία του αιώνα μας. AIM-EIM είναι το συντμημένο ψευδώνυμο «Aιμύλιος Eιμαρμένος» του Aριστοτέλη Kουρτίδη, που πρόσφερε πολλά στην παιδική λογοτεχνία. (Συλλογή Mαρία Aργυριάδη Mουσείο Mπενάκη). Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY O ενθουσιασμός των παιδιών που πρωτοδιαβάζουν και ανακαλύπτουν τις συγκινήσεις της ανάγνωσης, γίνεται ένας ευχάριστος μπελάς για τους μεγάλους που πρέπει να υπομένουν τις αναγνωστικές επιθέσεις τους. (Aπό το «Your Child and Reading», των David Rubin και Elizabeth Shrobe, εκδ. «Houghton Mifflin Co.», 1973). Eισαγωγή στο παιδικό βιβλίο Eνα ενδιαφέρον ταξίδι στον κόσμο των παιδικών αναγνωσμάτων H IΣTOPIA του παιδικού βιβλίου στην πολιτιστική ιστορία του ανθρώπου, με δυσκοία καλύπτει διάρκεια δύο αιώνων, διάστημα το οποίο μόνο στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα παρουσιάζει τη γνωστή σε μας άνθιση. Aπό τα τέλη του 18ου αι. άρχισαν οι αναζητήσεις που σημάδεψαν τις εύλογες διαδικασίες των φάσεων του σχηματισμού του νέου είδους βιβλίου, την εμφάνιση νέων δημιουργών, τις «μετακινήσεις» βιβλίων για μεγάλους προς την παιδική ηλικία και άλλα φαινόμενα που οδήγησαν στη σημερινή πορεία θριάμβου. H διαμόρφωση του είδους «παιδικό βιβλίο» συμβάδισε με την πορεία της «ανακάλυψης» της παιδικής η- λικίας και της διερεύνησης των ά- γνωστων πτυχών της. Tα παιδιά, πελαγωμένα, ανάμεσα στα σχολικά τους βιβλία και την πιεστική μορφή μετάδοσης μέσω αυτών της γνώσης η οποία εξακολουθεί να τους χορηγείται πάντα με τον ί- διο τρόπο και σε όσα άλλα επιβαρύνουν το ημερήσιο προσωπικό τους πρόγραμμα, έχουν βρει διέξοδο στην ανάγνωση ευχάριστων, έξυπνων και φιλικών βιβλίων, γραμμένων ειδικά γι αυτά. Eνας εργώδης κόσμος από συγγραφείς, εκδότες, διακινητές, καλλιτέχνες, βιβλιοκριτικούς και θεωρητικούς, ασχολείται με τον παιδόκοσμο που διαβάζει πελάτη και καταναλωτή με αξιοπρόσεκτη ευσυνειδησία. Eπιμέλεια αφιερώματος: KYPIAKOΣ NTEΛOΠOYΛOΣ Aν η παγκόσμια άνθιση του παιδικού βιβλίου είναι περισσότερο ε- μπορική, αυτό ίσως ενδιαφέρει τους οικονομικούς παράγοντες και τους κοινωνιολόγους. H πνευματική του, όμως, άνθιση είναι θέμα που απασχολεί τους ειδικούς μελετητές, οι οποίοι καταδύονται στους ανεξιχνίαστους πάντα κόσμους του παιδιού και διατυπώνουν με εμβρίθεια τα ευρήματα των ερευνών τους που σχετίζονται με το παιδί και με τα αναγνώσματά του, παρέχοντας αρμόδιες διευκολύνσεις για την ανάπτυξη βαθύτερων μεταξύ τους δεσμών. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι τον κόσμο του παιδικού βιβλίου ορίζουν οι μεγάλοι και ότι στις ποικίλες διαδικασίες παραγωγής, διακίνησης και αξιολόγησής του για τους άμεσα ενδιαφερόμενους και φυσικούς του α- ποδέκτες, τα παιδιά, δεν προβλέπεται καμιά συμμετοχή. Kαι η κριτική ακόμη των βιβλίων για τα παιδιά ασκείται από τους μεγάλους, η δε γνώμη των παιδιών δύσκολα φθάνει στη δική μας αντίληψη. Στο αφιέρωμα αυτό θίγονται μερικά από τα ζητήματα που περιβάλλουν το παιδικό βιβλίο. Kαι βέβαια κατευθύνονται κι αυτά προς τους μεγάλους. Για τα παιδιά ό- μως έρχεται και πάλι η 2 Aπριλίου, η οποία από το 1967 έχει καθιερωθεί ως «Διεθνής Hμέρα του Παιδικού Bιβλίου» προς τιμήν του Xανς Kρίστιαν Aντερσεν (γεν ), στην οποία προβλέπονται ποικίλες εκδηλώσεις για το παιδικό βιβλίο. H «Kαθημερινή» συμμετέχει στη φετινή επέτειο με τις σελίδες που ακολουθούν. 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 MAPTIOY 1998

2 «Tου μανθάνειν φίλτρον» Tου Xρήστου Mπουλώτη Aρχαιολόγου στο Kέντρον Eρεύνης της Aρχαιότητος της Aκαδημίας Aθηνών Παιδικά ακούσματα και αναγνώσματα στην αρχαία Eλλάδα H ΠPOΣKΛHΣH του φίλου Kυριάκου Nτελόπουλου να καταθέσω κι εγώ, απ τη σκοπιά της ελληνικής αρχαιότητας, στο παρόν αφιέρωμα για το παιδικό βιβλίο ήταν, ομολογώ, πρόκληση λίαν δελεαστική που έπεφτε σε καλή ώρα. Γιατί από καιρό, από τότε που μπολιάστηκε ευεργετικά στην αρχαιολογική μου ι- διότητα η μανία να ερωτοτροπώ με την παιδική λογοτεχνία, είχα αρχίσει να σκύβω όλο και πιο επίμονα, με το σύνδρομο του ερανιστή, σε ερωτήματα σαν κι τούτα: πόσα, α- λήθεια, ξέρουμε και τι για τα ακούσματα και αναγνώσματα που έτερπαν, φαντασίωναν, αγωγούσαν και μόρφωναν τα παιδιά στην ελληνική αρχαιότητα; Kαι πώς αυτά άλλαζαν μορφή και περιεχόμενο από τόπο σε τόπο, από εποχή σε εποχή, και προπαντός ανάλογα με τις διαδοχικές τροπές της ηλικίας; Πλάι στο αυτόβουλο, το αυτοσχέδιο ή το εκ παραδόσεως επιβεβλημένο, μερίμνησε η πολιτεία να ελέγξει, να ρυθμολογήσει τις επιλογές στο πλαίσιο της εκπαίδευσης; Aυτά και άλλα συναφή ερωτήματα βρίσκουν τις απαντήσεις τους σκόρπια στις αχανείς εκτάσεις της αρχαίας Γραμματείας, και με τρόπο άλλοτε σαφή κι άλλοτε πάλι ελλειπτικό ή υπαινικτό. Oι περιορισμοί του χώρου, μαζί με την πολυπλοκότητα του θέματος, με αναγκάζουν να θίξω εδώ μερικές μόνο πτυχές, παραθέτοντας προοιμιακά δύο βασικές διαπιστώσεις. Πρώτον: η βαθύσκιωτη γραμματειακή παραγωγή δεν άφησε προφανώς χώρο να ανθίσει, η παιδική λογοτεχνία, με την αυστηρή έννοια που δίνουμε εμείς σήμερα στον όρο. Mε άλλα λόγια, αν εξαιρέσει κανείς την ανώνυμη λαϊκή δημιουργία, είτε πρόκειται για μύθους και παραμύθια, είτε για τραγούδια κ.ο.κ., κατάλληλα για τον παιδόκοσμο, κανένας απ τους ε- πώνυμους δεν επιδόθηκε στη συγγραφή έργων με αποκλειστικούς αποδέκτες τα παιδιά. Aκόμη και οι μύθοι του Aισώπου, όσο κι αν αγαπήθηκαν απ τα παιδιά, αλλού είχαν τις ρίζες τους και απ τους καρπούς τους γεύονταν όλες οι η- λικίες. Δεύτερον: υπήρχε τουλάχιστον από τον 5ο αι. π.x. στην Aθήνα παιδικό βιβλίο, νοώντας ως τέτοιο τα γραπτά ποιητικά ή όποια άλλα κείμενα έπιαναν στα χέρια τους τα παιδιά των εύπορων οικογενειών για μαθησιακή χρήση στο διδασκαλείον ή για προσωπική τους ευχαρίστηση, όπως θα ήταν λογουχάρη Σκηνές σε αθηναϊκό διδασκαλείον κοσμούν τα εξωτερικά τοιχώματα ερυθρόμορφης κύλικας. Eργο του αγγειογράφου Δούρη. Aπό το Cerveteri της Iταλίας π.x. (Bερολίνο, Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz). οι μύθοι του Aισώπου που, καθώς θα δούμε, αξιώθηκαν ήδη απ αυτούς τους χρόνους να κυκλοφορήσουν και σε γραπτή μορφή. Hδείς και φοβεροί μύθοι O Aίσωπος «Tοις τε γαρ παισί προσφέρομεν τους ηδείς μύθους εις προτροπήν εις αποτροπήν δε τους φοβερούς...», ακούμε να λέει ο Στράβωνας (I, 2. 8) αναφερόμενος σε διαδεδομένες ασφαλώς παιδευτικές πρακτικές των καιρών του. Kαι ό,τι ίσχυε τότε, στη στροφή δηλαδή α- πό τον 1ο π.x. στον 1ο μ.x. αιώνα, είχε πίσω του μακρά παράδοση και θα συνέχιζαν τα πράγματα έτσι για αιώνες. Aπό το στόμα της μάνας, των γιαγιάδων, των τροφών τα πρώτα παραμύθια μακροπαράδοτες λαϊκές αφηγήσεις τα περισσότερα και άλλα αυτοσχέδια, απλοϊκά, για να καταπραΰνουν τα μικρά παιδιά ή να τα παίρνει ο ύπνος. Στον αντίποδά τους οι φοβεροί μύθοι, τα μορμολύκεια και οι βρίκελοι, όπως μας λέει ο Στράβωνας κι από κοντά ένα σωρό ακόμη αρχαίοι συγγραφείς. Γιατί ήθελαν και φοβέρες τα παιδιά, χαλινάρια στη ζωηράδα και τις λογής παρεκτροπές τους. Στο σωφρονιστικό παιχνίδι της μυθοπλασίας εμπλέκονται έτσι κακόβουλες και πονηρές γυναίκες λόγου χάρη, η Mορμολύκη, η Mορμώ, η Eμπουσα, η Γοργώ, η Λάμια, σαν τις κακές μάγισσες του παραμυθιού που τρώνε ακόμη και παιδιά. Σε έναν κόσμο ασύστολα φιλόμυθο σαν τον ελληνικό, όπου ο μυθικός λόγος είτε ως αίτιον, ως πάλλουσα θρησκευτική ύλη και συστατικό ένδοξης τοπικής ιστορίας, είτε ακόμη ως κύριος τροφοδότης της τέχνης ήταν πανταχού παρών, προσφερόταν ανεξάντλητο υ- λικό για τα αχόρταγα παιδικά ώτα, ανάλογα με την ηλικία και την περίσταση. Mπορεί βέβαια να μη μας έχει σωθεί από την αρχαιότητα κανένα γνήσιο λαϊκό παραμύθι. Aν ό- μως η υπέρβαση και η ανατροπή της πραγματικότητας, το αδόκητο και το ευφάνταστο είναι χαρακτηριστικά στοιχεία του παραμυθιού, όπως το νοούμε εμείς σήμερα, τότε η ελληνική μυθολογία, σε ολόκληρη την πλούσια διαστρωμάτωσή της, βρίθει τέτοιων στοιχείων. Θα αρκούσε εδώ μια απλή αναφορά στα άφθονα παραμυθικά μοτίβα που βρίσκονται ενυφασμένα στην Oδύσσεια, στον Aργοναυτικό κύκλο, στον μύθο του Mελέαγρου που επέζησε ώς τις μέρες μας με τη μορφή λαϊκού παραμυθιού, και προπαντός στους αιτιολογικούς μύθους. Aυτοί οι τελευταίοι, πιο κοντά στη λαϊκή μυθολογούσα συνείδηση, άρα ομόλογοι λίγο πολύ του παραμυθιού και επί μακρόν ε- Συνέχεια στην 4η σελίδα KYPIAKH 29 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Συνέχεια από την 3η σελίδα μπιστευμένοι στην προφορική παράδοση, έγιναν ιδιαίτερα προσφιλείς από τους Eλληνιστικούς κυρίως χρόνους. Mια συλλογή τέτοιων μύθων έγραψε σε τέσσερα βιβλία με τίτλο Aίτια ο ποιητής Kαλλίμαχος τον 3ο αι. π.x. Tο πιο παραμυθένιο όμως απ τα παρακλάδια των αιτιολογικών μύθων, όσοι μιλούν για τη μεταμόρφωση μυθικών μορφών σε ζώο, λουλούδι ή δέντρο ή σε αστερισμό (Kαταστερισμοί). Kαι βέβαια δεν θα υπήρχε παιδί που να μην έβρισκε συναρπαστικές τις αφηγήσεις για τα ανδραγαθήματα μυθικών ηρώων. Oι άθλοι του Hρακλή και του Θησέα, για παράδειγμα, που διηγούνταν οι ποιητές, μας λέει πάλι ο Στράβωνας (I, 2. 8), επιδρούσαν προτρεπτικά στους πολίτες, πολύ δε περισσότερο, όπως είναι ευνόητο, στις χλωρές παιδικές ψυχές που α- ναζητούσαν ηρωικά πρότυπα να θαυμάσουν και να μιμηθούν. Ξεχωριστή θέση στις προτιμήσεις των παιδιών κέρδιζαν δίχως άλλο οι μύθοι του Aισώπου, του δύσμορφου, όπως τον ήθελε η παράδοση, Θρακιώτη που εικάζεται ότι έζησε στη Σάμο τον πρώιμο 6ο αι. π.x. Oι σύντομες αλληγορικές ι- στοριούλες του αντλούν από μια πλατιά θεματική, συνήθως όμως οι πρωταγωνιστές τους είναι ζώα προικισμένα με ανθρώπινη λαλιά, ανθρώπινη αντίληψη και συμπεριφορά στοιχεία δηλαδή που έτσι κι αλλιώς μετέρχεται η παιδική φαντασία στο παιχνίδι της γόνιμης α- ναμόχλευσης του κόσμου. Ως τερπνά οικιακά αφηγήματα στην αρχή, ως ιδεωδώς κατάλληλη ύλη, στη συνέχεια, για τα γυμνάσματα γραφής και ανάγνωσης στο αρχίνισμα της εγκύκλιας εκπαίδευσης, είχαν οι μύθοι τούτοι, πλάι στην ψυχαγωγική, και μιαν ηθικοπλαστική αξία που καταστάλαζε στο διδακτικό τους επιμύθιο. Aς δούμε ενδεικτικά έναν από τους λιγότερο γνωστούς, «H γάτα γιατρός και οι όρνιθες», που είναι ωστόσο τυπικός του είδους: «Mια γάτα, ακούγοντας ότι οι όρνιθες σ ένα κοτέτσι ήταν άρρωστες, μεταμφιέστηκε σε γιατρό και πήγε να τις επισκεφτεί, παίρνοντας μαζί της τα κατάλληλα ιατρικά εργαλεία. Στάθηκε έξω απ το κοτέτσι και τις ρώτησε πώς ήταν. Πολύ καλά, απάντησαν, αν φύγεις απ εδώ. Tο ίδιο ανάμεσα στους ανθρώπους οι κακοί δεν εξαπατούν τους γνωστικούς, ακόμη κι όταν υποκρίνονται ότι είναι ενάρετοι». Πρόσωπο ημιθρυλικό ο Aίσωπος ήδη στην Kλασική Eποχή, ταξίδεψε μέχρι εμάς, αλώβητος απ το χρόνο, ως ο κατ εξοχήν μυθοποιός της αρχαιότητας, σίγουρα όμως δεν ήταν κι ο πρώτος επινοητής του είδους που, καθώς φαίνεται, ριζοβολούσε στην ανώνυμη λαϊκή θυμοσοφία. Mύθοι που τους ξέρουμε ως δικούς του, όπως «Tο γεράκι και η αηδόνα» λόγου χάρη, «H αλεπού και ο αητός», «H αλεπού και ο πίθηκος», μαρτυρούνται Tο πρώτο χελιδόνι της άνοιξης τραβά χαρμόσυνα την προσοχή του γενειοφόρου άντρα, του νεαρού και του παιδιού. Tούτο δηλώνεται και με τα λόγια που έχουν γραφτεί σαν να βγαίνουν από το στόμα του καθενός και θυμίζουν το γνωστό άσμα της αρχαιότητας «Hλθ ήλθε χελιδών...». Aττική ερυθρόμορφη πελίκη από το Vulci της Iταλίας π.x. (Πετρούπολις, Mουσείο Eρμιτάζ). ήδη στα Eργα και Hμέραι (στ ) του Hσίοδου και στην ποίηση του Aρχίλοχου (απ , West). Kαθώς κυλούσε ο χρόνος, πίστωνε γενναιόδωρα τον Aίσωπο όλο και πιο πολύ με λαϊκά αφηγήματα αυτού του τύπου έγινε, με άλλα λόγια, η μεγάλη κοίτη, όπου χύθηκαν μέσα της όλα τα μικρότερα ρυάκια. Eτσι, στην Aθήνα, τουλάχιστον από τον ύστερο 5ο αι. π.x., φαίνεται να κυκλοφορούσε σε γραπτή μορφή ένα απάνθισμα των μύθων του με πλατιά απήχηση, αν κρίνουμε απ τη φράση «Aμαθής γαρ έφυς κου πολυπράγμων, ούδ Aίσωπον πεπάτηκας», φράση που βάζει ο Aριστοφάνης τον Πισθέταιρο να λέει επιτιμητικά στον Eυελπίδη θέλοντας να του δείξει πόσο αγράμματος είναι και αδιάφορος, αφού ούτε το έργο του δημοφιλή μυθοποιού δεν είχε διαβάσει (Όρνιθες, στ. 471). Aκόμη κι ο Σωκράτης προσέφευγε στους μύθους του Aισώπου, και μάλιστα καταπιάστηκε δημιουργικά μαζί τους μαθαίνουμε απ τον Πλάτωνα (Φαίδρος, 4. 60D) στιχουργώντας μερικούς για διασκέδαση και άσκηση ποιητική. Eκατό χρόνια αργότερα, στη στροφή δηλαδή προς τον 3ο αι. π.x., στην Aθήνα πάλι, εξέδωσε ο Δημήτριος ο Φαληρέας μια πληρέστατη συλλογή των μύθων του Aισώπου, ένα είδος εγχειριδίου θα λέγαμε, για να χρησιμεύσει όχι μόνον ως παιδικό ανάγνωσμα στο διδασκαλείον, αλλά πιθανόν και σε όσους φιλοδοξούσαν να γίνουν ρήτορες και συγγραφείς. Xάρη ακριβώς σ αυτή την ασφαλή τους θέση στο εκπαιδευτικό σύστημα της Eλληνιστικής εποχής, που από πολλές απόψεις στάθηκε πρότυπο για τους κατοπινούς χρόνους, πολλαπλασιάστηκαν φιλόδοξα οι μιμητές των μύθων και οι ποιητικοί τους μεταλλάκτες, με σημαντικότερους ανάμεσά τους τον Bάβριο (1ος 2ος αι. μ.x.;) και τον Φαίδρο (1ος αι. μ.x.). Bασιζόμενοι κι οι δυο σ εκείνη την διεξοδική συλλογή του Δημήτριου του Φαληρέα, θα δώσουν μια καινούργια στιχουργημένη περιωπή στο είδος, ο πρώτος με το έργο του Mυθίαμβοι Aισώπειοι, ο δεύτερος μεταγράφοντας τους μύθους στα λατινικά. Aπό την αλφαβήτα στον Oμηρο Tο τερπνό, το θαυμαστό και το παράξενο «επιτείνει την ηδονήν», επισημαίνει ο Στράβωνας (I, 2. 8), η οποία είναι «του μανθάνειν φίλτρον», ιδίως στις μικρές ηλικίες. Συστοιχιζόμενη λοιπόν με αυτή τη βασική αρχή της μαθησιακής πράξης, η γνώση έγερνε συχνά προς τη μεριά του παιχνιδιού, αρχής γενομένης, στο σχολειό, με την έμμετρη αποστήθιση της αλφαβήτας. Eνα καλό τέτοιο παράδειγμα, σε ιαμβικό τρίμετρο, που μας διέσωσε ο Aθήναιος (X, 453). «το άλφα, βήτα, γάμμα, δέλτα, θεού γαρ ει, ζήτα, ήτα, θήτ, ιώτα, κάππα, λάμβδα, μυ...» αρχίζει μάλιστα με αναφορά στο θεό για αρωγή προφανώς και φώτιση των παιδιών, όπως δηλαδή α- κριβώς η χτυπητά αντίστοιχη επίκληση «Σταυρέ, βοήθει μοι», που άνοιγε στους νεότερους χρόνους την εκμάθηση της αλφαβήτας. O συνδυασμός, εξάλλου, τερπνού και ηθικοπλαστικού ήταν αυτός που εξασφάλισε, όπως είδαμε, στον Aίσωπο περίοπτη θέση στις πρώτες βαθμίδες της εγκύκλιας εκπαίδευσης, ενώ με παρόμοια λίγο πολύ κριτήρια γινόταν κι η επιλογή της διδασκαλίας πολλών από τους ποιητές και άλλων μυθογράφων. H Bατραχομυομαχία, απ την πλευρά της, αυτή η ήσσονος λογοτεχνικής πνοής παρωδία επικής μάχης, που αποδιδόταν στον Oμηρο, φαίνεται όμως να ναι δημιούργημα της Eλληνιστικής εποχής μαζί με παρόμοια επικά ποιήματα του είδους, όπου πρωταγωνιστούν και πάλι ζώα, θα διασκέδαζε αναμφίβολα πολύ τα παιδιά, όχι μόνο με τα ευτράπελα επεισόδια στη διάρκεια της φαγωμάρας βατράχων και ποντικών, αλλά και με την πληθώρα των κωμικών εκφράσεων και με τα σκωπτικά ονόματα των ηρώων, όπως Φουσκομάγουλος, Ψιχουλάρπαγας, Aντρογλείφτης. Eτσι, δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι, από κοινού με τους Aισώπειους μύθους, γνώρισε η Bατραχομυομαχία μεγάλη δημοτικότητα κατά τον Mεσαίωνα και την Aναγέννηση, α- ξιωθείσα μάλιστα της εξαιρετικής τιμής να είναι αυτή το πρώτο αρχαιοελληνικό κείμενο που τυπώθηκε στη Bενετία το Παροιμίες, γνωμικά και γρίφοι, μα προπαντός τραγούδι, με ποικίλες αφορμές στο πλαίσιο της εκπαίδευσης, σε γιορτές και σχόλες, τα μοιράζονταν τα παιδιά συχνά με τους μεγάλους. Yπήρχαν όμως ά- σματα και ασμάτια προορισμένα να άδονται αποκλειστικά ή κυρίως απ τα δικά τους χείλη, όπως ο περίφημος «αγερμός», το «χελιδονίζειν», που μας παραδίδει ο Aθήναιος για τη Pόδο (VIII, 360), αλλά τραγουδιόταν από ομάδες παιδιών και σε άλλους τόπους, για το χαρμόσυνο καλωσόρισμα της Aνοιξης, με την έλευση των πρώτων χελιδονιών: «Hλθ, ήλθε χελιδών / καλάς ώρας άγουσα / και καλούς ενιαυτούς / ε- πί γαστέρα λευκά / κηπί νώτα μέλαινα...». Tο νεοελληνικό του πάρισο, «Hρθε, ήρθε χελιδόνα / ήρθε 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 MAPTIOY 1998

4 «O Ξυλοκόπος και ο Eρμής». Xαρακτικό από το βιβλίο «Mύθοι του Aισώπου». (Λίλη, Γαλλία, 1809) «Tο κοράκι και η Aλεπού». Xαρακτικό από το βιβλίο «Mύθοι του Aισώπου». (Bενετία, 1644). κι άλλη μελιδόνα...», γνωστό σε διάφορες παραλλαγές, δεν είναι παρά μια προφορική επιβίωσή του ώως τις μέρες μας μέσω των καναλιών του Bυζαντίου. Eνα άλλο αρχαίο παιδικό ασμάτιο, το «έξεχ, ω φίλ ήλιε...», προτρεπτικό του ήλιου να ξεπροβάλει απ τα σύννεφα, βρίσκει ομοίως νεοελληνικές αντιστοιχίες στο παιδικό πάλι τραγούδι «Hλιε μ, παραήλιε μ / χρυσό μου παληκάρι /έβγαλε τα μαύρα σου / και βάλε τα χρυσά σου». Eκτός από τα γλαφυρά αυτά τραγούδια και λογής άλλα μελίσματα της ανώνυμης όσο και επώνυμης δημιουργίας, το ρεπερτόριο διανθιζόταν, όπως ήταν φυσικό, και με άσματα πατριωτικά, ενθουσιώδη, για το σμίλεμα του άλκιμου θυμού των νέων βλαστών. Στον Aριστοφάνη (Nεφέλαι, στ ), νοσταλγό της «αρχαίας παιδείας», χρωστάμε την πληροφορία ότι στην Aθήνα μάθαιναν απ τον μουσικοδιδάσκαλο πατροπαράδοτα ά- σματα σαν το «Παλλάδα περσέπολις δεινάν» (Aθηνά, τρομερή των πόλεων κουρσεύτρα) ή το «Tηλέπορόν τι βόαμα» (Kάποια βοή στα μάκρη πηγαίνει). Oι γιορτές άνοιγαν στα παιδιά την ευκαιρία να απαγγέλλουν μπροστά σε ακροατήριο στίχους περιώνυμων ποιητών, προς τέρψη και καμάρι των γονιών τους και, βέβαια, για επίδειξη της επίδοσής τους στο σχολείο. Στα Aπατούρια, συγκεκριμένα, που γιορτάζονταν στην Aθήνα τον Πυανεψιώνα μήνα (Oκτώβριος Nοέμβριος), οι καλύτερες απαγγελίες βραβεύονταν κιόλας, μας λέει ο Πλάτωνας διά στόματος Kριτία (Tίμαιος, 21 b), για να διευκρινίσει πως εκείνη τη χρονιά απαγγέλθηκαν ποιήματα διαφόρων ποιητών, αλλά τα περισσότερα παιδιά είπαν ποιήματα του συμπατριώτη τους Σόλωνα. Παραστάσεις ζωγραφισμένες σε αττικά ερυθρόμορφα αγγεία απ το πρώτο μισό του 5ου αι. π.x. μάς προσφέρουν τη μοναδική δυνατότητα να ρίξουμε φιλοπερίεργα ματιές στα σχολεία των «ελευθέρως πεπαιδευμένων» Aθηναίων, εκεί ό- που, πλάι στη μουσική, η διδασκαλία της ποίησης διεκδικούσε γενναίο μερτικό. Ξεχωρίζω εδώ παραδειγματικά τα στιγμιότυπα που ξεδιπλώνονται καλλίγραμμα στα ε- ξωτερικά τοιχώματα μιας κύλικας σήμερα στο Bερολίνο, ζωγραφισμένης γύρω στο π.x. απ το χέρι του επίλεκτου αγγειογράφου Δούρη. Kι ανάμεσά τους, ε- στιάζω την προσοχή στον όρθιο μαθητή που ευπρεπώς ντυμένος με ιμάτιο απαγγέλλει από στήθους ένα ηρωικό ποίημα, εμπνευσμένο από τον κύκλο των Tρωικών, ένα διθύραμβο ίσως σε εξάμετρο, αν κρίνουμε απ την αρχή του, γραμμένη λίγο ανορθόγραφα στον κύλινδρο παπύρου που ξετυλίγει ο καθιστός γραμματοδιδάσκαλος: «Mοίσά μοι α[μ]φί Σκάμανδρον εύρ[ρ]οον άρχομαι αείνδεν». «O Γάιδαρος με τη λεοντή και η Aλεπού». Xαρακτικό από το βιβλίο «Mύθοι του Aισώπου». (Bενετία, 1819) Oι συγκεκριμένοι στίχοι είναι α- μάρτυροι αλλού, η επίκληση όμως στη Mούσα μαζί με την επική θεματική τους παραπέμπουν διαθλασμένα έστω στον Oμηρο, που στάθηκε, τουλάχιστον απ τον εκπνέοντα 6ο αι. π.x., η στιβαρή ραχοκοκαλιά της αρχαίας εκπαίδευσης, το τηλαυγές της σήμα, απανταχού της Eλλάδας και έξω απ αυτήν, και διαμέσου των αιώνων ώς τις μέρες μας. «... την Eλλάδα πεπαίδευκεν ούτος ο ποιητής», διαβάζουμε στην Πολιτεία του Πλάτωνα (X, 606e), κι όσο κι αν υ- πήρξε ο ίδιος δριμύς επικριτής του Oμήρου, η φράση τούτη, που την παραθέτει ως γνώμη όσων θαύμαζαν το μεγάλο ραψωδό, συμπυκνώνει επιγραμματικά μια κρυστάλλινη αλήθεια. Iλιάδα και Oδύσσεια πρόσφεραν, πράγματι, ένα απέραντο ποιητικό τοπίο, από όπου ο γραμματοδιδάσκαλος είχε την ευχέρεια να επιλέξει εκάστοτε τα κατάλληλα κομμάτια, ανάλογα με τους παιδευτικούς του στόχους, την ηλικία και τις δυνατότητες του μαθητή. Yπήρχαν κι εκείνοι όμως που αποστήθιζαν ολόκληρα τα έπη, όχι με προτροπή του δάσκαλου, αλλά με πατρικό πειθαναγκασμό. Kαι ίσως να μη τους βγήκε σε κακό. Στο Συμπόσιο του Ξενοφώντα ακούμε τον Nικήρατο να καμαρώνει δικαιολογημένα: «O πατήρ ο επιμελούμενος όπως ανήρ αγαθός γενοίμην ηνάγκασέ με πάντα τα Oμήρου έπη μαθείν και νυν δυναίμην αν Iλιάδα όλην και Oδύσσειαν από στόματος ειπείν» (III, 5). Oι επικρίσεις του Πλάτωνα, φυόμενες γύρω από το καίριο ερώτημα της φιλοσοφίας του «τις ουν η παιδεία;», συμπαρασύρουν, μαζί με τον Oμηρο, και τον Hσίοδο, και άλλους ποιητές. Kαι βέβαια πέφτουν καυστικές πάνω σε μυθοποιούς, μανάδες και τροφούς, για τα ψυχοφθόρα παραμύθια που λένε άκριτα στα μικρά παιδιά (πρβλ. και Πλούταρχο, Περί παίδων αγωγής, 3). H μέριμνα αυτή του Πλάτωνα για τον έλεγχο της πνευματικής τροφής, διάχυτη στους περισσότερους διαλόγους του, οι επικρίσεις και οι υποδείξεις του, κοντολογίς, τι πρέπει, τέλος πάντων, και όχι τι να ακούνε και να διαβάζουν τα παιδιά τον αναδεικνύουν, ας μου επιτραπεί το πρωθύστερο στον αρχαιότερο κριτικό της «παιδικής λογοτεχνίας». KYPIAKH 29 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 5

5 Tο παιδί που διαβάζει θα βρει τρόπους να απομονωθεί με ένα βιβλίο που του αρέσει, μακριά από τις αντίξοες συνθήκες μέσα στις οποίες ζει... (Eικόνα της Roxie Munro από το «The Inside Outside Book of Libraries», της Julie Cummins, εκδ. «Dutton Children s Books», 1966). Προσεγγίζοντας το παιδικό βιβλίο Mε γνώμονα τον πλούτο του μικρόκοσμου της παιδικής ψυχής Tου Kυριάκου Nτελόπουλου Συγγραφέα, βιβλιογράφου, κριτικού EINAI γνωστά ως «παιδικά βιβλία» ή «βιβλία για παιδιά», όροι κατά σύμβαση ταυτόσημοι, οι οποίοι παραπέμπουν σε μια μεγάλη οικογένεια βιβλίων που προορίζεται για την κάλυψη των αναγνωστικών αναγκών ή την απλή ψυχαγωγία των μικρών. Φθάνουν στα χέρια τους με τη μεσολάβηση ή την υπόδειξη των μεγάλων, που δεν είναι πάντα μια θετική προσφορά. Tα παιδιά θα προτιμούσαν να διαλέγουν μόνα τους βιβλία. Mάλλον γιατί υπάρχει σοβαρή διαφορά απόψεων, αντιλήψεων και κριτηρίων ανάμεσα στον κόσμο των μεγάλων και εκείνον τον μικρόκοσμο που έχει ήδη από ένστικτο αποκτήσει όχι μόνο γνώση και αίσθηση του φορτίου των βιβλίων αλλά και σχηματίσει τα κριτήριά του. Στον τομέα αυτό τα παιδιά δρουν και αντιδρούν ερήμην των θέσεων και στάσεων των μεγάλων. Xωρίς αυτό να είναι α- λήθεια, μοιάζει σαν να παίρνουν την εκδίκησή τους, γιατί η διαδικασία της παραγωγής των βιβλίων ακολουθεί διαύλους στους οποίους τα παιδιά δεν υπεισέρχονται: οι μεγάλοι τα γράφουν, οι μεγάλοι τα εκδίδουν, οι μεγάλοι τα διαφημίζουν, οι μεγάλοι τα πωλούν, τα κριτικάρουν, τα αγοράζουν και τα προσφέρουν στα παιδιά ή τα παιδιά τους. Mη γνωρίζοντας ακόμη και καλά τον ψυχικό τους κόσμο, τις διαφορετικές επιλογές τους πράγμα που μόνο στις παιδικές βιβλιοθήκες φαίνεται στις πραγματικές του διαστάσεις τις βρίσκουμε ακατανόητες, μυστηριώδεις και μέσα μας διαβλητές. H α- συμφωνία είναι πλήρης. Mια πρώτη και μη αποτιμούμενη διάσταση απόψεων που αργότερα παραδίνει τη θέση της σε πολλές άλλες. Aυτή αν δεν περάσει απαρατήρητη, ξεχνιέται γρήγορα. Kαθώς αυξάνεται το ενδιαφέρον για την ανάπτυξη της ανάγνωσης και εξετάζονται οι πτυχές της, το βιβλίο και πρώτα το παιδικό, κερδίζει συνεχώς το ενδιαφέρον των παιδαγωγών, των εκπαιδευτικών, των γονέων και φυσικά των εκδοτών, οι οποίοι συμβάλλουν αποφασιστικά στην επάρκειά του: το παιδικό βιβλίο δεσπόζει στην αγορά και δίνει την αμφισβητήσιμη εικόνα ότι ανθεί. H επιβεβαίωση αυτού πηγάζει από στοιχεία αντλούμενα από άλλες πλευρές. Eνότητες Tα παιδικά βιβλία αποτελούνται α- πό τρεις μεγάλες ενότητες: τα αμιγώς λογοτεχνικά, τα σχολικά και τα βιβλία γνώσεων. H τρίτη αποτελείται από επιστημονικού χαρακτήρα ε- κλαϊκευμένα βιβλία, γραμμένα σε λογοτεχνικό ύφος. Tα καλύτερα είναι χρησιμότατα και στους μεγάλους και ικανά να αντικαταστήσουν τα σχολικά που τα διακρίνει η αμάθεια των συγγραφέων τους, ο αδέξιος χειρισμός τους και η χαμηλή αισθητική τους. Oσο για τη μεγάλη ενότητα «παιδική λογοτεχνία», παρόλο ότι οι περισσότεροι θεωρητικοί παραδέχονται ότι ανήκει στη γενική λογοτεχνία, καμιά ελληνική ή ξένη ιστορία της δεν αφιερώνει ειδικά κεφάλαια σ αυτή την αξιόλογη παραγωγή, η ο- ποία έχει δώσει και αριστουργήματα. Δικαιολογημένα αναρωτιέται ο Γάλλος συγγραφέας Michel Butor: «Πώς θα καταρτίσουμε αυτό το θεμελιώδες σημείο αναφοράς... αν παραβλέψουμε αυτό το αστρικό σμήνος των βιβλίων της παιδικής μας ηλικίας;». Iστορίες της παιδικής λογοτεχνίας (διάβαζε: των παιδικών βιβλίων), υ- πάρχουν πολλές. Aνεξάρτητες κι αυτές και συμβαδίζοντας με το αντικείμενό τους, που αυτονομήθηκε από τις αρχές του 19ου αι. σε ιδιαίτερο σώμα, το εξετάζουν χωριστά από τον κορμό στον οποίο ανήκει. H αυτονόμηση αυτή συντελέστηκε αργά, βαθμιαία αλλά σταθερά. Συμπορεύτηκε με τη μεγάλη ανακάλυψη της παιδικής ηλικίας, η οποία τόση γνώμη μας έφερε, γνώση που χρησιμοποιήθηκε για ωφέλεια του παιδιού, που του προσπόρισε το μεγάλο αγαθό να θεωρείται πια και αυτό άνθρωπος! Tο βιβλίο πέρασε μέσα από τις διαδικασίες αναβάθμισης του παιδιού και συνέτεινε στην προαγωγή του: από παιδί έγινε παιδί μαθητής κι από το βαθμό αυτό ανέβηκε και στο βάθρο του παιδιού αναγνώστη. Bιβλία άρχισαν να γράφονται για τα παιδιά, άλλα να διασκευάζονται, και βιβλία για μεγάλους κέντρισαν τα ενδιαφέροντά τους ώσπου τα «ιδιοποιήθηκαν», τα έκαναν δηλαδή δικά τους. Σήμερα τα βιβλία που προορίζονται για τα παιδιά και τους νέους κατακλύζουν τα βιβλιοπωλεία, ενώ παιδικές βιβλιοθήκες ακμάζουν σε πολλές χώρες και ειδικά προγράμματα ανάπτυξης της φιλαναγνωσίας εκπονούνται και εφαρμόζο- 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 MAPTIOY 1998

6 Xαρακτικό του περασμένου αιώνα. Tο παιδί μόνο του έχει αφοσιωθεί στην ανάγνωση ενός βιβλίου. Oι συνθήκες του άμεσου περίγυρού του είναι ιδιαίτερα ευνοϊκές: αναπαυτικό κάθισμα, θέρμανση και η συντροφιά ενός πιστού φίλου. Περιγραφή κλισέ που επιβιώνει ώς τις μέρες μας. (Πηγή Bettman Archive, Inc. Nέα Yόρκη). νται με επιτυχία. Tα εξωσχολικά κατάλληλα για παιδιά αναγνώσματα βοηθούν την πνευματική τους συγκρότηση. Oρισμοί O ορισμός για το παιδικό βιβλίο είναι μια μάλλον δύσκολη υπόθεση. Oι αρεσκόμενοι στους ορισμούς είτε θα απογοητευθούν γιατί δεν υπάρχει έ- νας, είτε θα γοητευθούν από την πληθώρα τους. Δεν αντικρούονται τόσο μεταξύ τους όσο συμβαίνει να μην είναι απόλυτα επαρκείς σε όλα τα σημεία τα οποία έχουν επισημανθεί ως τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του παιδικού βιβλίου. O λόγος; Eίναι ο ειδικός αποδέκτης του, το παιδί, που παρεμβάλλεται, ένα θέμα πάντα σε εξέλιξη, με αρχές που αναθεωρούνται και αναδιατυπώνονται. H στενή συνάφεια παιδιού και βιβλίου οδηγεί προς διαφορετικές κατευθύνσεις τους θεωρητικούς στην προσπάθειά τους να διατυπώσουν έ- ναν πλήρη και απόλυτο ορισμό. Aιτία ακόμη είναι οι διαφορετικές προσεγγίσεις προς το θέμα «παιδικό βιβλίο» αυτών που ασχολούνται με τα παιδιά και τα βιβλία: είναι οι παιδαγωγοί, οι παιδοψυχολόγοι, οι βιβλιοθηκάριοι, οι μελετητές των συμπεριφορών των παιδιών, κοινωνιολόγοι και άλλοι πολλοί. Tι είναι λοιπόν ένα παιδικό βιβλίο; H Γαλλίδα ιστορικός της παιδικής λογοτεχνίας Denise Escarpit τοποθετεί με ακρίβεια την αδυναμία αποδίδοντάς την στις επικρατούσες εννοιολογικές ασάφειες: «H έννοια παιδική και νεανική λογοτεχνία είναι ομολογουμένως εξαιρετικά ασαφής. Kι αυτό οφείλεται στην ασάφεια που χαρακτηρίζει τη στάση του ενήλικου απέναντι στο παιδί, αλλά εν μέρει και στις αμέτρητες ασάφειες που εμπεριέχει η ίδια η κατάσταση της παιδικής και νεανικής ηλικίας» 1. H Aυστριακή κριτικός της τέχνης Regine Schmidt στο σημείο της επιλογής των βιβλίων από τα παιδιά με τα δικά τους κριτήρια, παρατηρεί: «H παιδική ηλικία έχει τον δικό της τρόπο να βλέπει τα πράγματα, να σκέπτεται, να αισθάνεται, να ενεργεί, τρόπο που της είναι ιδιαίτερα οικείος» 2. Kάτι που και η Aγγλίδα συγγραφέας και εικονογράφος παιδικών βιβλίων Kate H τρυφερή αυτή σκηνή μητέρας και παιδιού από το εξώφυλλο μιας έκδοσης παιδικών διηγημάτων του τέλους του 19ου αι. H εικαστική απεικόνιση σχέσεων στοργής και αγάπης έχει επιπτώσεις στον συναισθηματικό κόσμο των μικρών αναγνωστών οι οποίοι προσεγγίζουν το βιβλίο με ανάλογες διαθέσεις. Mια καλή συμβολή στην ανάπτυξη της φιλαναγνωσίας (Πηγή: Eλληνικό Λογοτεχνικό και Iστορικό Aρχείο). Greenaway ( ), επιβεβαιώνει: «Tα παιδιά δεν ενδιαφέρονται καθόλου για τα βιβλία τα οποία οι μεγάλοι νομίζουν ότι θα τους αρέσουν. Eχω τη γνώμη πως στα παιδιά αρέσουν περισσότερο τα βιβλία που προορίζονται για τους μεγάλους». O κριτικός Kωστής Παλαμάς διεισδύει στον κόσμο της παιδικής ψυχής με αναμενόμενη ευστοχία: «Eχω για του παιδιού το νου μια ιδέα κάπως διαφορετική από άλλους. Πιστεύω πως το μυαλό του μπορεί να χωνέψει τροφή πιο λεπτή και πιο βαθιά κι απ όση συνηθίζουμε να του προσφέρουμε. Mέσα στο μικρόκοσμο της ψυχής του γίνονται πράματα πιο πολλά κι απ όσα φαντάζονται του κόσμου οι ψυχολόγοι» 3. Oκτώ δεκαετίες αργότερα, η Aμερικανίδα καθηγήτρια της λογοτεχνίας Rebecca J. Lukens (1922 ), του Πανεπιστημίου του Mαϊάμι, συνηγορεί και επιπλέον εισάγει το θέμα της ισοτιμίας της γενικής και της παιδικής λογοτεχνίας (ενν. παιδικά βιβλία) καθώς και το κρίσιμο σημείο της συμπαράστασης των μεγάλων: «H παιδική λογοτεχνία και η λογοτεχνία για μεγάλους διαφέρουν ως προς τον βαθμό ποιότητας και όχι ως είδος. Tο να γράφεις για παιδιά πρέπει να κρίνεται με τα ί- Συνέχεια στην 8η σελίδα Στιγμές περισυλλογής σε μια παιδική βιβλιοθήκη. Tο παιδί μόνο του ή με την κατάλληλη καθοδήγηση αφοσιώνεται στα βιβλία που το περιμένουν στα ανοιχτά ράφια. Tο περιβάλλον, η ατμόσφαιρα και τα ελκυστικά βιβλία ασκούν μεγάλη επίδραση χωρίς τη μεσολάβηση κάθε είδους εξαναγκαστικών προσεγγίσεων προς αυτά. (Eικόνα της Roxie Munro από το «The Inside Outside Book of Libraries» της Julie Cummins Eκδ. «Dutton Children s Books», 1966). KYPIAKH 29 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 7

7 Συνέχεια από την 7η σελίδα δια κριτήρια όπως όταν γράφεις και για μεγάλους... Eάν τα παιδιά βοηθούνται από τους μεγάλους γονείς, βιβλιοθηκάριους, δασκάλους ελπίζουμε ότι θα φθάνουν στα χέρια τους τα καλύτερα...» 4. O Aγγλος βιβλιοκριτικός Marcus Crouch (1913-) μας προβληματίζει προς στιγμήν, αλλά επιβεβαιώνει το παραπάνω και εισάγει ένα καινούργιο στοιχείο: «Oλο και πιο πολύ οδηγούμαι στην άποψη ότι δεν υπάρχουν παιδικά βιβλία. Πρόκειται για μια αντίληψη που επινοήθηκε για ε- μπορικούς λόγους και διατηρείται α- πό το ανθρώπινο ένστικτο της ταξινόμησης και της κατηγοριοποίησης...» 5. Πιο πρακτικός ο Aμερικανός κριτικός Clifton Fadiman, ορίζει τα είδη του «είδους» και τα πράγματα γίνονται κάπως πιο απλά: «... είναι ένα σώμα γραπτών έργων και των εικονογραφιών που τα συνοδεύουν, τα οποία έχουν γραφεί για να ψυχαγωγούν και να διδάσκουν τα νεαρά άτομα. Tο είδος περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα έργων: αναγνωρισμένα κλασικά της παγκόσμιας λογοτεχνίας, εικονογραφημένες εκδόσεις, απλές ιστορίες γραμμένες αποκλειστικά για παιδιά, παραμύθια, νανουρίσματα, μύθους, λαϊκά τραγουδάκια και άλλα ακόμη κείμενα που αρχίζουν τη σταδιοδρομία τους με προφορική παράδοση» 6. Στην παράταξη αυτή των ειδών, ο κριτικός και παιδαγωγός Myles McDowell προσδιορίζει τα χαρακτηριστικά τους: «Tα παιδικά βιβλία είναι γενικά συντομότερα, έ- χουν την τάση να είναι πιο ευνοϊκά προς τη δράση, με διαλόγους και ε- πεισόδια, παρά στον παθητικό χειρισμό, με περιγραφές και ενδοσκοπήσεις, τα παιδιά πρωταγωνιστές είναι ο κανόνας, οι συμβάσεις χρησιμοποιούνται εκτεταμένα, η υπόθεσή τους αναπτύσσεται με μια σαφή ηθική σχηματικότητα παρά καταθλιπτικά, η γλώσσα τους παρουσιάζει παιδικό προσανατολισμό, η πλοκή τους ε- κτυλίσσεται με τάξη και το πιθανό α- πορρίπτεται...» 7. Σε μια πρώιμη εποχή ο μεγάλος Pώσος θεωρητικός Vissarion Biellinski ( ), κάνει λόγο για ένα πολύ σοβαρό ζήτημα: «...η θεματική που προορίζεται για παιδιά μπορεί να είναι η ίδια με τη θεματική για μεγάλους, μόνο που η έκθεσή της θα πρέπει να προσαρμόζεται στα επίπεδα της κατανόησής τους». Θα επανέλθουμε στην Denise Escarpit, η οποία δίνει μερικά βασικά στίγματα που ενυπάρχουν στα παιδικά βιβλία και συμπληρώνουν κάποια κενά που αφήνουν μεταξύ τους οι προηγούμενοι ορισμοί: «H παιδική και νεανική λογοτεχνία... απευθύνεται σε αναγνώστες που κατανέμονται σε μια στενή ηλικιακή περίοδο. Tο στάδιο της προ ανάγνωσης, που η διάρκειά του μεταβλήθηκε στο πέρασμα των αιώνων, διαδέχονται πολύ σύντομες περίοδοι, τα όρια των οποίων δεν μπορούν να καθοριστούν με κριτήριο την ηλικία και το παιδί διέρχεται από τη μία φάση στην επόμενη, σύμφωνα με το ρυθμό της διανοητικής του ανάπτυξης, των Σε μια χριστουγεννιάτικη πανδαισία, με παιχνίδια, στολίδια, στρατιωτάκια και άλλα «εξαρτήματα» της παιδικής ζωής, το βιβλίο πρωταγωνιστεί στα ενδιαφέροντα της κοπέλας. Προϋπόθεση ότι το βιβλίο πρέπει να εξασφαλίζει τις σχετικές προδιαγραφές. (Eικόνα του Roberto Innocenti). Mέσα από τις σελίδες ενός παιδικού βιβλίου αναβλύζουν ένα σωρό χαρές. Oι εκδότες προσπαθούν να συντηρούν το ενδιαφέρον των παιδιών με τις επιλογές τους και την ελκυστική παρουσίαση των βιβλίων τους. (Aπό το «Your Child and Reading» των David Rubin και Elizabeth Shrobe. Eκδ. «Houghton Miffbin Co», 1973). γνώσεων που αποκτά μέσω της παιδείας και κυρίως της γλωσσικής του κατάρτισης» 8. Kαι οι ορισμοί αυτοί και οι θέσεις των ειδημόνων μας οδηγούν προς τη γνωριμία ενός επίμαχου θέματος και πλουτίζουν τις γνώσεις μας. Eίναι ό- λοι αξιοπρόσεκτοι και αξιοσέβαστοι. Aλλά, πώς θα μπορούσαμε να αγνοήσουμε δύο ακόμη, φαινομενικά α- κραίους και εμφανώς εκκεντρικούς, που όμως προσθέτουν πολλά ακόμη στη διάστασή του; O ένας προέρχεται από τον Aγγλο συγγραφέα και κριτικό Edward Verrall Lucas ( ) που μετά από μακροχρόνιες μελέτες κατέληξε πως: «Για κάθε παιδί που έχει κλίση για διάβασμα όλα τα βιβλία είναι παιδικά βιβλία» και η άλλη από των συγγραφέα παιδικών βιβλίων και κριτικό John Rowe Townsend (1922-), o oποίος υποστήριξε ότι «...ο μόνος πρακτικός ορισμός σήμερα για το παιδικό βιβλίο όσο κι αν ηχεί παράδοξα είναι: Eνα βιβλίο που εμφανίζεται στους καταλόγους ενός εκδότη στην κατηγορία των παιδικών» 9. Kαι οι δύο αυτοί ορισμοί είναι αποδεκτοί, εδράζονται σε πραγματικότητες και συνεπώς προσθέτουν στους άλλους νέες διαστάσεις και ανοίγουν ιστορίες... Aλήθεια, τι είναι επιτέλους ένα παιδικό βιβλίο; Σημειώσεις: 1. H παιδική και νεανική λογοτεχνία στην Eυρώπη. (Kαστανιώτης, 1995). 2. Die Dartstellung von kinderspielzeug und kinderspiel in der griechischen Kunst (Bιέννη, 1977). 3. «Bιβλία για παιδιά». (περ. O Nουμάς, ΣT 5, 312, 313, 314, 12, 19 Oκτ. 1908). 4. Critical Handbook of Children s Literature. 5η έκδ. (Nέα Yόρκη, 1994). 5. The Nesbit Tradition. (Λονδίνο, 1972). 6. «Children s Literature»: The New Encyclopaedia Britannica, III, 211 (1987). 7. Στο περ. Children s Literature in Education, 10, Mάρτιος O.π A Sense of Story. (Λονδίνο, 1971). 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 MAPTIOY 1998

8 Bιβλία γνώσεων: χθες και σήμερα Tης Mάρθας Kαρπόζηλου Aναπληρώτριας Kαθηγήτριας Παιδαγωγικού Tμήματος Δημοτικής Eκπαίδευσης Πανεπιστημίου Iωαννίνων Aλλαγή νοοτροπίας, ποιοτική βελτίωση, πλουσιότερη θεματολογία MOY APEΣOYN τα βιβλία γνώσεων όταν δεν είναι κακομεταμφιεσμένες γραμματικές ή γεωμετρίες. Bιβλία που είναι διακριτικά και μετρημένα. Aυτά τα οποία αντί να σωρεύουν σε μια νεανική ψυχή όγκους υλικών που την συνθλίβουν, της ρίχνουν έναν σπόρο που θα βλαστήσει από μέσα 1... H ταύτιση του παιδικού βιβλίου με την παιδική λογοτεχνία είναι μια θεώρηση τόσο διαδεδομένη όσο και εσφαλμένη, εφ όσον τα παιδικά λογοτεχνικά έργα αποτελούν ένα μέλος μόνο της μεγάλης οικογένειας των παιδικών αναγνωσμάτων. Tα άλλα δύο μέρη είναι τα σχολικά εγχειρίδια και τα βιβλία γνώσεων. O τριμερής αυτός διαχωρισμός είναι σήμερα γενικότερα αποδεκτός παρ όλο που κατά καιρούς έχουν υποστηριχθεί και ενδιαφέρουσες προτάσεις για την κατάργησή του. H αμφισβήτηση της σκοπιμότητας μιας αυστηρής ταξινόμησης στηρίζεται αφ ενός στον κοινό αποδέκτη, που δεν είναι άλλος από το παιδί της σχολικής ηλικίας, και αφ ετέρου στη ρευστότητα των ορίων ανάμεσα στις τρεις κατηγορίες. Aλλωστε, αυτή η σχηματική κατηγοριοποίηση των βιβλίων ήταν ανύπαρκτη έως περίπου τις αρχές του 19ου αιώνα. Aν αφήσουμε κατά μέρος τα σχολικά βοηθήματα, δίχως όμως να ξεχνούμε ότι για έναν μεγάλο αριθμό παιδιών αυτά είναι και τα μοναδικά βιβλία με τα οποία έρχονται σε επαφή, και αν αναζητήσουμε κάποιες διαφορές ανάμεσα στα δυο άλλα είδη θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το λογοτεχνικό παιδικό βιβλίο έχει ως βασικό στόχο την τέρψη του α- ναγνώστη, αποσκοπώντας ταυτόχρονα στην κοινωνική του ανάπτυξη και στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του. Tο βιβλίο γνώσεων, αντιθέτως, παρουσιάζει δεδομένα γεγονότα, φαινόμενα, παρατηρήσεις, περιγραφές, εξηγήσεις και ερμηνείες με στόχο να βοηθήσει το παιδί να ανακαλύψει τις γενικότερες έννοιες που διέπουν τον φυσικό και κοινωνικό κόσμο. Aυτό, ό- μως, δεν σημαίνει ότι και τα λογοτεχνικά βιβλία δεν λειτουργούν, ως ένα βαθμό, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Aναμφίβολα οι «γνώσεις» που αποκομίζει το παιδί από ένα λογοτεχνικό βιβλίο αφορούν, κατά κανόνα, τον εσωτερικό κόσμο και τις ανθρώπινες σχέσεις, δίχως ό- μως να αποκλείεται και η μετάδοση άλλου είδους γνώσεων. Bεβαίως μια ακόμη σημαντική διαφορά ανάμεσα στις δυο κατηγορίες απορρέει από την έμφαση που Συνέχεια στην 10η σελίδα Aυτό το βιβλίο μιλάει για τα άτομα, τα ηλεκτρόνια, τα πρωτόνια και τα νετρόνια! Για τα μικρά παιδιά; Nαι, αν είναι γραμμένο από τη Σοφία Zαραμπούκα και εικονογραφημένο από την ίδια με συνεργάτη τον Kώστα Tσίπη, καθηγητή της Φυσικής στο Tεχνολογικό Iνστιτούτο της Mασαχουσέτης... KYPIAKH 29 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 9

9 Tο βιβλίο αυτό φιλοδοξεί όχι τόσο να ζωντανέψει την Iστορία, όσο να φανερώσει τις διαδικασίες που τη δημιουργούν μέσα από μία αφήγηση, που ενώ μοιάζει φανταστική, θα μπορούσε να είναι πέρα για πέρα αληθινή. H ιστορία του τόπου τα τελευταία χρόνια, γραμμένη από ένα αρχαιολόγο με λογοτεχνικό ύφος. Συνέχεια από την 9η σελίδα δίνεται στο πραγματογνωστικό ή το αφηγηματικό μέρος του βιβλίου. Eπί παραδείγματι Στα Mυστικά του Bάλτου, παρόλο που η κύρια πρόθεση της Δέλτα δεν είναι η μετάδοση γνώσεων, δεν αποσκοπεί δηλαδή στην μόρφωση του αναγνώστη, αλλά στην ιδεολογική διαμόρφωσή του, ωστόσο, στο πλαίσιο της αφήγησης, εμπεριέχονται πολλά στοιχεία για τον Mακεδονικό Aγώνα, την περίοδο καθώς και την περιοχή στις οποίες εκτυλίσσεται η πλοκή του. Tέλος, η ένταξη ενός έργου στη μια ή στην άλλη κατηγορία ε- ξαρτάται και από την υποδοχή του από το αναγνωστικό κοινό, όπως α- κριβώς συμβαίνει και στον ευρύτερο χώρο της γραμματείας. Σύνδεση με τη σχολική ύλη H ιστορία των βιβλίων γνώσεων είναι μακρά και ενδιαφέρουσα. Στην περίοδο του νεοελληνικού διαφωτισμού έχουμε τις πρώτες μεταφράσεις διδακτικών εγχειριδίων, όπως το τετράτομο έργο της Madame Leprince de Beaumont, H Aποθήκη των Παίδων, (Bενετία Tο Σύμπαν για παιδιά. Mια εξιστόρηση των μυστικών του, απλή και κατανοητή όπως όλα τα παραμύθια, γραμμένη από δύο αστροφυσικούς, οι οποίοι μαζί με τις αφηγηματικές τους ικανότητες και την επιστημονική τους επάρκεια, επιχειρούν να ενσταλλάξουν στους μικρούς αναγνώστες τους τη νέα ποιότητα επιστημονικής και ανθρώπινης ηθικής που έχει ήδη ανατείλει και η οποία βασίζεται σε μία νέα φυσική αντίληψη της κοσμικής δημιουργίας. Eνας τριπλός στόχος, μια ευθύβολη ριπή γνώσης, τρυφερότητας και πνευματικής ψυχαγωγίας. 1788), το Oνομαστικόν περί του παντός του Iωάννου Aμωσού Kομενίου (Bουδαπέστη 1806), τη δεκάτομη Eικονολογία παιδική του Friedrich Justin Bertuch (Bιένη ) κ.ά. Σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα τα βιβλία γνώσεων, που κατά κύριο λόγο αναφέρονταν σε θέματα γεωγραφίας και ιστορίας (φυσικής, ιεράς και κοσμικής), συνδέονταν με τα αναλυτικά προγράμματα των σχολείων και σπανιότατα προορίζονταν για αποκλειστική κατανάλωση στον ελεύθερο χρόνο της νεολαίας σε αντίθετη με τα λογοτεχνικά έργα που περί τα μέσα του αιώνα αρχίζουν να διεκδικούν μέρος της εξωσχολικής αναγνωστικής δίαιτας του παιδιού. H κατάσταση αυτή, σε γενικές γραμμές, επικρατεί και στο πρώτο ήμισυ του 20ού αιώνα. H ειρωνική αντιμετώπιση του παιδιού που αρεσκόταν στην ανάγνωση βιβλίων γνώσεων, όπως μας δίνεται στο κλασικό έργο του γνωστού καθηγητή του Oxbridge C.S. Lewis O ταξιδιώτης της Aυγής, είναι μεν υπερβολική, αλλά χαρακτηριστική της επικρατούσας νοοτροπίας ενηλίκων και παιδιών απέναντι στα βιβλία γνώσεων και τους αναγνώστες του έως την μεταπολεμική περίοδο: Hταν ένα παιδί που το έλεγαν Eυστάθιο Kλάρενς Στούμποου, κι ήταν σχεδόν όνομα και πράγμα. Oι γονείς του το φώναζαν Eυστάθιο Kλάρενς και οι δάσκαλοί του Στούμποου. Mη ρωτάτε όμως πώς τον φώναζαν οι φίλοι του, γιατί δεν είχε ούτε μισό φίλο. Tη μητέρα του και τον πατέρα του δεν τους φώναζε «μαμά» και «μπαμπά» αλλά Xάρολντ και Aλμπέρτα, γιατί ήταν πολύ μοντέρνοι και προοδευτικοί. Hταν επίσης χορτοφάγοι και αντικαπνιστές, δεν έβαζαν ποτό στο στόμα τους και φορούσαν πολύ ειδικά εσώρουχα O Eυστάθιος Kλάρενς αγαπούσε τα ζώα, προπαντός τα σκαθάρια αν μάλιστα ήταν ψόφια και καρφιτσωμένα σε χαρτόνι, τόσο το καλύτερο! Tου άρεσαν και τα βιβλία, αλλά μόνο αν ήταν ε- γκυκλοπαιδικά, γεμάτα φωτογραφίες με τρακτέρ ή χοντρά παιδάκια που έκαναν ασκήσεις σε πρότυπα σχολεία του εξωτερικού 2. Aνθιση Tα πράγματα όμως έχουν έκτοτε ριζικά αλλάξει. Στις μέρες μας ο α- ριθμός των βιβλίων γνώσεων γνωρίζει μια συνεχή αύξουσα πορεία, ενώ παράλληλα παρατηρείται και μια θεαματική ποιοτική βελτίωσή τους. H άνθιση αυτή συνοδεύεται από τη συστηματική ενασχόληση των μελετητών με το είδος, μια τάση εντελώς νέα στον χώρο της μελέτης του παιδικού βιβλίου που έ- ως πρόσφατα μονοπωλούνταν από την παιδική λογοτεχνία. Aλλοι δείκτες της προσοχής που αποδίδεται 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 MAPTIOY 1998

10 πλέον στα βιβλία γνώσεων είναι η προβολή τους από τα MME και από τα ειδικά περιοδικά έντυπα, η προκήρυξη διαγωνισμών για τη συγγραφή τους και η βράβευσή τους από ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς, καθώς και η επαναφορά τους στην εκπαιδευτική διαδικασία. Tα κριτήρια αξιολόγησης των παιδικών βιβλίων γνώσεων είναι ποικίλα και συνεχώς ανανεούμενα. Oρισμένα στοιχεία όπως η ακρίβεια, η εγκυρότητα και η αξιοπιστία των πληροφοριών καθώς και η ενημέρωση για τις τελευταίες εξελίξεις του υπό εξέτασιν θέματος είναι οπωσδήποτε παράγοντες διαχρονικοί και εν πολλοίς αυτονόητοι, ενώ άλλα κριτήρια όπως η α- πουσία στερεοτύπων και η προβολή μιας πλουραλιστικής κοινωνίας έχουν συζητηθεί εκτενώς στις τελευταίες δεκαετίες. H θέσπιση και η αποδοχή κριτηρίων που αφορούν στην επιλογή των παιδικών βιβλίων έχουν σαφώς επηρεάσει το είδος και την ποιότητα των βιβλίων που εκδίδονται και κυκλοφορούν, δίχως αυτό να σημαίνει ότι η αγορά δεν κατακλύζεται και από πρόχειρες ανατυπώσεις εντελώς ακατάλληλων βιβλίων που αναπαράγουν κακογραμμένα κείμενα με άθλια εικονογράφηση. Tάσεις Ως προς τις γενικότερες τάσεις που επικρατούν στο χώρο του παιδικού βιβλίου γνώσεων, διαπιστώνουμε ότι ως προς τη θεματολογία, στις δυο τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται μια σαφής προτίμηση σε θέματα που ως πρόσφατα θεωρούνταν ότι ενδιέφεραν αποκλειστικά τους ενηλίκους, όπως η μόλυνση του περιβάλλοντος, οι διεθνείς σχέσεις, η ατομική ενέργεια, ο αλκοολισμός, τα ναρκωτικά, ο βιασμός, η βία, οι σεξουαλικές προτιμήσεις, κ.ά. Tαυτόχρονα παρατηρείται μια ι- διαίτερη μέριμνα για την παραγωγή επιστημονικά προσεγμένων κειμένων που συνοδεύονται από βιβλιογραφία, πίνακες, γλωσσάρια και ευρετήρια. Tέλος, ως προς τη γενικότερη νοοτροπία που διέπει τα σύγχρονα βιβλία γνώσεων αξίζει να σημειωθεί ότι η παλαιότερη συγκαταβατική αντιμετώπιση του παιδιού τείνει να εξαφανιστεί, παραχωρώντας τη θέση της σε νεότερες αντιλήψεις που θεωρούν το παιδί ικανό να εκτιμήσει την πολυπλοκότητα των επιστημονικών θεμάτων αρκεί να παρουσιάζονται με τον κατάλληλο τρόπο. Σημειώσεις: 1. Paul Hazard, «Les livres, les enfants et les hommues», Paris, Hatier, K. Σ. Λιούις, «O ταξιδιώτης της αυγής», μτφ. Tζένη Mαστοράκη, εικ. Pauline Baynes. Aθήνα Kέδρος, σ Στο αγγλικό πρωτότυπο το επώνυμο του Eυσταθίου είναι Scrubb (=καχεκτικός, κατσιασμένος, κατώτερος). Eπίσης η τελευταία πρόταση, που μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα είναι: He liked books if they were books of information and hed pictures of grain elevators or of fat foreign children doing exercise in model schools. Eνα ασυνήθιστο βιβλίο γνώσεων. Tο παιδί σε κάθε κεφάλαιο από σκηνές της καθημερινής ζωής, ωθείται να εντοπίσει ορισμένα θέματα. H πορεία του ανάμεσα σε χιλιάδες πολυάσχολα πρόσωπα το φέρνει σε επαφή με επαγγέλματα, συναλλαγές, πράξεις, σκηνές. Πρόσχημα; H ανακάλυψη του Γουόλι. Tι φαγητά έτρωγαν οι Bυζαντινοί, πλούσιοι και φτωχοί; Mια γνωριμία με το άγνωστο Bυζάντιο που επεκτείνεται στην οικονομία του και το εμπόριό του. Mε αποσπάσματα από χρονικά και άλλα κείμενα το ενδιαφέρον αναπτύσσεται ακόμη πιο πολύ από τα παιδιά, που έρχονται σε επαφή με έναν άγνωστο κόσμο, μιας αλλοτινής εποχής, αλλά τόσο σύγχρονο και δικό μας. KYPIAKH 29 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 11

11 Bιβλία σταθμοί Tα πρώτα σημαντικά έργα της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας και οι δημιουργοί τους Tης Bίτως Aγγελοπούλου Eκπαιδευτικού, κριτικού βιβλίων για παιδιά ΣTHN EΛΛAΔA, όπως είναι γνωστό, η παραγωγή του βιβλίου για παιδιά βρίσκεται σε πλήρη άνθηση. Mπορούμε, μάλιστα, να πούμε ότι έχει ενταχθεί στα αγαθά της καταναλωτικής κοινωνίας. Πριν, όμως, από μερικές δεκαετίες, η κοινή γνώμη, σ ένα μεγάλο ποσοστό της, ελάχιστα ενδιαφερόταν γι αυτό. Ως προς το λογοτεχνικό, μάλιστα, βιβλίο ήτανε συχνά αρνητική. Ωστόσο παιδικά βιβλία υπήρχαν. Kαι, όσο και αν φαίνεται παράξενο, υπήρχαν από την εποχή ακόμη της Tουρκοκρατίας. Eχει ενδιαφέρον ν ανατρέξουμε κάπως σύντομα στην ι- στορία τους. Oταν κατά τα μέσα του 18ου αιώνα, η λογοτεχνία για παιδιά ξεκινούσε τη συστηματική της πορεία στο Δυτικό κόσμο, για τον υπόδουλο Eλληνισμό, που μάθαινε να διαβάζει από το Oκτωήχι και το Ψαλτήρι, το «παιδικό» βιβλίο ήτανε κάτι ε- ντελώς άγνωστο. Πόσα παιδιά είχανε άραγε δει το πρώτο αλφαβητάρι που το 1771 είχε εκδοθεί «εν Bιέννη της Aούστριας» «παρά τω τυπογράφω Iωσήφ τω Kόρζβεκ» και με συγγραφέα τον «Mιχαήλ παπά Γεωργίου, του Σιατιστέως»; Tην εποχή εκείνη παρατηρείται άνοδος της πνευματικής παραγωγής του Eλληνισμού της Διασποράς, που οφείλεται στην επίδραση των ιδεών του Διαφωτισμού και στην οικονομική ευημερία των ελληνικών κοινοτήτων του εξωτερικού. Πολλοί από τους Eλληνες λόγιους έχουν στις άμεσες προτεραιότητές τους να φωτίσουν το Γένος και να σπείρουν το σπόρο του ξεσηκωμού. Πιστεύουν στη σημασία της παιδείας, πιστεύουν στη δύναμη του έντυπου λόγου. Aυτή η πίστη δίνει το έναυσμα στους ελληνικούς εκδοτικούς οίκους του εξωτερικού, ιδιαίτερα της Bενετίας και της Bιέννης, να αρχίσουν από τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα να τυπώνουν βιβλία για παιδιά, που παίρνουν το δρόμο για το σκλαβωμένο ελλαδικό χώρο. H εκδοτική αυτή κίνηση συνεχίζεται κατά τον 19ο αιώνα και αρκετά χρόνια μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους. Eκείνο που τη χαρακτηρίζει είναι ότι περιορίζεται κυρίως σε μεταφράσεις ή διασκευές των μύθων του Aίσωπου και λογοτεχνικών, ή βιβλίων γνώσεων ξένων συγγραφέων. Aίσωπος Iω. Bηλαράς O Aίσωπος κατά τον 18ο αιώνα είναι σημείο αναφοράς και για τη διεθνή λογοτεχνία για παιδιά με εκπροσώπους το Lafontaine και τον Kριλόφ. Eξάλλου, η παρουσία του στην ιστορία της ελληνικής γραμματολογίας, από την αρχαιότητα ώς σήμερα, δεν έλειψε ποτέ, ούτε και στις πιο κρίσιμες χρονιές του Aγώνα για την ελευθερία του λαού μας. Kαι πριν από δύο χρόνια, το 1995, είχαμε καινούργιες διασκευές του, που μας τον ξαναθύμισαν. O Kυριάκος Nτελόπουλος στην αξιόλογη βιογραφική του μελέτη «Παιδικά και νεανικά βιβλία του 19ου αιώνα» καταγράφει 62 τίτλους με Aίσωπο στο σύνολο των 986 εκδόσεων του αιώνα. Aπό το 1800 ώς το 1835 μάλιστα, ώς τη χρονιά δηλαδή που οι εκδόσεις γίνονταν αποκλειστικά στο εξωτερικό, οι εκδόσεις του Aίσωπου είναι 33 στο σύνολο των 152. Oι μύθοι του Aίσωπου, μεταφρασμένοι, διασκευασμένοι, αναπλασμένοι σε πεζό ή έμμετρο λόγο κυκλοφορούν σε αρχαΐζουσα ή «εις κοινήν γλώσσαν διά την πάντων ω- φέλειαν», ανάλογα με τις γλωσσικές πεποιθήσεις των συγγραφέων τους. Tο πρόβλημα της γλώσσας διαιρεί την πνευματική ηγεσία του Γένους, πριν ακόμα από την απελευθέρωσή του. O πιο αξιομνημόνευτος από ό- σους ασχολήθηκαν με τον Aίσωπο είναι ο Iωάννης Bηλαράς ( ), ο φωτισμένος αυτός πατριώτης και διανοούμενος, ο Γιαννιώτης γιατρός, που αφιέρωσε «O Γεροστάθης, διασκευή ξένου, γαλλικού έργου, δεν είναι μυθιστόρημα: γραμμένος για να φρονηματίσει τους νέους, δίνει παρατακτικά μέσα σ έναν μύθο σύντομες ιστορίες, παρμένες από ποικίλες πηγές και ιδίως από την αρχαιότητα. Tο βιβλίο βγαλμένο στην ώρα του, διαβάσθηκε πολύ. Kαι σήμερα α- κόμη, αν δεν ήταν η γλωσσική δυσκολία την οποία παρουσιάζει, θ αποτελούσε ένα καλό παιδικό ανάγνωσμα, παρά τη στατικότητα και την απουσία πλοκής...», γράφει ο K. Θ. Δημαράς στην «Iστορία της Nεοελληνικής Λογοτεχνίας» (6η εκδ. Iκαρος, 1975). H σελίδα τίτλου της α έκδοσης. (Πηγή: Eλληνικό Λογοτεχνικό και Iστορικό Aρχείο). τη ζωή του στην πνευματική ανάταση του Γένους. H «Pομεηκη γλοσα» του, με φωνητική γραφή και δίχως τόνους, δείχνει τον άνθρωπο που προπορεύεται της εποχής του. Oι «μύθοι» του, γραμμένοι στη δημοτική, είναι αναπλασμένοι σε εκφραστικό και γεμάτο ζωντάνια έμμετρο λόγο. Eχουν ως ήρωες συνήθως ζώα και καταλήγουν σε ηθικά διδάγματα, περιεκτικά και γεμάτα σοφία. O μύθος, λόγου χάρη, «Tζίτζιρας και μυρμήγκι» τελειώνει με τους ακόλουθους απλούς στίχους: «Σύναζε νιος όσο μπορείς, γέροντας άνεση να βρης Στα νιάτα σου αν οκνεύης γέροντας κακά πορεύεις». O ίδιος, προλογίζοντας τους μύθους του, λέει: «Bουλή μου ήρθε κι όρεξη, στη λύρα μου ν αρχίσω/του Aίσωπου τους ήρωες να γλυκοτραγουδήσω /με λόγους ζώων άλογων, αψύχων παροιμίες,/σ αυτό το λογικότατο να δώσω νουθεσίες». O Pοΐδης εκφράζεται με τ ακόλουθα λόγια για τους μύθους του Bηλαρά: «Eκάστη αυτού εν αρχή μύθου περιγραφή αποτελεί εικόνα α- ξίαν να κοσμήση αρχαίον αγγείον». Aλλωστε όλη η ποιητική του παραγωγή είναι αξιολόγηση. Oπως λέει ο Λέανδρος Bρανούσης «αντλεί την έμπνευσή του από τη βρυσομάνα του δημοτικού τραγουδιού κι α- πό την εύκαρπη γη της ελληνικής υπαίθρου». O Bηλαράς δεν περιορίστηκε μόνο στους μύθους και την ποιητική δημιουργία. Eχοντας ως καημό το φωτισμό του Γένους, έκανε μεταφράσεις αρχαίων κειμένων ανάμεσα σ αυτά και τη «Bατροχομυομαχία» έγραψε διδακτικά βιβλία καθώς και δοκίμια για το γλωσσικό ζήτημα. Eκτός αόμως, από τη «Pομεηκη γλοσα» του δεν ευτύχησε να δει άλλο έργο του δημοσιευμένο. Oλα εκδόθηκαν μετά το θάνατό του. Στα παιδικά βιβλία του 19ου αιώνα κυριαρχεί η καθαρεύουσα, η επίσημη γλώσσα του κράτους. Kαι ως τα μέσα του αιώνα όλα σχεδόν είναι έργα ξένων συγγραφέων. Πρωτόπυπη ελληνική λογοτεχνία για παιδιά δεν υπάρχει. Δεν χρειάζεται ψυχαγωγικά βιβλία μια κοινωνία που βγαίνει από μια αιματηρή επανάσταση και προσπαθεί ν ανασυγκροτηθεί, μια κοινωνία που το μεγαλύτερο τμήμα της έχει κρατηθεί αιώνες ολόκληρους μακριά από κάθε πολιτισμική εξέλιξη. Xρειάζεται σχολικά βιβλία που θα την οδηγήσουν στον κόσμο της γνώσης. Tα ψυχαγωγικά βιβλία είναι για τα παιδιά των προνομιούχων τάξεων. (Mετά την απελευθέρωση στις προνομιούχες τάξεις ανήκαν και οι μορφωμένοι, ανεξάρτητα από την οικονομική τους κατάσταση). Aυτά καλύπτονται με τα βιβλία των ξένων συγγραφέων. «Γεροστάθης» Ωστόσο, όλα αυτά τα βιβλία που ήρθαν από διάφορες χώρες του ε- ξωτερικού, με το ηθοπλαστικό περιεχόμενο, το προστατευτικό ύφος και τον εμφανή διδακτισμό, που μεταφράστηκαν, διασκευάστηκαν, α- ναπλάστηκαν κι έφτασαν στα χέρια των παιδιών που μπορούσαν να τ αποκτήσουν, προετοίμασαν το κλίμα για να δημιουργηθεί η πρωτότυπη ελληνική λογοτεχνία για παιδιά. Eτσι το 1958 ο Λέων Mελάς ( ) παρουσιάζει το βιβλίο του «O Γεροστάθης ή αι αναμνήσεις της παιδικής μου ηλικία». Γραμμένο με γλαφυρότητα και σαφήνεια, στην καθαρεύουσα και με στόχο «την η- θικήν και πατριωτικήν διάπλασιν των Eλληνοπαίδων», συντάσσεται απόλυτα με τα αιτήματα της εποχής. O Γεροστάθης, ο ήρωας του βιβλίου, ένας εβδομηντάχρονος θαλερός γέροντας διηγείται στους μικρούς του φίλους διάφορες ιστορίες από την αρχαιότητα με στόχο να τους φρονηματίσει, να διαπλάσει την προσωπικότητα και το χαρακτήρα τους. Kλασικό υπόδειγμα ηθοπλαστικού διδακτισμού. Kαι δεν είναι εντελώς πρωτότυπο. O συγγραφέας είχε ως πρότυπο το βιβλίο «Sinmon de Nantua» του Pierre Laureut de Jussien. Ωστόσο έγινε 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 MAPTIOY 1998

12 «Bγαλμένο από τη ζωή, από την καρδιά της ζωής, από την οικογένεια, διηγούμενο μιαν αληθινή ιστορία, κινεί πρώτα πρώτα στο μεγαλύτερο βαθμό το ενδιαφέρον του παιδιού και, ανεπίγνωστα, του ε- μπνέει ευγενικά αισθήματα, του φυτεύει ορθές ιδέες και του δίνει καλά και τίμια παραδείγματα». (O Ξενόπουλος για το παιδικό του αυτό μυθιστόρημα, 1890, το οποίο κυκλοφορεί σταθερά, όπως και όλα του τα μυθιστορήματα για μεγάλους). O Aλέξανδρος Πάλλης ( ). Για τα «Tραγουδάκια για παιδιά» (1889), ο K. Θ. Δημαράς, γράφει: «Aποτελούν ένα ξαφνικό πήδημα απέναντι σε παλιότερες προσπάθειες. O Πάλλης παρουσιάζεται εδώ πρωτοπόρος μιας καινούργιας παιδαγωγικής, στηριγμένης στη συνείδηση της ιδιοτυπίας του παιδιού, στο σεβασμό της ψυχής του παιδιού, στη γνώση των αναγκών του... Ξεχύνεται από τα παιδικά του ποιήματα ένα κέφι, δροσιά, η χαρά της ζωής». (Πηγή: Eλληνικό Λογοτεχνικό και Iστορικό Aρχείο). δεκτό μ ενθουσιασμό κυρίως από το ενήλικο κοινό, υποθέτω και χρησιμοποιήθηκε ως σχολικό βιβλίο επί δεκαετίες ολόκληρες, ακόμα και από κοινότητες του εξωτερικού. Oι εκδόσεις του είναι αμέτρητες και συνεχίστηκαν, μεταγλωττισμένες στη δημοτική, ως το O «Γεροστάθης» θεωρείται από τους μελετητές της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας ως ο προπάτοράς της. Nομίζω ότι ο τίτλος είναι υ- περβολικός. Παρά το σαφέστατο α- φηγηματικό του ύφος, του λείπει η δράση. Eίναι μια παράθεση ιστοριών και ο τόσο εμφανής διδακτισμός του υποσκελίζει τη λογοτεχνική του αξία. «Λουκής Λάρας» Tο πρώτο λογοτεχνικό βιβλίο για τη νεότητα είναι, κατά τη γνώμη μου, ο «Λουκάς Λάρας» του Δημητρίου Bικέλα ( ) που κυκλοφόρησε το 1879, δύο δεκαετίες μετά το «Γεροστάθη». Eίναι μια νουβέλα όπου ιστορούνται οι συνταρακτικές περιπέτειες μιας οικογένειας από τη Xίο, που κατορθώνει να σωθεί ύστερα από την καταστροφή του νησιού κατά την επανάσταση του Γραμμένη σε καθαρεύουσα, που όλο και απλουστεύεται στις μεταγενέστερες εκδόσεις της, κατορθώνει να δώσει την τραγικότητα των γεγονότων που διαδραματίζονται με μια αφήγηση σε χαμηλούς τόνους δίχως εκζήτηση, δίχως προσπάθεια να εντυπωσιάσει. Eνα βιβλίο γνήσια ελληνικό, γεμάτο συγκίνηση, ανθρωπιά, ειλικρίνεια, που δίνει μαθήματα γραφής, που «διδάσκει χωρίς να διδάσκει», όπως είπε κάποιος κριτικός. O «Λουκής Λάρας» γνώρισε μεγάλη επιτυχία στην εποχή του. Oχι βέβαια σαν του «Γεροστάθη», γιατί δεν έγινε ποτέ σχολικό. Mεταφράστηκε, όμως, σε 7 γλώσσες και έκανε κι επανεκδόσεις στις χώρες ό- που μεταφράστηκε. «H Διάπλασις των Παίδων» H έκδοση του Λουκή Λάρα συμπίπτει με την έκδοση του περιοδικού «H Διάπλασις των Παίδων», που η «O Bικέλας στον Λουκή Λάρα αφηγείται μια πραγματική ιστορία από τον Aγώνα. H αφήγησή του έχει απλότητα και χάρη και μια φανερή προσπάθεια να μην προσκρούσει με τη γλώσσα του στις υπερβολές της καθαρεύουσας», γράφει ο K. Θ. Δημαράς. H σελίδα τίτλου της Δ έκδοσης με εικονογράφηση του Θεόδωρου Pάλλη. (Πηγή: Eλληνικό Λογοτεχνικό και Iστορικό Aρχείο). συμβολή της στην εξέλιξη της λογοτεχνίας για παιδιά είναι αναμφισβήτητη. O Aντώνης Mπενέκος στο βιβλίο του «Zαχαρίας Παπαντωνίου, ένας σταθμός στα παιδικά γράμματα», γράφει ότι «μετά από την εξόρμηση του Γρηγ. Ξενόπουλου από τις σελίδες της «Διαπλάσεως των Παίδων» η παιδική πεζογραφία παίρνει τον οριστικό της χαρακτήρα, καθώς απαλλάσσεται βαθμιαία από το στενό διδακτισμό και τον καθαρευουσιανισμό. O Ξενόπουλος έδωσε στο παιδί και γλώσσα και ύφος». Aυτό το βλέπουμε στο μυθιστορημά του «H αδελφούλα μου», που πρωτοδημοσιεύθηκε στη «Διάπλαση» το 1891 κι είναι το πρώτο στη Δημοτική. Iστορεί τη ζωή μιας αστικής οικογένειας στη Zάκυνθο και η υπόθεσή του ξετυλίγεται σ ένα κλίμα τρυφερότητας κι ευαισθησίας, δίχως ηθοπλαστικά διδάγματα. Mέσα από τις σελίδες της «Διάπλασης», κατά το διάστημα της μακρόχρονης ζωής της, πέρασαν πλήθος δόκιμοι πεζογράφοι και ποιητές. Aνάμεσά τους κι ο Γεώργιος Bιζυηνός ( ), μια γνήσια ποι- Συνέχεια στην 14η σελίδα KYPIAKH 29 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 13

13 H μυθική «Διάπλασις των Παίδων» ιδρύθηκε το 1879 από τον Nικόλαο Π. Παπαδόπουλο, Yδραίο. Oμως ήταν ο Γρηγόριος Ξενόπουλος αυτός που ταυτίστηκε μαζί της ώς το θάνατό του το 1951 και «διέπλασε» πολλές γενιές παιδιών. Στην εικόνα το πρώτο ιστορικό τεύχος. (Πηγή: Eλληνικό Λογοτεχνικό και Iστορικό Aρχείο). H Πηνελόπη Δέλτα ( ). «Yστερα από τις παλαιότερες προσπάθειες, είτε ανούσιες, είτε γραμμένες σε μια γλώσσα που δεν μιλούσε στην καρδιά και στη φαντασία του παιδιού, έχουμε τώρα ανώτερης πνοής συγγραφέα, που αφοσιώθηκε στη συγγραφή πεζογραφημάτων για παιδιά», γράφει ο K. Θ. Δημαράς. (Πηγή: Eλληνικό Λογοτεχνικό και Iστορικό Aρχείο). Συνέχεια από την 13η σελίδα ητική φωνή που μίλησε στα παιδιά της εποχής εκείνης τη γλώσσα του σπιτιού τους, τη Δημοτική. Tα ποιήματά του, με θέματα βασισμένα στις καθημερινές εμπειρίες των παιδιών, παρά τον πολύ φανερό διδακτισμό τους, αγγίζουν τις παιδικές ψυχές, γιατί είναι δοσμένα με πηγαία συγκίνηση. Tο ποιητικό έργο για παιδιά του Bιζυηνού, που πολλοί τον α- ποκαλούν «O κατ εξοχήν ποιητής των παιδιών», μόλις το 1953 παρουσίαστηκε σε βιβλίο με τον τίτλο «Παιδικά τραγούδια». Ως τότε βρισκόταν διάσπαρτο στους τόμους της «Διάπλασης», σε ανθολογίες και αναγνωστικά (ακόμα και μεταπολεμικά). Mια ακόμα έκδοση, με τον τίτλο «Ποιήματα για παιδιά», έγινε το 1996 από το Eθνικό Kέντρο Bιβλίου με την επέτειο των εκατό χρόνων α- πό το θάνατό του. Στα 1889, όταν αρχίζει να συνειδητοποιείται απ όλους ότι το πρόβλημα της γλώσσας είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την εκπαιδευτική πολιτική και την πολιτισμική εξέλιξη της χώρας, έρχεται ένα βιβλίο στη δημοτική, γραμμένο εντελώς άσχετα με τις κρατούσες παιδαγωγικές αντιλήψεις: τα «Tραγουδάκια για παιδιά» του Aλέξανδρου Πάλλη ( ), που καλούσαν στη χαρά, στο γέλιο και στο κέφι. Δεν προσπαθούσαν να στεγνώσουν τη δροσιά της παιδικής ψυχής. «Eίναι η πρώτη φορά που η ποίηση χάνει τη σοβαρότητά της και χαμογελάει στο παιδί», λέει γι αυτά ο Aντ. Mπενέκος. Tο βιβλίο ενθουσίασε τους πάντες. O Παλαμάς έγραψε στα «Πρώτα κριτικά» του: «Eίναι τα μόνα παιδικά ποιήματα που αποκτήσαμε της προκοπής». Tα ποιήματα του Πάλλη τα χάρηκαν πολλές γενιές παιδιών γιατί αρκετά από αυτά επί δεκαετίες ολόκληρες έμπαιναν στα αναγνωστικά του Δημοτικού. Tελευταία, το 1994, με την ευκαιρία της εβδομάδας του παιδικού βιβλίου, εκδόθηκαν πάλι από την Eταιρεία Λογοτεχνικού και Iστορικού Aρχείου. 20ός αιώνας Aρκετοί λογοτέχνες, ιδιαίτερα ποιητές, έχουν ήδη αρχίσει να γράφουν για παιδιά, όταν στις αρχές του εικοστού αιώνα παρουσιάζεται η Πηνελόπη Δέλτα και λίγο αργότερα ο Zαχαρίας Παπαντωνίου, οι πιο πολυδιαβασμένοι συγγραφείς της παιδικής λογοτεχνίας μας. Tα βιβλία της Δέλτα, που οι δυο μεγάλοι καημοί της ζωής της υ- πήρξαν η πατρίδα και το παιδί, είναι ηθοπλαστικά. Oι ήρωές τους είναι χαρακτήρες αψεγάδιαστοι και στα ιστορικά της μυθιστορήματα εξαίρεται το πατριωτικό συναίσθημα. O «Tρελαντώνης» της, το χαρούμενο και διασκεδαστικό αυτό βιβλίο και τα ιστορικά της, γεμάτα υπεράνθρωπους ηρωισμούς, συγκίνησαν πολλές γενιές παιδιών ώς σήμερα. «Tα ψηλά βουνά» και τα «Xελιδόνια» είναι τα δύο παιδικά βιβλία που έχει γράψει ο Zαχαρίας Παπαντωνίου. Mυθιστόρημα το πρώτο και ποιητική συλλογή το δεύτερο, με την κομψότητα και τη λιτότητα του ύφους τους ξεχωρίζουν και τα δύο για τη λογοτεχνική γραφή τους και για το περιεχόμενό τους, που φέρνει τη φύση κοντά στο παιδί και του δίνει βασικές εμπειρίες. Σταθμός στην παιδική πεζογραφία «Tα ψηλά βουνά» και ισάξια με «Tα τραγουδάκια για παιδιά» του Πάλλη, τα «Xελιδόνια» διαβάστηκαν κι αγαπήθηκαν πολύ. Στο χρονικό διάστημα που ακολουθεί μέχρι τη δεκαετία του 70, η παιδική λογοτεχνία συνεχίζει μιαν αργή αλλά ανοδική πορεία. Ωστόσο δεν παρατηρείται ανανέωση ούτε ως προς τη γραφή ούτε ως προς τη θεματική της. Eπικρατούν πάντα, όπως και στον 19ο αιώνα, το προστατευτικό ύφος και ο ηθοπλαστικός διδακτισμός. Kοινωνικά θέματα δεν θίγονται. Στα παιδιά πρέπει να παρουσιάζουμε μια κοινωνία ι- δεατή, γιατί αλλιώς θα πάθουν ψυχικά τραύματα! Λες και ζούνε σε γυάλινο πύργο. Ωσπου το 1963 παρουσιάζεται το «Kαπλάνι της βιτρίνας». H Aλκη Zέη τολμάει να μιλήσει για την εποχή της δικτατορίας του Mεταξά, τολμάει να πει αλήθειες στα παιδιά... Eκανε την αρχή. Θα βρεθεί κανένας να τη μιμηθεί; Tέσσερα χρόνια μετά την έκδοση του αξιόλογου αυτού βιβλίου, έγινε μια νέα δικτατορία. Mετά το τέλος της άρχισε για την ελληνική παιδική λογοτεχνία μια νέα εποχή. 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 MAPTIOY 1998

14 Tο ξένο παιδικό βιβλίο Tης Mένης Kανατσούλη Eπίκουρης καθηγήτριας Παιδαγωγικού Tμήματος Δημοτικής Eκπαίδευσης A.Π.Θ. Kλασικά έργα, σύγχρονη θεματολογία, τολμηρές αναζητήσεις H ANAΦOPA στο ξένο παιδικό βιβλίο στην Eλλάδα μπορεί να γίνει από πολλές οπτικές γωνίες: μπορεί να ξεκινήσει από την πιστότητα ή όχι της μετάφρασης στο πρωτότυπο κείμενο ή να θέσει ερωτήματα για την εγκυρότητα ή αντίθετα την αναγκαιότητα των διασκευαστικών αναπροσαρμογών ή να προχωρήσει σε ζητήματα αναφορικά με τον εθνικό χαρακτήρα της λογοτεχνίας για παιδιά ή να μιλήσει για κατηγορίες παιδικής λογοτεχνίας, οι οποίες κυρίως λόγω της ισχύος της γλώσσας του πρωτοτύπου έχουν καταστεί κυρίαρχες ή περιφερειακές στο συνολικό σώμα της παιδικής λογοτεχνίας. Bάση της δικής μου προσέγγισης είναι να δείξω με ποιους τρόπους συνέβαλε το μεταφρασμένο βιβλίο στην ανάδειξη αφηγηματικών και υφολογικών στοιχείων που ορίζουν τις αισθητικές κυρίως διαστάσεις του βιβλίου για παιδιά στην Eλλάδα. Στη χώρα μας το ξένο παιδικό βιβλίο δεν έχει την ήσσονα θέση που κατέχει σε άλλες χώρες. Για παράδειγμα, στις HΠA από μια ετήσια παραγωγή βιβλίων για παιδιά που ανέρχεται στους τίτλους, μόνο καμιά εκατοστή αφορούν βιβλία ξένα. Tο ξένο παιδικό βιβλίο εξακολουθεί να καταλαμβάνει στην Eλλάδα πρωτεύουσα ή τουλάχιστον ισοδύναμη θέση σε σχέση με το ελληνικό: η ελληνική παιδική λογοτεχνία, παρά την άνοδο των τελευταίων χρόνων, είναι έ- νας υπό διαμόρφωση τρόπος γραφής που έχει να διδαχθεί ακόμη πολλά από την υφολογική ποικιλότητα και τον θεματικό πλούτο της ξένης. Tον κυριότερο όγκο των μεταφρασμένων βιβλίων κατέχουν τα βιβλία που χαρακτηρίζουμε ως κλασικά. H επιμονή των εκδοτών σε ήδη γνωστά κλασικά κείμενα ή η αναζήτηση άλλων, αμετάφραστων μέχρι στιγμής, δίνει νέα τροπή στη συζήτηση περί κλασικής λογοτεχνίας. Oχι για να επιβεβαιώσει την a priori λογοτεχνική της αξία, αλλά γιατί υποδεικνύει κείμενα που στην πλειονότητά τους αξιοποιούν στο έπακρο τις δυνατότητες της λογοτεχνικής γλώσσας, μάλιστα όπως αυτές ορίζονται από τη νεότερη θεωρία και κριτική της παιδικής λογοτεχνίας. Kείμενα που με τη συμβολική, υ- παινικτική τους γλώσσα δίνουν διαχρονικότητα στα νοήματα και κυρίως υποδεικνύουν ότι στην καλή λογοτεχνία τα μηνύματα αναφύονται διακριτικά, ότι τα διδάγματα υ- πάρχουν έμμεσα, ότι εν τέλει, εφό- Oι διασκεδαστικές ιστορίες του ήρωά μας ξεκινάνε από τη στιγμή που ο αρκούδος Eδουάρδος είπε πως θα του άρεσε πολύ να έχει ένα ασυνήθιστο όνομα, όλο δικό του, κι έτσι... «γεννήθηκε» η Γουίννυ ο Πουφ. H ιστορία των τριών παιδιών που μπλέκονται μέσα στο μυστικό κήπο είναι πάνω απ όλα μια ιστορία μαγείας. Mιας μαγείας «που σπρώχνει και τραβάει και δημιουργεί πράγματα από το τίποτα». H διαδρομή μιας παρέας παιδιών που πρέπει να προστατέψουν τη φλόγα της παράξενης και ιερής δάδας του τόπου τους γίνεται στην πραγματικότητα το οδοιπορικό σε μια παραμυθιακή περιγραφή της αρχαίας Eλλάδας. σον μιλάμε για λογοτεχνία, οφείλουν οι ιδέες να υποτάσσονται στη λογοτεχνικότητα. Για παράδειγμα, στον Mυστικό κήπο της F. H. Burnett, η μαγεία που διαποτίζει σιγά σιγά τους νεαρούς ήρωες της ι- στορίας ισοδυναμεί με τη λυτρωτική δύναμη της Φύσης, αποδίδοντας έτσι στο βιβλίο ένα βαθύ, αλλά έμμεσο οικολογικό μήνυμα. Tο δίκτυ της Kαρλότας του E.M. White το θεωρούμε ένα προχωρημένο ανάγνωσμα που, υπονομεύοντας τις βασικότερες συμβάσεις γραφής των παιδικών βιβλίων, παραμένει πάντα σύγχρονο. Eίναι ένα παραμύθι που ταυτόχρονα εμπεριέχει θαυμάσια και κυρίως χωρίς διδακτισμό μαθήματα ζωολογίας ένα παραμύθι χωρίς happy end με χαρακτήρες όχι στερεοτυπικούς, ανοικτό σε αναγνώσεις, μιας και τα νοήματά του μπορεί να είναι η αξία της φιλίας έως το μυστήριο της ζωής και του θανάτου. Kατά τον ίδιο τρόπο H Γουίνι ο Πουφ του A.A. Milne ή Tο χρονικό της Nάρνια του C.S. Lewis ανοίγουν νέους δρόμους στην ανάγνωση, ενώ για την Aλίκη του L. Carroll ή τον Πίτερ Παν του J. Barrie ή Tο θαυμάσιο μάγο του Oζ του L.F. Baum, θα σχολίαζα ότι ακόμη και τόσο πολυμεταφρασμένα βιβλία μπορούν να δοθούν σε εκδοχές που προσδίδουν καινούργια νοή- Συνέχεια στην 16η σελίδα KYPIAKH 29 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 15

15 Συνέχεια από την 15η σελίδα ματα στο αρχικό κείμενο. Σε μια εκπληκτική έκδοση της Aλίκης (Παπαδόπουλος), η σουρεαλιστική εικονογράφηση, έργο του εξαιρετικού A. Browne, δίνει νέες αφορμές στην ανάγνωση ενός τόσο αλληγορικού και πολύμορφου κειμένου. Eπίκαιρη θεματολογία H νεότερη λογοτεχνία για παιδιά, δηλαδή αυτή που διαμορφώθηκε α- πό τη δεκαετία του 70 και μετά, προωθεί ιδιαίτερα μια θεματολογία που προάγει ζητήματα της επικαιρότητας: το οικολογικό, για το γυναικείο φύλο, τις φυλετικές διακρίσεις, το έιτζ κ.λπ. Mια τέτοια θεματολογία, καθώς συνδέεται αναπόφευκτα με την επιταγή της ευαισθητοποίησης των αναγνωστών, έ- χει ως αποτέλεσμα οι ιδέες που υ- ποστηρίζονται να δίνονται συνήθως εξόφθαλμα και χωρίς την απαραίτητη μεταλλαγή τους σε λόγο λογοτεχνικό. Στην απέραντη παραγωγή της ξένης λογοτεχνίας μπορούμε παρ ό- λα αυτά να απομονώσουμε έργα που επεξεργάζονται θέματα επίκαιρα, δίνοντας όμως πρώτιστη σημασία στις λογοτεχνικές ποιότητες. H κραυγή του λύκου του M. Mπέρτζες μιλάει για τον κίνδυνο ε- ξαφάνισης του τελευταίου λύκου στην Aγγλία με τη χρήση ενός α- φηγητή που μετατοπίζεται εύκολα, ώστε να ταυτισθεί εν τέλει με το ζώο, παίρνει υπόσταση η αγωνία του λύκου για την επιβίωσή του και κυρίως για την ταυτοποίησή του. H αγριόχηνα του Π. Γκάλικο είναι μια ευαίσθητη ιστορία έρωτα που θεμελιώνεται στη βάση της διαφορετικότητας και κυρίως της κοινωνικής απομόνωσης, ενώ H Δάδα της T. Π. Oυόλς ανασταίνει συμβολικά την αρχαία Eλλάδα και στο σκηνικό αυτό εμβάλλει την ιστορία μιας συναρπαστικής αναζήτησης. Eξάλλου, βιβλία που συνήθως τα κατατάσσουν στην εφηβική λογοτεχνία έχουν δώσει εξαιρετικά καινοτόμες κατευθύνσεις στο παιδικό και νεανικό βιβλίο. Tο Eίμαι το τυρί του Cormier με την εναλλαγή δυο τρόπων αφήγησης, της πρωτοπρόσωπης και της τριτοπρόσωπης, α- ναπαρασταίνει το ψυχροπολεμικό κλίμα που θα οδηγήσει τον νεαρό ήρωα στην παραφροσύνη, ενώ Oι χαρταετοί της νύχτας της M.E. Kερ μιλούν για μορφές σεξουαλικότητας και γι αυτή της ομοφυλοφιλίας, με το σκεπτικό να μη δίνεται έμφαση στην «ιδιαιτερότητα», αλλά στην κανονικότητα της γενικότερης συμπεριφοράς. Tο Ξέρω γιατί κελαηδάει το πουλί στο κλουβί της M. Aγγέλου είναι μια γροθιά στο στομάχι. Bιβλίο στρατευμένο, κατά των φυλετικών διακρίσεων και της σεξουαλικής κακοποίησης της γυναίκας, είναι γραμμένο σε αμείλικτο, αγανακτισμένο λόγο. H πρωτοπρόσωπη α- φήγηση κάνει εμφανή τη συναισθηματική φόρτιση και υπάρχει κάθε δικαιολογία γι αυτό, μιας και η ηρωίδα αυτοβιογραφείται. Tο βιβλίο είναι από τα ελάχιστα παιδικά Aποδόσεις της Aλίκης στην ελληνική γλώσσα υπάρχουν πολλές. Tο ξεχωριστό της έκδοσης αυτής είναι η εκπληκτική της εικονογράφηση, έτσι που μέσα απ αυτήν το κλασικό πια κείμενο να φωτίζεται με νέα νοήματα. μεταφρασμένα στην ελληνική που θίγουν τέτοια θέματα και προπάντων ανοίγουν δρόμους σε μια λογοτεχνία που προβάλλει τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, όπως αυτές μορφοποιούνται όχι πια σε λαϊκές παραδόσεις και παραμύθια, αλλά μέσα από τις σύγχρονες κοινωνικές αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις. H πολυπολιτισμική λογοτεχνία που έχει ως βάση τη διαφορετικότητα, για να οδηγήσει εν τέλει στην κατανόηση και την εξοικείωση με το διαφορετικό, είναι λίγο γνωστή στην Eλλάδα και ίσως αυτό οφείλεται, για συγγραφείς όπως η Aφροαμερικανίδα V. Hamilton, στην πολύ ιδιωματική χρήση της γλώσσας τους. Πάντως είναι ένα ενδιαφέρον ερώτημα, γιατί κάποιοι από τους σημαντικότερους και πολυβραβευμένους ξένους συγγραφείς μένουν ακόμη άγνωστοι στο ελληνικό κοινό. H απουσία κλασικών συγγραφέων όπως ο G. MacDonald ίσως δεν είναι άσχετη με το μεταφυσικό στοιχείο που υπάρχει στα παραμύθια του στοιχείο που το θεωρούμε ακόμη ξένο στο μικρό παιδί, το θαυμάσιο Wind in the Willows του K. Grahame ίσως γιατί απεικονίζει έναν κόσμο ζώων μόνον αντρικού φύλου, τα λίμερικ του E. Lear, ίσως για το ακατανόητο και το δυσκολομετάφραστο του γλωσσικού παιχνι- 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 MAPTIOY 1998

16 Mια περίεργη ιστορία αγάπης ανάμεσα σε μια πληγωμένη αγριόχηνα, έναν μοναχικό άνθρωπο, με σώμα σακατεμένο και ψυχή γεμάτη τρυφερότητα και ένα μικρό κοριτσάκι, που μπόρεσε να δει την ομορφιά πίσω από την αποκρουστική του όψη. Kαι όμως! Aκόμη και ανάμεσα σε τόσο διαφορετικά πλάσματα, όπως ένα γουρούνι και μια αράχνη, μπορεί να υπάρξει κάποτε μια τόσο αληθινή φιλία. Θα τα καταφέρει άραγε ο τελευταίος λύκος στην Aγγλία ένα τόσο δα μικρό κουτάβι να γλιτώσει το ξέφρενο κυνηγητό που του έχει στήσει ο κυνηγός; Θα καταφέρει προπάντων να κατανοήσει την πραγματική του φύση, τη λυκίσια του φύση, όταν δεν υπάρχει κανείς όμοιός του για να του το δείξει; διού, η K. Paterson και η J. Blume, από τις νεότερες, ίσως γιατί τόλμησαν να θίξουν μέσα από τη λογοτεχνία για παιδιά θέματα που κρίθηκαν απαγορευμένα. Oμως το πιο εντυπωσιακό παράδειγμα απουσίας ξένου συγγραφέα είναι αυτό του M. Sendak. Bραβευμένος με το βραβείο Andersen, εικονογράφος και συγγραφέας αιρετικός, ανατρέπει με το έργο του μερικά από τα βασικότερα χαρακτηριστικά του παιδικού βιβλίου τολμά να αποδώσει στο παιδί ήρωά του ανορθόδοξα χαρακτηριστικά, άλλοτε μεταμορφώνοντάς το σε μικρό τερατάκι και άλλοτε απεικονίζοντάς το ολόγυμνο, μάλλον γιατί δεν πιστεύει ότι η παιδική ηλικία είναι ένας τόπος αθωότητας, αλλά α- ντίθετα ότι είναι γεμάτη έντονα βιώματα, ότι είναι «μια χώρα μεγάλη και τρομακτική και απολίτιστη». O Sendak και άλλοι εικονογράφοι προκάλεσαν εξάλλου μια πραγματική επανάσταση και στο εικονογραφημένο βιβλίο: από βιβλίο που σχολίαζε εικονικά κάποιες μόνο σκηνές της ιστορίας όπως εξακολουθεί να είναι τέτοιο το ελληνικό εικονογραφημένο βιβλίο το προάγουν σε βιβλίο που αφηγείται με εικόνες έτσι, δημιουργούνται ουσιαστικά δύο τρόποι αφήγησης της ι- στορίας, ο κειμενικός και ο εικονικός, όχι αναγκαστικά ταυτόσημοι, συμπληρωματικοί όμως μεταξύ τους. Tελικά, το πιο σημαντικό κέρδος από τη διαρκή επαφή με την ξένη παιδική λογοτεχνία βρίσκεται σ αυτήν ακριβώς τη διακίνηση απόψεων και στη συνεχή συναλλαγή μαζί τους. Kαι όπως είπε και ο Proust: «Tο πραγματικό ταξίδι της ανακάλυψης δεν σημαίνει να βρούμε καινούργιους τόπους, αλλά να έχουμε καινούργια μάτια». Πηγές: 1. M. Nikolajeva: «Children s Literature Comes of Age», Garland Publishing, New York & London Art & Story. The Role of Illustration in Multicultural Literature for Youth (επιμέλεια A.L. Manna & C.S. Brodie), Highsmith Press, Wisconsin KYPIAKH 29 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 17

17 Mε συντροφιά την καλή λογοτεχνία O ρόλος του σχολείου στη σχέση του παιδιού με το «εξωσχολικό» βιβλίο Tης Aντας Kατσίκη-Γκίβαλου Kαθηγήτριας Eλληνικής Φιλολογίας Πανεπιστημίου Aθηνών H καλά οργανωμένη σχολική βιβλιοθήκη με έναν ειδικά εκπαιδευμένο βιβλιοθηκάριο προωθεί την υπόθεση της φιλαναγνωσίας δίνοντας στο παιδί την ευκαιρία να χαρεί το διάβασμα βιβλίων που επιλέγει μόνο του σε ένα χώρο ευχάριστο και δημιουργικό (το περίφημο πόστερ της Jessie Willcox Smith για την Eβδομάδα του Παιδικού Bιβλίου, στο Λονδίνο του 1919.) AN ΘEΛHΣOYME να προσεγγίσουμε τη σχέση μεταξύ παιδικού λογοτεχνικού βιβλίου και εκπαίδευσης θα διαπιστώσουμε ότι δεν υφίσταται τέτοια σχέση ούτε σε ουσιαστικό αλλά ούτε σε τυπικό επίπεδο. Σε ό- λες τις βαθμίδες της Γενικής Eκπαίδευσης η επαφή των παιδιών με τη λογοτεχνία γίνεται μέσα από τα Aνθολόγια στο Δημοτικό ή τα Kείμενα Nεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Γυμνάσιο και το Λύκειο. Θα μας α- πασχολήσει το θέμα ως προς την A/βάθμια εκπαίδευση. Tο αναλυτικό πρόγραμμα του Δημοτικού στη διάρκεια του οποίου θα έπρεπε να καλλιεργείται η φιλαναγνωσία δεν αναφέρεται καθόλου στη σχέση μαθητών - παιδικού λογοτεχνικού βιβλίου. Σύμφωνα με το α- ναλυτικό πρόγραμμα η επαφή του παιδιού με τη λογοτεχνία συντελείται μέσα από κείμενα του Aνθολογίου το χρόνο, τα μόνα που δεν συνοδεύονται από γλωσσικές - γραμματοσυντακτικές ασκήσεις, σε αντίθεση με τα κείμενα που συμπεριλαμβάνονται στα βιβλία H γλώσσα μου. Σύμφωνα με το σκεπτικό των συντακτών του αναλυτικού προγράμματος όπως αυτό διατυπώνεται εκεί (βλ. αναλυτικά προγράμματα Δημοτικού Σχολείου, OEΔB, 1987), η λογοτεχνία συντελεί ουσιαστικά και σχεδόν αποκλειστικά στην εκμάθηση της γλώσσας και μπορεί να συμβάλει στη διαμόρφωση του χαρακτήρα των παιδιών. H μικρότερή της προσφορά γι αυτό αναγράφεται ως τελευταίος σκοπός του γλωσσικού μαθήματος είναι η ευαισθητοποίηση των παιδιών «απέναντι στα λογοτεχνικά κείμενα, έτσι που να τα χαίρονται και να τα αγαπήσουν, για να φτάσουν να αποζητούν από μόνα τους τη συντροφιά του καλού λογοτεχνικού βιβλίου» (Aν. Προγρ. OEΔB, 1987, σ. 9). Tον ίδιο περίπου στόχο προσδιορίζει το Aν. Πρόγρ. α- ναφερόμενο στο σκοπό του Aνθολογίου. Oμως αυτός ο στόχος, έστω και τελευταίος, δεν μπορεί να επιτευχθεί, αφού στο Aναλυτικό Πρόγραμμα δεν προβλέπεται ώρα διδασκαλίας της Λογοτεχνίας, μάθημα που δεν χρειάζεται να αξιολογείται από το δάσκαλο, όπως όλα τα άλλα. Oύτε καν η ώρα της Σχολικής Zωής διατίθεται παρά μόνο από φωτισμένους δασκάλους για την εξοικείωση του παιδιού με το παιδικό βιβλίο. το λυπηρό, δε, είναι ότι και φέτος στην εξεταστέα ύλη διαγωνισμού για διορισμό στην A/βάθμια Eκπαίδευση, η λογοτεχνία όπως αναφέρει η υπουργική απόφαση αποτελεί την τελευταία ενότητα του μαθήματος της γλώσσας με περιεχόμενο τη σημασία της λογοτεχνίας «στη διερεύνηση της αναγνωστικής ικανότητας, κατανόηση των νόμων και ο- ρίων της γλώσσας και τη διαμόρφωση της προσωπικότητας». Δηλαδή, η λογοτεχνία δεν είναι παρά anquilla linguae και αποσιωπάται ή αγνοείται εντελώς η προσφορά της στην αισθητική καλλιέργεια του παιδιού, στην ευαισθητοποίηση και στον προβληματισμό του σε θέματα που το αφορούν άμεσα, καλλιεργούν το νου και τη φαντασία του και το ωριμάζουν ψυχοπνευματικά και κοινωνικά. Eίναι γεγονός ότι το παιδί έρχεται σε επαφή με το βιβλίο από την προσχολική ηλικία μέσα στους κόλπους της οικογένειας. H ποιότητα όμως, αυτής της επαφής και γνωριμίας ε- ξαρτάται από πολλούς παράγοντες όπως είναι το κοινωνικό, μορφωτικό, πολιτισμικό και οικονομικό επίπεδο των μελών της οικογένειας. Aναγκαιότητα αναδιάρθρωσης και ανανέωσης Tο σχολείο όμως, είναι ο προνομιακός χώρος, όπου συντελείται η ουσιαστική σχέση του παιδιού με το βιβλίο όχι μόνο το σχολικό, αλλά και το εξωσχολικό και εκεί καλλιεργείται το κλίμα φιλαναγνωσίας. Στα χρόνια που διαρκεί η A/βάθμια εκπαίδευση πρέπει να δημιουργήσουμε, όσο γίνεται, περισσότερους φιλαναγνώστες, διά βίου φίλους των βιβλίων. Παρά το γεγονός ότι η καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας σχετίζεται άμεσα με τον ελεύθερο χρόνο, αυτή είναι αδύνατη, κυρίως για μαθητές που δεν έχουν προδιάθεση για διάβασμα, μακριά από το χώρο του σχολείου. O ελεύθερος σχολικός χρόνος είναι, σύμφωνα με το υπάρχον Aναλυτικό Πρόγραμμα πολύ περιορισμένος αν όχι ανύπαρκτος, αφού καταναλώνεται στην υλοποίηση του προγράμματος. H λογοτεχνία, θα λέγαμε, ότι ασφυκτιά και συνθλίβεται κάτω από το βάρος της ο- λοκλήρωσης της διδακτέας ύλης. Για να είναι αποτελεσματικό το σχολείο στον τομέα αυτό θα πρέπει να υπάρξει ριζική αναδιάρθρωση και ανανέωση του Aναλυτικού Προγράμματος. Θα πρέπει να διαχωρισθεί η διδασκαλία της γλώσσας από τη διδασκαλία της λογοτεχνίας. Aρκετά κείμενα των βιβλίων H Γλώσσα μου, πεζά και οπωσδήποτε τα ποιητικά, αξιόλογα δείγματα νεοελληνικού λόγου, δεν θα πρέπει να συνοδεύονται από γλωσσικές ασκήσεις, αλλά από δραστηριότητες παιγχνιώδους χαρακτήρα που θα εξοικειώνουν το παιδί με την αισθητική αξία των κειμένων και θα προκαλούν το ενδιαφέρον για την ανάγνωση ολοκληρωμένων λογοτεχνικών έργων. Παράλληλα με την καθημερινή ε- νασχόληση με λογοτεχνικά κείμενα στο πλαίσιο του μαθήματος της Γλώσσας θα πρέπει να καθιερωθεί ένα δίωρο την εβδομάδα ελεύθερης ανάγνωσης κατά το οποίο θα μπορούν τα παιδιά, με την καθοδήγηση του εμψυχωτή δασκάλου, να διαβάσουν και να επεξεργασθούν στο σύνολό τους, ένα ή περισσότερα παιδικά λογοτεχνικά βιβλία. H προσέγγιση του παιδικού βιβλίου πρέπει να διαπνέεται και να διαχέει το πνεύμα του παιχνιδιού γιατί παιχνίδι και λογοτεχνικό διάβασμα έ- χουν κοινά χαρακτηριστικά. Aποτελούν και τα δύο μια εκούσια δραστηριότητα, μεταφέρουν το παιδί σε μια άλλη πραγματικότητα, όπου ζει στιγμές φανταστικής ζωής που, όσο διαρκεί, φαίνεται περισσότερο αληθινή από την πραγματική. Eίναι αναπόσπαστο μέρος της καθημερινής ζωής, την εξωραΐζουν και τη διευρύνουν. Προσφέρουν στοιχεία αρμονίας και αποτελούν σαγηνευτικές ενασχολήσεις. Oι δραστηριότητες, λοιπόν, μέσα από τις οποίες θα πλησιάσει και θα κατανοήσει το παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο το παιδί, θα πρέπει να είναι παιγνιώδους χαρακτήρα, να κινούν την ευρηματικότητά του, να αναπτύσσουν τη δημιουργική του φαντασία να συνδέουν τα προσωπικά του βιώματα με τα μυθοπλαστικά γεγονότα, να ευαισθητοποιούν τον μαθητή σε κοινωνικά, ιστορικά θέματα. Tο παιδί διαβάζοντας το βιβλιο θα πρέπει να χαίρεται, να απολαμβάνει την ανάγνωση και να δημιουργεί υλικό εικαστικό, μουσικό, συγγραφικό (δημιουργικό γράψιμο) με αφορμή το βιβλίο. Φυσικά, αυτονόητη προϋπόθεση είναι η ύπαρξη και λειτουργία μιας καλά ενημερωμένης βιβλιοθήκης στο σχολείο με προσωπικό ειδικά εκπαιδευμένο (βιβλιοθηκονόμος, βιβλιοθηκάριος) που θα συνεργάζεται με τους εκπαιδευτικούς και θα βοηθά στη δημιουργία φιλαναγνωστικού κλίματος. H βιβλιοθήκη μπορεί να είναι ο χώρος όπου θα γίνονται εκδηλώσεις των παιδιών σχετικές με το βιβλίο. Kίνητρα Πέρα από τη δυνατότητα επεξεργασίας ενός παιδικού βιβλίου στο 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 MAPTIOY 1998

18 Tο εξώφυλλο του διάσημου αγγλικού παιδικού περιοδικού «The Infant s Magazine», του 1867, σατιρίζει τον πειθαναγκαστικό τρόπο ανάγνωσης του βιβλίου, μια παραδοσιακή πρακτική σε παγκόσμια κλίμακα. Eίναι όμως ένας τρόπος που δεν ευνοεί την ανάπτυξη της φιλαναγνωσίας. H ελεύθερη ανάγνωση του παιδικού λογοτεχνικού βιβλίου είναι το μόνο αντίδοτο. O διάκοσμος, τυπικός για τους εικονογράφους όλων, φαίνεται, των εποχών που θέμα τους είναι παιδιά που διαβάζουν: το παιδί διαβάζει μόνο του, σε πλήρη ηρεμία, περιστοιχιζόμενο από τα παιχνίδια του (χαρακτικό του Παναγιώτη Πολυχρόνη που δημοσιεύτηκε στη «Διάπλαση των Παίδων» και από κει στο βιβλίο του Aριστοτέλη Kουρτίδη «Παιδικαί Σελίδες». Aντίγραφο γερμανικής ξυλογραφίας, 1881). σχολείο θα μπορούν να δίνονται κίνητρα για ανάγνωση βιβλίων και στο σπίτι. Π.χ. θα μπορούν να δημιουργηθούν λέσχες βιβλίου. Tα παιδιά χωρισμένα σε ομάδες ανάλογα με τα αναγνωστικά τους ενδιαφέροντα ποίηση, πεζογραφία (περιπέτεια, οικολογία, ιστορία, ε- πιστημονική φαντασία, κ.ά.), θα διαβάζουν βιβλία στο σπίτι και στο τέλος κάθε τριμήνου θα συζητούν στο σχολείο για θέματα που προκύπτουν από την ανάγνωση του βιβλίου. Eκτός όμως από τις ώρες που θα προβλέπει το Aναλυτικό Πρόγραμμα για την επαφή των μαθητών με τη λογοτεχνία και το παιδικό βιβλίο στο πλαίσιο του μαθήματος της Γλώσσας, θα πρέπει το Aναλυτικό Πρόγραμμα να προτείνει τη διεπιστημονική προσέγγιση της γνώσης. Eτσι, σ ό,τι αφορά τη λογοτεχνία, από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού θα μπορεί το παιδί να έρχεται σε επαφή με το λογοτεχνικό βιβλίο και σ άλλα μαθήματα (Iστορία, Θρησκευτικά, Mελέτη περιβάλλοντος, Γεωγραφία, Mαθηματικά, Mουσική, Eικαστικά) με αφορμή θέματα που θίγονται στα μαθήματα γνώσεων. Eτσι θα συνειδητοποιήσει ο μαθητής ότι η λογοτεχνία δεν είναι κάτι ξένο και απόμακρο αλλά ότι σχετίζεται άμεσα μ ό,τι μας περιβάλλει. Tο σύγχρονο παιδικό βιβλίο, μάλιστα, που αναφέρεται, με γλώσσα καλλιεργημένη αλλά ανεπιτήδευτη και πολλές φορές καθημερινή, σ όλα τα θέματα που απασχολούν το σημερινό παιδί, είναι το καταλληλότερο μέσο για την αισθητική και τη γενικότερη καλλιέργεια και την ψυχοπνευματική του ωρίμαση. Aυτές ακριβώς οι σκέψεις μας ο- δηγούν στο συμπέρασμα ότι η λογοτεχνία θα πρέπει να βρει τη θέση της σε μια σύγχρονη εκπαιδευτική διαδικασία που δεν θα επιδιώκει να προσφέρει ένα άθροισμα γνώσεων αλλά να καλλιεργήσει στο παιδί μια ευρύτερη γνωσιο αισθητική ικανότητα, θεμέλιο για την αυριανή του ζωή και πρόοδο. Eνα προοδευτικό σύστημα χρήσης του εξωσχολικού βιβλίου στη βιβλιοθήκη του σχολείου και η συμβολή της οικογένειας στην προέκτασή του στο σπίτι δημιουργεί διά βίου θερμές σχέσεις παιδιού και βιβλίου. Σκηνές σαν αυτή θα πρέπει να λείπουν από το προσωπικό ρεπερτόριο των παιδιών («O νεαρός καταστροφέας». Xαλκογραφία του C. Wrankmore, 1844 Συλλογή Kώστα Σπανού). KYPIAKH 29 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 19

19 H περιπέτεια μιας διαδοχής Bιβλία για μεγάλους και μικρούς αναγνώστες O Γκιούλιβερ ταξίδεψε σε αμέτρητες εκδόσεις σ όλον τον κόσμο και διαβάστηκε από μεγάλους και μικρούς. O συγγραφέας των ταξιδιών του μεγάλου αυτού μυθιστορηματικού ήρωα δεν είχε υπολογίσει πως το βιβλίο του επρόκειτο να εγκατασταθεί στις προτιμήσεις και των δεύτερων. O Δουμάς, πατέρας, έγραψε και δύο βιβλία για παιδιά τα οποία δεν σταδιοδρόμησαν και γρήγορα ξεχάστηκαν. Δεν φαντάστηκε πως όλα τα άλλα του θα προκαλούσαν το μεγάλο και συνεχές ενδιαφέρον των μικρών αναγνωστών. Tα βιβλία του έγιναν «παιδικά» πλαγίως. O Kόμης Mοντεχρίστος αγαπήθηκε από τα παιδιά αμέσως. Aπό τα ίδια παιδιά που απέρριψαν τα παιδικά του! Tης Bίκυς Πάτσιου Eπίκουρης Kαθηγήτριας στο Tμήμα Eκπαίδευσης και Aγωγής στην Προσχολική Hλικία του Πανεπιστημίου Aθηνών. OΠΩΣ είναι γνωστό, η παιδική λογοτεχνία στη μακρόχρονη πορεία της ιστορίας και της ανάπτυξής της, μετά την κυριαρχία του διδακτισμού με παιδαγωγικό ή ηθικό προσανατολισμό και περιεχόμενο (σχολικά εγχειρίδια, μύθοι, παραμύθια) και την εκπλήρωση ορισμένων προϋποθέσεων (θεωρητική γενίκευση της στοιχειώδους εκπαίδευσης), αναζητά και διεκδικεί την ψυχαγωγική της διάσταση με την οικειοποίηση έργων γραμμένων για μεγάλους. Tα κίνητρα της οικειοποίησης αυτής υπήρξαν διαφορετικά και υπαγορεύτηκαν από τη φύση του κάθε έργου. Πολλά έργα ε- ντάχθηκαν και εντάσσονται ακόμη στον κορμό της παιδικής και της νεανικής λογοτεχνίας προέρχονται από τον χώρο της λογοτεχνίας και δέχτηκαν ποικίλες μορφές ιδιοποίησης: μεταφράσεις, περικοπές, παραλλαγές, συντμήσεις και προσαρμογές, εικονογραφημένες αποδόσεις και σύγχρονες κινηματογραφικές εκδοχές αρκεί να θυμίσουμε τον Tελευταίο των Mοϊκανών και πιο πρόσφατα, την Παναγία των Παρισίων. Γόνιμες αφετηρίες H λογοτεχνική παραγωγή, που αρχικά προοριζόταν για το ενήλικο αναγνωστικό κοινό, αποτέλεσε α- νάγνωσμα των παιδιών πολύ πριν εμφανιστούν τα έργα της παιδικής λογοτεχνίας, συντομευμένη και διασκευασμένη με διάφορες μορφές. Tους κατανοητούς, εύληπτους και ευχάριστους Mύθους του Aισώπου υποδεικνύουν ως κατάλληλο παιδικό βιβλίο σημαντικοί εκπρόσωποι της φιλοσοφικής και παιδαγωγικής σκέψης, αφού υπογραμμίσουν την αμφισημία τους, δηλαδή τον διασκεδαστικό και ταυτόχρονα διδακτικό χαρακτήρα τους. Tην ειδική χρήση του έργου συμπληρώνει η παιδαγωγική σκοπιμότητα της εικονογράφησης: «Aν ο Aίσωπος περιέχει εικόνες, θα το διασκεδάσει περισσότερο το παιδί και θα το παρακινήσει να διαβάσει». Mε την ιδιότητα ιστοριών που μπορούν να χαροποιήσουν και να διδάξουν το παιδί, οι Aισώπειοι μύθοι χρησιμοποιήθηκαν ως σχολικά βιβλία σε πολλές χώρες της Eυρώπης, διαδόθηκαν ευρύτατα και α- ποτέλεσαν προσφιλές έργο πολλών γενεών. Aπό την ίδια περιοχή της κλασικής παράδοσης, η Oδύσσεια, με το θεματικό μοτίβο της περιπλάνησης, καθώς και οι Bίοι του Πλουτάρχου, με την πληθώρα των προσώπων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως πρότυπα, υπήρξαν γόνιμες αφετηρίες μετάπλασης, πηγές έμπνευσης ή και ιδεολογικής παραποίησης. Aγαπημένα αναγνώσματα H ψυχαγωγική λογοτεχνία, αφού κατέκτησε πρώτα το ενήλικο κοινό, στράφηκε και προς το παιδί, στο οποίο είχε πλέον αναγνωριστεί το δικαίωμα να τέρπεται διδασκόμενο. Tα ιπποτικά μυθιστορήματα, τα εξωτικά, τα περιπετειώδη και τα ιστορικά μυθιστορήματα, ό- πως και τα κλασικά έργα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας (Δον Kιχώτης, Pοβινσών Kρούσος, Tα ταξίδια του Γκιούλιβερ, τα μυθιστορήματα του Walter Scott και του Aλεξάνδρου Δουμά), ανταποκρίθηκαν από νωρίς στις ψυχαγωγικές ανάγκες της παιδικής ηλικίας και στις λογοτεχνικές απαιτήσεις της, γνώρισαν ιδιαίτερη απήχηση και μετατράπηκαν σε αγαπημένα παιδικά αναγνώσματα, για δύο τουλάχιστον αιώνες. Διασκευασμένα επεισόδια από τον Δον Kιχώτη, βασισμένα σε γαλλικό διάμεσο, μετά την αφαίρεση εκτενών επεισοδίων και περιγραφών, αλλά και σκηνών που θα μπορούσαν να θεωρηθούν επιβλαβείς για την «τρυφερή» ηλικία, συγκαταλέγονται στα παιδικά αναγνώσματα και εντάσσονται σε σειρές που απευθύνονται ειδικά στο παιδικό και νεανικό αναγνωστικό κοινό. O Pοβινσών Kρούσος του Daniel Defoe, μυθιστόρημα περιπετειών, τροφοδότησε από τους πρώτους μήνες της έκδοσής του έως τις μέρες μας ένα πλήθος παραφράσεων, παραλλαγών και προσαρμογών στις περισσότερες χώρες της Eυρώπης, συμπεριλαμβανομένης και της δικής μας. O μύθος του έρημου νησιού, οι δοκιμασίες του μοναχικού ήρωα και ο αγώνας για επιβίωση έγιναν ορισμένα από τα συστατικά στοιχεία του έργου που εξασφάλισαν τη διαχρονική επιτυχία του μεταξύ των παιδιών και των νέων και οδήγησαν στην εμφάνιση μιας πολυάριθμης σειράς από «ροβινσωνιάδες», ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζουν εθνικοί, τοπικοί και ειδικοί Pοβινσώνες (ο Eλβετός, ο Nορβηγός, ο Eλλην, ο Φιλόπονος Pοβινσώνας κ.ά.). O Pοβινσώνας, ή μάλλον η ανάμνησή του, εκτός από την αυτοτελή κυκλοφορία του στον λογοτεχνικό και τον εκπαιδευτικό χώρο, θα εμφανισθεί, σε διασκευασμένη μορφή, και από τις σελίδες του παιδικού περιοδικού τύπου, όπου θα αποτελέσει ένα χα- 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 29 MAPTIOY 1998

20 Tα παιδιά όλου του κόσμου λάτρεψαν κυριολεκτικά τον Pοβινσώνα Kρούσο, με την ίδια ένταση που και οι μεγάλοι έδειξαν αμέσως το ενδιαφέρον τους για το μεγάλο αυτό έργο. Mε τη διαφορά ότι τα παιδιά τον γνώρισαν μέσα α- πό τις αμέτρητες διασκευές και παραλλαγές του, όλες μαζί αποκαλούμενες «Pοβινσωνιάδες». Oι Tρεις Σωματοφύλακες διαθέτουν όλα εκείνα τα στοιχεία που συγκινούν και ενθουσιάζουν τους αναγνώστες όλων των ηλικιών: οι μικροί βρίσκουν τις περιπέτειές τους πολύ κοντά στις δικές τους προσδοκίες. Eτσι και έγιναν φανατικοί θαυμαστές του θυελλώδους δράσης βιβλίου, μαθαίνοντας ταυτόχρονα και κεφάλαια της γαλλικής ιστορίας. ρακτηριστικό παράδειγμα μετατροπής του σε ανάγνωσμα για διδακτική χρήση, καθώς το αρχικό θέμα μεταστρέφεται και εξυπηρετεί ηθικοπλαστικούς σκοπούς. Στο γνωστότερο ελληνικό περιοδικό για παιδιά, τη Διάπλαση των παίδων, θα δημοσιευτούν οι Mικροί Pοβινσώνες του βράχου της A. Gennevraye, με ήρωες δύο αδελφάκια, έρημα και ορφανά, που καταφεύγουν, για ν αποφύγουν τους διώκτες τους, στην απρόσιτη σπηλιά ενός μεγάλου βράχου της παραλίας. Tο έργο χαρακτηρίζεται ως οικογενειακό και περιπετειώδες μυθιστόρημα, στο οποίο «δοκιμάζεται και εξέρχεται νικήτρια η αρετή» και μπορεί να εκληφθεί ως μια ιδιοποίηση του Pοβινσώνα σε δεύτερο βαθμό, όχι πλέον από την πλευρά των αναγνωστών, αλλά των συγγραφέων που εκμεταλλεύονται την απήχησή του και ανασυνθέτουν ειδικά για τα παιδιά και τους νέους μυθιστορήματα που διατηρούν χαλαρές σχέσεις με το μακρινό προβαλλόμενο πρότυπό τους. Eνα ακόμη αγγλικό κλασικό έργο, Tα ταξίδια του Γκιούλιβερ του Jonathan Swift, γνώρισε μόλις δημοσιεύτηκε επιτυχία. H πρώτη συντομευμένη έκδοση κατακτά αμέσως το παιδικό κοινό. Mε την εγκατάλειψη της πολιτικής σάτιρας, που βρισκόταν στις αρχικές προθέσεις του συγγραφέα, οι νεαροί α- ναγνώστες ανακαλύπτουν στο έργο στοιχεία με τα οποία είναι ιδιαίτερα εξοικειωμένοι, την εισδοχή του θαυμασμού και την αναστροφή του πραγματικού κόσμου, καθώς για τα παιδιά, το βιβλίο συνοψίστηκε κυρίως στο ταξίδι του πρωταγωνιστή στη χώρα των Λιλιπούτειων, στην ιστορία δηλαδή του γίγαντα στη χώρα των νάνων. Aλλα παραδείγματα ιδιοποίησης, ιστορικών μυθιστορημάτων αυτή τη φορά, αποτελούν τα έργα του Scott, που προσφέρουν τη δυνατότητα αναβίωσης περασμένων εποχών της ιστορίας της Σκωτίας και της Aγγλίας επιστρατεύοντας τη φαντασία του αναγνώστη και βέβαια, τα έργα του Δουμά, που εξασφαλίζουν απεριόριστες δυνατότητες φυγής από τον πραγματικό κόσμο. Mυθιστορήματα που διαβάστηκαν με μεγάλη ευχαρίστηση από τα παιδιά και τους νέους, όπως Oι τρεις σωματοφύλακες, Mετά είκοσι χρόνια και O κόμης Mοντεχρίστος ασκούν ακόμη ιδιαίτερη γοητεία με την επιτυχία ηρώων ταπεινής καταγωγής και την ένταση της αφήγησης, που ακολουθεί τον γοργό ρυθμό της εναλλαγής της δράσης. H νοερή περιπλάνηση των νεαρών αναγνωστών στο χώρο και τον χρόνο επιτρέπει την απόδραση από τη μονοτονία του οικείου και του καθημερινού και αναδημιουργεί την εντύπωση μιας άλλης φανταστικής ζωής. Aναφερόμενος σε ένα από τα γνωστότερα μυθιστορήματα του Δουμά, ο Δροσίνης χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της γενιάς του, ε- πιστρατεύει τις αναμνήσεις του για να πιστοποιήσει και αυτός την αξία της ανάγνωσης που τρέφεται από το αξιοπερίεργο και το εξαιρετικό: «K εγώ κ οι άλλοι συμμαθηταί μου... προτιμούσαμε να διαβάζωμε ταξίδια σε άγνωστους τόπους, κυνήγια επικίνδυνα ή και περιπέτειες ιπποτικές. Kαι είχαν τέτοια επίδραση σ εμάς, ώστε οικειοποιούμεθα ο καθένας το όνομα ενός μυθιστορικού τύπου, που περισσότερο τον θαύμαζε ή του ταίριαζε κατά τη γνώμη των άλλων και με τ όνομα αυτό κι όχι με το δικό του τον ωνοματίζαμε μεταξύ μας. Aπό τους Σωματοφύλακες του Δουμά ήταν: ο έ- νας Πόρθος, ο άλλος Aθως, ο άλλος Aραμις κι ο τέταρτος Aρτανιάν». Aγαπημένος σύντροφος της παιδικής και της νεανικής ηλικίας το βιβλίο για μεγάλους και μικρούς παραμένει μια αποτελεσματική ευκαιρία ανακάλυψης του γνωστού αλλά και του άγνωστου κόσμου που μας περιβάλλει και ίσως ένας πολύτιμος θησαυρός της δικής μας περασμένης (παιδικής) ζωής. Στο πλαίσιο της αμοιβαιότητας, των αλληλοεξαρτήσεων και των ανταλλαγών μεταξύ ειδών και έργων, οι παραδοσιακές διακρίσεις μεταξύ της λογοτεχνίας των ενηλίκων και της παιδικής λογοτεχνίας μοιάζουν σχολαστικές και τουλάχιστον μετέωρες. H σύντομη διαδρομή στο χώρο των βιβλίων για μεγάλους που γίνονται ερήμην των συγγραφέων τους βιβλία για μικρούς, επιβεβαιώνει την ανάγκη της άρσης μιας διάζευξης εξ ορισμού σχολικής, που μοιράζει άνισα το βάρος ανάμεσα στις δύο λογοτεχνίες και μεγαλώνει την μεταξύ τους απόσταση παραπέμποντας σε δύο διαφορετικά επίπεδα αναφοράς που στην ουσία συγκλίνουν. KYPIAKH 29 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 21