Περιεχόμενα. Πρόλογος Τα φρούτα, οι καρποί, τα πωρικά, τα γεμίσια... 9 Διαίρεση των οπωρικών... 15

Transcript

1

2

3 Περιεχόμενα Πρόλογος... 7 Τα φρούτα, οι καρποί, τα πωρικά, τα γεμίσια... 9 Διαίρεση των οπωρικών Ο βασιλιάς των φρούτων Ο φτωχός συγγενής του βασιλιά Το πανάρχαιο φρούτο Μαρμελάδα από κυδώνι Το περιφρονημένο φρούτο Το πονηρό φρούτο Το σύκο που ήρθε απ αλλού Να κεράσει ένα κεράσι; Το αγαπημένο φρούτο των παιδιών που δεν είναι φρούτο Η ελληνική φράουλα Τι εστί βερίκοκο; Το φρούτο από τη Συρία Το φρούτο από την Περσία Ο ώριμος καρπός Το ελληνικό πεπόνι με τα πολλά ονόματα Κίτρινο κίτρο, ζουμερό λεμόνι Γλυκά πορτοκάλια, πικρά νεράντζια Το μικρό πορτοκάλι Τα υπόλοιπα εσπεριδοειδή Το θεϊκό φρούτο Το ελληνικό μαύρο χρυσάφι Το άλλο φρούτο του Παραδείσου Ανανάς και άλλα εξωτικά

4 Οπωροφόρες λέξεις Το κινέζικο φρούτο με το ελληνικό όνομα Μούρα, βατόμουρα και άλλα φρούτα του δάσους Ο επικεφαλής της φρουράς Το βελανίδι του Δία Το καρύδι από τον Πόντο Το ελληνικό καρύδι Το αιγινήτικο είναι νοστιμότερο Καρποί από φοίνικες Επίμετρο: Ο Πωρικολόγος Βιβλιογραφία Ευρετήριο λέξεων

5 Πρόλογος Στο βιβλίο αυτό θα μιλήσουμε για τα φρούτα, αλλά όχι από μαγειρική, διατροφολογική ή βοτανολογική σκοπιά. δεν θα σας πω ποια ιχνοστοιχεία περιέχει ο κάθε καρπός, ούτε τι πρέπει να τρώτε για να διατηρήσετε τη σιλουέτα ή την υγεία σας. Ούτε θα σας δώσω πρωτότυπες συνταγές μαγειρικής με φρούτα. Κι όμως, σας προσκαλώ να πάρετε μέρος σε ένα συμπόσιο. Το δικό μας το συμπόσιο θα είναι ιστορικό, γλωσσικό, λογοτεχνικό, λαογραφικό: θα πούμε μερικά πράγματα για την ιστορία του κάθε καρπού και το πώς έφτασε στα μέρη μας, θα δούμε τι έλεγαν για τον καρπό αυτό οι αρχαίοι και Βυζαντινοί συγγραφείς, θα αναφερθούμε στα ονόματα του κάθε καρπού, τόσο στο σημερινό όσο και στα παλαιότερα, καθώς και στις διαλεκτικές ονομασίες του, θα γνωρίσουμε την ετυμολογία των ονομάτων, τις παροιμιακές και ιδιωματικές φράσεις με το συγκεκριμένο φρούτο, την παρουσία του στη λογοτεχνία και στη λαογραφία. Με δυο λόγια, θα δούμε τη θέση που έχει το κάθε φρούτο στον πολιτισμό μας και (πιο συνοπτικά, βέβαια) στον παγκόσμιο πολιτισμό. Η περιήγησή μας δεν θα είναι εξαντλητική. Για το καθένα από τα φρούτα μπορεί να γραφτεί ολόκληρο βιβλίο μάλιστα, για πολλά έχει όντως γραφτεί. Ωστόσο, από το πολύ υλικό που υπάρχει, πιστεύω πως διάλεξα τους μεγαλύτερους, τους γευστικότερους, τους πιο χυμώδεις καρπούς για να σας φιλέψω. Θέλω στο σημείο αυτό να ευχαριστήσω τον παλιό φίλο Γιάννη Φαλδαμή, εκδότη του Κλειδάριθμου, που αγκάλιασε την ιδέα του βιβλίου, και τη Γιώτα Κακαρούκα, που στάθηκε πολύτιμη και οξυδερκής αναγνώστρια του βιβλίου από την αρχική του μορφή και έκανε πολύ χρήσιμες συστάσεις, που τις περισσότερες τις υιοθέτησα. Ευχαριστίες οφείλω επίσης στους φίλους και συναδέλφους Θέμη Κατσούλη και Νίκο Λυκιαρδόπουλο, που διάβασαν το χειρόγραφο και έκαναν παρατη- 7

6 Οπωροφόρες λέξεις ρήσεις. Ο Δημοσθένης Κερασίδης επιμελήθηκε το χειρόγραφο με μεράκι και επαγγελματισμό, ενώ ο Παναγιώτης Σταυρόπουλος διευθέτησε, αποτελεσματικά όπως πάντα, όλα τα ζητήματα της παραγωγής. Πολλά κεφάλαια του βιβλίου δημοσιεύτηκαν αρχικά στο ιστολόγιό μου, «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». εδώ παρουσιάζονται ξαναδουλεμένα και αισθητά βελτιωμένα χάρη στα πολλά και εύστοχα σχόλια των φίλων του ιστολογίου. Τους ευχαριστώ όλους θερμά. Η βιβλιογραφία βρίσκεται στο τέλος του βιβλίου, ενώ μέσα στο κείμενο θα δείτε ότι πολύ συχνά αναφέρω πηγές, ιδίως όταν υπάρχουν διαφωνίες και αμφισβητήσεις. Ωστόσο, επειδή το βιβλίο δεν είναι επιστημονική διατριβή, απέφυγα να φορτώσω με υποσημειώσεις την κάθε πρόταση. Αν κάπου έχετε απορία, μπορείτε να μου στείλετε τηλεμήνυμα στο και θα πάρετε απάντηση. Το ίδιο κι αν βρίσκετε ότι σε κάποιο σημείο υπάρχει λάθος ή αν θέλετε κάτι να συμπληρώσετε. Σας ευχαριστώ! Μια διευκρίνιση: σε κάθε κεφάλαιο προτάσσεται ένα απόσπασμα από λογοτεχνικό έργο, συνήθως από ποίημα. Συνήθως αλλά όχι πάντοτε: τα αποσπάσματα του Κ. Χρηστομάνου (κεφάλαιο «Ο ώριμος καρπός»), του Στρ. Μυριβήλη («Το ελληνικό πεπόνι με τα πολλά ονόματα»), του Θ. Γκόνη («Γλυκά πορτοκάλια, πικρά νεράντζια»), του Αλέξ. Παπαδιαμάντη («Μούρα, βατόμουρα και άλλα φρούτα του δάσους»), της Αμάντας Μιχαλοπούλου («Το κινέζικο φρούτο με το ελληνικό όνομα»), και του Μ. Κουμανταρέα («Καρποί από φοίνικες») είναι από πεζά έργα. Στα αποσπάσματα που παραθέτω, δεν διατηρώ την ορθογραφία της πρωτότυπης έκδοσης, παρά μόνο σε μερικές περιπτώσεις που θέλω να μεταφερθεί το άρωμα της εποχής. μια από αυτές είναι ο τίτλος της Οδύσειας του Καζαντζάκη. Τα παραθέματα από κείμενα της αρχαίας και μεσαιωνικής ελληνικής γραμματείας έχουν μονοτονιστεί. 8

7 Τα φρούτα, οι καρποί, τα πωρικά, τα γεμίσια ρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις, λέγαν οι αρχαίοι, οπότε ξεκινάμε την περιδιάβασή μας από την ίδια τη λέξη «φρούτο». Η λέξη βέβαια δεν είναι αναντάμ μπαμπαντάμ ελληνική, είναι δάνειο από τα ιταλικά, με την αρχή της στο λατινικό fructus, που σημαίνει τον καρπό αλλά και το όφελος, το έσοδο. Η λατινική λέξη πέρασε στις ρωμανικές και στις γερμανικές νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, ενώ από τα ιταλικά πέρασε και στα ελληνικά, παρόλο που διατηρείται σε χρήση και η αυτόχθονη «οπώρα» που χρησιμοποιείται συνήθως σε λόγια σύνθετα, σαν το οπωροπωλείο ή τα οπωροκηπευτικά, αλλά έχει δώσει και τα δημοτικότερα οπωρικά ή και πωρικά. Η οπώρα, πρέπει να πούμε, αρχικά στον Όμηρο σήμαινε την εποχή από τα τέλη Ιουλίου έως στα τέλη Σεπτεμβρίου (εξού και το φθινόπωρο που ακολουθεί), και στη συνέχεια τους καρπούς εκείνης της εποχής, παναπεί σύκα και σταφύλια κυρίως, και μετά όλους τους καρπούς. Πάντως, οι αρχαίοι για τους καρπούς όλων των δέντρων είχαν και τη λέξη «ακρόδρυα», που όμως αργότερα έμεινε να εννοεί μόνο τους καρπούς που έχουν κέλυφος ξυλώδες, δηλαδή λίγο-πολύ τους ξηρούς καρπούς. 9

8 Οπωροφόρες λέξεις Βέβαια, στον Πωρικολόγο, ένα σύντομο βυζαντινό λαϊκό σατιρικό έργο που προσωποποιεί όλα τα οπωρικά, βρίσκω να συμμετέχουν και οι ξηροί καρποί στο πανηγύρι, έστω και σαν ξεχωριστή ομάδα, όπως άλλωστε και τα ζαρζαβατικά. Να πω ότι ο Πωρικολόγος, γραμμένος τον 13ο ή τον 14ο αιώνα, δεν περιέχει τη λέξη «φρούτο», επειδή προφανώς δεν είχε ακόμα μπει στη γλώσσα μας. (Τον Πωρικολόγο θα τον αναφέρουμε συχνά-πυκνά στο βιβλίο μας και τον έχω προσθέσει ως επίμετρο στο τέλος.) Πότε όμως μπήκε στην ελληνική γλώσσα η λέξη «φρούτο»; Επειδή τα γλωσσικά ληξιαρχεία της ελληνικής δεν δουλεύουν καλά, θα δυσκολευτούμε να απαντήσουμε. Ο Μπαμπινιώτης δεν τη χρονολογεί στο λεξικό του ως γνωστόν, χρονολογεί σχεδόν μόνο τις λέξεις που έχει συμπεριλάβει στη Συναγωγή του ο Κουμανούδης. Πάντως, τη λέξη «φρούτα» δεν τη βρίσκω στο TLG, ούτε και στον Δουκάγγιο (έκδοση 1678), αλλά τη βρίσκω στον Σομαβέρα (έκδοση 1709). Δεν θα τολμήσω βέβαια να συμπεράνω πως η λέξη μπήκε στη γλώσσα μας ανάμεσα στο 1678 και το 1709 (που θα σήμαινε ότι την έφεραν στον Μοριά οι Βενετοί όταν τον κατέκτησαν το 1687). εξίσου πιθανό είναι να υπήρχε και να μην την κατέγραψε ο Δουκάγγιος (ή να έψαξα κάπως απρόσεχτα εγώ). Ο Σομαβέρας πάντως την περιλαμβάνει και στο ελληνοϊταλικό και στο ιταλοελληνικό τμήμα του λεξικού του, όπου την ιταλική λέξη «la frutta» την εξηγεί ως: τα φρούτα, οι καρποί, τα πωρικά, τα γεμίσια. Μ άρεσε και το έβαλα τίτλο της ενότητας. Για τους καρπούς και τα πωρικά είπαμε, τα γεμίσια είναι τουρκικό δάνειο (yemiș), το οποίο, αν δεν κάνω λάθος, διατηρείται ακόμα στα ποντιακά. Υπάρχει μάλιστα και ο γεμιστσής (ο οπωροπώλης), που δεν πρέπει να τον μπερδεύουμε με τον πολύ πιο γνωστό και ευκολοπρόφερτο γεμιτζή, που είναι ο ναύτης. Καθώς η λέξη «φρούτο» έμεινε στα οπωρικά, δεν εκτόπισε τη λέξη «καρπός» ούτε από τα μη οπωροφόρα δέντρα ούτε, φυσικά, από τις μεταφορικές έννοιές της ενώ, λόγου χάρη, στα αγγλικά και στα γαλλικά το fruit χρησιμοποιείται για κάθε λογής καρπούς και όχι μόνο για φρούτα, αλλά και μεταφορικά παραδείγματος χάρη, για τους καρπούς των προσπαθειών κάποιου. Εμείς δεν θα πούμε ποτέ ότι η προσπάθεια της κυβέρνησης «απέδωσε φρούτα»! 10

9 Τα φρούτα, οι καρποί, τα πωρικά, τα γεμίσια Οι Γάλλοι μάλιστα τα θαλασσινά τα λένε κατά λέξη «καρπούς της θάλασσας» (fruits de mer), ενώ θυμάμαι πως την πρώτη φορά που είδα το ισπανικό frutos secos (ξηροί καρποί) είχα γελάσει πολύ καθώς θυμήθηκα το δικό μας «έπεσε σέκος» (ίδια ρίζα είναι). Παρεμπιπτόντως, και πριν φύγουμε από τους καρπούς: ο καρπός του χεριού μας είναι απλό ομόγραφο, ετυμολογικά δεν έχει καμιά σχέση με τον καρπό του δέντρου πάντως και τα δύο είναι πανάρχαιες λέξεις. Μεταφορικά, η λέξη «φρούτο» σημαίνει κάτι το καινούργιο που μας ξενίζει και μας προκαλεί δυσάρεστη έκπληξη, όπως, για παράδειγμα, στη φράση «καινούργιο φρούτο αυτό!». Θα υπέθετε κανείς ότι η έκφραση είναι σχετικά νέα, ίσως σύγχρονη με τις εισαγωγές φρούτων από μακρινές χώρες, κι όμως τη βρίσκουμε στον Μακρυγιάννη, ο ο- ποίος στα Απομνημονεύματά του λέει στον Μαυροκορδάτο: «Εσύ, Ε- κλαμπρότατε, από τον καιρό οπού κόπιασες όλο νέα πράματα ήφερες εις την πατρίδα. διαίρεσιν αναμεταξύ μας δεν είχαμε, φατρίαν μας ήφερες, νέο φρούτο σ εμάς τους Έλληνες, παραλυσίαν κι αφανισμόν.» Μια άλλη φράση με το φρούτο, που χρησιμοποιείται συχνά στη δημοσιογραφική γλώσσα, είναι «θα πέσει σαν ώριμο φρούτο», που λέγεται για μια κυβέρνηση, ένα καθεστώς, που καταρρέει όχι από τις έντονες και πιεστικές προσπάθειες των αντιπάλων του αλλά από τις ίδιες του τις αντιθέσεις και αδυναμίες, όπως πέφτει από το κλαδί του δέντρου το φρούτο όταν έρθει η ώρα του. Εξού και η «θεωρία του ώριμου φρούτου», που παρακινεί την αντιπολίτευση να κρατήσει χαμηλούς τόνους και να περιμένει. Καμιά φορά η φράση εξειδικεύεται για συγκεκριμένο καρπό π.χ., σύκο ή αχλάδι συνήθως όμως λέγεται γενικά, γι αυτό και τη βάζω εδώ. Όσο για τη λέξη «οπώρα», έχει κι αυτή φρασεολογική παρουσία στη γλώσσα μας, με την έκφραση «συνελήφθη κλέπτων οπώρας», η οποία λέγεται για κάποιον που πιάνεται επ αυτοφώρω να κάνει παρανομίες, ιδίως για δημόσιο λειτουργό που παραβαίνει τα καθήκοντά του και γενικότερα για υψηλά ιστάμενο που υπέπεσε σε ανάρμοστο για τη θέση του ατόπημα. Η φράση προέρχεται από το αστυνομικό δελτίο και η ειρωνεία επιτείνεται τόσο από την καθαρεύουσα γλώσσα όσο και από το ευτελές του αδικήματος, και έχει ξανάρθει στην επικαιρότητα 11

10 Οπωροφόρες λέξεις τον τελευταίο καιρό π.χ., διαβάζω στο protagon.gr: «Όταν ένας υ- πουργός συλλαμβάνεται κλέπτων οπώρας και όχι μόνο δεν φέρει καμιά ευθύνη ο πρωθυπουργός που τον διόρισε;». Εδώ να πούμε ότι ακόμα συνηθέστερη φράση όταν κάποιος πιάνεται την ώρα που κάνει τη ματσαράγκα είναι η φράση «πιάστηκε στα πράσα». Βέβαια, τα πράσα δεν είναι φρούτο, είναι ζαρζαβατικό, οπότε δεν έχει θέση στο βιβλίο μας, αλλά μια και την αναφέραμε, ας πούμε δυο λόγια. Γιατί στα πράσα; Μάλλον επειδή όταν πας να κλέψεις στο περιβόλι, δεν έχει μέρος να κρυφτείς, οπότε από τη στιγμή που θα σε δει ο μπαχτσεβάνης είναι σίγουρο πως θα σε τσακώσει. Εννοείται ότι η φράση δεν λέγεται μόνο για κλοπή αλλά και για οτιδήποτε είναι ή θεωρείται απαγορευμένο, συχνά και για ερωτοδουλειές. Στα επόμενα κεφάλαια θα δείτε αρκετές λογοτεχνικές αναφορές σε επιμέρους οπωρικά υπάρχουν όμως και κάποια ποιήματα που αναφέρονται σε περισσότερα από ένα φρούτα, όπως ένα ποίημα από το «Τετρα διο γυμνασμα των Β» του Γ. Σεφέρη: Χωρίς χρώμα, χωρίς σώμα τούτη η αγάπη πού πηγαίνει σκορπισμένη, μαζεμένη, σκορπισμένη πάλι-πάλι, κι όμως σφύζει κι όμως πάλλει στη δαγκωματιά του μήλου στη χαραματιά του σύκου σ ένα βυσσινί κεράσι σε μια ρώγα από ροδίτη τόση ανάερη Αφροδίτη, θα διψάσει θα κεράσει ένα στόμα κι άλλο στόμα χωρίς χρώμα, χωρίς σώμα. Τέσσερις καρποί, αλλά ο Σωτήρης Σκίπης, σ αυτό το απόσπασμα από τον «Απέθαντο», βάζει έξι: 12

11 Τα φρούτα, οι καρποί, τα πωρικά, τα γεμίσια Κι όλα τα φρούτα τα γευτήκαμε από τα δέντρα τα ορτωμένα τα βύσσινα και τα κορόμηλα τα τραγανά και τα ουρμασμένα Και μάς ξεδίψασαν τα μούσμουλα σε μεσημέρια και σε βράδια τα μούρα και τα πετροκέρασα και τα ξανθά τ αχλάδια Ουρμασμένα ή γουρμασμένα, από το ρήμα (γ)ουρμάζω που θα το αναγνωρίσετε ως μετεξέλιξη του ωριμάζω, είναι τα ώριμα φρούτα. Αν και έγινε ακαδημαϊκός, δεν ήταν ποιητής πρώτης γραμμής ο Σκίπης, αλλά ταιριάζει να κλείσουμε την εισαγωγή μας με τον στίχο του, και ν αρχίσουμε από το επόμενο κεφάλαιο να γευόμαστε «όλα τα φρούτα», ένα προς ένα. 13

12

13 Διαίρεση των οπωρικών Όπως ανέφερα και στον πρόλογο, το βιβλίο δεν είναι γραμμένο από βοτανολογική σκοπιά, οπότε και στην κατηγοριοποίησή μας θα ακολουθήσουμε μια μεικτή και πρακτική προσέγγιση, από τη σκοπιά περισσότερο του καταναλωτή του καρπού. Έτσι, θα ξεκινήσουμε από τα σαρκώδη φρούτα, δηλαδή το μήλο, το αχλάδι, το κυδώνι και το μούσμουλο, που βρίσκονται στα μέρη μας από τους αρχαίους χρόνους (τα τρία πρώτα από την εποχή του Ομήρου). Με κριτήριο την αρχαιότητα, θα εξετάσουμε μαζί τους και δύο ακόμα πανάρχαια φρούτα, το ρόδι και το σύκο, και, με αφορμή το σύκο, θα μιλήσουμε και για το φραγκόσυκο. Μετά θα περάσουμε στα εμπύρηνα φρούτα, ή δρύπες: κεράσια, βερίκοκα, ροδάκινα, δαμάσκηνα. Αυτά έχουν εξωκάρπιο, τη φλούδα μεσοκάρπιο, το σαρκώδες τμήμα που τρώμε ενδοκάρπιο, το κέλυφος του κουκουτσιού, και μέσα στο κουκούτσι υπάρχει το σπέρμα. Και πάλι, η μέθοδός μας δεν είναι βοτανολογική αλλά χρηστική έτσι, το αμύγδαλο και το φιστίκι, αν και στην πραγματικότητα είναι δρύπες που το σαρκώδες τμήμα τους έχει συρρικνωθεί, ενώ το σπέρμα τους είναι φαγώσιμο, εμείς θα τα εξετάσουμε μαζί με τους ξηρούς καρπούς. Μια τρίτη, μικρή κατηγορία είναι δυο καρποί που συγγενεύουν με τα κολοκύθια (το πεπόνι και το καρπούζι), ενώ τέταρτη, μεγάλη κατηγορία είναι τα εσπεριδοειδή (πορτοκάλι, μανταρίνι, λεμόνι και άλλα). Αν υπάρχει ένα φρούτο που ξεχωρίζει απ όλα τα άλλα, είναι το σταφύλι αξίζει λοιπόν να το δούμε μόνο του, μαζί με τη σταφίδα που έχει ιδιαίτερο ελληνικό ενδιαφέρον. Μετά το σταφύλι, θα εξετάσουμε τα διάφορα τροπικά φρούτα μπανάνα, ανανά και διάφορα σπανιότερα κι ύστερα θα περάσουμε στα μούρα και στα υπόλοιπα μουροειδή, φρούτα του δάσους. Θα τελειώσουμε με τους ξηρούς καρπούς, όπου, όπως είπαμε, περιλαμβάνουμε και τα αμύγδαλα με τα φιστίκια, καθώς και τους χουρμάδες. 15

14 Οπωροφόρες λέξεις Το βιβλίο αυτό δεν είναι εγκυκλοπαίδεια. Πολλά φρούτα που είναι άγνωστα ή λίγο διαδεδομένα στα μέρη μας δεν εξετάζονται. Επίσης, παρόλο που είναι φρούτο, την ντομάτα δεν θα την εξετάσουμε στο βιβλίο αυτό θεωρούμε ότι ανήκει στα λαχανικά. Το ίδιο ισχύει και για το αγγούρι, έστω κι αν συγγενεύει με το πεπόνι και το καρπούζι. Δεν θα εξετάσω και τις ελιές, επειδή νωπές δεν τρώγονται. Άλλωστε, για την ελιά και το λάδι θα άξιζε να γραφτεί χωριστό βιβλίο. 16

15 Ο βασιλιάς των φρούτων Πετρόπουλος Η. 1 1 Μήλο σού ρίχνω κι αν θέλεις κι αν μ αγαϖάς δος μου την αγάϖη σου. Πλάτωνας, Παλατινή ανθολογία, μτφρ. Η. Πετρόϖουλος τον Πωρικολόγο, τη βυζαντινή λαϊκή σάτιρα που προσωποποιεί τα φρούτα (τα πωρικά) και τα βάζει να συνεδριάζουν, βασιλιάς των οπωρικών είναι ο πανενδοξότατος Κυδώνιος. Δεν θα συμφωνούσαν πολλοί σήμερα με την ιεράρχηση αυτή. Για τον καθένα από εμάς, βασιλιάς των φρούτων είναι το φρούτο που τους αρέσει, για άλλους πάλι το σταφύλι, αφού δίνει το κρασί. Γλωσσικά όμως, αδιαμφισβήτητος βασιλιάς των φρούτων, ή «φρούτο καθαυτό», θα τολμούσα να πω, είναι το μήλο. Τουλάχιστον αυτό ίσχυε στα αρχαία ελληνικά, αφού οι αρχαίοι σε πολλά άλλα φρούτα έδιναν ονόματα που ήταν παραλλαγές του μήλου (τα ροδάκινα τα ονόμαζαν περσικά μήλα, τα βερίκοκα αρμενιακά μήλα, τα κυδώνια τα έλεγαν κυδώνια μήλα, τα κίτρα μηδικά μήλα), κάτι που συνεχίστηκε στα 1 Τω μήλω βάλλω σε συ δ ει μεν εκούσα φιλείς με, δεξαμένη της σης παρθενίης μετάδος. 17

16 Οπωροφόρες λέξεις λατινικά και σε νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, αν σκεφτούμε πως την ντομάτα οι μεν Γάλλοι την είπαν ερωτόμηλο (pomme d amour), οι δε Ιταλοί χρυσόμηλο (pomo d oro), και την πατάτα, βέβαια, οι Γάλλοι την ονόμασαν pomme de terre, απ όπου το δανειστήκαμε κι εμείς ως γεώμηλο. Ας μην ξεχάσουμε επίσης τα κυπαρισσόμηλα και τα κορόμηλα, καθώς και άλλες ονομασίες διαλεκτικές ή σπανιότερες (π.χ., στη Μυτιλήνη λένε «φραγκόμηλα» τα μούσμουλα, ενώ στην Κύπρο «χρυσόμηλα» τα βερίκοκα και «κιτρόμηλα» τα νεράντζια). Μια θεία μου, θέλοντας να μας πείσει να καθαρίζουμε τα μήλα και να μην τα τρώμε με τη φλούδα, μας έλεγε διδακτικά: «μήλον μη όλον». Δεν είναι όμως αυτή η ετυμολογία του στην πραγματικότητα, η λέξη «μήλον» είναι αρχαία, δάνειο πιθανώς από κάποια μεσογειακή γλώσσα, ίσως όμως και ινδοευρωπαϊκή. Η λέξη (που ήταν μάλον στη δωρική και στην αιολική διάλεκτο) πέρασε στα λατινικά, ως malum, και με εκ νέου δανεισμό, μερικούς αιώνες αργότερα, ως melum, εκτόπισε την άλλη ινδοευρωπαϊκή λέξη (abella, που διατηρείται στο αγγλικό apple και το γερμανικό Apfel), αλλά με τη σειρά της εκτοπίστηκε στα γαλλικά από το pomum, που ήταν η γενική λέξη για το οπωροφόρο δέντρο κι έτσι οι Γάλλοι το είπαν pomme, ενώ οι Ιταλοί κρατάνε το mela έχουν όμως και το pomo. Παρενθετικά να πούμε ότι οι αρχαίοι είχαν κι άλλη μια λέξη ομόηχη, πάλι μήλον, που σήμαινε το πρόβατο ή γενικώς τα αιγοπρόβατα από εκεί μας έμεινε η μηλωτή, η προβατοπροβιά δηλαδή, και η μηλολόνθη, αλλά δεν έχει καμιά ετυμολογική σχέση με το μήλο τον καρπό. Αντίθετα, η Μήλος, το νησί, μάλλον συνδέεται με τα μήλα. Η μηλιά (malus domestica) είναι ιθαγενής της Δυτικής Ασίας, αλλά βρίσκεται στα μέρη μας από τα πανάρχαια χρόνια και είναι από τα ο- πωροφόρα που εμφανίζονται στον Όμηρο: μηλέαι αγλαόκαρποι (Οδύσσεια, η 114). Όχι απρόσμενα, το μήλο έχει τεράστια παρουσία στην ελληνική και στις άλλες μυθολογίες. Βέβαια, τα χρυσά μήλα των Εσπερίδων, που πήγε κι έφερε ο Ηρακλής από την άλλη άκρη του τότε κόσμου, μπορεί να ήταν άλλο είδος οπωρικού, μπορεί να μην ήταν καν καρπός. Αν και έχουν γραφτεί πάρα πολλά για το θέμα, πειστική απάντηση δεν έχει δοθεί. Ίσως έχετε ακούσει ότι τα χρυσά μήλα ήταν πορτοκάλια ή άλλα εσπεριδοειδή, αλλά αυτό δεν μπορεί να ισχύει αφού τα 18

17 Ο βασιλιάς των φρούτων εσπεριδοειδή ήρθαν πολύ αργότερα στα μέρη μας από την Άπω Ανατολή. Θα αναφέρω τρεις πιθανότερες εκδοχές: α) ήταν κυδώνια, β) ήταν κάποια εκλεκτή ποικιλία μήλων, γ) δεν ήταν μήλα αλλά πρόβατα (μήλα λέγονταν κι αυτά). Κατ άλλους πάλι, τα μήλα των Εσπερίδων έχουν συμβολικό χαρακτήρα, αποτελούν το «εισιτήριο» του Ηρακλή για την άνοδο στον Όλυμπο, για την αποθέωσή του γι αυτό και ορισμένοι μελετητές τοποθετούν τον άθλο των Εσπερίδων τελευταίο (όπως τον παραδίδει και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης) και όχι προτελευταίο, όπως θέλει η καθιερωμένη σειρά. Χρυσό ήταν όμως και το μήλο που έριξε ανάμεσα στις θεές η Έριδα, χολωμένη που δεν την κάλεσαν στη γιορτή των γάμων του Πηλέα και της Θέτιδας, γράφοντας πάνω «τη καλλίστη», και καβγάδισαν οι τρεις θεές Ήρα, Αφροδίτη και Αθηνά κι έτσι ξεκίνησε ο Τρωικός Πόλεμος, οπότε από εκεί έμεινε στη γλώσσα μας η έκφραση «μήλον της Έριδος», που σημαίνει την αιτία ή το αντικείμενο μιας διένεξης. Γενικά στην αρχαιότητα το μήλο ήταν ο καρπός της Αφροδίτης, του έρωτα δηλαδή όπως λέει και ο σχολιαστής του Θεοκρίτου, τα μήλα ήταν «εράσιμα και έρωτος ποιητικά». Για να εκδηλώσουν τον έρωτά τους προς το αγαπημένο πρόσωπο, του πετούσαν ένα μήλο, που αν το έπιανε, σήμαινε την ανταπόκριση. Όπως λέει και το επίγραμμα του Πλάτωνα, που περιλαμβάνεται στην Παλατινή ανθολογία, το έχει μεταφράσει ο Ηλίας Πετρόπουλος και έχει μελοποιηθεί από τον Νότη Μαυρουδή: «Μήλο σου ρίχνω κι αν θέλεις κι αν μ αγαπάς δος μου την αγάπη σου». Αυτό οι αρχαίοι το έλεγαν «μήλω βάλλειν» ή «μηλοβολία». Εδώ πρέπει να αναφέρουμε και έναν χαριτωμένο μύθο, για την Κυδίππη και τον Ακόντιο (ή, σε άλλη παραλλαγή, για την Κτήσυλλα και τον Ερμοχάρη), που έγινε και ποίημα του Καλλιμάχου. Ο Ακόντιος πέταξε στα πόδια της νέας ένα μήλο, πάνω στο οποίο είχε γράψει έναν όρκο. Εκείνη το σήκωσε και διάβασε «Μα την Άρτεμη, θα παντρευτώ τον Ακόντιο», κι έτσι βρέθηκε δεμένη με όρκο. Το τέχνασμα βασίζεται στο ότι οι αρχαίοι Έλληνες διάβαζαν πάντοτε φωναχτά. Πάντως, σε μερικές πηγές αναφέρεται ότι αυτό έγινε με κυδώνι, όχι με μήλο. Χρυσό μήλο πρόσφερε και ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Θεόφιλος στη Θεοδώρα, διαλέγοντάς την για γυναίκα του, αφού προηγουμένως απέρ- 19

18 Οπωροφόρες λέξεις ριψε την Κασσιανή, για να της μάθει πως το θάρρος της γνώμης πληρώνεται. Μήνυμα πάνω σε μήλο υπάρχει και σε έναν άλλο μύθο: ο Αχιλλέας πολιορκούσε μια πολύ καλά οχυρωμένη πόλη κοντά στην Τροία, τη Μονηνία, και μια ντόπια κοπέλα, που τον αγάπησε, πέταξε μέσα από τα τείχη ένα μήλο, πάνω στο οποίο έγραφε να μην απελπιστεί γιατί οι πολιορκημένοι δεν έχουν νερό και είναι έτοιμοι να παραδοθούν, κι έτσι ο Αχιλλέας κυρίεψε την πόλη, αν και ο μύθος, που τον βρίσκουμε σε σχόλια στην Ιλιάδα, δεν μας λέει αν κατέκτησε και την κοπέλα. Υπάρχει και ο μύθος της Αταλάντης, που για να την παντρευτεί κανείς έπρεπε να την ξεπεράσει στο τρέξιμο αν όμως δεν τα κατάφερνε, τον περίμενε ο θάνατος, αυτό ήταν το φοβερό στοίχημα. Πολλοί είχαν δοκιμάσει και το είχαν πληρώσει με τη ζωή τους, αλλά ο Ιππομένης ζήτησε τη βοήθεια της Αφροδίτης, που του έδωσε τρία χρυσά μήλα και ρίχνοντας στα πόδια της Αταλάντης τα χρυσά μήλα, την ανάγκαζε να καθυστερεί για να τα μαζεύει, κι έτσι κατάφερε να τη νικήσει στην α- ναμέτρηση. Φυσικά, ακόμα πιο γνωστό είναι το μήλο του Παραδείσου, που έ- φαγε η Εύα. Πρέπει όμως εδώ να πούμε ότι στο κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης ο απαγορευμένος καρπός δεν προσδιορίζεται σε κανένα σημείο, απλώς αναφέρεται γενικά ως «το ξύλον του γινώσκειν καλόν και πονηρόν». Η ταύτιση του απαγορευμένου καρπού με το μήλο έγινε αργότερα, στη χριστιανική παράδοση, ιδίως στη δυτική, και ίσως σε αυτό να έπαιξε ρόλο ότι στα λατινικά το μήλο (malum) είναι ομόηχο με την αμαρτία. Κι επειδή, σύμφωνα με έναν μύθο, όταν ο Αδάμ έτρωγε το μήλο, ένα κομμάτι τού κάθισε στο λαιμό, έχουμε το μήλο του Αδάμ, στα γαλλικά pomme d Adam, και αναλόγως στα αγγλικά. Στη γλώσσα μας πρέπει να είναι δάνειο εμείς άλλωστε το μήλο του Αδάμ το λέμε καρύδι. Όμως στο πρόσωπό μας έχουμε, άντρες και γυναίκες, κι άλλα μήλα, τα ζυγωματικά. 20

19 Ο βασιλιάς των φρούτων Από τη Σαπφώ θυμόμαστε την παρομοίωση της κόρης που έμεινε ανύπαντρη με το γλυκύμαλον, το γλυκό μήλο που κοκκινίζει στην άκρη του κλαδιού και που οι μαζωχτές δεν μπόρεσαν να το φτάσουν, ενώ στα Νεότερα Χρόνια θα θυμηθούμε το φαρμακωμένο μήλο της Χιονάτης, το μήλο του Νεύτωνα 2 ή το μήλο του Γουλιέλμου Τέλλου και, ακόμα πιο κοντά στην εποχή μας, τη Νέα Υόρκη (που το παρατσούκλι της είναι The Big Apple, Μεγάλο Μήλο) και την Apple. Σύμφωνα με την παροιμία, το μήλο κάτω απ τη μηλιά θα πέσει αυτό το λέμε όταν ένα παιδί ακολουθεί το επάγγελμα ή τις κλίσεις (και τις κακές) των γονιών του. Μια σχεδόν ξεχασμένη φράση 3 με το μήλο είναι: «δεν παίρνεις χρυσό μήλο απ το χέρι του», που λέγεται για βρομερούς και απωθητικούς ανθρώπους, που σιχαίνεσαι να πάρεις από τα 2 Όπως συχνά έλεγε ο ίδιος, εμπνεύστηκε τη θεωρία της βαρύτητας βλέποντας ένα μήλο να πέφτει από ένα δέντρο σε νεότερες αναδιηγήσεις, συχνά παρουσιάζεται το μήλο να τον χτυπάει στο κεφάλι! 3 Τη χρησιμοποιεί ο Κονδυλάκης στην Πρώτη αγάπη, αλλά είναι παροιμιακή. 21

20