Αριστοτέλης: Μικρά φυσικά («Αριστοτέλης Έργα», 14). Εισαγωγή μετάφραση επιμέλεια Ηλίας Ν. Γεωργούλας. Αθήνα: Νήσος 2014, 345 σ., 24.

Transcript

1 Αριστοτέλης: Μικρά φυσικά Αριστοτέλης: Μικρά φυσικά («Αριστοτέλης Έργα», 14). Εισαγωγή μετάφραση επιμέλεια Ηλίας Ν. Γεωργούλας. Αθήνα: Νήσος 2014, 345 σ., 24. Κρίνει η Χριστίνα Πράπα (Ludwig-Maximilians-Universität, Μόναχο) Η μετάφραση, εισαγωγή και επιμέλεια των Μικρῶν Φυσικῶν από τον διδάκτορα φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Η. Ν. Γεωργούλα (στο εξής: Η. Γ.) αποτελεί τον δέκατο τέταρτο τόμο στη σειρά "Αριστοτέλης Έργα" της Εταιρείας Μελέτης των Επιστημών του Ανθρώπου και των εκδόσεων Νήσος. Η ένταξη της έκδοσης αυτής στην εν λόγω σειρά είναι από μόνη της σημαντική: Η δίγλωσση έκδοση όλων των έργων του Αριστοτέλη που αναλαμβάνει και "υπογράφει" ένας ειδικός, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι το εκδοτικό έργο στην πορεία του συζητιέται στο πλαίσιο ενός διαρκούς σεμιναρίου για τα αριστοτελικά έργα, εξασφαλίζουν την επιτυχία του εγχειρήματος. Σκοπός των εν λόγω εκδόσεων είναι να καταστήσουν προσιτό το αριστοτελικό έργο ακόμα και στους μη ειδικούς, όπως επισημαίνεται στο εσώφυλλο. Η δίγλωσση έκδοση από τον Η. Γ. είναι σύμφωνη με τους στόχους του όλου εγχειρήματος: Πρόκειται για μια αξιόλογη εργασία που θεωρώ ότι, πέραν της θέσης της στην επιστημονική κοινότητα, θα προωθήσει την πανεπιστημιακή διδασκαλία των παραμελημένων αριστοτελικών συγγραμμάτων που είναι γνωστά ως Μικρὰ Φυσικά. Με τον κοινό τίτλο Μικρὰ Φυσικά (στο εξής θα αναφέρομαι στον κοινό τους τίτλο ως ΜΦ) έχει καθιερωθεί να νοούνται έξι επτά, αν θεωρήσουμε το κεφάλαιο για την αναπνοή μία ξεχωριστή πραγματεία αριστοτελικές πραγματείες που έχουν έναν ευρύτερα κοινό θεματικό πυρήνα: 1. Περὶ αἰσθήσεως καὶ αἰσθητῶν, 2. Περὶ μνήμης καὶ ἀναμνήσεως, 3. Περὶ ὕπνου καὶ ἐγρηγόρσεως, 4. Περὶ τῆς καθ ὕπνον μαντικῆς, 5. Περὶ μaκροβιότητος καὶ βραχυβιότητος, 6. Περὶ νεότητος καὶ γήρως, καὶ ζωῆς καὶ θανάτου, καὶ ἀναπνοῆς. Ως προς τη δομή της έκδοσης: Τη σύντομη εισαγωγή (σ ) ακολουθεί το κυρίως μέρος με το αρχαίο κείμενο των ΜΦ 1 και τη νεοελληνική μετάφραση (σ ), ενώ στο τέλος του βιβλίου παρατίθενται η (βασική) βιβλιογραφία διακρινόμενη σε εκδόσεις, μεταφράσεις, σχολιασμούς και σε μελετήματα (σ ), ένα πολύ χρήσιμο γλωσσάρι (σ ) και τα ευρετήρια, ονομάτων (σ ) και αρχαίων χωρίων (σ ). 1 Όπως διευκρινίζεται στον πρόλογο του βιβλίου, το κείμενο βασίζεται στην έκδοση του Ρος βλ. W. D. Ross, Aristotle Parva Naturalia: A revised text with introduction and commentary (Oxford: Clarendon Press 1955).

2 2/6 Στην εισαγωγή της έκδοσης γίνεται αναφορά στον παραδοθέντα κοινό τίτλο 2 και στο ζήτημα της χρονολόγησης των ΜΦ, όπου και επισημαίνονται οι βασικές κατευθύνσεις στην έρευνα. Εδώ θα ήταν χρήσιμη και η αξιοποίηση της εκτενούς εισαγωγής στις εκδόσεις Λούλοφς (Lulofs) και Ζίβεκ (Siwek), 3 τις οποίες ο Η. Γ. γνωρίζει αλλά δεν αξιοποιεί επαρκώς. 4 Την εισαγωγή κλείνει ο Η. Γ. με την περίληψη του περιεχομένου της κάθε πραγματείας. Αυτό που θα περίμενε κανείς στο εισαγωγικό μέρος είναι και μία, σύντομη τουλάχιστον, αναφορά στην ιστορία του κειμένου, την άμεση και έμμεση παράδοση των ΜΦ. Ως προς την άμεση παράδοση, δηλαδή τα βυζαντινά χειρόγραφα που παραδίδουν το κείμενο, θα πρέπει να επισημανθεί όχι μόνο το γεγονός ότι τα ΜΦ αντιγράφονταν ως επί το πλείστον μαζί (Überlieferungsgemeinschaft) αλλά και μια σημαντική διαφοροποίηση ως προς την αλληλουχία τους: Στη στερεότυπη έκδοση του αριστοτελικού corpus από τον Εμμάνουελ Μπέκερ (Ιmmanuel Bekker) (1831) 5 τα ΜΦ έχουν εκδοθεί με τη σειρά που γνωρίζουμε (και που ακολουθούν όλες οι μεταγενέστερες εκδόσεις). Ωστόσο, στην άμεση, χειρόγραφη, παράδοση, όπως και στην πρώτη έντυπη έκδοση του Άλδου Μανούτιου (1497), 6 τα ΜΦ όχι μόνο παραδίδονται μαζί αλλά και με μία συγκεκριμένη ακολουθία που διασπά κατά κάποιον τρόπο τη συνέχεια των πραγματειών: την "τριλογία" των έργων που πραγματεύονται τον ύπνο ακολουθεί το Περὶ ζῴων κινήσεως, ενώ τα υπόλοιπα ΜΦ, για τη μακροβιότητα και βραχυβιότητα των ζωντανών οργανισμών, για τη νεότητα και το γήρας, για τη ζωή και τον θάνατο, παραδίδονται σε πολλά χειρόγραφα είτε αμέσως μετά είτε έπειτα από το Περὶ ζῴων γενέσεως. 7 H οργάνωση αυτή έχει να κάνει με την 2 Εδώ ο Η. Γ. παραπέμπει στην εισαγωγή της έκδοσης του Ρος (βλ. σημείωση 1) και στη μονογραφία του Ντιούρινγκ, Αριστοτέλης, 2 τόμοι (μτφρ. Π. Κοτζιά-Παντελή και Α. Γεωργίου-Κατσιβέλα. Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ. 1991, 1994) βλ. Ι. Düring, Aristoteles, Darstellung und Interpretation seines Denkens (Heidelberg: Universitätsverlag 1966), σ Βλ. H. J. D. Lulofs, Aristotelis De insomniis et de divinatione per somnum: A new edition of the Greek text with the Latin translations (Leiden: Brill 1947), σ. ix-xliii και P. Siwek, Aristotelis Parva Naturalia Graece et latine (Collectio Philosophica Lateranensis Roma: Desclée & C. i Editori Pontifice 1963), σ. ix-xxvii. 4 Μια εποπτεία αυτών των θεμάτων (αλλά και πολύ πρόσφατη βιβλιογραφία) παρέχει το σχετικό κεφάλαιο σε εγχειρίδιο για τον Αριστοτέλη, το οποίο δεν αναφέρεται στην έκδοση: βλ. R. A. H. King, «Parva naturalia», στο Ch. Rapp & K. Corcilius (επιμ.), Aristoteles-Hanbuch: Leben Werk Wirkung (Stuttgart/Weimar: Verlag J. B. Metzler 2011), σ I. Bekker, Aristotelis opera, I (Berlin 1831). 6 Aldus Manutius, Aristotelis opera omnia, III = Codex Laurentianus Plut Πρβ. σχετικά και τη σύντομη αναφορά στην εισαγωγή της έκδοσης Ρος (βλ. σημείωση 1), σ Tο Περὶ ζῴων κινήσεως θεωρείται αναπόσπαστο τμήμα του πρώτου τμήματος των ΜΦ, δηλαδή των έργων για την αίσθηση, τη μνήμη και τα σχετικά με τον ύπνο έργα πρβ. το άρθρο του Ρασέντ: M. Rashed, «Agrégat de parties ou vinculum substantiale? Sur une hésitation conceptuelle et textuelle du corpus aristotélicien», στο A. Laks & M. Rashed (επιμ.), Aristote et le mouvement des animaux: Dix études sur le «De motu animalium» (Villeneuve d Ascq: Presses Universitaires du Septentrion 2004), σ Έπειτα από μελέτη όλων των χειρογράφων που παραδίδουν το Περὶ ζῴων κινήσεως έχω διαπιστώσει ότι όλοι οι ανεξάρτητοι μάρτυρες του κειμένου (δηλαδή τα

3 3/6 ενότητα των θεμάτων, αφού η πραγμάτευση της κοινής αιτίας της κίνησης των ζωντανών οργανισμών (στο Περὶ ζῴων κινήσεως) προϋποθέτει και συνδέεται με το Περὶ ψυχῆς, κατά συνέπεια και με τα ΜΦ. 8 Η αναφορά στη χειρόγραφη παράδοση του κειμένου είναι απαραίτητη και για έναν ακόμα λόγο: Ο Η. Γ. δεν ακολουθεί άκριτα το κείμενο της έκδοσης Ρος (Ross) πρακτική που ανήκει αναμφισβήτητα στις αρετές του βιβλίου. Όταν υιοθετείται μια διαφορετική γραφή από εκείνη που έχει στο κείμενό του ο Ρος, θα πρέπει να μπορεί και ο αναγνώστης να αξιολογήσει την επιλογή αυτή και για να το κάνει αυτό χρειάζεται, μεταξύ άλλων (εννοώ τα κριτήρια για την αξιολόγηση των διαφορετικών γραφών), να γνωρίζει και την πηγή της συγκεκριμένης γραφής. 9 Στο ίδιο πλαίσιο αναγκαία θα ήταν στο εισαγωγικό μέρος και η αναφορά στην έμμεση παράδοση του κειμένου, δηλαδή στα αρχαία (Αλέξανδρος Αφροδισιεύς) και βυζαντινά (Μιχαήλ Εφέσιος, [Σοφονίας]) υπομνήματα. Περνώντας στο κυρίως μέρος του βιβλίου έχουμε γενικά να επισημάνουμε τα εξής: Η διεξοδική περίληψη στην αρχή κάθε κεφαλαίου (του αρχαίου κειμένου) και ο "τίτλος" χειρόγραφα που δεν προέρχονται από άλλο γνωστό χειρόγραφο), επομένως και ο αρχέτυπος (ω), παραδίδουν το κείμενο μετά την πραγματεία για τα όνειρα (μοναδική εξαίρεση τέσσερα χειρόγραφα, στα οποία όμως δεν παραδίδονται καθόλου οι σχετικές με τον ύπνο πραγματείες). Έτσι δικαιολογείται και η καταληκτική φράση στο τέλος του Περὶ τῆς καθ ὕπνον μαντικῆς (464b18a), την οποία ο Ρος αθετεί. Εν προκειμένω, ο Η. Γ. ακολουθεί την επιλογή του Ρος (βλ. σ. 204) και επισημαίνει ότι, σύμφωνα με τη Νούσμπαουμ (M. Nussbaum, Aristotle s De motu animalium: Text with Translation, Commentary, and Interpretive Essays Princeton: Princeton University Press 1978), η φράση περιέχεται σε πολλά χειρόγραφα, τα οποία υποστηρίζουν τη σύνδεση του Περὶ ζῴων κινήσεως με τα ΜΦ (βλ. σ. 205, σημ. 17). Το καθοριστικό εδώ για την, αναμφίβολη, σύνδεση των εν λόγω πραγματειών δεν είναι η ίδια η φράση (που μπορεί για διαφορετικούς λόγους να μην αντιγράφτηκε σε κάποια χειρόγραφα) αλλά η ακολουθία που περιγράψαμε, η οποία, αφού εμφανίζεται σε όλους τους ανεξάρτητους φορείς της παράδοσης, πρέπει να έχει μια κοινή προέλευση, να συνδεθεί δηλαδή με τον ίδιο τον αρχέτυπο. 8 Διαβάζουμε ότι η κίνηση των ζωντανών οργανισμών ανάγεται στις δυνάμεις της ψυχής (πρβ. 700b10-11 πῶς ἡ ψυχὴ κινεῖ τὸ σῶμα καὶ τίς ἀρχὴ τῆς τοῦ ζῴου κινήσεως). Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι στη σύνοψη της αριστοτελικής φιλοσοφίας (Φιλοσοφία) ο Γεώργιος Παχυμέρης ( ) πραγματεύεται το Περὶ ζῴων κινήσεως στο ίδιο "βιβλίο" (το όγδοο) που έχει τον γενικό τίτλο Περὶ αἰσθήσεως καὶ αἰσθητῶν (για την παρατήρηση αυτή βασίστηκα στο αυτόγραφο του Παχυμέρη, τον κώδικα Berol. Hamilton 512). 9 Ενδεικτικά: Στο 447a5-6 διαβάζουμε «ενώ αυτό που είναι πρώτο μεταβάλλεται από την ίδια την πηγή της μεταλλαγής, χωρίς κατ ανάγκην να υφίσταται ταυτόχρονη μεταλλαγή το σύνολο» (σ. 89 η υπογράμμιση δική μου). Στο κριτικό υπόμνημα ο Η. Γ. επισημαίνει (σ. 88) ότι ακολουθεί τη γραφή καὶ οὐκ ἀνάγκη αντί του καὶ ἀνάγκη στην έκδοση Ρος. Εάν θέλουμε να κατανοήσουμε και τη στεμματική θέση των γραφών (εάν παραδίδονται από έναν υπαρχέτυπο ή από μεμονωμένα χειρόγραφα), ώστε να ελέγξουμε αν και οι δύο γραφές έχουν την ίδια βαρύτητα, χωρίς να ανατρέξουμε στην έκδοση Ρος, θα πρέπει να έχουμε μία εικόνα για την παράδοση του κειμένου. Εν προκειμένω, η γραφή που υιοθετεί ο Ρος παραδίδεται από όλα τα χειρόγραφα που εκπροσωπούν τον β κλάδο της παράδοσης (τον υπαρχέτυπο b), και από το κείμενο του Αλέξανδρου, ενώ η γραφή καὶ οὐκ ἀνάγκη που ακολουθεί ο Η. Γ. παραδίδεται από τα χειρόγραφα του άλλου κλάδου της παράδοσης (του υπαρχέτυπου α).

4 4/6 που δίνει ο Η. Γ. για τα ζητήματα που θα συζητηθούν συμβάλλουν στο να παρακολουθεί ο αναγνώστης ευκολότερα το κείμενο. H παράθεση του αρχαίου κειμένου αντικριστά με τη νεοελληνική του απόδοση ευνοεί στο να μπορεί ο αναγνώστης να ανατρέξει άμεσα και στο πρωτότυπο, αν και πρόκειται για μια πολύ καλή μετάφραση, γραμμένη σε ρέοντα και εύληπτο νεοελληνικό λόγο που δεν προδίδει το αριστοτελικό κείμενο. 10 Για να κατανοήσουμε το κείμενο δεν απαιτείται να ανατρέξουμε ταυτόχρονα στο αρχαίο κείμενο έργο δύσκολο, ιδίως όταν πρόκειται για μετάφραση αριστοτελικής πραγματείας. Στις υποσημειώσεις του βιβλίου επεξηγούνται αρχαίοι όροι, επισημαίνεται, όπου κρίνεται αναγκαίο, η ειδικότερη σημασία μιας λέξης στα ΜΦ (όπως πάθος [σ. 24, σημ. 9], αἴσθημα [σ. 113, σημ. 19]), γίνονται παραπομπές σε άλλα χωρία, κυρίως αριστοτελικά (ώστε να κατανοήσουμε τον Αριστοτέλη πρωτίστως μέσα από τα ίδια τα κείμενα και όχι από τις πολλές πιθανές ερμηνείες τους), και αξιοποιούνται τα πορίσματα άλλων εργασιών. Έργο αναφοράς είναι (όπως θα περίμενε κανείς) η σχολιασμένη κριτική έκδοση του Ρος για τα ΜΦ, ενώ, μεταξύ άλλων, σημαντική θέση κατέχουν και οι εξαιρετικές αριστοτελικές εκδόσεις του Κάλφα. 11 O Η. Γ. δεν περιορίζεται σε μία απλή παράθεση αλλά παίρνει θέση σε αρκετά σημεία όπου υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις (για παράδειγμα, σχετικά με το ερώτημα αν η αίσθηση ανήκει στις ἕξεις, σ ). Στο ίδιο πλαίσιο αναφέρονται στις υποσημειώσεις οι λόγοι που οδήγησαν τον μεταφραστή-εκδότη να προκρίνει μια άλλη γραφή από εκείνη της έκδοσης Ρος (βλ. ενδεικτικά 455a10, σ , σημ. 3), να αντικρούσει μια προσθήκη ή έναν οβελισμό (βλ. ενδεικτικά 451b27-28, σ. 123, σημ. 12 αν και εδώ το επιχείρημα του Φρόυντενταλ [Freudenthal] που ακολουθεί ο Ρος προς υποστήριξη του οβελισμού είναι, κατά τη γνώμη μου, πειστικό). Ορισμένες ειδικότερες παρατηρήσεις: (1) O Η. Γ. διατηρεί ορισμένους αριστοτελικούς όρους αμετάφραστους (όπως κατὰ συμβεβηκός, δυνάμει ἐνεργείᾳ). Ο όρος ἀπορία άλλοτε διατηρείται αμετάφραστος (447a12, 448b17) άλλοτε αποδίδεται, επίσης ορθά, ως "δυσκολία" (437a26, 446b17, 456b13). Στην πρώτη περίπτωση όμως μπορεί να υπάρξει σύγχυση με τη νεοελληνική 10 Η επιλογή του εκδότη να μεταφράζει μετοχές παθητικής φωνής ή ρήματα που βρίσκονται στο τρίτο πρόσωπο ενικού αριθμού παθητικής φωνής με το πρώτο πρόσωπο πληθυντικού αριθμού ενεργητικής φωνής μεταβάλλει, κατά τη γνώμη μου, το ύφος του αριστοτελικού κειμένου. Ενδεικτικά: τὰ λεχθέντα (436b2) «αυτά στα οποία αναφερθήκαμε» (σ. 23), πρότερον διώρισται (436a1) «προσδιορίσαμε [...] προηγουμένως» (σ. 21), πρότερον εἴρηται (437a19) «έχουμε ήδη μιλήσει» (σ. 29) κ.λπ. Σε τέτοιες περιπτώσεις και υπό την προϋπόθεση ότι δεν "απειλείται" ο ρέων λόγος της μετάφρασης, θα ήταν προτιμητέα η συντακτικά αντίστοιχη νεοελληνική απόδοση (τὰ λεχθέντα: "τα όσα ειπώθηκαν" αντί «αυτά στα οποία αναφερθήκαμε» κ.λπ.). Διαφορετική είναι βέβαια η περίπτωση του πέφυκε, το οποίο είτε χρησιμοποιείται απρόσωπα είτε όχι αποδίδεται ως «από τη φύση», όπως πολύ εύστοχα μεταφράζεται και στην έκδοση. 11 Αναφέρομαι στα έργα του Β. Κάλφα, Αριστοτέλης Περί φύσεως: Το δεύτερο βιβλίο των Φυσικών (εισ.-μτφρ.-σχολιασμός Αθήνα: Πόλις 1999) Aριστοτέλης Μετά τα φυσικά Βιβλίο Α (εισ.-μτφρ.-σχόλια Αθήνα: Πόλις 2009) Αριστοτέλης Περί γενέσεως και φθοράς (εισ.-μτφρ.-επιμ. Αθήνα: Νήσος 2011).

5 5/6 σημασία της απλής "ερώτησης". Το ίδιο συμβαίνει και με το ρήμα ἀπορῶ, το οποίο ενώ καταχωρίζεται στο γλωσσάρι της έκδοσης ως "απορώ" (πρβ. 450a25, 457b7), μεταφράζεται στο βιβλίο και ως "έχω την απορία" (πρβ. 438a11, 444b16, 445b3, 446a20, 465b1). Για να αποφευχθεί η σύγχυση με τη νεοελληνική σημασία θα ήταν, νομίζω, πιο "ασφαλής" η πρακτική τού να αποδίδονται τέτοιοι όροι με πλάγιους χαρακτήρες, ώστε να δηλώνεται ότι πρόκειται για αριστοτελική ορολογία. Ανεξάρτητα από την πρακτική τού πώς να εμφανίζονται τυπογραφικά αριστοτελικοί όροι όταν διατηρούνται αμετάφραστοι (που ενδεχομένως να υπόκειται σε κανόνες της συγκεκριμένης εκδοτικής σειράς), θα ήταν καλό, εφόσον η έκδοση απευθύνεται και στον μη ειδικό, να υπήρχε μια εκτενής υποσημείωση σχετικά με τη μετάφραση και κατανόηση της αριστοτελικής ἀπορίας. (2) Αυτό που θα μπορούσε να προστεθεί στην υποσημείωση σχετικά με την πραγμάτευση του πνεύματος (σ. 151, σημ. 17) είναι μια παραπομπή στο Περὶ ζῴων κινήσεως, συγκεκριμένα στο 703a14 κ.ε., παρόλο ή και επειδή η πραγμάτευσή του εδώ, στο τέλος της πραγματείας και όχι νωρίτερα, έχει εγείρει σοβαρούς προβληματισμούς. 12 (3) Στο 440b27-28 ο Η. Γ. εξοβελίζει, όπως κάνει και ο Ρος στην έκδοσή του βασιζόμενος στον Φρόυντενταλ, την παραπομπή στο Περὶ ψυχῆς: «περὶ δὲ ψόφου καὶ φωνῆς εἴρηται πρότερον ἐν τοῖς περὶ ψυχῆς». Το επιχείρημα του Η. Γ. είναι διαφορετικό από εκείνο του Ρος (εδώ θα έπρεπε να έχει επισημανθεί ποιο είναι το κριτήριο του οβελισμού για τους Ρος και Φρόυντενταλ). Ο Η. Γ. επικαλείται προηγηθείσα αναφορά (439a6-12) στο Περὶ ψυχῆς, ενώ ο Ρος ακολουθώντας τον Φρόυντενταλ επισημαίνει ότι γενικά πολλές αναφορές σε άλλα αριστοτελικά έργα που γίνονται στο (αριστοτελικό) κείμενο είναι προσθήκες και θεωρεί τη συγκεκριμένη φράση ως τέτοια. Αυτό που λείπει εδώ (και από την έκδοση Ρος) είναι η επισήμανση ότι για την επιλογή του εκδότη είναι καθοριστικής σημασίας το ότι η συγκεκριμένη φράση παραδίδεται όχι μόνο από όλα τα χειρόγραφα (πάνω σε αυτό θα υποστήριζε κανείς ότι η προσθήκη θα υπήρχε ήδη στον αρχέτυπο είτε στο κείμενο είτε ως σημείωση στο περιθώριο που έπειτα ενσωματώθηκε στο κείμενο) αλλά και στο υπόμνημα του Αλέξανδρου. Στο υπόμνημα παραδίδεται ολόκληρη η φράση 12 Βλ. σχετικά M. Nussbaum (βλ. σημείωση 7), («The sumphuton pneuma and the De motu animalium s account of soul and body») και Όλες οι εκδόσεις που έχουμε, από τον Μπέκερ έως τη Νούσμπαουμ, δεν έχουν λάβει σοβαρά υπ όψιν ότι η πραγμάτευση του πνεύματος γίνεται νωρίτερα, ήδη από το έβδομο κεφάλαιο: O βασικός εκπρόσωπος του υπαρχέτυπου α, Parisinus gr. 1853, που είναι και ο παλαιότερος κώδικας που παραδίδει το κείμενο, παραδίδει στο 701b15 τη γραφή πνεῦμα. Η υπεράσπιση της γραφής αυτής: Αυτό που δεν μπορεί να γνωρίζει ο Η. Γ. είναι ότι ένα ακόμα χειρόγραφο που εκπροσωπεί τον νέο (δεν είναι αυτός που έχει καθιερωθεί μέχρι στιγμής στην έρευνα, όπως αποδεικνύεται από τον Ο. Πριμαβέζι στη νέα έκδοση της πραγματείας) υπαρχέτυπο β, o Berolinensis 1507, συμφωνεί με τη γραφή του Parisinus. Καθοριστικής σημασίας είναι, και εδώ, ότι τη γραφή πνεῦμα ήδη από το έβδομο κεφάλαιο υποστηρίζει και το παράλληλο χωρίο από το υπόμνημα του Αλέξανδρου στο Περὶ ψυχῆς (Bruns 76,14-77,19). Για τη νέα έκδοση του Περὶ ζῴων κινήσεως, βλ. O. Primavesi, Aristoteles, De motu animalium: Ein neues Bild der Überlieferung und ein neuer Text (Berlin: de Gruyter, υπό έκδοση).

6 6/6 (περὶ δὲ ψόφου καὶ φωνῆς εἴρηται πρότερον ἐν τοῖς περὶ ψυχῆς), στο αντίστοιχο λήμμα χωρίς το καὶ φωνῆς. Μια συνολική αποτίμηση: Αναμφισβήτητα η έκδοση του Η. Γ. είναι εγχειρίδιο για την εγχώρια πανεπιστημιακή διδασκαλία, έργο αναφοράς για τον ειδικό, βοήθημα για τον μη ειδικό. Πρόκειται για μια εξαιρετικά προσεγμένη έκδοση (και ως προς την επιμέλεια του νεοελληνικού λόγου και των αρχαίων παραθεμάτων), επιστημονικά ενημερωμένη και χρηστική, όπως υπόσχεται η σειρά "Αριστοτέλης Έργα", στην οποία εντάσσεται. Δημοσιεύθηκε: Τρόπος παραπομπής στη βιβλιοκρισία: Πράπα, Χριστίνα: (Βιβλιοκρισία του:) Αριστοτέλης: Μικρά φυσικά (εισ.-μτφρ.-επιμ. Ηλίας Ν. Γεωργούλας Αθήνα: Νήσος 2014). Κριτικά , < philosophica.gr/critica/ html>.