Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Parus ater cypriotes Πέµπετσος

Transcript

1 ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΓΕΩΡΓΙΑΣ, ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Το Έργο συγχρηµατοδοτείται από τον Χρηµατοδοτικό Μηχανισµό του Ευρωπαϊκού Οικονοµικού Χώρου και από Εθνικούς Πόρους ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ 1414 ΛΕΥΚΩΣΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΤΑΜΕΙΟ ΘΗΡΑΣ 1453 ΛΕΥΚΩΣΙΑ Έργο: ΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΟΥ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΟΥ ΣΧΕ ΙΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΑΣΟΣ ΠΑΦΟΥ Ανάδοχος: Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ.ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. Θεσσαλονίκη - ΕΛΛΑ Α Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Parus ater cypriotes Πέµπετσος και άλλων αναπαραγόµενων στρουθιόµορφων πουλιών ρ. Στ. Ζόγκαρης και ρ. Κ. Ποϊραζίδης Φωτογραφία: Χάρης Χατζηστήλλης Μάρτιος 2011

2

3 Σχέδιο Παρακολούθησης για το Parus ater Cyproites, Πέµπετσος, Ζόγκαρης Στ και Ποϊραζίδης, Κ Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Parus ater cypriotes Πέµπετσος και άλλων αναπαραγόµενων στρουθιόµορφων πουλιών ρ. Στ. Ζόγκαρης και ρ. Κ. Ποϊραζίδης Αρχείο: C:\JOBS\CYPRUS\MONITORING PLANS v2\monitoring Plan for parus ater v2.3 ΕΚ ΟΣΗ/ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ: 02/03 Ηµεροµηνία: 09/03/2011 ΕΓΚΡΙΣΗ ΑΝΑΘΕΤΟΥΣΑΣ ΑΡΧΗΣ Ο ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ 1) Για τον Ανάδοχο ρ.. Παλάσκας Εκπρόσωπος Κ/Ξ 2) Για την Οµάδα Έργου ρ Στ. Γκατζογιάννης επικεφαλής

4 ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. Ετοιµασία Ολοκληρωµένου ιαχειριστικού Σχεδίου για το άσος Πάφου Ανάδοχος: Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ ικτυακός τόπος Έργου: Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Parus ater cypriotes Πέµπετσος και άλλων αναπαραγόµενων στρουθιόµορφων πουλιών ρ. Στ. Ζόγκαρης και ρ. Κ. Ποϊραζίδης Επιµέλεια κειµένων και διορθώσεις: ηµήτρης Τσιάρας, Λίνα Κυργιαφίνη Αναφορά του παρόντος τεύχους: Ζόγκαρης, Σ. και Ποϊραζίδης, Κ., Σχέδιο Παρακολούθησης για τον πέµπετσο (Parus ater cypriotes) και άλλων αναπαραγόµενων στρουθιόµορφων πουλιών. Αυτοτελής έκδοση του Έργου Ετοιµασία Ολοκληρωµένου ιαχειριστικού Σχεδίου για το άσος Πάφου. Ανάδοχος: Κ/Ξ.Τσιάρας. Παλάσκας - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. Αναθέτουσα Αρχή: ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ Κύπρου. Μάρτιος Λευκωσία. Σελ. 50 Zogaris, S. and Poirazidis, K., Monitoring Plan for Cypriot Coal Tit (Parus ater cypriotes) and other breeding passerine birds. Part of the Project: Preparation of an Integrated Management Plan for the Pafos Forest. Contractor: D.Tsiaras D.Palaskas - KALLISTO. Assigned by Department of Forest, Cyprus. March 2011, Nicosia, Pg. 50 Republic of Cyprus Ministry of Agriculture, Natural Resources and Environment Department of Forests Preparation of an Integrated Management Plan for the Pafos Forest Monitoring Plan for the Cypriot Coal Tit (Parus ater cypriotes) and other breeding passerine birds by Stamatis Zogaris and Kostas Poirazidis Funded by EEA Grants and national funds Contractor: D. Tsiaras D. Palaskas - CALLISTO website: iv

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Γενικό Μέρος Περιγραφή Εξάπλωση του είδους και συνολικός πληθυσµός Βιολογικά χαρακτηριστικά του είδους Σκεπτικό και Σχεδιασµός Παρακολούθησης Ιστορικό έρευνας και παρακολούθησης του είδους στην Κύπρο Σχεδιασµός της παρακολούθησης του είδους στην Κύπρο Σκεπτικό και σχεδιασµός της παρακολούθησης Στόχοι και ερωτήµατα παρακολούθησης Μεθοδολογία υλοποίησης των δράσεων παρακολούθησης Μέθοδοι επισκόπησης των καταµετρήσεων Απογραφή και κοστολόγηση εργασιών Περιοδικότητα και εποχή καταγραφής Επεξεργασία δεδοµένων και συνολική αξιολόγηση Αναλυτική κοστολόγηση παρακολούθησης Σύνοψη των αναγκών για την παρακολούθηση Βιβλιογραφία Παράρτηµα... 36

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. Το παρόν Σχέδιο Παρακολούθησης αποτελεί ένα από τα κύρια παραδοτέα του Έργου Ολοκληρωµένο ιαχειριστικό Σχέδιο για το άσος Πάφου, το οποίο υλοποιείται από την Κ/Ξ. Τσιάρας. Παλάσκας - ΚΑΛΛΙΣΤΩ, σύµφωνα µε τη Σύµβαση Τ 94/2008, που υπογράφηκε την 10/3/2009 µε Αναθέτουσα Αρχή το Τµήµα ασών του Υπουργείου Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος της Κύπρου. Στα πλαίσια του Έργου υποβάλλονται άλλα εννέα (9) Σχέδια Παρακολούθησης στη σύνταξη των οποίων συµµετέχουν ειδικοί εµπειρογνώµονες της Οµάδας Έργου του Αναδόχου, καθώς και στελέχη του Τµήµατος ασών. Η διάρθρωση της ύλης του Σχεδίου Παρακολούθησης καθορίσθηκε στην Έκθεση Αναθεωρηµένης οµής του Έργου, λαµβάνοντας υπόψη τις απαιτήσεις των Σχεδίων Παρακολούθησης που αναφέρονται στα Έγγραφα του ιαγωνισµού, τη µεθοδολογία που περιγράφεται στην Τεχνική Προσφορά, καθώς και τα αποτελέσµατα των διαβουλεύσεων που πραγµατοποιήθηκαν στο χρονικό διάστηµα που προηγήθηκε. Αξίζει να τονιστεί ότι η προτεινόµενη µεθοδολογία έλαβε υπόψη, πέρα από τις ανάγκες παρακολούθησης του είδους Parus ater cypriotes, τη δυνατότητα να συµπεριληφθούν και άλλα προστατευόµενα στρουθιόµορφα είδη της περιοχής. Το σύστηµα που προτείνεται στη συνέχεια έλαβε υπόψη τόσο τη διεθνή εµπειρία στην παρακολούθηση των στρουθιόµορφων πουλιών όσο και την εµπειρία της παρακολούθησης αυτών των ειδών στην Κύπρο. Γενικός στόχος του παρόντος Σχεδίου Παρακολούθησης είναι η ανάπτυξη ενός σχεδίου συστηµατικής παρακολούθησης των αναπαραγόµενων προστατευόµενων στρουθιόµορφων στο άσος Πάφου και η αποτύπωση της χωρικής κατανοµής τους. Για τη σύνταξη του Σχεδίου Παρακολούθησης των στρουθιόµορφων πραγµατοποιήθηκαν τρεις επισκέψεις στην Κύπρο, όπου έγιναν συναντήσεις µε εµπειρογνώµονες για το είδος και επιτόπιες επισκέψεις στην περιοχή εξάπλωσης αυτών των ειδών στο άσος Πάφου. Με βάση αυτές τις επισκέψεις, αξιολογήθηκαν όλες οι διαθέσιµες τεχνικές παρακολούθησης έτσι ώστε το παρόν σχέδιο να είναι ρεαλιστικό (χρονικά και οικονοµικά) ως προς την εφαρµογή του. Μετά την έγκριση του Σχεδίου Παρακολούθησης, θα ακολουθήσει πιλοτική υλοποίηση από τον φορέα υλοποίησης, µε στόχο τον ακριβή χωρικό προσδιορισµό των σηµείων παρατήρησης, δειγµατοληψίας, την αξιολόγηση εφαρµογής των προτεινόµενων µεθόδων, καθώς και των ειδικών θεµάτων της προτεινόµενης µεθοδολογίας. Στο πλαίσιο της πιλοτικής εφαρµογής (καταγραφή των απαιτούµενων πληροφοριών στο πεδίο, εισαγωγή και ανάλυση των δεδοµένων σε ειδικό λογισµικό και αξιολόγηση των αποτελεσµάτων), θα υπάρξει αν ζητηθεί - τεχνική υποστήριξη και εκπαίδευση από το προσωπικό του Αναδόχου. Το Σχέδιο Παρακολούθησης που ακολουθεί ενδέχεται να υποστεί ορισµένες τροποποιήσεις, στη βάση των συµπερασµάτων που θα προκύψουν µετά την πιλοτική υλοποίησή του. 2

7 Σχέδιο Παρακολούθησης για το Parus ater Cyproites, Πέµπετσος, Ζόγκαρης Σ. και Ποϊραζίδης, Κ Γενικό Μέρος 1.1 Περιγραφή O πέµπετσος (Parus ater cypriotes) είναι ένα µικρού µεγέθους δασόβιο στρουθιόµορφο πουλί, τυπικό είδος της οικογένειας των αιγίθαλων (Paridae). Οι αιγίθαλοι ή παπαδίτσες είναι συνήθως πουλιά στενά συνδεδεµένα µε τα δέντρα και τα δάση. Το υποείδος είναι ενδηµικό και αρκετά διαφορετικό από υποείδη ή άλλες φυλές της οµάδας Parus ater που απαντούν στην ηπειρωτική Ασία και Ευρώπη. Το Parus ater cypriotes είναι ένα µικρό στρογγυλωπό πουλί, που απαντά σχεδόν αποκλειστικά σε δάση, κατά την εποχή αναπαραγωγής, ενώ το χειµώνα συναντάται και σε χαµηλότερα υψόµετρα, στα κράσπεδα του δάσους, σε φυτείες, σε δεδροκαλλιέργιες και πιο σπάνια σε άλλες ανοιχτές περιοχές. Είναι ένας από τους µικρότερους αιγίθαλους της Ευρώπης (µήκος από 10,5 έως 11,5 cm). Πρόσφατα έχουν ανακαλυφθεί πολύ µεγάλες γενετικές διαφορές µέσα στο «γένος» Parus και πολλοί ορνιθολόγοι ήδη αποδέχονται νέες ονοµατολογίες. Όσον αφορά sτην Κύπρο, το Parus major παραµένει στο γένος Parus, αλλά το Parus ater έχει ήδη αλλάξει και ονοµάζεται πλέον Periparus 1. Η ονοµασία του γένους ως Periparus την έχουν αποδεχθεί διάφοροι φορείς και αναφέρεται στις περισσότερες δηµοσιεύσεις τα τελευταία χρόνια (Atienzar et al. 2009, Sangster et al. 2009). Τονίζουµε ότι ο πέµπετσος αποτελεί αυστηρά προστατευόµενο είδος, µετά την εισαγωγή της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση και αποτελεί ένα από τα τέσσερα ενδηµικά υποείδη πουλιών 2 στο νησί. Ο πέµπετσος είναι ένα γενικώς ασπρόµαυρο πουλί, µε κύριο χαρακτηριστικό την λευκή κηλίδα, σαν µπάλωµα, στον αυχένα. Όπως σε πολλές παπαδίτσες, τα µάγουλα είναι ασπριδερά, ενώ το πηγούνι του έχει εκτεταµένο µαύρο χρώµα µέχρι το πάνω µέρος τους στήθους. Η ράχη του είναι βαθύ σκούρο ελαιότεφρο καφέ και τα πλευρά του βαθύ σκούρο κόκκινο-καφέ. Το κάτω µέρος του σώµατος είναι ασπριδερό-κρεµ. Στις φτερούγες του το είδος έχει δύο ανοιχτόχρωµες στενές γραµµές σαν «γαλόνια». Τα φύλλα είναι όµοια. Τα νεαρά διακρίνονται για την κιτρινωπή απόχρωση του φτερώµατος τους στα µάγουλα, στο κάτω µέρος του σώµατος και στην χαρακτηριστική κηλίδα στον αυχένα. Το συγκεκριµένο υποείδος έχει προφανώς ευδιάκριτα διαφορετικό το πτέρωµα από πουλιά της ηπειρωτικής Ευρώπης, αφού είναι πολύ πιο σκουρόχρωµο πουλί. Το υποείδος είναι σχεδόν απαραγνώριστο µε πολύ διακριτή µορφή χρωµατικά, αλλά οι χρωµατικές ποικιλίες στο είδος είναι συνηθισµένες και δεν µπορούν από µόνες τους να στηρίξουν την διάκριση σε υποείδη. 3 Βέβαια, παρά τα διακριτά χαρακτηριστικά προσδιορισµού του πουλιού, ένας µη καταρτισµένος φυσιοδίφης δύναται να µπερδέψει το τοπικό υποείδος µε άλλο υποείδος της Ευρασίας ή ακόµη και το νεαρό Parus major aphrodite, γνωστό ως τσαγκαρούδι, µε νεαρό πέµπετσο. Η φωνή του είδους περιλαµβάνει διάφορα καλέσµατα µε ποικίλες λεπτές καθαρές σχεδόν ίσιες νότες µονές ή λίγες µαζί. Αυτές περιλαµβάνουν ένα λεπτό «τσί» ως κάλεσµα και µια ρυθµική τρισύλλαβη σειρά από «ουαπιτέ- ουαπιτέ - ουαπιτέ», τυπικό στην οµάδα των παπαδιτσών. Το κελαΐδηµα του είδους είναι ένα γρήγορο, ρυθµικό και επαναλαµβανόµενο σιτσιού-σιτσιού-σιτσιού-...(που τονίζεται έντονα στην δεύτερη συλλαβή). Το τραγούδι θυµίζει το τσαγκαρούδι Parus major aphrodite αλλά είναι ταχύτερο, πιο µονότονο, µε πιο υψηλό τόνο και συνήθως όχι τόσο δυνατό. Επίσης, το τσαγκαρούδι έχει πολύ περισσότερες παραλλαγές και ποικιλία στο τραγούδι, δηλαδή πιο πλούσιο ρεπερτόριο. Το ξεχωριστό υποείδος της Κύπρου ονοµάστηκε από τον Dresser, που προσκόµισε ταριχευµένα άτοµα από τον Guillemard (Bannerman & Bannerman 1958). Αρχικά, είχε το είδος ονοµάσει Parus 1 Σε αυτή την αναφορά συντηρούµε το όνοµα Parus ater cypriotes επειδή υπάρχει ακόµη κάποια διφορούµενα δηµοσιεύµατα σχετικά µε την βασική οριοθέτηση και τεκµηρίωση του υποείδους και τον βαθµό γενετικής διαφοροποίησης των οµάδων (βλ. Gill et al. 2005, Martens et al. 2006). 2 Τα άλλα ενδηµικά υποείδη είναι τα εξής: Otus scops cyprius, Certhia brachydactyla doroheae, Garrulus glandarius glaszneri. Τα τέσσερα αυτά ενδηµικά υποείδη θεωρούνται εξαιρετικά σηµαντικές ενδηµικές ταξινοµικές οµάδες µε σαφείς µορφολογικές διαφοροποιήσεις από τους συγγενικούς πληθυσµούς τους στην ηπειρωτική Ασία. Είναι σηµαντικό να παρακολουθούνται αυτά τα είδη και να προωθείται η συστηµατική τους έρευνα διότι µπορεί να φανεί ότι αντιπροσωπεύουν ενδηµικά είδη ή να ξεκαθαριστεί η πραγµατική εξελικτική συγγένεια µε άλλα υποείδη. 3 Οι πληθυσµοί της βόρειας Περσίας επίσης έχουν σκουρόχρωµες ράχες και µοιάζουν µε το κυπριακό υποείδος (Snow 1955). 3

8 ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. cypriotes to Είναι από τα πουλιά που έχουν διατηρήσει το καθεστώς τους ως διακριτά υποείδη, Parus ater cypriotes. Στο είδος Parus ater έχουν περιγραφεί ωστόσο περίπου 21 υποείδη και φαίνεται ότι υπάρχει αντιπαράθεση και αναπροσδιορισµός αυτών των υποειδών ή φυλών 4. Η κατανοµή του είδους είναι πολύ διευρυµένη στην Ευρώπη και στο βόρειο ήµισυ της Ασίας, µε κέντρο εξάπλωσης τα εύκρατα και βόρεια δάση, αλλά και Μεσογειακές δασικές περιοχές. Το βόρειο άκρο της κατανοµής είναι αρκετά βόρεια, στο τέλος της βιοκλιµατικής ζώνης της τάϊγκας. Στο νότιο άκρο της κατανοµής του, το είδος κατοικεί και σε αποµονωµένες «νησίδες» δασικών περιοχών, αλλά και σε ορισµένα αρκετά δασωµένα µεσογειακά νησιά. Η Κύπρος και τα όρη του Άτλαντα (Β Αφρική) αποτελούν τις νοτιότερες περιοχές εξάπλωσης του είδους στη Μεσόγειο. Οι αποµονωµένοι πληθυσµοί λέγεται ότι είχαν φθάσει στις γεωγραφικά νησιωτικές περιοχές δάσους κατά την παγετωνική περίοδο του Πλειστόκαινου (Voous 1960). Η οικογένεια Paridae αντιπροσωπεύεται µε µόνο δύο είδη στην Κύπρο (Flint & Stewert, 1997). Το πολύ διαδεδοµένο είδος Parus major, γνωστό ως τσαγκαρούδι, ανήκει στο υποείδος P.m.aphrodite, που στην ουσία είναι µια πιο ανοιχτόχρωµη και πιο πρασινωπή παραλλαγή του γνωστού και διαδεδοµένου P.m.major της κεντρικής Ευρώπης (υποείδος που µάλλον φθάνει ως τη Μακεδονία). Το P.m. aphrodite ωστόσο δεν περιορίζεται στην Κύπρο και υπάρχει µεγάλη ποικιλοµορφία εντός πληθυσµών από την νότια Ελλάδα, τα Νησιά του Αιγαίου ως την Μέση Ανατολή (Watson 1964). O Watson (1964) αναγνωρίζει το P.m. aphrodite µε κατανοµή από τις Κυκλάδες του Αιγαίου, την Κρήτη, Κύπρο και τις παράκτιες περιοχές της Λεβαντίνης. Ενώ το P.m.aphrodite είναι κοινό και διαδεδοµένο είδος στην Κύπρο, ο πέµπετσος είναι συνήθως πιο κοινό είδος στα ορεινά πευκοδάση (Bannerman & Bannerman 1958). υστυχώς, η καθιέρωση τοπικής κυπριακής ονοµασίας για το υποείδος αυτό δεν έχει ποτέ σχολιαστεί σε δηµοσίευση και το όνοµά του φαίνεται ότι συχνά συγχέεται µε το άλλο είδος αιγίθαλου του νησιού, το Parus major aphrodite. Σε διάφορες δηµοσιεύσεις στην Κύπρο έχουν δοθεί διάφορα λαϊκά ονόµατα για το Parus ater cypriotes, µεταξύ τους τα ακόλουθα: πεµπετσούι, πεµπετσούιν, µπεµπετσούι, µουγιαννούδι, µουγιαννούι, δωδεκάτης, και πέµπετσος (Ξιούτας 1978, Κουρτελλαρίδης 1997, Ζώτος 2006). Λανθασµένα χρησιµοποιείται και το «τσαγκαρούδι» ή τσαγγαρούιν, που αναφέρεται ορθώς µόνο στο είδος Parus major aphrodite. Το όνοµα πέµπετσος είναι αυτό που αναφέρεται στην Ελληνική έκδοση του βιβλίου προσδιορισµού πουλιών «Τα Πουλιά της Ελλάδας, Ευρώπης και Κύπρου» (Svensson et al. 2007), καθώς και σε άλλες πρόσφατες εκδόσεις από τον Πτηνολογικό Σύνδεσµο (π.χ. Hellicar 2009, Μυλτιάδου 2009). Μάλλον θα πρέπει να ερευνηθεί λαογραφικά, για να καθιερωθεί ως επίσηµο όνοµα το «πέµπετσος» για το υποείδος της Κύπρου. Το Parus ater ονοµάζεται στην Ελλάδα ελατοπαπαδίτσα (Κανέλλης & Bauer 1973), ενώ παλαιότερα αναφερόταν συχνά ως «αιγίθαλος ο µέλας» (Μαρούδη 1880). Η ονοµασία «αιγίθαλος» είναι από την εποχή του Αριστοτέλη, που είχε περιγράψει τρία είδη (Pollard 1977) Εξάπλωση του είδους και συνολικός πληθυσµός Σε παγκόσµια κλίµακα το είδος έχει µεγάλη χωρική κατανοµή και µόνο ένα τέταρτο αυτής είναι σε εδάφη της Ευρώπης (µεγάλη εξάπλωση στην Ασία). Λόγω αυτής της κατανοµής, το είδος δεν µπορεί να πληρεί τα κριτήρια για «τρωτό» ή «απειλούµενο». Το είδος Parus ater είναι ένα από τα κοινά και διαδεδοµένα είδη της Ευρώπης και δεν αναφέρεται στην αξιολόγηση ειδών µε δυσµενή χαρακτήρα ως προς τη διατήρηση τους στην Ευρώπη (Tucker & Heath 1994). Στην παγκόσµια του κατανοµή, δείχνει να προτιµά, κυρίως, υψηλά σχετικά πυκνά δάση κωνοφόρων. Στην ηπειρωτική Ευρώπη, το είδος ευδοκιµεί σε δάση κωνοφόρων µε ερυθρελάτη και ελάτη, καθώς και στα σκοτεινά απέραντα δάση της Σιβηρίας και τα υποαλπικά ορεινά δάση πολλών οροσειρών της Ευρασίας. Τοπικά, απαντάται και σε µικτά δάση, καθώς και σε δάση δρυός και οξιάς. Στο νότιο άκρο της κατανοµής του, το είδος είναι κυρίως ορεινό (για παράδειγµα, σε δάση κωνοφόρων στον Άτλαντα) (Voous 1960), αλλά και στην Κύπρο η κατανοµή του είναι ουσιαστικά περιορισµένη σε δασικές εκτάσεις και φαίνεται ότι κορυφώνονται οι πληθυσµιακές πυκνότητες στα ορεινά. 4 Επιστρατεύονται γενετικές αναλύσεις, φωνητικές και µορφολογικές έρευνες για την ολοκληρωµένη οριοθέτηση ειδών τα τελευταία χρόνια στα στρουθιόµορφα (Jønsson and Fjeldså 2006, Martens et al. 2006). 4

9 Σχέδιο Παρακολούθησης για το Parus ater Cyproites, Πέµπετσος, Ζόγκαρης Σ. και Ποϊραζίδης, Κ εν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι η κατανοµή του είδους στην Κύπρο, σήµερα, είναι πολύ διαφορετική από το πρόσφατο παρελθόν. Το είδος είναι ευρέως διαδεδοµένο µέσα στα ορεινά πευκοδάση και κοινό σχεδόν σε όλα τα φυσικά πευκοδάση των ελεύθερων περιοχών της Κύπρου. Βεβαίως, στα δάση του Τροόδους και της Πάφου είναι πολύ πιο κοινό από δάση σε πολύ χαµηλά υψόµετρα, αλλά ακόµη και στο δάσος Λεµεσού σε χαµηλό υψόµετρο, καταγράφεται ως κοινό (Ν. Κασίνης, προσωπική επικοινωνία). Το είδος, συνήθως, απαντά σε µεγάλες πυκνότητες πληθυσµού άνω των 200 µ. υψόµετρο (Flint & Stewart 1992), ενώ, πιθανότατα, µεγαλύτερες πυκνότητες να απαντώνται άνω των 300 ή 400 µέτρων. Πρόσφατα έχει επιβεβαιωθεί και το φώλιασµα του είδους σε πολύ χαµηλότερα υψόµετρα, π.χ. 80 µ. υψόµετρο στη βόρεια πλευρά των υπωρειών του δάσους της Πάφου, όπως και µόλις εκτός της προστατευόµενης περιοχής, στην περιοχή της Αγίας Μαρίνας (Whaley & Dawes 2003). Παρότι έχουν υπάρξει παρατηρήσεις στο παρελθόν, η αναπαραγωγή του είδους δεν έχει επιβεβαιωθεί στα µικρά πευκοδάση του Ακάµα. Η κατάσταση του είδους στα κατεχόµενα τµήµατα του νησιού είναι άγνωστη, αλλά υπήρξαν κατά το παρελθόν αρκετές παρατηρήσεις στα βουνά του Πενταδακτύλου και στην Καρπασία, χωρίς όµως να υπάρχουν επιβεβαιωµένες πληροφορίες για αναπαραγωγή ή για το καθεστώς του είδους σε αυτές τις σηµαντικές περιοχές για τα πουλιά στην Κύπρο (Flint & Stewart 1997). Ο συνολικός πληθυσµός του είδους στην Κύπρο είναι ακόµη υπό διερεύνηση, παρότι σήµερα υπάρχει µια πολύ πιο καθαρή εικόνα των περιοχών όπου το είδος αναπαράγεται στο νησί σε σχέση µε την γνώση για το είδος πριν λίγες δεκαετίας. Με βάση το Πρόγραµµα LIFE04NAT/CY/ «Conservation Management in NATURA 2000 sites of Cyprus», που διεξήχθη στην Κύπρο από το Νοέµβριο του 2004 έως τον Οκτώβριο του 2008, υπάρχει ήδη καλή κατανόηση του πληθυσµού του είδους στο Ε Π Τροόδους, όπου και καταγράφηκαν οι πιο µεγάλες πυκνότητες. Στην περιοχή του άσους της Πάφου ο πληθυσµός είναι επίσης από τους πυκνότερους στο νησί και εκτιµάται σε ζεύγη (Iezekiel et al. 2004). Οι πληθυσµοί είναι κυρίως επιδηµητικοί. Υπάρχουν όµως τακτικές µετακινήσεις, συνήθως τοπικές ή από τα ορεινά προς τα πεδινά κατά το χειµώνα ή σε περιόδους βαρυχειµωνιάς (π.χ. το είδος έχει παρατηρηθεί και στη Λευκωσία το χειµώνα (Flint & Stewart 1997)). Υψοµετρικές µετακινήσεις του είδους εντός του Ε Π Τροόδους το χειµώνα έχουν επίσης τεκµηριωθεί (Κασίνης, Ν. προσωπική επικοινωνία). Οι Flint & Stewart (1983) σχολιάζουν ότι υπάρχει η µη επιβεβαιωµένη πιθανότητα µετακίνησης ατόµων από την ηπειρωτική Ευρασία προς την Κύπρο στηριζόµενη σε παρατήρηση ατόµου που δεν ανήκε στο υποείδος P.a. cypriotes. Αυτό όµως δεν έχει ποτέ επιβεβαιωθεί. Στην Ευρώπη υπάρχουν και ορισµένες µετακινήσεις πληθυσµών που έχουν µαζικό χαρακτήρα, αλλά δεν είναι τακτικές και πιθανότατα σχετίζονται µε καιρικές µεταβολές. Αυτές οι µετακινήσεις συνήθως αρχίζουν νωρίς το φθινόπωρο και αρχίζουν από τα δάση του βορά (Voous 1960). Στην Ελλάδα υπάρχει συχνά µια αύξηση της παρουσίας του είδους στα πεδινά κατά τους χειµερινούς µήνες και φαίνεται ότι τα άτοµα αυτά µπορεί να προέρχονται από βορειότερα όχι µόνο από κοντινές ορεινές εκτάσεις. Ορισµένες φορές το είδος περνά και το Αιγαίο και παρουσιάζεται και στα νησιά. Στην Ελλάδα, το είδος απαντά µόνο σε σχετικά λίγα νησιά ως µόνιµο αναπαραγόµενο είδος (Εύβοια, Λέσβος, Σάµος, Κεφαλονιά, Κέρκυρα) και η παρουσία του στην Κρήτη είναι πολύ περιορισµένη, πιθανότατα υπάρχει ένας πολύ µικρός επιδηµητικός πληθυσµός (Parrot et al. 1996, Handrinos & Akriotis, 1997). Προφανώς οι µικροί νησιωτικοί πληθυσµοί απαιτούν αρκετή έκταση κωνοφόρων δασών και για αυτό το λόγο περιορίζονται. 5

10 ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. 1.3 Βιολογικά χαρακτηριστικά του είδους ιατροφή Το Parus ater, καθώς και το τοπικό υποείδος, είναι καθαρά δασόβιο και κυρίως εντοµοφάγο, τρεφόµενο µε µικρά έντοµα, νύµφες και αυγά εντόµων καθώς και αράχνες. Τα έντοµα και άλλα είδη µικρο-πανίδας τα βρίσκει κυρίως στις βελόνες πεύκων και χαραµάδες του φλοιού των κωνοφόρων. Τρέφεται και µε σπόρους δέντρων και θάµνων. Λέγεται ότι στη δίαιτα του συµπεριλαµβάνονται και βλαβερά έντοµα, ιδίως οι τριχωτές κάµπιες, τις οποίες τα περισσότερα εντοµοφάγα πουλιά τις αποφεύγουν (Σάββα 2006). Ο πέµπετσος βρίσκει την τροφή του πετώντας γρήγορα και σχεδόν ακατάπαυστα πάνω στο φύλλωµα των κωνοφόρων δέντρων και µπορεί, επίσης, να συλλάβει και να τραφεί µε έντοµα που βρίσκονται κάτω από τους φλοιούς δέντρων. Συνήθως, ψάχνει για τροφή αρκετά ψηλά στα δέντρα και στα εξωτερικά κλαδιά. Είναι, συνήθως, κοινωνικό είδος και παρατηρείται σε µικρές οµάδες εκτός περιόδου αναπαραγωγής (στην ηπειρωτική Ευρώπη συχνά απαντούν µικρά σµήνη το χειµώνα µε 5 έως 30 πουλιά, καµιά φορά ανάµεικτα µε άλλα είδη αιγίθαλων). Παρατηρήσεις στο άσος Πάφου έχουν δείξει ότι το είδος συµπεριφέρεται αρκετά τυπικά, όπως το πιο διαδεδοµένο υποείδος της Ελλάδας, που επίσης απαντά σε πευκοδάση. Ενώ αυτό ενισχύεται από παλιότερες παρατηρήσεις (π.χ. Βannerman & Bannereman 1958), δεν υπάρχει καµία ειδική έρευνα που να αναφέρεται στην τροφική οικολογία του είδους στην Κύπρο. Το είδος Parus ater είναι ένα από τα πολύ καλά ερευνηµένα είδη ως προς την τροφική του οικολογία (Brotons 1997, 2000a, 2000b, Broggi and Brotons 2001, Brotons and Herrando 2003, Del Hoyo et al. 2006). Γενικά, όταν απαντά µε άλλα είδη αιγίθαλων, το συγκεκριµένο είδος δεν κυριαρχεί στις τροφικές ή άλλες σχέσεις, ίσως επειδή είναι και το µικρότερο είδος παπαδίτσας (Gosler & Carruthers 1994). Τονίζουµε, όµως, ότι στην Κύπρο το µόνο συγγενικό του είδος είναι το αρκετά µεγαλύτερο Parus major και έρευνες στην οικολογία του είδους δεν έχουν γίνει, παρότι οι παπαδίτσες των νησιών της Μεσογείου έχουν παρουσιάσει ιδιαίτερο ερευνητικό οικολογικό ενδιαφέρον, κατά το παρελθόν (Blondel et al. 1985, 1988). Βιολογία αναπαραγωγής Φωλιάζει σε οπές και κουφάλες δέντρων, σε ρίζες και κούτσουρα νεκρών δέντρων, κάτω από πέτρες, σε τοίχους (ξηρολιθιές) ή σε χωµάτινα πρανή. Φωλιάζει συνήθως σχετικά χαµηλά, κοντά στο έδαφος (Voous 1960) και αυτό παρατηρείται και στην Κύπρο (Bannerman & Bannerman 1958). Φωλιάζει και στο µέσο του δάσους αλλά και στα κράσπεδα του, όπου τα δέντρα είναι πιο διάσπαρτα. Ο πέµπετσος κελαηδεί συχνά από την κορυφή ψηλού δέντρου και στην Κύπρο τραγουδάει για να ορίσει επικράτειες από τον χειµώνα. εν σκάβει φωλιές, όπως ορισµένα είδη αιγίθαλων και, συνεπώς, εξαρτάται από την φυσική ύπαρξη οπών. Μαζεύει φυτική ύλη, βρύα, καθώς και τρίχες ζώων και χτίζει µια µικρή φωλιά µέσα στην προστατευόµενη οπή ή σχισµή (Κουρτελλαρίδης 1997). Η φωλιά µοιάζει µε κούπα από το υλικό φωλεοποίησης. Στην Ηπειρωτική Ευρώπη, το είδος γεννά 7 έως 9 αυγά, ενώ στη Κύπρο έχουν καταγραφεί 7 έως 11 αυγά (Κουρτελλαρίδης 1997). Τα αυγά τα κλωσάει το θηλυκό για 14 έως 18 ηµέρες. Στην Κύπρο, τα αυγά είναι λευκά µε µικρά στίγµατα ή κοκκινο-καφέ κουκίδες (Bannerman & Bannerman 1958). Στην Ηπειρωτική Ευρώπη, συνήθως, το είδος έχει δύο αναπαραγωγικές προσπάθειες, αν και στα νησιά του Αιγαίου, π.χ. στη Σάµο, το είδος φαίνεται να έχει µόνο µία αναπαραγωγική προσπάθεια το χρόνο (Watson 1964). Γενικότερα, για τα αναπαραγόµενα πουλιά του άσους Πάφου υπάρχουν ακόµη σηµαντικά κενά στις γνώσεις µας για το καθεστώς τακτικής αναπαραγωγής. Υπολογίζεται µε βεβαιότητα ότι φωλιάζουν περίπου 65 είδη, ενώ, για περισσότερα από τριάντα, υπάρχει σοβαρή έλλειψη πρόσφατων πληροφοριών για το καθεστώς αναπαραγωγής (βλ. Πίνακα 5.1, Παράρτηµα). Απειλές Λόγω της έλλειψης επαρκών δεδοµένων, είναι δύσκολο να υπολογιστούν οι συγκεκριµένες απειλές για το είδος, όπως και για αρκετά άλλα αναπαραγόµενα στρουθιόµορφα εντός της προστατευόµενης περιοχής. Είναι προφανές ότι στην Κύπρο το είδος είναι στενά συνδεδεµένο µε ορεινά πευκοδάση. υνητικά, οι µοναδικές απειλές που µπορεί να έχει αυτό το µικρόσωµο και σχετικά κοινό είδος είναι οι 6

11 Σχέδιο Παρακολούθησης για το Parus ater Cyproites, Πέµπετσος, Ζόγκαρης Σ. και Ποϊραζίδης, Κ εξής: α) Ασθένειες. Έχουν αναφερθεί διάφορες ασθένειες για µικρόσωµα δασόβια πουλιά, όπως και για το Parus ater, όµως στοιχεία για το υποείδος της Κύπρου δεν έχουν συλλεχθεί. β) υσµενείς καιρικές συνθήκες. Έχουν καταγραφεί σηµαντικές επιπτώσεις στην δασόβια ορνιθοπανίδα από καιρικά φαινόµενα, όπως χιονοπτώσεις κατά την άνοιξη, ισχυρές βροχοπτώσεις, ανεµοθύελλες, χειµερινές θύελλες (Newton 1998). Το είδος ίσως δεν είναι εξαιρετικά ευάλωτο σε µεγάλες θύελλες ή άλλες µορφές σηµαντικών καιρικών φαινοµένων, αλλά πιθανότατα κάνει και τοπικές µετακινήσεις για να αποφύγει δυσµενείς καιρικές συνθήκες. γ) Παρατεταµένες ξηρασίες. Αυτή η πίεση µπορεί να σχετίζεται και µε συµπτώµατα κλιµατικής αλλαγής, αλλά είναι σχετικά συνηθισµένη πίεση σε περιοχές χαµηλών βροχοπτώσεων ή άλλες ηµιερηµικές περιοχές της Γης. Συνήθως, κατά τις περιόδους παρατεταµένων ανοµβριών, πολλές οµάδες στρουθιόµορφων µπορούν να µειωθούν σε πληθυσµούς (Newton 1998). δ) ασικές πυρκαγιές. Οι πυρκαγιές είναι φυσικά φαινόµενα, που έχουν τεράστια επιρροή στην ανάπτυξη της µεσογειακής βλάστησης και επηρεάζουν µια «κυκλική µορφή» στην οικολογική διαδοχή της βλάστησης. Όµως, ο άνθρωπος εδώ και χιλιετηρίδες έχει επηρεάσει αυτή τη φυσική αλληλεπίδραση φωτιάς-βλάστησης. Σήµερα, αναφέρεται ότι το 98% των πυρκαγιών αρχίζουν από ανθρωπογενή αίτια είτε ακούσια είτε εκούσια. Οι περισσότεροι επιστήµονες πιστεύουν ότι οι µεσογειακοί θαµνότοποι και τα πευκοδάση καίγονται πολύ πιο συχνά σήµερα από ότι πριν τη διαδεδοµένη χρήση της φωτιάς από τον άνθρωπο. Η θνησιµότητα στα πουλιά λόγω της πυρκαγιάς ποικίλει πολύ, ανάλογα µε την εποχή και την έκταση της φωτιάς. ε) Η υποβάθµιση των ενδιαιτηµάτων φωλεοποίησης και η πιθανή έλλειψη ώριµων δέντρων. Επειδή το είδος εξαρτάται από τη φυσική ύπαρξη οπών σε δέντρα ή νεκρά δέντρα (αλλά και στο έδαφος), είναι σηµαντικό να υπάρχουν πολλά δέντρα που διατηρούνται σε µεγάλη ηλικία καθώς και δέντρα σε προχωρηµένα στάδια αποσύνθεσης µέσα στο δάσος. Η εντατική υλοτόµηση των ώριµων δέντρων σε µια µεγάλη έκταση µπορεί να προκαλέσει τοπικά έντονο πρόβληµα εύρεσης κατάλληλων δέντρων φωλιάσµατος µε αρνητικές επιπτώσεις σε τοπικούς πληθυσµούς. Σε µικρές φωτιές, εκτός περιόδου αναπαραγωγής, η επιρροή της φωτιάς στη θνησιµότητα µπορεί να είναι και αµελητέα. Οι έµµεσες επιπτώσεις από τις σηµαντικές αλλοιώσεις της δοµής της δασικής βλάστησης είναι πολύ πιο σηµαντικές και πολύπλοκες. Γενικότερα, είδη των ανοιχτών περιοχών αυξάνονται µετά την φωτιά. Είδη των θαµνώνων, επίσης µπορούν να επανέλθουν αρκετά γρήγορα µετά την φωτιά (2-3 χρόνια). ασικά είδη εξαφανίζονται µετά τη φωτιά και δεν µπορούν να επανεποικίσουν την περιοχή στο βραχύ και µεσοπρόθεσµο διάστηµα. Προφανώς, οι συχνές και εκτεταµένες φωτιές είναι απειλή για τα καθαρά δασόβια είδη. Ορισµένες αλλαγές που φέρνουν οι πυρκαγιές είναι και ευεργετικές για πολλά είδη ορνιθοπανίδας, διότι δηµιουργούν ένα µωσαϊκό ενδιαιτηµάτων και αυξάνουν την ετερογένεια στην µικρο-κλίµακα (µεγαλύτερη ποικιλία τύπων αναβαθµισµένης βλάστησης, διατήρησης ανοιχτών περιοχών κ.α.). Με αυτή την προσέγγιση, η έλλειψη φωτιάς µπορεί να αποτελέσει απειλή για ορισµένα είδη των ανοιχτών περιοχών. Τα είδη που χρησιµοποιούν κυρίως τα κράσπεδα των δασών µπορούν, εποµένως, να απειληθούν τόσο από την συχνότητα εµφάνισης πυρκαγιών όσο και από την παντελή έλλειψη πυρκαγιών (Rocamora, 1997). 7

12 2. Σκεπτικό και Σχεδιασµός Παρακολούθησης ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. 2.1 Ιστορικό έρευνας και παρακολούθησης του είδους στην Κύπρο Η παρουσία του υποείδους Parus ater cypriotes στα δάση της Κύπρου είναι γνωστή από πολύ παλιά αλλά ποτέ δεν έχει γίνει ιδιαίτερη έρευνα για την οικολογία αυτού του είδους στο νησί (Dresser 1887, Jourdain 1929, Richardson 2006). Επειδή το είδος δεν είναι σπάνιο περισσότερο ενδιαφέρον αναπτύχθηκε για τη βιολογική ταξινόµηση ή και πιο πρόσφατα για την γενετική του ιδιαιτερότητα παρά τα της οικολογίας του. Ως προς τη συστηµατική παρακολούθηση των πληθυσµών του, το είδος Parus ater cypriotes αποτελεί ένα σχετικά εύκολο είδος για τυποποιηµένες καταµετρήσεις, όµως ο συνολικός αναπαραγόµενος πληθυσµός είναι σχετικά δύσκολο να υπολογιστεί λόγο της µεγάλης πυκνότητας στα εκτεταµένα δάση και στο ποικιλόµορφο ορεινό ανάγλυφο της κατανοµής του υποείδους στο νησί. Με την παραδοχή ότι υπάρχουν σηµαντικά κενά στα δεδοµένα βάσης για το συγκεκριµένο είδος, αλλά και για άλλα αναπαραγόµενα στρουθιόµορφα, σηµαντικό είναι να σχεδιαστεί ένα σχήµα παρακολούθησης που θα καλύψει κενά στην βασική βιολογική και οικολογική γνώση για αναπαραγόµενα στρουθιόµορφα. 2.2 Σχεδιασµός της παρακολούθησης του είδους στην Κύπρο O πέµπετσος είναι ένα από τα τέσσερα ενδηµικά υποείδη πουλιών που αναγνωρίζονται στη Κύπρο (υπάρχουν βέβαια και δύο ενδηµικά αναπαραγόµενα είδη, Oenanthe cypriaca και Sylvia melanothorax). Ο πέµπετσος δεν έχει την ιδιαίτερη σπουδαιότητα που έχουν τα δύο ενδηµικά είδη και ως υποείδος δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι έχει µια πολύ διακριτή ή ιδιαίτερα σηµαντική γενετική αποµόνωση από τους ηπειρώτικους πληθυσµούς του είδους 5. Εξάλλου ανήκει σε ένα πολύ κοινού είδους πουλιού (Parus ater, την λεγόµενη ελατοπαπαδίτσα), που κατέχει πολύ µεγάλη κατανοµή και που ουσιαστικά δεν απειλείται από ανθρωπογενείς πιέσεις (Harrop et al. 1996, BirdLife International 2009a). Ο πληθυσµός του ενδηµικού υποείδους της Κύπρο είναι αρκετά µεγάλος στα πευκοδάση του νησιού συµπεριλαµβανοµένου και το άσος Πάφου. Μάλιστα στα περισσότερα τµήµατα του άσους της Πάφου ο πέµπετσος είναι ένα από τα πιο άφθονα πουλιά κατά την περίοδο της αναπαραγωγής. Λόγω του φυλογενετικού καθεστώτος και της µεγάλης αφθονίας του, το είδος δεν έχει ισχυρά χαρακτηριστικά ώστε να αποτελεί υψηλή προτεραιότητα στα πλαίσια της διατήρησης της βιοποικιλότητας σε περιφερειακή ή τοπική κλίµακα. Ωστόσο, µαζί µε αρκετά άλλα προστατευόµενα είδη του δάσους Πάφου, υπάγεται στα αυστηρώς προστατευόµενα είδη του παραρτήµατος Ι της Οδηγίας 79/409. Σε αυτό το πλαίσιο αξιολόγησης όµως, ο πέµπετσος συγκαταλέγεται σε ένα από τα επτά σηµαντικά αναπαραγόµενα είδη της περιοχής του άσους Πάφου. Στον Πίνακα 1 δίδονται ορισµένα γενικευµένα στοιχεία για τα επτά σηµαντικότερα στρουθιόµορφα που απαντούν στο άσος Πάφου 6. 5 Τίθεται επίσης και το ερευνητικό ερώτηµα της ταυτοποίησης αυτού του πληθυσµού ως ξεχωριστό υποείδος διότι ο Κυπριακός πληθυσµός γενετικά οµοιάζει πολύ µε την µεγάλη οµάδα του κοινότερου είδος, Parus (Periparus) ater. Οι έρευνα των Martens et al. (2006) δεν αναφέρεται σε ξεχωριστό υποείδος στην Κύπρο και προφανώς η συστηµατική κατάσταση µπορεί να αλλάξει, υποβιβάζοντας το τοπικό πληθυσµό απλά σε ένα εξελικτικά σηµαντικό πληθυσµό ή τοπική νησιωτική φυλή. Ωστόσο οι αλλαγές συστηµατικής ταξινόµησης ακόµη ερευνώνται ενεργά και υπάρχει σηµαντική διένεξη στις ερµηνείες των αποτελεσµάτων και απόψεων ακόµη (βλ. Garnett and Christidis 2005, Päcket and Martens 2008). 6 Τα αριθµητικά δεδοµένα του Πίνακα 1 βασίζονται σε µη επικαιροποιηµένες καταγραφές και υπολογισµούς και δεν θα πρέπει να αποτελούν δεδοµένα βάσης σχετικά µε τους πληθυσµούς της προστατευόµενης περιοχής. Αυτό εξάλλου είναι προφανές και από την µεγάλο εύρος υπολογισµού αναπαραγόµενων ζευγών για κάθε είδος. 8

13 Σχέδιο Παρακολούθησης για το Parus ater Cyproites, Πέµπετσος, Ζόγκαρης Σ. και Ποϊραζίδης, Κ Πίνακας 1. Είδη-κριτήρια που είναι είδη χαρακτηρισµού της Ζώνης Ειδικής Προστασίας (στρουθιόµορφα µόνο (στρουθιόµορφα πουλιά µόνο) που συνεισφέρουν στη διάκριση της περιοχής του άσους της Πάφου ως Ζώνη Ειδικής Προστασίας (SPΑ). Εδώ παρουσιάζονται µόνο τα αυστηρώς προστατευόµενα είδη του Παραρτήµατος Ι (Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ) και δίνεται ο υπολογισµός αναπαραγόµενων ζευγαριών στην περιοχή άσους Πάφου (κατά Iezekiel et al. 2004). Στην προ-τελευταία στήλη αναφέρεται το καθεστώς παρουσίας των ειδών στην περιοχή άσους Πάφου, ενώ στη τελευταία στήλη αναφερόµαστε στους γενικευµένους τύπους ενδιαιτηµάτων που χρησιµοποιούν τα είδη κατά την εποχή αναπαραγωγής στο άσος Πάφου (από την βιβλιογραφία). Είδος Αναπαραγόµενα Καθεστώς Ενδιαίτηµα Ζεύγη Lullula arborea εντροσταρήθρα Oenanthe cypriaca Σκαλιφούρτα Sylvia melanothorax Τρυποµάζης p Επιδηµητικός φωλιαστής p Μεταναστευτικός φωλιαστής p Επιδηµητικός και µερικώς µεταναστευτικός φωλιαστής Ορεινές περιοχές µε διάσπαρτα δέντρα, βραχώδη εδάφη, διάκενα σε αραιό δάσος και θαµνώνες. Κράσπεδα δάσους, θαµνώνες, µωσαϊκό µεγάλης ποικιλίας ενδιαιτηµάτων Θαµνώνες, υπόροφος και κράσπεδα πευκοδάσους, µωσαϊκό φρυγάνων και αείφυλλων σκληρόφυλλων θάµνων Parus ater cypriotes Πέµπετσος p Επιδηµητικός φωλιαστής Πευκοδάσος, κράσπεδα δάσους Certhia brachydactyla dorotheae Κυπριακός εντροβάτης p Επιδηµητικός φωλιαστής Ορεινό πευκοδάσος, κυρίως σε πιο γηραιές συστάδες Lanius nubicus ακκαννούρα p Μεταναστευτικός φωλιαστής/ Μωσαϊκό ενδιαιτηµάτων και κράσπεδο δάσους, καλλιέργειες και αραιά δασοσκεπείς εκτάσεις µε διάκενα Emberiza caesia Φρυγανοτσίχλονο (Σιταροπούλλι) p Μεταναστευτικός φωλιαστής Φρύγανα, χέρσα λιβάδια, βραχώδεις εκτάσεις, κράσπεδα θαµνώνων και αραιού δάσους Προφανώς τα προστατευόµενα αναπαραγόµενα στρουθιόµορφα είδη πουλιών της περιοχής συντηρούν σχετικά µεγάλους αριθµούς ζευγαριών στην προστατευόµενη περιοχή και έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον επειδή έχουν και ειδικές προτιµήσεις στη χρήση ενδιαιτηµάτων. Επίσης, για σχεδόν όλα αυτά τα είδη, η περιοχή του δάσους της Πάφου είναι η σηµαντικότερη στην Κύπρο διότι συντηρεί τους µεγαλύτερους αριθµούς από κάθε άλλη προστατευόµενη περιοχή στο νησί. 2.3 Σκεπτικό και σχεδιασµός της παρακολούθησης Με στόχο την παρακολούθηση της ορνιθοπανίδας της προστατευόµενης περιοχής, δεν έχει νόηµα να καταρτιστεί ένα ειδικό πρόγραµµα παρακολούθησης αποκλειστικά για τον πέµπετσο, ένα είδος που διατηρεί τόσο µεγάλους αριθµούς, είναι πλατιά διαδεδοµένο στην περιοχή και δεν φαίνεται να απειλείται από σοβαρές ανθρωπογενείς αλλαγές στα ενδιαιτήµατα που καταλαµβάνει εντός της συγκεκριµένης 9

14 ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. περιοχής 7. Μέσα σε αυτό το σκεπτικό, πρέπει να σχεδιαστεί µια µέθοδος παρακολούθησης που να περιλαµβάνει τον πέµπετσο αλλά να εξυπηρετεί και άλλα σηµαντικά ζητήµατα συλλογής χρηστικών πληροφοριών για τα προστατευόµενα είδη της τοπικής ορνιθοπανίδας στρουθιόµορφων (δηλ. της κοινότητας πουλιών που δηµιουργούν συνάθροιση αναπαραγόµενων ειδών µαζί µε τον πέµπετσο). Το έργο παρακολούθησης πρέπει να έχει ιδιαίτερη χρηστικότητα τόσο για την προστασία της ορνιθοπανίδας συνολικότερα όσο και για τη διαχείριση ενδιαιτηµάτων και ανθρωπογενών πιέσεων στην προστατευόµενη περιοχή. Στο παρόν σχέδιο προτείνεται µια ευρύτερη και συστηµατική επισκόπηση όλων των αναπαραγόµενων στρουθιόµορφων πουλιών και επιπλέων προβάλλεται η ανάγκη για την τακτική επισκόπηση / καταγραφή όλων των φωλιάζοντων ειδών της προστατευόµενης περιοχής. Εξαιρετικά σηµαντικό είναι να αναπτυχθεί µια γενικευµένη εικόνα για τους πληθυσµούς των αναπαραγόµενων πουλιών που θα αποτελέσουν τα δεδοµένα βάσης για την παρακολούθηση στο µέλλον. Μελλοντικά, η εφαρµογή παρακολούθησης στρουθιόµορφων πουλιών στο άσος Πάφου δεν θα πρέπει να εστιάσει µόνο στα εφτά προστατευόµενα είδη αλλά θα µπορούσε παράλληλα να περιλαµβάνει σχεδόν όλα τα αναπαραγόµενα ηµερόβια είδη πουλιών, παρότι η µέθοδος που προτείνεται παρακάτω καθώς και τα συγκεκριµένα ερωτήµατα εστιάζουν κυρίως στα αναπαραγόµενα στρουθιόµορφα (βλ. Πίνακα 1, Παράρτηµα). Εστιάζουµε εδώ στα αναπαραγόµενα είδη στρουθιόµορφων διότι τα πουλιά αυτά είναι ικανοί ενδείκτες της ακεραιότητας του δάσους καθώς «επενδύουν» στο να παραµείνουν στα ενδιαιτήµατα της περιοχής την εποχή αναπαραγωγής και προφανώς απαιτούν συγκεκριµένες συνθήκες και πόρους για να φωλιάσουν και να επιβιώσουν. Τα αναπαραγόµενα πουλιά είναι από τα πλέον χρησιµοποιηµένα είδη ως βιολογικοί ενδείκτες της υγείας των οικοσυστηµάτων (Αναγνωστοπούλου 1996, Cantebury et al. 2000). Η αποτελεσµατική παρακολούθηση της «κοινότητας» των αναπαραγόµενων πουλιών είναι ιδιαίτερα σπουδαία για τον προσδιορισµό προβληµάτων και αναγκών προστασίας και διαχείρισης (π.χ. Hagemeijer and Blair 1997, Nikolov 2007, Κατή 2007). Ένα πλέγµα βιοτικών, αβιοτικών και ανθρωπογενών παραγόντων δυνητικά επιδρά στην επάρκεια και στη διαθεσιµότητα και ποιότητα των ενδιαιτηµάτων (δηλαδή σε συγκεκριµένους πόρους και συνθήκες) που απαιτούν τα είδη αυτά για να αναπαραχθούν και να επιβιώσουν στην περιοχή. Αναλυτικότερα οι βασικοί άξονες για την παρακολούθηση των αναπαραγόµενων στρουθιόµορφων πουλιών της προστατευόµενης περιοχής θα βασιστούν στα εξής: α. Επισκόπηση της σχετικής αφθονίας και των τάσεων των πληθυσµών αναπαραγόµενων στρουθιόµορφων πουλιών Η αναφορά στη σχετική αφθονία και των τάσεων του πληθυσµού συνήθως υπάγεται σε έρευνα της δυναµικής του πληθυσµού και συνήθως περιλαµβάνει την καταγραφή µιας σειράς δηµογραφικών στοιχείων. Επειδή αναφερόµαστε σε συναθροίσεις αναπαραγόµενων ειδών απαιτούνται ευρύτερες πληροφορίες 8. Αυτές είναι οι εξής: Σχετική αφθονία των ειδών σε µεγάλο µέρος της περιοχής Σχετική αφθονία των ειδών σε όλους τους κύριους τύπους ενδιαιτηµάτων Εντοπισµός απόδειξης αναπαραγωγής χωρικά και κατά τύπο ενδιαιτηµάτων Υπολογισµός αναπαραγόµενων πληθυσµών Συνεπώς µε βάση τις δυνατότητές του, το πρόγραµµα παρακολούθησης θα πρέπει να καταγράφει σε 7 Τονίζουµε όµως ότι ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η οικολογική και βιολογική έρευνα του πέµπετσου κάτι που θα µπορούσε να προωθηθεί στα πλαίσια ανεξάρτητης έρευνας και δεν απαιτεί ειδικό σχέδιο παρακολούθησης που να εξάγεται από κρατικό φορέα προστατευόµενης περιοχής. 8 Η αναπαραγωγική επιτυχία του πέµπετσου, τυχόν µετακινήσεις του πληθυσµού, και στοιχεία θνησιµότητας είναι επίσης βασικές παράµετροι για τη δυναµική του πληθυσµού και µπορούν να εκτιµηθούν µόνο µε ειδικό ερευνητικό πρόγραµµα (δεν θα πρέπει να περιλαµβάνονται στην συστηµατική παρακολούθηση-επισκόπηση). Αντίστοιχα, η γνώση για τη φέρουσα ικανότητα των χώρων ή ενδιαιτηµάτων φωλιάσµατος πρέπει να αποτελέσει αντικείµενο εξειδικευµένης έρευνας, ώστε να εκτιµηθεί µε ασφάλεια ο αριθµός των πέµπετσων που µπορεί να υποστηρίξει η περιοχή από την άποψη της διαθεσιµότητας χώρων φωλιάσµατος και τροφής. 10

15 Σχέδιο Παρακολούθησης για το Parus ater Cyproites, Πέµπετσος, Ζόγκαρης Σ. και Ποϊραζίδης, Κ ετήσια (ή τακτική) βάση παραµέτρους σχετικά µε τον αναπαραγόµενο πληθυσµό, περιλαµβάνοντας τα εξής: σχετική αφθονία µέσα στις συναθροίσεις αναπαραγόµενων πουλιών, συνολικός καταµετρηµένος πληθυσµός, σχετική πυκνότητα πληθυσµών, επιβεβαίωση αναπαραγωγής σε διαφορετικούς τύπους ενδιαιτηµάτων και χωρικές περιοχές. β. Επάρκεια και διαθεσιµότητα ζωτικών χώρων/ χρήση ενδιαιτηµάτων Οι κύριοι παράγοντες που καθορίζουν τη χωροδιάταξη και παρουσία των διαφορετικών ειδών αναπαραγόµενων στρουθιόµορφών σε µια περιοχή είναι ο τύπος ενδιαιτήµατος (σύνθεση και δοµή χαρακτηριστικών τοπίου) και η κατανοµή των κατάλληλων επιµέρους χαρακτηριστικών των ενδιαιτηµάτων (δηλαδή οι πόροι και συνθήκες που εκµεταλλεύονται τα αναπαραγόµενα είδη). Για τη συσχέτιση των µεταβολών που παρατηρούνται στη δοµή του τοπίου καθώς και στη βλάστηση είναι απαραίτητη η ανάλυση των βασικών απαιτήσεων των ειδών στην περιοχή του άσους Πάφου, ως προς το ενδιαιτήµατα φωλιάσµατος. Η παρακολούθηση των µεταβολών στα ενδιαιτήµατα φωλιάσµατος και στην κοινότητα των δασόβιων στρουθιόµορφων συνολικότερα δεν θα γίνεται ξεχωριστά, αλλά θα γίνεται σε συνδυασµό µε την παρακολούθηση της δοµής του τοπίου και της βλάστησης στο άσος Πάφου από το ευρύτερο πρόγραµµα της συστηµατικής παρακολούθησης. Με βάση την υφιστάµενη ερευνητική γνώση για τις απαιτήσεις και προτιµήσεις των στρουθιόµορφων θα συσχετίζονται κάθε φορά τα αποτελέσµατα που θα προκύπτουν από την ανάλυση των µεταβολών στο τοπίο και στα ενδιαιτήµατα γενικότερα µε τις ιδιαιτερότητες των στρουθιόµορφων και θα εξάγονται τα ανάλογα αποτελέσµατα. Οι τακτικές επισκοπήσεις που θα γίνονται για λογαριασµό της παρακολούθησης µπορούν αργότερα να υποστούν ειδικές αναλύσεις µε σκοπό την έρευνα των οικολογικών θώκων και συγκεκριµένων απαιτήσεων των αναπαραγόµενων ειδών. Η γνώση σχετικά µε την επάρκεια και διαθεσιµότητα ζωτικών χώρων για τα είδη µπορεί να είναι ιδιαίτερα σηµαντική για την διαχείριση. γ. Φυσικοί και ανθρωπογενείς παράγοντες που επιδρούν στα αναπαραγόµενα στρουθιόµορφα. Βασικό ζήτηµα για την παρακολούθηση των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων είναι η επιλογή συγκεκριµένων παραµέτρων που µπορούν να συσχετισθούν µε τις µεταβολές των πληθυσµών αναπαραγόµενων στρουθιόµορφων (οι οποίες πολλές φορές έχουν σύνθετες και περίπλοκες σχέσεις αλληλεπίδρασης). Αυτό έχει σαν αποτέλεσµα, οι παρατηρούµενες µεταβολές, για παράδειγµα στο πεµπέτσο, να µην εξαρτώνται µόνον από έναν ή δυο παράγοντες που θα µπορούσαν να αποµονωθούν από την επίδραση των υπολοίπων και να εξαχθούν ασφαλή συµπεράσµατα για τη γενεσιουργό αιτία των µεταβολών. Η ουσιαστική συµβολή όµως του προγράµµατος παρακολούθησης σε αυτό το ζήτηµα είναι να καταγράφει διαχρονικά τις µεταβολές των παραγόντων που δυνάµει επιδρούν στα αναπαραγόµενα στρουθιόρµορφα και µέσα από συσχετίσεις του τύπου «αιτίου αποτελέσµατος» να προσπαθεί να ερµηνεύσει τις αιτίες των µεταβολών. Για την υλοποίηση αυτού του σκοπού, πέρα από τα δεδοµένα που θα προέρχονται από τη συστηµατική παρακολούθηση, είναι απαραίτητη η διεξαγωγή ειδικών ερευνητικών προγραµµάτων, που θα συµβάλλουν στη διερεύνηση και κατανόηση των σχέσεων µεταξύ των στοιχείων ολόκληρου του συστήµατος. Ήδη ορισµένες τέτοιες έρευνες έχουν πραγµατοποιηθεί για την Oenanthe cypriaca (Randler et al. 2009) και σε ερευνητικό επίπεδο θα µπορούσαν να συνεχιστούν µε άλλα αναπαραγόµενα είδη στο δάσος Πάφου. Οι βασικότεροι φυσικοί παράγοντες που δυνάµει µπορεί να επιδράσουν στο είδος, είναι η εξέλιξη της βλάστησης και οι φυσικές διαταραχές (όπως πυρκαγιές, ασθένειες της δασικής βλάστησης) καθώς επίσης και έµµεσα, η µεταβολή των κλιµατικών συνθηκών. Οι κυριότεροι ανθρωπογενείς παράγοντες επίδρασης για το είδος σχετίζονται τόσο µε άµεσες απειλές για το ενδιαίτηµα (π.χ. δασοπονικές εργασίες) καθώς και κατακερµατισµός ή αλλοίωση ορισµένων ενδιαιτηµάτων από διάφορα έργα (π.χ. οδοποιία, έργα αποστράγγισης, εγκατάλειψη καλλιεργειών). 11

16 ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. 2.4 Στόχοι και ερωτήµατα παρακολούθησης Πρωταρχική σηµασία κατά το σχεδιασµό ενός έργου παρακολούθησης της ορνιθοπανίδας, έχει η διευκρίνηση του τύπου παρακολούθησης, ώστε να εξυπηρετούνται στο µέγιστο δυνατό βαθµό οι στόχοι του φορέα που θα αναλάβει την εκπόνηση του έργου. Οι τρεις βασικοί παράγοντες που πρέπει να εξετάζονται πριν την εφαρµογή ενός προγράµµατος παρακολούθησης είναι οι εξής: 1. Οι αντικειµενικοί στόχοι. Ο σχεδιασµός των δειγµατοληψιών που θα πραγµατοποιηθούν πρέπει να βασίζεται σε σαφείς στόχους, ώστε να αναπτύσσονται µε συγκεκριµένο τρόπο και το τελικό αποτέλεσµα να είναι δυνατόν να αξιολογηθεί µε βάση προκαθορισµένα κριτήρια. 2. Το πλαίσιο διαχείρισης και ανάλυσης των δεδοµένων δειγµατοληψίας. Απαραίτητη είναι η στατιστικά ορθή οργάνωση και σχεδιασµός των καταµετρήσεων. Πρέπει να γνωρίζουν οι εµπλεκόµενοι ερευνητές ακριβώς ποιος είναι ο βέλτιστος τρόπος κατανοµής των θέσεων/σταθµών ή διατοµών δειγµατοληψιών καθώς και ποιες θα είναι οι τεχνικές αναλύσεις των αποτελεσµάτων. Ιδιαίτερη σηµασία έχει µια πιλοτική προσπάθεια πριν την επίσηµη εφαρµογή. 3. Η ευκολία/δυσκολία εντοπισµού των ειδών. Υπάρχουν πολλά και συγκεκριµένα δειγµατοληπτικά σφάλµατα και µεροληψία που µπορεί να συνδέονται µε την δειγµατοληψία. Απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή για τη µείωση όλων των δειγµατοληπτικών σφαλµάτων. Προφανώς κάθε θέση ή διατοµή δεν µετρά όλα τα πουλιά και ένας αριθµός ατόµων πουλιών δεν καταγράφονται κατά τη διάρκεια της δειγµατοληψίας. Για την επίλυση αυτού του προβλήµατος πρέπει είτε να θεωρηθεί ότι ο αριθµός αυτός παραµένει χρονικά και χωρικά αµετάβλητος ή θα πρέπει να χρησιµοποιηθεί κάποια µέθοδος για την εκτίµηση του. Βασικές παραδοχές για την επιτυχία των καταµετρήσεων στο πλαίσιο δειγµατοληψίας είναι οι εξής: Είναι κρίσιµη η δειγµατοληπτική προσπάθεια να παραµένει όµοια σε κάθε σηµείοκαταµέτρησης ή διαδροµή και σε κάθε χρονιά καταµέτρησης. Οποιαδήποτε αλλαγή όπως η µείωση ή αύξηση παρατηρητών σε κάθε σηµείο θα αλλοιώσει την συγκρισιµότητα µεταξύ θέσεων ή χρονιών. Σηµαντικό είναι να παραµείνουν ίδιοι και οι παρατηρητές για όσο µεγαλύτερο διάστηµα είναι δυνατόν. Ακόµη η χρονική στιγµή έναρξης των καταµετρήσεων (π.χ. νωρίς το πρωί ή αργά το πρωί) δεν πρέπει να έχει σηµαντικές διαφορές µεταξύ καταµετρήσεων). Οι παρατηρητές πρέπει να έχουν καταρτιστεί και να γνωρίζουν τις φωνές, τα καλέσµατα και κελαίδισµα όλων των ειδών που αναπαράγονται ή δυνητικά θα µπορούσαν να αναπαράγονται στην περιοχή. Οι ανάγκες και τα ερωτήµατα της παρακολούθησης στο άσος Πάφου Οι ανάγκες ενός προγράµµατος παρακολούθησης προφανώς είναι συνάρτηση µεταξύ των θεσµοθετηµένων µέτρων διαχείρισης-διατήρησης και την αντίληψη των συγκεκριµένων αναγκών σε πληροφορία που θα υποστηρίξει την διαχείριση-διατήρηση. Εδώ απαριθµούνται µερικές παραδοχές που σχετίζονται µε την βελτιστοποίηση της οργάνωσης αναζήτησης πληροφοριών και της διαχείρισηςδιατήρησης του δάσους. 1. Η παρακολούθηση δεν θα πρέπει να περιορίζεται σε ένα είδος πουλιού (π.χ πέµπετσο). Προφανώς η αξία της περιοχής κρίνεται όχι από ένα είδος αλλά από το σύνολο της ορνιθολογικής κοινότητας, µε έµφαση στα προστατευόµενα είδη. 2. Επίκεντρο του ενδιαφέροντος είναι εφτά είδη πουλιών που αναπαράγονται στην περιοχή, συνεπώς επίκεντρο της εποχής παρακολούθησης θα πρέπει να είναι η άνοιξη. Τα αναπαραγόµενα είδη, ειδικά τα προστατευόµενα είδη που έχουν βοηθήσει στον χαρακτηρισµό της περιοχής ως Ζώνης Ειδικής Προστασίας είναι αυτονόητο ότι πρέπει να παρακολουθούνται. 3. Η παρακολούθηση πρέπει να µπορεί να δώσει πληροφορίες για τις τάσεις των αναπαραγόµενων πληθυσµών διαχρονικά. 4. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η σχέση ειδών ενδιαιτηµάτων- ανθρωπογενών αλλαγών. 12

17 Σχέδιο Παρακολούθησης για το Parus ater Cyproites, Πέµπετσος, Ζόγκαρης Σ. και Ποϊραζίδης, Κ Με βάση το σκεπτικό της ανάπτυξης ενός πλαισίου παρακολούθησης των ειδών στρουθιόµορφων στο άσος Πάφου τα ερωτήµατα που καλείται να απαντήσει το εν λόγω σχέδιο παρακολούθησης παρουσιάζονται στον Πίνακα 2. Πίνακας 2. Ερωτήµατα που τίθενται στα πλαίσια ανάπτυξης του συγκεκριµένου έργου παρακολούθησης. Ποια είναι η χωρική εξάπλωση του κάθε είδους αναπαραγόµενου πουλιού στο άσος Πάφου (έµφαση στα προστατευόµενα είδη); Ποιος είναι ο υπολογισµός του αριθµού ζευγαριών του κάθε είδους στο άσος Πάφου (έµφαση στα αναπαραγόµενα προστατευόµενα είδη); Ποιες είναι οι πληθυσµιακές τάσεις των αναπαραγόµενων πληθυσµών διαχρονικά; Ποιες συναθροίσεις ειδών καταρτίζουν διακριτές οµάδες ή κοινότητες ορνιθοπανίδας και πως κατανέµονται χωρικά και σε σχέση µε τύπους ενδιαιτηµάτων; Ποιες είναι οι λεπτοµερείς σχέσεις χρήσεων-ενδιαιτηµάτων (habitat-use) των αναπαραγόµενων ειδών πουλιών καθώς και οι περιβαλλοντικοί παράµετροι που ορίζουν την καταλληλότητα των ενδιαιτηµάτων ή συνολικά των ζωτικών χώρων κατά την περίοδο αναπαραγωγής; Πώς επηρεάζεται ο πληθυσµός κάθε είδους από δραστηριότητες ανθρωπογενών χρήσεων γης αλλά και συγκεκριµένες ανθρωπογενείς αλλαγές ή πιέσεις/αλλαγές στα ενδιαιτήµατα; Μετά από την πιλοτική έναρξη του έργου παρακολούθησης καθώς και µια περίοδο διαβούλευσης για την ιεράρχηση προτεραιοτήτων παρακολούθησης ορισµένα νέα ερωτήµατα µπορεί να εισέλθουν στην διαδικασία ανάπτυξης του έργου. 2.5 Μεθοδολογία υλοποίησης των δράσεων παρακολούθησης Προτού αναφερθούµε στις αναλυτικές µεθόδους επισκοπήσεων, θα δώσουµε µια σκιαγράφηση των επιµέρους δράσεων. Η µεθοδολογία που προτείνεται εδώ είναι αναγκαστικά αρθρωτή, προβάλει τρεις εφαρµογές. Η πρώτη βασίζεται σε µια εκτενείς επισκόπηση (σάρωση) µε σκοπό την κάλυψη των κενών δεδοµένων βάσης. Οι δεύτερη αναφέρεται σε δύο τυπικές προσεγγίσεις καταµετρήσεων (σηµειακές καταµετρήσεις και δειγµατοληπτικές διαδροµές). Η τρίτη ερευνά τις σχέσεις πληθυσµιακών στοιχείων µε το χαρακτηριστικά του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. Παρακάτω σκιαγραφούµε το σκεπτικό ανάπτυξης των τριών εφαρµογών επισκοπήσεων. Α. Επισκόπηση της χωρικής κατανοµής και σχετικής αφθονίας Τα βασικά χαρακτηριστικά της παρακολούθησης της κοινότητας αναπαραγόµενων στρουθιόµορφων πρέπει να είναι η συστηµατική παρακολούθηση του µεγέθους των αναπαραγόµενων πληθυσµών (σχετική αφθονία, εκτίµηση φωλιάζοντων ζευγαριών) και η χωρική τους κατανοµή, καθώς σ αυτές τις µεταβλητές αντανακλούν όλοι οι παράγοντες που επιδρούν (θετικά ή αρνητικά) στη διατήρηση αυτών των βιοτικών στοιχείων ποιότητας του δάσους της Πάφου. Η γνώση της γεωγραφικής κατανοµής και πληθυσµιακής βιολογίας της κοινότητας των αναπαραγόµενων στρουθιόµορφων πουλιών παίζει καθοριστικό ρόλο στην πρακτική προστασία και διαχείριση των ειδών καθώς και των ενδιαιτηµάτων τους. Εποµένως, το µεγαλύτερο βάρος χωρο-χρονικά στο έργο της παρακολούθησης θα πρέπει να επενδυθεί στην χωρική παρουσία και πληθυσµιακή παρακολούθηση. Πληροφορίες από την τυποποιηµένη παρακολούθηση αποτελούν µέτρο σύγκρισης της δυναµικής του πληθυσµού µεταξύ διαφορετικών περιοχών και διαφορετικών ετών, ενώ όταν σχετιστεί µε τους τύπους ενδιαιτηµάτων και άλλους περιβαλλοντικούς και ανθρωπογενείς παράγοντες προσφέρει και στοιχεία για το βαθµό επίδρασης των περιβαλλοντικών και ανθρωπογενών παραγόντων στην αναπαραγόµενη κοινότητα πουλιών. Για τα φωλιάζοντα στρουθιόµορφα πουλιά απαιτείται ένα έργο επισκόπησης που θα οργανώσει δεδοµένα βάσης για τα πληθυσµιακά στοιχεία και την ακριβής χωρική κατανοµή των ειδών µέσα στην περιοχή. Για την καταγραφή του συνολικού χώρου κατανοµής του καθώς και τον υπολογισµό του 13

18 ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. πληθυσµού κάθε είδους (π.χ. του πέµπετσου), χρειάζεται πρώτα να οριστούν τα γεωγραφικά όρια της περιοχής χωροκατανοµής του µέσα στην προστατευόµενη περιοχή. Τα σηµεία παρατήρησης απ όπου θα ελέγχονται οπτικά οι περισσότερες πλαγιές της έως τώρα γνωστής περιοχής φωλεοποίησης θα προσδιοριστούν και θα αποτυπωθούν σε χάρτη κλίµακας 1:5.000 ή 1:10.000, στην πρώτη πιλοτική εφαρµογή του σχεδίου επισκόπησης-παρακολούθησης από τον υπεύθυνο φορέα που θα αναλάβει την υλοποίηση του σχεδίου. Παράλληλα, σε συνδυασµό µε τα σηµεία θέας, θα καθοριστεί ένα δίκτυο σηµείων καταµέτρησης (point counts). ηλαδή ένα µέρος όλων των σηµείων θέας θα αποτελέσουν και επίσηµα σηµεία καταµέτρησης. Αυτή η απλή πρωταρχική σάρωση της περιοχής θα δώσει σε µία χρονιά µέσα την πρώτη αποτύπωση συνολικής κατανοµής των εφτά ειδών. Για τον πέµπετσο, είδος που απαντά σε όλη την περιοχή, πρέπει να ελεγχθεί η σχετική αφθονία του χωρικά και κατά τύπο ενδιαιτηµάτων µε καταµετρήσεις σε όλα τα γεωγραφικά τµήµατα και όλους τους τύπους οικοτόπων. Τα απλά σηµεία καταµέτρησης θα ακολουθήσουν µια προσαρµοσµένη µορφή της δηµιουργίας άτλαντα (βλ. Pomery 1998). Η χωρική οργάνωση και επιλογή σηµείων καταµέτρησης σε σχέση µε την κατανοµή των ενδιαιτηµάτων εξηγείται παρακάτω (βλ. Μέθοδος 3). Κατά το έργο της επισκόπησης-παρακολούθησης θα πρέπει να καταγράφονται τα εξής: Θα οριστούν σηµεία σε όλη την περιοχή σε όλα τα αντιπροσωπευτικά ενδιαιτήµατα της προστατευόµενης περιοχής. Οι συντεταγµένες των σηµείων καταµέτρησης θα καταγραφούν µε όργανο GPS και θα τοποθετηθούν σε χάρτες (1:5.000). Επιβεβαίωση φωλιάσµατος µε κατάταξη όλων των ειδών σε κάθε σηµείο ή σε κάθε γεωγραφική ενότητα σε τρία επίπεδα προσδιορισµού αναπαραγωγής. Η κλίµακα επιβεβαίωσης ακολουθεί την καθιερωµένη τρίβαθµη κλίµακα που ακολουθείται για τις επισκοπήσεις αναπαραγόµενων πουλιών (breeding bird surveys): επιβεβαιωµένο, πιθανό, δυνατό (Whaley & Dawes 2003). Για την τυποποίηση της χαρτογραφικής επεξεργασίας, η αποτύπωση σε χάρτη µπορεί να γίνεται σε κάναβο 1 Χ 1 Km, µε βάση το UTM, και τα τετράγωνα να έχουν µοναδικό κωδικό αριθµό (Βλ. Whaley and Dawes 2003). Η εργασία αυτή θα µπορεί να συνδυαστεί και µε την δράση της καταγραφής της ετήσιας καταγραφής της χωρικής χρήσης από το είδος αυτό, που περιγράφεται παρακάτω. Β. Πληθυσµιακές πυκνότητες και επάρκεια / διαθεσιµότητα ζωτικών χώρων / χρήση ενδιαιτηµάτων Αυτό αποτελεί το δεύτερο στάδιο εµβάθυνσης στην παρακολούθηση και προφανώς βασίζεται σε καθιερωµένα σηµεία καταµέτρησης και δειγµατοληπτικές διαδροµές (πιθανώς λιγότερες από το πρώτο στάδιο). Με την µέθοδο δειγµατοληψίας από σηµεία καταµέτρησης (point-counts) καθώς και δειγµατοληπτικών διαδροµών (line transects) παράγονται τα εξής σηµαντικά στοιχεία και δυνατότητες: o o o o Προσδιορισµός πυκνότητας πληθυσµού σε κάθε περιοχή και σε σχέση µε τον τύπο ενδιαιτήµατος. Συσχέτιση πυκνότητας του πληθυσµού των αναπαραγόµενων πουλιών µε χαρακτηριστικά στοιχεία του ενδιαιτήµατος και ευρύτερες περιβαλλοντικές συνθήκες (είτε στα σηµεία, είτε στης δειγµατοληπτικές διαδροµές). Βασικά χαρακτηριστικά χρήσης-ενδιαιτηµάτων από τα πουλιά κατά την αναπαραγωγή. Αναγνώριση και ταξινόµηση κοινοτήτων ειδών σε διάφορους τύπους οικοτόπων (ή µακροενδιαιτηµάτων). Αυτή η ερευνητική παρακολούθηση προσφέρει µια αξιολόγηση απαιτήσεων των πουλιών από τα ενδιαιτήµατα τους. Αυτές οι παρατηρήσεις είναι ουσιαστικής σηµασίας για την αξιολόγηση της επίδρασης των διαχειριστικών µέτρων στην καταλληλότητα των ενδιαιτηµάτων των ειδών αναπαραγωγής καθώς και στο βασικό προσδιορισµό τον διαφορετικών αναπαραγόµενων κοινοτήτων ορνιθοπανίδας στην περιοχή. Γ. Παρακολούθηση φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων που επιδρούν στα είδη Πέρα από τα «φυσικά» χαρακτηριστικά που συνθέτουν τα ενδιαιτήµατα και υποστηρίζουν τις τυπικές συναθροίσεις ή κοινότητες ορνιθοπανίδας, µια σειρά φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων επιδρούνε στη βιωσιµότητα των πληθυσµών τους και η γενικότερη παρακολούθηση τους είναι ουσιαστική για τη συσχέτιση και ερµηνεία των µεταβολών των πληθυσµών αναπαραγόµενων 14

19 Σχέδιο Παρακολούθησης για το Parus ater Cyproites, Πέµπετσος, Ζόγκαρης Σ. και Ποϊραζίδης, Κ στρουθιόµορφων. Σε κάθε σηµείο δειγµατοληψίας «σηµείο-καταµέτρησης» καθώς και διαδροµή δειγµατοληψίας θα πρέπει να καταγράφονται τα εξής: Γ.1 Φυσικοί παράγοντες: Οι βασικότεροι φυσικοί παράγοντες που στο πλαίσιο της συστηµατικής παρακολούθησης του δάσους Πάφου, πρέπει να διασφαλιστεί η συστηµατική καταγραφή τους είναι: α) τα µετεωρολογικά δεδοµένα, τα οποία να ικανοποιούν τις ανάγκες των συσχετίσεων των µεταβολών των µετεωρολογικών δεδοµένων µε τις µεταβολές των παρακολουθούµενων βιοτικών παραµέτρων. Αυτά τα στοιχεία θα πρέπει να είναι: η ηµερήσια θερµοκρασία (µέγιστη- ελάχιστη), τα συνολικά κατακρηµνίσµατα, η νέφωση και ο άνεµος (κατεύθυνση και ένταση) και β) η καταγραφή και κωδικοποίηση κάθε ιστορικού πυρκαγιάς στο δάσος. Βασικά δεδοµένα του ιστορικού κάθε πυρκαγιάς είναι η Τοποθεσία / αριθµός-οί συστάδας-ων, Έκταση, Χαρακτηριστικά µορφής και δοµής δάσους που κάηκε, Χαρακτηριστικά πυρκαγιάς (έρπουσα ή επικόρυφη), Αιτία πυρκαγιάς, Χρόνος διάρκειας πυρκαγιάς, Κατεύθυνση πυρκαγιάς, Μετεωρολογικά στοιχεία, όπως θερµοκρασία, υγρασία και επικρατούντες άνεµοι στη διάρκεια της πυρκαγιάς. Ιδιαίτερης σηµασίας είναι η ακριβής χαρτογράφηση των καµένων εκτάσεων καθώς και η καταγραφή των µέτρων αποκατάστασης (π.χ. οι εκτάσεις που θα αναδασωθούν, καθώς και οι εκτάσεις που θα προστατευθούν απλώς για να λάβει χώρα φυσική αναγέννηση του δάσους). Η συλλογή στοιχείων θα γίνεται από τις αρµόδιες υπηρεσίες, µε ενηµέρωση του φορέα παρακολούθησης. Γ.2. Ανθρωπογενείς παράγοντες: Στο δάσος Πάφου, δύο είναι οι κύριες ανθρωπογενείς δραστηριότητες, η δασοπονία και η τουριστική επίσκεψη, ενώ αντίθετα η κτηνοτροφική δραστηριότητα και η γεωργία αναπτύσσονται στα περιφερειακά του δάσους. Προκειµένου να αξιολογηθεί η επίδραση της ανθρώπινης δραστηριότητας στα στρουθιόµορφα, θα πρέπει να συλλέγονται από τις αρµόδιες υπηρεσίες και να είναι διαθέσιµα στο φορέα παρακολούθησης οι παρακάτω παράµετροι: α) Υλοτοµική δραστηριότητα, όπου θα καταγράφεται ο ακριβής αριθµός υλοτόµων και µεταφορέων ξύλου που εργάστηκαν σε κάθε περιοχή υλοτοµίας, το σύνολο ηµερών παρουσίας υλοτόµων και µεταφορέων στην περιοχή υλοτοµίας, η τοποθεσία και έκταση υλοτοµηµένης περιοχής, αριθµοί υλοτοµηµένων συστάδων, περιγραφικά στοιχεία των υλοτοµιών, όπως είδος υλοτοµιών, απολήψιµος και αποληφθείς ξυλώδης όγκος και ακριβής χαρτογράφηση των υλοτοµηµένων εκτάσεων. Ιδιαίτερη σηµασία έχει η ακριβής χαρτογράφηση των υλοτοµηµένων περιοχών, οι οποίες δε συµπίπτουν πάντα µε την έκταση των συστάδων, διότι κάποια τµήµατα αυτών, όπως σηµεία µε πολύ απότοµη κλίση ή ρεµατιές, εξαιρούνται κατά την προσήµανση και υλοτόµηση και ο φορέας παρακολούθησης θα πρέπει να παρακολουθεί τα παραδοτέα αυτής της δραστηριότητας από τις αρµόδιες υπηρεσίες, έτσι ώστε να κάνει προσαρµογές αν χρειάζεται. β) Είδη και εκτάσεις γεωργικών καλλιεργειών ή χέρσων εδαφών. Η καταγραφή των καλλιεργούµενων ειδών σε µια περιφερειακή ζώνη γύρω από το δάσος και κυρίως εκεί που το είδος έχει βρεθεί να τις χρησιµοποιεί για κυνήγι. Η παρακολούθηση αυτού του παράγοντα θα πρέπει να περιλαµβάνει τα εξής βήµατα: Περιγραφή του είδους καλλιέργειας ανά ιδιοκτησία ή ενότητα, (συµβατική ή βιολογική), περιγραφή του καλλιεργούµενου είδους και χαρτογράφηση των ιδιοκτησιών και των ειδών καλλιεργειών σε χάρτη 1:5000 και καταχώρησή τους σε ΓΣΠ µε την υποστήριξη µιας βάσης δεδοµένων µε τα συλλεγµένα στοιχεία. γ) Κτηνοτροφική δραστηριότητα, µε τη συγκέντρωση στοιχείων για τις κτηνοτροφικές µονάδες, όπως αριθµός ανά είδος των κτηνοτροφικών ζώων (συνολικά και ανά κτηνοτρόφο), θνησιµότητα ανά είδος κτηνοτροφικού ζώου (συνολικά και ανά κτηνοτρόφο) και χαρτογράφηση της έκτασης που βοσκείται. Όλα τα στοιχεία θα εισάγονται σε βάση δεδοµένων και θα καταχωρούνται µε ΓΣΠ σε χάρτες 1 : δ) ιαθέσιµα επιφανειακά νερά. Η δράση αυτή περιλαµβάνει: Χαρτογράφηση των οµβροδεξαµενών και των λιµνοδεξαµενών των φραγµάτων και υπολογισµό της εποχιακής αυξοµείωσης των νερών των ρεµάτων µε φορητό σταθµήµετρο και λήψη δεδοµένων κάθε µήνα αρχικά για όλο το χρόνο και κυρίως για την ξηρή περίοδο. Η µέτρηση της στάθµης θα γίνεται σε επιλεγµένες θέσεις στα βασικά ρέµατα της περιοχής µε σκοπό την χαρτογράφηση των επιφανειακών υδάτων διαρκούς ροής (perennial streams) έναντι αυτών που έχουν χαρακτήρα περιοδικής και εφήµερης ροής. 15

20 ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. ε) Προσβασιµότητα και πυκνότητα οδικού δικτύου. Παρότι δεν γνωρίζουµε τις αλλοιώσεις που προκαλεί ο κατακερµατισµός ενδιαιτηµάτων και η ενόχληση από την υψηλή πυκνότητα του οδικού δικτύου µέσα στο δάσος είναι πολύ πιθανό να επηρεάζει την σύνθεση και πυκνότητα πληθυσµού ειδών. Υπάρχουν ανέκδοτες τοπικές παρατηρήσεις ότι οι επιπτώσεις της όχλησης του οδικού δικτύου επηρεάζουν στοιχεία της ποιότητας και συνοχής των δασικών οικοσυστηµάτων που υποστηρίζουν τα είδη. Γ.3. Ανθρωπογενείς απειλές: εν υπάρχουν σοβαρές άµεσες ανθρωπογενείς απειλές που έχουν καταγραφεί ενάντιων των δασόβιων στρουθιόµορφων πουλιών της περιοχής, και προφανώς ελάχιστα στρουθιόµορφα αποτελούν θηραµατικά είδη. Μια τοπική απειλή είναι η παράνοµη παγίδευση πουλιών µε ξόβεργες κυρίως το χειµώνα στις παραδασόβιες κοινότητες του δάσους (όπου οι δράστες στοχεύουν κυρίως τσίχλες και κότσυφες (Kaσίνης, Ν. Προσωπική Επικοινωνία). Παρά αυτά µπορεί κατά την διάρκεια του έργου να εµφανιστούν σηµεία ή τοπία που δέχονται ανθρωπογενείς πιέσεις ή αλλαγές (π.χ. ενόχληση, οδοποιία, τουριστικές εγκαταστάσεις κ.α.) και να υπολογιστούν ή να αξιολογηθούν οι επιδράσεις αυτών των πιέσεων στους πληθυσµούς. 2.6 Μέθοδοι επισκόπησης των καταµετρήσεων Η περιοχή του δάσους της Πάφου έχει ορισµένες αντικειµενικές δυσκολίες ως περιοχή παρακολούθησης στρουθιόµορφων, κυρίως λόγω του µεγάλου µεγέθους της, του εκτεταµένου δασικού χαρακτήρα και του ορεινού ανάγλυφου. Υπάρχουν ωστόσο σηµαντικές ευκαιρίες αποτελεσµατικής οργάνωσης ενός πολυδιάστατου σχεδίου επισκόπησης και παρακολούθησης, λόγω του σχετικά οµοιογενούς χαρακτήρα του δάσους και της ύπαρξης πυκνού και πολύ καλού οδικού δικτύου που επιτρέπει γρήγορη επισκόπηση εκτεταµένων περιοχών. Ωστόσο υπάρχει σοβαρή έλλειψη βασικής ορνιθολογικής πληροφορίας και έλλειψη κεντρικής διαχείρισης περιβαλλοντικών δεδοµένων για την περιοχή. Σοβαρή είναι η έλλειψη ερευνών για τις κοινότητες της ορνιθοπανίδας των στρουθιόµορφων πουλιών και το καθεστώς αφθονίας και αναπαραγωγής πολλών ειδών ορνιθοπανίδας στην προστατευόµενη περιοχή είναι ακόµη ανεπαρκές γνωστό (βλ. Πίνακα 6). εν έχει δηµοσιευθεί καµία ολοκληρωµένη µελέτη για το σύνολο της αναπαραγόµενης ορνιθοπανίδας του άσους της Πάφου. Μάλιστα λόγω των πολλών αναπάντητων ερωτηµάτων για το καθεστώς παρουσίας και αναπαραγωγής µεγάλου σχετικού ποσοστού της ορνιθοπανίδας ενδείκνυται αρχικά µια εκτατικής µορφής απογραφή-επισκόπηση των φωλιαζόντων ειδών. Υπό ιδανικές συνθήκες µια τέτοια ολοκληρωµένη ανασκόπηση θα έπρεπε να έχει οργανωθεί πριν εστιάσει η έρευνα στην επιµέρους πληθυσµιακή παρακολούθηση ή και οικολογική έρευνα συγκεκριµένων ειδών. Η ερευνητική ανάγκη βασικών στοιχείων επιβεβαιωµένης παρουσίας, αναπαραγωγής και σχετικής αφθονίας των αναπαραγόµενων ειδών στο σύνολο της περιοχής έχει ήδη λεχθεί από διάφορους ερευνητές και είναι όντως υψηλή προτεραιότητα (Flint and Stewart 1992, Pomeroy 1998, Whaley and Dawes 2003). Συνεπώς, παρότι έχουν διατυπωθεί συγκεκριµένες µέθοδοι επιστηµονικής παρακολούθησης συγκεκριµένων πληθυσµών πουλιών, είναι σηµαντικό να τονιστεί ότι στο άσος Πάφου πολύ χρήσιµη για τη διαχείριση και διατήρηση της βιοποικιλότητας µπορεί να αποτελέσει µια πολύ καλή ευρύτερη επισκόπηση, όπως για παράδειγµα η χαρτογράφηση της σχετικής αφθονίας των αναπαραγόµενων ειδών σε ευρύτερες εκτάσεις µέσα στα πλαίσια εκτέλεσης ενός έργου ολοκληρωµένης επισκόπησης. Μία άποψη έχει προτείνει την ολοκλήρωση ενός «µικρού-άτλαντα αναπαραγόµενων ειδών» 9 (Pomeroy 1998). Σε αυτό το σχέδιο παρακολούθησης παρουσιάζονται τρεις µέθοδοι καταµέτρησης/ παρακολούθησης που έχουν συµπληρωµατικό χαρακτήρα, µε γνώµονα την οργανωµένη συστηµατική προσέγγιση της επισκόπησης της στρουθιόµορφης ορνιθοπανίδας. Η πρώτη µέθοδος αποτελείται από δύο µορφές/παραλαγές σηµειακών καταµετρήσεων (point-counts) και είναι µια σχετικά απλή και κλασσική 9 Μία προσπάθεια οργάνωσης παρατηρήσεων σε µορφή «άτλαντα» για όλη την Κύπρο έχει ήδη αρχίσει από ερασιτέχνες παρατηρητές πουλιών (Whaley & Dawes 2003) που δουλεύουν µε συστηµατικό τρόπο γεωγραφικής αναφοράς των πληροφοριών παρατήρησης, στηριζόµενη στην Ευρωπαϊκή τυποποιηµένη µέθοδο απόδειξης αναπαραγωγής των ειδών (βλ. Hagemeijer & Blair 1997). 16