ΒΑΣΙΛΙΚΟΙ ΑΝΔΡΙΑΝΤΕΣ. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΛΕΜΜΥΔΗΣ, ΜΑΝΟΥΗΛ Β' ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ.

Transcript

1 I ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΜΑΡΙΑ ΕΛΕΥΘ. ΜΕΔΕΝΤΖΙΔΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟΙ ΑΝΔΡΙΑΝΤΕΣ. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΛΕΜΜΥΔΗΣ, ΜΑΝΟΥΗΛ Β' ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ. Μεταπτυχιακή Εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Επιβλέπουσα Επίκ. Καθηγήτρια Σουλτάνα Δ. Λάμπρου ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

2 ΒΑΣΙΛΙΚΟΙ ΑΝΔΡΙΑΝΤΕΣ. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΛΕΜΜΥΔΗΣ, ΜΑΝΟΥΗΛ Β' ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ.

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜ ΗΜ Α ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΜΑΡΙΑ ΕΛΕΥΘ. ΜΕΔΕΝΤΖΙΔΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟΙ ΑΝΔΡΙΑΝΤΕΣ. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΛΕΜΜΥΔΗΣ, ΜΑΝΟΥΗΛ Β' ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ. Μεταπτυχιακή Εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Επιβλέπουσα Επίκ. Καθηγήτρια Σουλτάνα Δ. Λάμπρου ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

4 Στην οικογένειά μου

5 Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Η ενασχόλησή μου με τα έργα των δύο βυζαντινών συγγραφέων εντάσσεται στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών σπουδών μου στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η συγγραφή της μεταπτυχιακής διατριβής μου θεώρησα ότι θα αποτελούσε ένα επιπλέον εφόδιο για την πνευματική και θεολογική μου εξέλιξη. Η επιλογή αυτή μου προσέφερε όντως μια ευρύτερη παιδεία, αφού μου έδωσε τη δυνατότητα να εντρυφήσω περαιτέρω στην υπάρχουσα κοινωνική, θρησκευτική και πολιτική ζωή της τότε βυζαντινής αυτοκρατορίας και να γνωρίσω το λογοτεχνικό είδος των βασιλικών ανδριάντων, όπως και τους συγγραφείς αυτού. Επιπλέον διδάχτηκα αρχές και ηθική. Στη σημερινή εποχή που οι ηθικές αξίες αποδυναμώνονται συνεχώς, η μελέτη αυτών των έργων είναι μια επιπρόσθετη ωφέλεια για όλους. Η έρευνα απαίτησε πολύωρη αναζήτηση των πηγών και της σχετικής βιβλιογραφίας στις βιβλιοθήκες του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και σε περίοδο, μάλιστα, της ζωής μου που εργαζόμουν ως αρχαιοφύλακας στην κατακόμβη του Ναού του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης. Στην προσπάθειά μου αυτή είχα τη στήριξη και συνεχή καθοδήγηση της συμβούλου καθηγήτριάς μου κ. Σουλτάνας Λάμπρου, επίκουρης καθηγήτριας της Εκκλησιαστικής Γραμματείας. Θα ήθελα λοιπόν να εκφράσω τις ευχαριστίες μου για την ενθάρρυνση, ενίσχυση και τη σημαντική συμβολή της για την ολοκλήρωση της εργασίας μου. Επίσης ευχαριστίες απευθύνω στον καθηγητή κ. Κωνσταντίνο Χρήστου για τις πολύτιμες συμβουλές του κατά την εκπόνηση της εργασίας, όπως και στην επίκουρη καθηγήτρια κ. Άννα Καραμανίδου για τις χρήσιμες παρεμβάσεις της. Δεν θα μπορούσα βέβαια να παραλείψω τον καθοριστικό ρόλο της οικογένειάς μου και ιδιαίτερα της μητέρας μου Χρυσάνθης και της πεθεράς μου Αικατερίνης για την ψυχολογική στήριξη, την αγάπη και προσωπική βοήθεια, που μου προσέφεραν καθ' όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Τέλος αισθάνομαι την ανάγκη να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες προς τον αρραβωνιαστικό μου Άγγελο για την υπομονή, την ηθική στήριξη 5

6 και το ενδιαφέρον που έδειξε σε όλο το χρονικό διάστημα που απαιτήθηκε για να ολοκληρωθούν οι μεταπτυχιακές μου σπουδές. Θεσσαλονίκη Δεκέμβριος 2014 Μαρία Μεδεντζίδου 6

7 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΠΡΟΛΟΓΟΣ 5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 7 ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ 10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 12 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Α' ΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΕΙΔΟΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟΥ ΑΝΔΡΙΑΝΤΑ 1. Τα είδη του Βασιλικού Ανδριάντα και η ιστορική εξέλιξή του Βιογραφία Βασιλικά εγκώμια Κάτοπτρα ηγεμόνος 18 2 Συγγραφείς Κατόπτρων Ηγεμόνος Κάτοπτρα της πρώιμης βυζαντινής περιόδου Κάτοπτρα της βυζαντινής περιόδου Κάτοπτρα της υστεροβυζαντινής περιόδου 29 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Β' ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΛΕΜΜΥΔΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΑΝΔΡΙΑΣ 1. Σύντομη βιογραφία και το έργο του Νικηφόρου Βλεμμύδη Βίος Το έργο του Βασιλικός Ανδριάς του Νικηφόρου Βλεμμύδη Περιστατικά συγγραφής του Βασιλικού Ανδριάντα Χειρόγραφη παράδοση και εκδόσεις του Βασιλικού Ανδριάντα Δομή και περιεχόμενο του Βασιλικού Ανδριάντα Δομή του έργου Περιεχόμενο του έργου. Βασική θεματολογία 47 7

8 Η ηθική συγκρότηση του βασιλέα Σχέση της επίγειας αρχής με την υπερκόσμια εξουσία Η εκλογή συμβούλων, κρατικών αξιωματούχων και φίλων Διοικητικές αρμοδιότητες του βασιλέα Η στάση του βασιλέα έναντι του νόμου 63 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Γ' ΟΙ ΒΑΣΙΛΙΚΟΙ ΑΝΔΡΙΑΝΤΕΣ ΤΟΥ ΜΑΝΟΥΗΛ Β' ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ 1. Σύντομη βιογραφία και το έργο του Μανουήλ Β' Παλαιολόγου Βίος Το έργο του Βασιλικοί Ανδριάντες του Μανουήλ Β' Παλαιολόγου Υποθήκες Βασιλικής Αγωγής Περιστατικά συγγραφής Υποθηκών Βασιλικής Αγωγής Χειρόγραφη παράδοση και εκδόσεις των Υποθηκών Βασιλικής Αγωγής Δομή και περιεχόμενο των Υποθηκών Βασιλικής Αγωγής Δομή του έργου Περιεχόμενο του έργου. Βασική θεματολογία Σχέση της επίγειας αρχής με την υπερκόσμια εξουσία Η ηθική συγκρότηση του βασιλέα Η άσκηση φιλανθρωπίας και οι ευεργεσίες του βασιλέα Η εκλογή συμβούλων, κρατικών αξιωματούχων και φίλων Η στάση του βασιλέα έναντι του νόμου Ηθικοπολιτικοί Λόγοι Περιστατικά συγγραφής των Ηθικοπολιτικών Λόγων Χειρόγραφη Παράδοση και εκδόσεις των Ηθικοπολιτικών Λόγων Δομή και περιεχόμενο των Ηθικοπολιτικών Λόγων Δομή του έργου Περιεχόμενο του έργου. Βασική θεματολογία 106 8

9 Αρετή και φαυλότητα Αγαθή και κακή ηδονή Αμαρτία και μετάνοια Η φιλανθρωπία και η αγάπη του Θεού Οι αρετές της ταπεινοφροσύνης και της αγάπης 119 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 122 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 128 9

10 Σ Υ Ν Τ Μ Η Σ Ε Ι Σ ΒΖ Bsl BSt CSHB ΕΕΒΣ ΕΟ GRBS ΘΗΕ JOB MEG OChA OCP PO POC PPol P G ΠΙΠΜ RAC REB RESEE Byzantinische Zeitschrift Byzantinslavica Byzantine Studies Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών Echos d' Orient Greek, Roman and Byzantine Studies Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια Jahrbuch der Osterreichischen Byzantinistik Medioevo Greco Orientalia Christiana Analecta Orientalia Christiana Periodica Patrologia Orientalis Proche-Orient Chretien Il Pensiero Politico J.-P. Migne, Patrologiae cursus completes Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών Reallexikon f i r Antike und Christentum Revue des Etudes Byzantines Revue des Etudes sud-est Europeennes 10

11 βλ. εκδ. επιμ. βλέπε έκδοση επιμέλεια κ. εξ. και εξής μ.τ.φ. Πρβλ. μετάφραση Παράβαλε σ. σελίδα σσ. στ. στίχ. τόμ. σελίδες στήλη/στήλες στίχος τόμος 11

12 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Η παρούσα μελέτη αφορά στους βασιλικούς ανδριάντες και ειδικότερα το λογοτεχνικό είδος του κατόπτρου ηγεμόνος. Οι βασιλικοί ανδριάντες είναι κείμενα που αναφέρονται σε αυτοκράτορες και περιλαμβάνουν συμβουλευτικούς λόγους με σκοπό αυτοί να εκπληρώσουν ορθά τα ηγεμονικά τους καθήκοντα. Στην εν λόγω εργασία εξετάζονται οι δύο βυζαντινοί λόγιοι, ο Νικηφόρος Βλεμμύδης και ο αυτοκράτορας Μανουήλ Β' Παλαιολόγος, που προβαίνουν στη συγγραφή κειμένων παραινετικού περιεχομένου προκειμένου να καθοδηγήσουν το βασιλιά, στον οποίο απευθύνονταν και να του υποδείξουν το ιδανικό πρότυπο ηγεμόνα. Συγκεκριμένα μελετάται το έργο Βασιλικός ανδριάς του Νικηφόρου Βλεμμύδη, που απέστειλε στον μαθητή του Θεόδωρο Β' Λάσκαρη και τα έργα του Μανουήλ Β' Παλαιολόγου, Υποθήκες βασιλικής αγωγής και Ηθικοπολιτικοί Λόγοι, που απευθύνονταν στον υιό του Ιωάννη Η' Παλαιολόγο. Σκοπός της μελέτης είναι επίσης ο εντοπισμός και η παράθεση των ομοιοτήτων και των διαφορών των θέσεων των δύο συγγραφέων σχετικά με το ηγεμονικό ιδεώδες. Αφορμή της επιλογής του θέματος υπήρξε το ενδιαφέρον μου για τη γραμματεία της υστεροβυζαντινής περιόδου, στην οποία ξεχώρισα τις δύο αυτές ηγετικές προσωπικότητες των γραμμάτων που συνέγραψαν τους βασιλικούς ανδριάντες, έργα που καταγράφουν την πολιτική και θρησκευτική αντίληψη αυτής της περιόδου που ορίζεται μεταξύ του 1200μ. Χ. έως το 1450 μ. Χ. Είναι ένα χρονικό διάστημα όπου η εδαφική κυριαρχία του βυζαντίου συρρικνωνόταν αλλά η άνθηση των γραμμάτων υπήρξε αξιόλογη. Αυτή η αναντιστοιχία μου κέντρισε το ενδιαφέρον. Κατά την διάρκεια της εκπόνησης της εργασίας ανατρέξαμε στις ειδικές μελέτες των Κωνσταντίνου Χρήστου και Σουλτάνας Λάμπρου, εκ των οποίων ο πρώτος παρουσίασε και ανέλυσε το έργο του Νικηφόρου Βλεμμύδη, Βασιλικός Ανδριάς και η δεύτερη ασχολήθηκε σε επιμέρους κεφάλαιο της μονογραφίας της για τον αυτοκράτορα Μανουήλ Β' Παλαιολόγο με τους βασιλικούς του ανδριάντες. Εκτός από τη σχετική βιβλιογραφία που μελετήσαμε, αναφέρουμε τις βασικές για το θέμα μας μελέτες, τη μελέτη της Σωτηρίας Τριαντάρη-Μαρά, Οι πολιτικές αντιλήψεις 12

13 των βυζαντινών διανοητών. Από τον δέκατο ως τον δέκατο τρίτο αιώνα μ. Χ., και τις μελέτες του Κωνσταντίνου Παΐδα, Η θεματική των βυζαντινών Κατόπτρων της πρώιμης και μέσης περιόδου ( ). Συμβολή στην πολιτική θεωρία των Βυζαντινών και Τα βυζαντινά "Κάτοπτρα Ηγεμόνος" της ύστερης περιόδου ( ). Εκφράσεις του βυζαντινού βασιλικού ιδεώδους, στις οποίες παραδίδονται σημαντικές πληροφορίες για τις πολιτικές αντιλήψεις και την κατάσταση στο Βυζάντιο και από τις οποίες αντλήσαμε πληροφορίες για τη δομή και το περιεχόμενο των κειμένων των κατόπτρων της πρώιμης, μέσης και υστεροβυζαντινής περιόδου. Στην τελευταία μάλιστα περιλαμβάνονται μεταξύ των κατόπτρων και τα κείμενα του Νικηφόρου Βλεμμύδη και του Μανουήλ Β' Παλαιολόγου, κείμενα που μας απασχόλησαν στην παρούσα εργασία. Για τη μελέτη των κειμένων των ανδριάντων των δύο συγγραφέων, το περιεχόμενο και τη θεματολογία των οποίων παρουσιάζουμε, σχολιάζουμε και συγκρίνουμε, στηριχθήκαμε στις κριτικές τους εκδόσεις και όπου δεν υπήρχε κριτική έκδοση στο κείμενο της P.G. Συγκεκριμένα για να παρουσιάσουμε και να αναλύσουμε το έργο του Νικηφόρου Βλεμμύδη Βασιλικός Ανδριάς χρησιμοποιήσαμε την κριτική έκδοση των Herbert Hunger- Ihor Sevcenko, Des Nikephoros Blemmydes Βασιλικός Ανδριάς und dessen Metaphrase von Georgios Galesiotes und Georgios Oinaiotes που περιέχει την παράφραση του Βασιλικού Ανδριάντα του 14ου αιώνα από τους βυζαντινούς συγγραφείς Γεώργιο Γαλησιώτη και Γεώργιο Οιναιώτη, Wiener Byzantinistische Studien XVIII, εκδ. Osterreichische Akademie der Wissenschaften, Wien Για το έργο του Μανουήλ Β' Παλαιολόγου Υποθήκες Βασιλικής Αγωγής δουλέψαμε με το κείμενο που εκδόθηκε στην Patrologia Graeca του Αββά Minge, στον τόμο 156 και ειδικότερα στους στίχους Το δεύτερο έργο του Μανουήλ Β' Παλαιολόγου Ηθικοπολιτικοί λόγοι αναλύσαμε στηριζόμενοι στο κείμενο της πρόσφατης κριτικής έκδοσής τους, που έγινε από τη Χριστίνα Κάκουρα, An annotated critical edition of Emperor Manuel II Palaeologus, Seven Ethico-political Orations, (thesis in Royal Hollaway College at the University of London), London Η παρούσα εργασία αποτελείται από τρία κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο διακρίνουμε τα είδη των κειμένων που απευθύνονται σε ηγεμόνες 1 Μανουήλ τοΰ Παλαιολόγου, τοΰ εύσεβεστάτου καί φιλοχρίστου βασιλέως, πρός τόν έρασμιώτατον υιόν αύτοΰ καί βασιλέα, Ίωάννην τόν Παλαιολόγον, Ύποθήκαι βασιλικής άγωγής έν κεφαλαίοις ρ', P.G. 156, στ Βλ. και Μανουήλ Παλαιολόγου, Ηθικοπολιτικοί Λόγοι Α'-Ζ', P.G. 156, στ

14 και αποτυπώνουν το ιδεώδες πρότυπο του βασιλέα. Τα κείμενα αυτά είναι: η βιογραφία, τα βασιλικά εγκώμια, και τα κάτοπτρα ηγεμόνος. Στη συνέχεια απαριθμούμε τους συγγραφείς των κατόπτρων ηγεμόνος της πρώιμης, μέσης και υστεροβυζαντινής περιόδου με σύντομη αναφορά στα εν λόγω κείμενα, τα χαρακτηριστικά τους, τη δομή, το περιεχόμενό τους. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται ο βίος και το έργο του Νικηφόρου Βλεμμύδη, ο οποίος υπήρξε εξαίρετος βυζαντινός ιατρός, δάσκαλος, φιλόσοφος, κληρικός και λόγιος. Έζησε κατά τον 13ο αιώνα επί αυτοκράτορος Ιωάννη Βατάτζη και Θεόδωρου Β' Λάσκαρη. Ο Βλεμμύδης μας άφησε πλούσιο συγγραφικό έργο. Στην εργογραφία του εξέχουσα θέση κατέχει ο Βασιλικός Ανδριάς, κάτοπτρο ηγεμόνος, που έγραψε για τον μαθητή του και μετέπειτα αυτοκράτορα Θεόδωρο Β' Λάσκαρη, προκειμένου ο δεύτερος να διοικήσει υποδειγματικά το κράτος της Νικαίας, που προήλθε από τον διαμελισμό της κραταιάς άλλοτε βυζαντινής αυτοκρατορίας. Αναφέρουμε τα περιστατικά συγγραφής του Βασιλικού Ανδριάντα, δηλαδή τον τόπο, τον χρόνο, την αιτία συγγραφής του κειμένου, και συνεχίζουμε με την παρουσίαση της χειρόγραφης παράδοσης και των εκδόσεων του κειμένου. Κατόπιν παρουσιάζεται η δομή και το περιεχόμενο του έργου, το οποίο αποτελείται από δεκατέσσερις ενότητες. Αναπτύσσουμε τις θέσεις του συγγραφέα για την ηθική συγκρότηση του βασιλέα, τη σχέση της επίγειας αρχής με την υπερκόσμια εξουσία, την εκλογή συμβούλων κρατικών αξιωματούχων και φίλων, τις διοικητικές αρμοδιότητες του βασιλέα και τη στάση του βασιλέα έναντι του νόμου. Το έργο ολοκληρώνεται με τον επίλογο, που αποτελεί το τελευταίο κεφάλαιο του έργου. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται ο βίος και το συγγραφικό έργο του Μανουήλ Β' Παλαιολόγου, που θεωρείται ένας από τους λογιότερους αυτοκράτορες της υστεροβυζαντινής περιόδου. 'Εζησε κατά τον 14ο αιώνα, μία εποχή που σηματοδοτεί την παρακμή της Βασιλεύουσας. Ο Μανουήλ, γνωρίζοντας τη δεινή θέση της αυτοκρατορίας και θέλοντας να δώσει τα κατάλληλα εφόδια στον έφηβο υιό και διάδοχό του Ιωάννη Η', αποτύπωσε σε δύο έργα, Υποϋήκαι Βασιλικής Αγωγής και Ηϋικοπολιτικοί Λόγοι, την πατρική αγάπη μαζί με τη μέριμνα για το Κράτος. Τα έργα αυτά αποτελούν μαθήματα ενάρετης διακυβέρνησης ρητορικά επεξεργασμένα. Κατόπιν καταγράφονται τα περιστατικά συγγραφής των Υποθηκών βασιλικής αγωγής, η χειρόγραφη παράδοση και οι εκδόσεις του έργου. Αμέσως μετά αναλύεται η δομή και το περιεχόμενο των Υποθηκών, που εμπεριέχουν συμβουλές για τη σχέση του της επίγειας αρχής με την υπερκόσμια αρχή, την ηθική συγκρότηση του βασιλέα, την άσκηση της φιλανθρωπίας και τις ευεργεσίες του, την εκλογή 14

15 συμβούλων, κρατικών αξιωματούχων και φίλων και τη στάση του βασιλέα έναντι του νόμου Στο κεφάλαιο αυτό ασχολούμαστε και με το δεύτερο έργο του Μανουήλ, τους Ηθικοπολιτικούς λόγους. Παρουσιάζονται ο τόπος, ο χρόνος, η αιτία της συγγραφής των Ηθικοπολιτικών λόγων, η χειρόγραφη παράδοση και οι εκδόσεις του έργου. Εξετάζεται η δομή και αναλύεται το περιεχόμενο των επτά λόγων, όπου περιλαμβάνονται παραινέσεις προς τον Ιωάννη Η' που αφορούν στην αρετή και στη φαυλότητα, στην αγαθή και κακή ηδονή, στην αμαρτία και στη μετάνοια, στη φιλανθρωπία και στην αγάπη του Θεού, στις αρετές της ταπεινοφροσύνης και της αγάπης. Ακολουθούν τα συμπεράσματα, όπου επισημαίνονται οι ομοιότητες και οι διαφορές μεταξύ των κειμένων των δύο συγγραφέων, καθώς και τα κύρια σημεία των Κατόπτρων Ηγεμόνος τους. Η εργασία ολοκληρώνεται με την παράθεση της βιβλιογραφίας. 15

16 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Α' ΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΕΙΔΟΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟΥ ΑΝΔΡΙΑΝΤΑ 1. Τα είδη του Βασιλικού Ανδριάντα και η ιστορική εξέλιξή του Ο βασιλικός ανδριάντας αποτελεί λογοτεχνικό είδος, που αποτυπώνεται μέσα σε κείμενα που περιγράφουν το πρότυπο του ιδανικού και άριστου ηγέτη της εποχής. Οι βασιλικοί ανδριάντες διακρίνονται σε τρεις μορφές. Η πρώτη μορφή είναι η βιογραφία, που γράφεται από τον ίδιο τον βασιλιά, ο οποίος εκθέτει τις σκέψεις του με την αφορμή σπουδαίων συμβάντων, απευθύνεται, πολλές φορές, και σε κάποιο δημόσιο πρόσωπο μέσα στο πολιτικό του κείμενο, αποδεικνύοντας συνάμα τη ρητορική του δεινότητα με τη χρήση ρητορικών σχημάτων. Η δεύτερη μορφή είναι τα βασιλικά εγκώμια, όπου οι συγγραφείς τους αναδεικνύουν τα χαρίσματα του ηγεμόνα και περιγράφουν την άριστη εικόνα του βασιλιά κατά τη διάρκεια μιας σημαντικής εκδήλωσης με τη μορφή πανηγυρικών λόγων. Και η τρίτη μορφή που διακρίνουμε είναι τα κάτοπτρα ηγεμόνος, με τα οποία οι συγγραφείς στοχεύουν να παραινέσουν, να προειδοποιήσουν και να προετοιμάσουν συγκεκριμένους αυτοκράτορες μέσω συμβουλευτικών λόγων προς αυτούς^. Το λογοτεχνικό είδος του κατόπτρου ηγεμόνος περιλαμβάνει νουθεσίες προς τους ηγεμόνες και περιγράφει τα χαρίσματά τους. Τα κείμενα λοιπόν του βασιλικού ιδεώδους παρουσιάζονται με τη μορφή του εγκωμιαστικού λόγου, της παραίνεσης αλλά και της βιογραφίας Βιογραφία Η βιογραφία ανήκει στο λογοτεχνικό είδος του βασιλικού ανδριάντα χωρίς εγκωμιαστικό περιεχόμενο3. Ο F. Leo παρουσιάζει δύο μορφές βιογραφίας: Η πρώτη είναι η <<περιπατητική>> βιογραφία, που περιγράφει τα 1Βλ. Καραγιαννόπουλος, Η πολιτική θεωρία των βυζαντινών, σ Βλ. Κόλτσιου, «Το "Κάτοπτρον Επισκόπου"», σ Βλ. A. Momigliano, The Development of Greek Biography: four lectures, Cambridge, Massachusetts 1971, σ. 78. Επίσης βλ. Κόλτσιου, «Το "ΚάτοπτρονΕπισκόπου"», σ

17 πρόσωπα της πολιτικής ζωής, διαχωρίζει τα συμβάντα εκείνης της εποχής με χρονολογική σειρά και έχει λογοτεχνική μορφή. Η δεύτερη είναι η <<αλεξανδρινή>> βιογραφία, που παρουσιάζει πρόσωπα από τον χώρο των γραμμάτων, έχει ταξινόμηση ανάλογα με το είδος τους και έχει επιστημονική μορφή4. Στις βιογραφίες προβάλλονται διάφορα άλλα κάτοπτρα εκτός του κατόπτρου ηγεμόνος, καθώς επίσης παρουσιάζονται και τα χαρίσματα αλλά και τα μειονεκτήματα του χαρακτήρα των ηγεμόνων. Ο Σουητώνιος διακρίθηκε στην ρωμαϊκή παράδοση ως συγγραφέας του είδους της βιογραφίας που αναφέρεται στους ηγεμόνες. 'Εγραψε το σύγγραμμα De vita XII Caesarium libri VIII, που παρουσιάζει τις βιογραφίες δώδεκα ηγεμόνων και το σύγγραμμα De viris illustribus, που περιέχει τις μικρές βιογραφίες πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων5. Στην ελληνική παράδοση, σχετικά με την ανάδειξη του ιδανικού βασιλιά, ξεχώρισε ο Πλούταρχος, αφού αποτύπωσε ένα σύνολο βιογραφιών για τους ηγεμόνες της εποχής. Περιγράφει ταυτόχρονα την ζωή των Ελλήνων με την ζωή των Ρωμαίων επισημαίνοντας τις διαφορές τους6. Σπουδαία έργα του Πλούταρχου είναι το Περί ήγεμόνα άπαίδευτον και το Περί της Αλεξάνδρου τύχης, που αναφέρονται σε παραινέσεις προς τον βασιλιά, όπου ο Πλούταρχος ορίζει ως απαραίτητα προσόντα του ηγεμόνα την αυτοσυγκράτηση και την συμμόρφωσή του στον νόμο Βασιλικά εγκώμια Η δεύτερη μορφή του λογοτεχνικού είδους του βασιλικού ανδριάντα είναι τα βασιλικά εγκώμια. Πρόκειται για κείμενα που περιγράφουν τον χαρακτήρα και τα χαρίσματα που έχει ένας συγκεκριμένος ηγεμόνας8. Θεμελιωτής του βασιλικού εγκωμίου είναι ο Ψευδο-Μένανδρος9 καθώς διατύπωσε τους κανόνες του. Αλλά στην τελική μορφοποίηση του βασιλικού εγκωμίου βοήθησαν ο Λιβάνιος, ο Θεμίστιος, όπως και ο Προκόπιος 4 Die griechisch-romische Biographie nach ihrer literarischen Form, Λειψία Βλ. Κόλτσιου, «Το "Κάτοπτρον Επισκόπου"», σ Βλ. Αγουρίδης, Ιστορία των χρόνων της Καινής Διαθήκης, σ Βλ. Κόλτσιου, «Το "Κάτοπτρον Επισκόπου"», σσ Σχετικά με βασιλικά εγκώμια βλ. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σσ Th. Nissen "Historisches Epos und Panegyrikos in der Spatantike", Hermes 75 (1940) T. Viljamaa, Studies in Greek Encomiastic Poetry of the Early Byzantine Period, Societas Scientiarum Fennica, Commentationes Humanarum Litterarum, 42.4, Helsinki-Helsingfors Παίδας, Τα βυζαντινά «Κάτοπτρα Ηγεμόνος» της ύστερης περιόδου, σ Hadot, <<FUrstenspiegel>>, στ D. A. Russell-N.G. Wilson (εκδ), Menander Rhetor, Oxford 1981, σσ , Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κάτοπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ. 19. Παίδας, Τα βυζαντινά «Κάτοπτρα Ηγεμόνος» της ύστερης περιόδου, σ

18 Γάζης10.Οι συγγραφείς αυτοί θα εμπνεύσουν τους επόμενους στην διατύπωση απόψεων για την εικόνα του βασιλέα11. Βασιλικά εγκώμια έχουν γράψει ο Μιχαήλ Ψελλός, ο Μανουήλ Στραβωμάνος, ο Θεοφύλακτος Αχρίδος, ο Μιχαήλ Ιταλικός, ο Νικηφόρος Βασιλάκης, ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, ο Νικήτας Χωνιάτης, ο Νικηφόρος Χούμνος, ο Μιχαήλ Εφέσιος, ο Θεόδωρος Μετοχίτης, ο Ιωσήφ Ρακενδύτης, ο Ιωάννης Διογένης, ο Ευθύμιος Μαλάκης, ο Κωνσταντίνος Μανασσής,ο Γρηγόριος Αντίοχος, ο Ιωάννης Συρόπουλος, ο Μιχαήλ Χωνιάτης, ο πατριάρχης Βουλγαρίας Ιάκωβος, ο Θεόδωρος Β' Λάσκαρης, ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Κύπριος, ο Μάξιμος Πλανούδης, ο Νικόλαος Λαμπρινός, ο Μιχαήλ Γαβράς, ο Φιλόθεος Κόκκινος, ο Δημήτριος Κυδώνης, ο Ιωάννης Χορτασμένος, ο Ισίδωρος Κιέβου, ο Ιωάννης Δοκειανός, ο Ιωάννης Ευγενικός, ο Καρδινάλιος Βησσαρίων, ο αρχιεπίσκοπος Καισάρειας Αρέθας, ο Ιωάννης Τζέτζης, ο Νικόλαος Μουζάλων, ο Γεώργιος Τορνίκης, ο Κωνσταντίνος Στίλβης, ο Σέργιος Κολυβάς, ο Νικηφόρος Χρυσοβέργης, ο Ιωάννης Καματηρός Κάτοπτρα ηγεμόνος Η τρίτη μορφή κειμένων για τον ιδανικό ηγεμόνα είναι το κάτοπτρο ηγεμόνος. Στα ηγεμονικά κάτοπτρα οι συγγραφείς περιλαμβάνουν νουθεσίες προς τους ηγεμόνες και περιγράφουν τα χαρίσματά τους13. Η αρχική εμφάνιση του λογοτεχνικού είδους του ιδανικού άρχοντα εντοπίστηκε στην Άπω Ανατολή, στην αρχαία Αίγυπτο και στην Μεσοποταμία, στο Ισραήλ μέσα σε επαινετικούς λόγους και σε παραινέσεις που απευθύνονται στον βασιλιά σύμφωνα με τον Hadot14. Στην Ελλάδα το είδος αυτό εμφανίζεται κατά την αρχαϊκή και την κλασική περίοδο, ενώ βρίσκεται σε μεγάλη ακμή από τα ελληνιστικά χρόνια στο διάστημα από τον 1ο π. Χ. αιώνα έως τον 1ο μ. Χ. αιώνα15. Κατά τα ελληνιστικά χρόνια γράφτηκαν πολλά έργα, που περιείχαν κυρίως συμβουλές και προειδοποιήσεις προς τους αυτοκράτορες που όφειλαν να είναι σωστοί και να διακρίνονται για τα θεία χαρίσματά τους. Η 10 Hadot, <<FUrstenspiegel>>, στ Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σσ Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κάτοπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ Βλ. Χρήστου, O "Βασιλικός ανδριάς", σ Για τους συγγραφείς των βασιλικών λόγων βλ. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σσ Τριαντάρη-Μαρά, Οι πολιτικές αντιλήψεις των βυζαντινών διανοητών, σ Βλ. Κόλτσιου, «Το "Κάτοπτρον Επισκόπου"», σ Hadot, <<FUrstenspiegel>>, στ Χρήστου, O "Βασιλικός ανδριάς", σ. 33. Κόλτσιου, «Το "ΚάτοπτρονΕπισκόπου"», σ Hadot, <<FUrstenspiegel>>, στ. 580.Κόλτσιου, «Το "Κάτοπτρον Επισκόπου"», σσ

19 ελληνιστική γραμματεία βασίστηκε κυρίως στην αρχαϊκή και κλασική γραμματεία16. Ο Σενέκας ήταν ο πρώτος που προχώρησε στη συγγραφή ενός κατόπτρου ηγεμόνος που περιείχε ένα σύνολο παραινέσεων προς τον αυτοκράτορα και αποτέλεσε πρότυπο στη συγγραφή των κατόπτρων ηγεμόνος. Το σύγγραμμα του Σενέκα ονομαζόταν De clementia, γράφτηκε το μ. Χ. και αναφέρεται στις απαραίτητες αρετές ενός σωστού άρχοντα. Ο Σενέκας δεν περιγράφει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα του χαρακτήρα ενός άρχοντα αποκλειστικά αλλά το πρότυπο οποιασδήποτε αρχηγικής προσωπικότητας. Επίσης τονίζει ιδιαίτερα τις αρετές της επιείκειας, της φιλανθρωπίας και της μειλιχιότητας που πρέπει να διακρίνει I / έναν ηγεμόνα17. Ο Πλίνιος, ο Νεότερος γράφει κάτοπτρο ηγεμόνος που απήγγειλε στον Τραϊανό στις 1 Σεπτεμβρίου του 100 με μορφή εγκωμιαστικού λόγου. Σκοπός του συγγραφέα είναι να περιγράψει τη ζωή, τα στρατιωτικά προσόντα, την αυτοκρατορική εξουσία του Τραϊανού κατακρίνοντας ταυτόχρονα τον Δομιτιανό, προκειμένου να δημιουργήσει το σωστό πρότυπο ενός ορθού ηγεμόνα. Παρουσιάζει μια σειρά από προτερήματα σε αντιστοιχία προς τα μειονεκτήματα του χαρακτήρα του βασιλιά δίνοντας κυρίως έμφαση στη σωφροσύνη που απορρέει από την ταπεινοφροσύνη. Παράλληλα με το κάτοπτρο του αυτοκράτορα παρουσιάζει και το κάτοπτρο των υπηκόων, δημιουργώντας κατάταξη αυτών βασιζόμενη στα ήθη τους18. Συγγραφέας κατόπτρου είναι και ο Μουσόνιος Ρούφος, ρωμαίος στωικός φιλόσοφος, που έζησε τον 1ο αιώνα γύρω στο 30 μ. Χ. με 100 μ. Χ. Στο σύγγραμμά του Περί τοΰ οτι οί βασιλείς δει φιλοσοφεΐν σημαντικά χαρίσματα του αυτοκράτορα για τον Μουσόνιο είναι η φρόνηση, η δικαιοσύνη, η αυτάρκεια, η σύνεση, η ανδρεία, καθώς και η ικανότητα να πείθει τους άλλους19. Το σπουδαίο αυτό έργο του διασώζεται μόνο από κάποιες πληροφορίες που κράτησε στα Ελληνικά ένας έλληνας μαθητής του 16 Βλ. Κόλτσιου, «Το "Κάτοπτρον Επισκόπου"», σ Βλ. Cameron, Claudian, Poetry and Propaganda at the Count of Honorius, σσ Κόλτσιου, «Το "Κάτοπτρον Επισκόπου"», σσ Πρβλ. Αγουρίδης, Ιστορία των χρόνων της Καινής Διαθήκης, σσ Βλ. Κόλτσιου, «Το "Κάτοπτρον Επισκόπου"», σσ Hadot, <<FUrstenspiegel>>, στ

20 Μουσόνιου κατά τις παραδόσεις του και διέσωσε ο Στοβαίος20, καθώς και μέσα από το σύγγραμμα του Δίωνα Χρυσόστομου21. Ο Φίλωνας έζησε και έγραψε γύρω στο 20 π. Χ. με 41 μ. Χ συγγράμματα που αναφέρονται στον ηγεμόνα. Κατά την άποψη του ο Μωυσής αποτελούσε πρότυπο ηγεμόνα με το σημαντικό χάρισμα της αφιλοχρηματίας αλλά και ο Αύγουστος αποτελούσε πρότυπο μονάρχη22. Ο Φλάβιος ο Ιώσηπος (37/8-100), που ήταν ιουδαίος, μας παραδίδει ένα κάτοπτρο ιερέως περιγράφοντας τις ιδανικές αρετές που διακρίνουν ένα σωστό ιερέα, δηλαδή να είναι ολιγαρκής, υπομονετικός, εγκρατής, ταπεινός, ισότιμος προς όλους και πρέπει να αποφεύγει το κρασί23. Στην ελληνική παράδοση ξεχωρίζουν οι αρχαίοι έλληνες συγγραφείς Όμηρος και Ησίοδος, που ασχολήθηκαν με το πρότυπο του ορθού ηγεμόνα. Επίσης ο Πλάτωνας στα έργα του Πολιτεία και στην Εβδόμη Επιστολή του παρουσιάζει την αντίληψη του σχετικά με το πρότυπο του ορθού αυτοκράτορα24. Ο Ξενοφών στο σύγγραμμα του Κύρου Παιδεία παρουσιάζει τον Κύρο τον Πρεσβύτερο ως ορθό πρότυπο ενός βασιλιά25. Ο Ισοκράτης με τους επαινετικούς λόγους του Ευαγόρας, Προς Δημόνικον και Προς Νικοκλέα ασχολήθηκε και αυτός με το πρότυπο ιδανικού ηγεμόνος, που αποτέλεσε πηγή έμπνευσης των μεταγενέστερων συγγραφέων. Επίσης ο Δίων ο Χρυσόστομος συνέβαλε στην διαμόρφωση του είδους με τους Βασιλικούς λόγους του26. Ο Δίων ο Χρυσόστομος ( μ. Χ.) καταγόταν από την Προύσα. Σημαντική ήταν η συμβολή του στο λογοτεχνικό είδος των κατόπτρων ηγεμόνος καθώς στους βασιλικούς του λόγους περιγράφει ένα πλήθος χαρισμάτων του ηγεμόνα προβάλλοντας έτσι την ιδανική εικόνα ενός βασιλιά που έχει έμφυτες τις αρετές αυτές. Δυο από τους βασιλικούς του λόγους γράφτηκαν για να απαγγελθούν στον αυτοκράτορα Τραϊανό. Επιχειρεί να 20 Βλ. P. Kroh, Λεξικό αρχαίων συγγραφέων, ελλήνων και λατίνων, [μτφ. Δ. Λυπουρλή-Λ. Τρομάρα], Θεσσαλονίκη 1996, στ Βλ. F. Trisoglio, <<Le idee politiche di Plinio il Giovane e di Dione Crisostomo>>, PPol 5 (1972) Κόλτσιου, «Το "ΚάτοπτρονΕπισκόπου"», σ Βλ. Κόλτσιου, «Το "Κάτοπτρον Επισκόπου"», σ Βλ. Αγουρίδης, Ιστορία των χρόνων της Καινής Διαθήκης, σσ Κόλτσιου, «Το "Κάτοπτρον Επισκόπου"», σ Βλ. A. Lesky, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, μτφ. Α. Τσομπανάκη, Θεσσαλονίκη 1985, σσ Hadot, <<FUrstenspiegel>>, στ , Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σσ , 248. Χρήστου, O "Βασιλικός ανδριάς", σσ Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κάτοπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σσ

21 ενσωματώσει τις απόψεις των ελληνιστικών χρόνων για τη μοναρχία στο ρωμαϊκό κράτος27. Βέβαια διακρίνουμε μια συγγραφική παραγωγή και άλλων κατόπτρων εξουσίας από σπουδαίους συγγράφεις. Παράδειγμα αποτελεί ο Ονάσανδρος γύρω στο 1ο μ. Χ. αιώνα που έγραψε το κάτοπτρο του ιδανικού στρατηγού με τίτλο Στρατηγικό. Αποτελείται από 12 κεφάλαια, παρουσιάζει τις αρμοδιότητες του στρατηγού και απευθύνεται στον Q. Veranius28. Ο Λουκιανός έζησε γύρω στο 120 μ. Χ. με 180 μ. Χ. και στο σύγγραμμα του Περί όρχήσεως περιλαμβάνει το κάτοπτρο ενός χορευτή που σκοπεύει στην απόκτηση αυτεπίγνωσης των προσώπων που παρακολουθούν την παράσταση του χορευτή29. Με την επίδραση της ελληνικής ιουδαϊκής παράδοσης στην ελληνορωμαϊκή παράδοση μας παραδίδονται κείμενα, όπως η Επιστολή του Αριστέα που γράφτηκε γύρω στο 130 π. Χ. με 1Ο0 π. Χ ή πιθανότερα το 79 μ. Χ. με 81 μ. Χ., και παρουσιάζονται τα χαρίσματα του αυτοκράτορα κατά την ιουδαϊκή-αλεξανδρινή άποψη30. Οι απόψεις αυτές των συγγραφέων που ασχολήθηκαν με τους βασιλικούς λόγους θα διαποτιστούν από φιλοσοφικά στοιχεία της εποχής μέχρι τις επόμενες γενιές και κατόπιν με τα έργα του Ευσέβιου Καισαρείας Εις τον Κωνσταντίνον Τριακονταετήριος Λόγος και Εις τον βίον τοΰ μακαρίου Κωνσταντίνου βασιλέως η ελληνική γραμματεία θα ασπαστεί τον χριστιανισμό τον 4ο αιώνα μ. Χ. Ο Ευσέβιος στα έργα του απευθύνεται στον Μέγα Κωνσταντίνο και περιγράφει τη ζωή του αυτοκράτορα ενώ συσχετίζει την εξουσία του ηγεμόνα με την θεϊκή εξουσία επηρεάζοντας τον βασιλικό θεσμό κατά την βυζαντινή περίοδο31. Πρώτος ο Hunger μελετώντας το λογοτεχνικό αυτό είδος που απευθύνεται στους βασιλικούς ανδριάντες διέκρινε τη διάφορα που υπάρχει ανάμεσα στα βασιλικά εγκώμια και τα κάτοπτρα ηγεμόνος. Ο P. Hadot δεν διέκρινε τη διαφορά των δύο αυτών γραμματειακών ειδών32. Στα βασιλικά εγκώμια οι συγγραφείς περιγράφουν τον χαρακτήρα και τα χαρίσματα που έχει ένας συγκεκριμένος ηγεμόνας, ενώ στα κάτοπτρα 27 Βλ. Κόλτσιου, «Το "Κάτοπτρον Επισκόπου"», σσ Βλ. Κόλτσιου, «Το "Κάτοπτρον Επισκόπου"», σ Βλ. Κόλτσιου, «Το "Κάτοπτρον Επισκόπου"», σ Βλ. Κόλτσιου, «Το "Κάτοπτρον Επισκόπου"», σ Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σ Χρήστου, O "Βασιλικός ανδριάς", σσ <<FUrstenspiegel>>, στ Επίσης βλ. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σσ Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κάτοπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ

22 ηγεμόνος33 οι συγγραφείς έχουν ιδιαίτερες σχέσεις με τους βασιλείς στους οποίους αναφέρονται και τους γνωρίζουν. Ανάλογα με τον χαρακτήρα του συγκεκριμένου αυτοκράτορα αλλά και το περιβάλλον κατά την συγκεκριμένη περίοδο που διοικούσαν, οι συγγραφείς των βυζαντινών κατόπτρων ηγεμόνος δίνουν έμφαση στη διαμόρφωση του πρότυπου ενός ορθού αυτοκράτορα συμβάλλοντας με παραινέσεις και προειδοποιήσεις34. Το κάτοπτρα ηγεμόνος πρωτοεμφανίστηκαν τον 12ο αιώνα στη Δύση με την ονομασία Furstenspiegel και σ' αυτά περιλαμβάνονταν παραινέσεις και προειδοποιήσεις, που απεύθυνε ο συγγραφέας στον αυτοκράτορα. Υπάρχουν δυο είδη κατόπτρων ηγεμόνος: Το πρώτο είδος αναφέρεται στα κάτοπτρα όπου υπάρχει γνωμολογική παράδοση και στα όποια περιλαμβάνεται ένα σύνολο απόψεων και συμβουλών και διαιρούνται σε πολλά μικρά κεφάλαια. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα βυζαντινά κάτοπτρα του Αγαπητού Διακόνου, του Βασίλειου Α' Μακεδών και του Μανουήλ Β' Παλαιολόγου. Επίσης στο είδος αυτό θα μπορούσαν να τοποθετηθούν σχετικά κεφάλαια από το μυθιστόρημα του Βαρλαάμ και το έργο του Αντωνίου Μέλισσα35. Στο δεύτερο είδος κατόπτρων ηγεμόνος τοποθετούνται τα κάτοπτρα που παρουσιάζουν μια νοηματική συνέχεια παρ' όλο που αποτελούνται από μικρότερα κεφάλαια. Στο είδος αυτό παρουσιάζεται και περιγράφεται διαρκώς το πρότυπο του ιδανικού αυτοκράτορα. Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται τα κάτοπτρα ηγεμόνος των συγγραφέων Συνέσιου Κυρήνης, πατριάρχη Φωτίου, Κεκαυμένου, Θεοφύλακτου Αχρίδος Συγγραφείς Κατόπτρων Ηγεμόνος 2.1 Κάτοπτρα της πρώιμης βυζαντινής περιόδου 33 Σχετικά με τα Κάτοπτρα Ηγεμόνος της βυζαντινής περιόδου βλ. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σ Blum, Byzantinische Fϋrstenspiegel, σσ I.Cicurov, «Gesetz und Gerechtigkeit in den byzantinischen FUrstenspiegeln des 6.-9.jahrhunderts», στο Cupido legum, L. Burgmann, Marie-Theres Fogen, A. Schminck (εκδ.), Francfurt am Main 1985, σσ G. Prinzing, «Beobachtungen zu "integrierten" FUrstenspiegeln der Byzantiner», JOB 38 (1988) Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κάτοπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σσ Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κάτοπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σσ. 245,247. Χρήστου, O "Βασιλικός ανδριάς", σ. 35. Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κάτοπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σσ Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σσ. 247, Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κάτοπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σσ

23 Στα κάτοπτρα ηγεμόνος, που χρονολογούνται κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, ανήκουν τα έργα του Συνέσιου Κυρήνης και του Αγαπητού. Κατά τον Hunger37, το πρώτο και αρχαιότερο κάτοπτρο ηγεμόνος που γράφτηκε κατά τη βυζαντινή περίοδο είναι το κάτοπτρο Περί βασιλείας του Συνέσιου Κυρήνης, το όποιο απηύθυνε στον ηγεμόνα Αρκάδιο στην Βασιλεύουσα το 399 μ. Χ.38. Ο Συνέσιος με το θάρρος που τον διέκρινε, δίνει συμβουλές στον αυτοκράτορα για την ορθή διοίκηση του κράτους καθώς και την προστασία του από ξένους εισβολείς, που παραμόνευαν εκείνη την περίοδο και μπορούσαν να οδηγήσουν στην καταστροφή του κράτους. Επιδιώκει με αυτόν τον τρόπο να συμβάλλει στη διακυβέρνηση του κράτους39. Ο Αγαπητός, διάκονος στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολη, έγραψε την Έκθεση κεφαλαίων παραινετικών. Πρόκειται για ένα κάτοπτρο ηγεμόνος που αποτέλεσε τη βάση για τους μεταγενέστερους συγγραφείς40. Το έργο χωρίζεται σε εβδομήντα δύο σύντομα κεφάλαια με ακροστιχίδα, η οποία διαμορφώθηκε από τα αρχικά γράμματα των κεφαλαίων: "ΤΩ ΘΕΙΟΤΑΤΩ ΚΑΙ ΕΥΣΕΒΕΣΤΑΤΩ ΒΑΣΙΛΕΙ ΗΜΩΝ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΩ ΑΓΑΠΗΤΟΣ Ο ΕΛΑΧΙΣΤΟΣ ΔΙΑΚΟΝΟΣ". Αντλεί στοιχειά από τον Ισοκράτη καθώς και τους πατέρες της Εκκλησίας41. Ήταν ιδιαίτερα γνωστό κείμενο λόγω της καθαρότητας που παρατηρείται στη γλώσσα, καθώς και των πολλών ρητορικών στοιχείων που εντάσσει σε αυτό. Πιθανολογείται ότι γράφτηκε μετά την άνοδο του Ιουστινιανού Α' στον θρόνο γύρω στο 527 με Ο Ιουστινιανός Α' υπήρξε μαθητής του Αγαπητού και τα Κεφάλαια Παραινετικά γράφτηκαν προς τιμήν του. Ο Αγαπητός με το κείμενο του συμβουλεύει τον 37 Βυζαντινή Λογοτεχνία, σ Συνεσίου, Περί βασιλείας εις τον αυτοκράτορα Αρκάδιον, P.G. 66, Βλ. και N. Terzaghi, Synesii Cyrenensis Opuscula, Ρώμη 1944, σσ Χρήστου, O "Βασιλικός ανδριάς", σ. 36. Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κάτοπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σσ Αγαπητού, Έκθεσις κεφαλαίων παραινετικών προς βασιλέα Ιουστινιανόν, P.G. 86, Βλ. σχετικά K. Prachter, «Der Roman Barlaam und Joasaph in seinem Verhaltnis zu Agapets Konigsspiegel», BZ 2 (1893) A. Bellomo, «Agapeto diacono e la sua scheda regia», BZ 17 (1908) Henry, «A mirror for Justinian», σσ I. Sevcenko, «Agapetus East and West: The Fate of a Byzantine 'Mirror of Princes'», RESEE 16 (1978) W. Blum, Byzantininsche Fϋrstenspiegel, σσ Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σ Αγαπητού, Έκθεσις κεφαλαίων παραινετικών προς βασιλέα Ιουστινιανόν, P.G. 86, στ Βλ. και Κρουμβάχερ, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, σ. 99. Χρήστου, O "Βασιλικός ανδριάς", σ. 36. Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κάτοπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ Βλ. Henry, «A mirror for Justinian», σσ

24 Ιουστινιανό να φροντίζει ώστε να υπάρχει ισονομία στα υλικά αγαθά μεταξύ των πολιτών και να κατευνάζει τα πνεύματα λόγω των διαφωνιών, που δημιουργούνται από τους πολίτες για την άνιση διανομή των υλικών αυτών αγαθών Κάτοπτρα της βυζαντινής περιόδου Τα κάτοπτρα ηγεμόνος του Φωτίου, του Βασίλειου Α', του Μοναχού Αντώνιου, του Κεκαυμένου και του Θεοφύλακτου Αχρίδος εντάσσονται χρονολογικά στη μεταβυζαντινή εποχή. Ο πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης Φώτιος απηύθυνε προς τον ηγεμόνα της Βουλγαρίας Μιχαήλ την Επιστολή προς Βόριδα της Βουλγαρίας' <<Τω περιφανεστάτω καί περιβλέπτω ήγαπημένω έν κυρίω πνευματικω υίω Μιχαήλ τω έκ θεοΰ αρχοντι Βουλγαρίας»44. Το κείμενο γράφτηκε γύρω στο 864 με 866 και επιχειρεί να παρουσιάσει τις πεποιθήσεις των χριστιανών καθώς και τον χρηστό λόγο. Στην επιστολή αυτή διακρίνονται δυο κυρίως μέρη. Στο πρώτο μέρος, το όποιο είναι και θεολογικό-περιγραφικό, ο πατριάρχης Φώτιος σκοπεύει να καθοδηγήσει καθώς και να βοηθήσει τον αυτοκράτορα Μιχαήλ να ασπαστεί τον Χριστιανισμό. Το δεύτερο τμήμα της επιστολής του είναι ηθικό-γνωμολογικό και ο Φώτιος σκοπεύει να περιγράψει τις πολιτικές αντιλήψεις που διαμορφώνονται στο κράτος κατά την εποχή του Βυζαντίου και συμβουλεύει τον Μιχαήλ με σκοπό να διοικήσει σωστά το βουλγαρικό κράτος, του Βασιλείου Α' Μακεδόνα πετυχαίνοντας την υπακοή των πολιτών σ' αυτόν. Το κείμενο αυτό θα αποτελέσει βάση για τους επομένους συγγραφείς και συγκεκριμένα του συγγραφέα των Παραινετικών Κεφαλαίων45. Ο Βασίλειος Α', δημιουργός της μακεδονικής δυναστείας, σύνταξε το κείμενο Κεφάλαια Παραινετικά προς τιμήν του Λέοντος Στ' Σοφού γύρω στο 879 με Το κείμενο αυτό αποτελείται από 66 κεφάλαια, από τα οποία 43 Βλ. Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κατόπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σσ , 161, Βλ. έκδοση της επιστολής από τους B. Laourdas-L.G. Westerink, Photti patriarchae Constantinopolitani Epistulae et Amphilochia, τόμ. 1, Leipzig 1983, σσ Βλ. B. Laourdas - L. G. Westerink (εκδ.), Photti Patriachae Epistulae et Amphilochia, τόμ. 1, Leipzig 1983, σσ Βλ. επίσης Π. Κ. Χρήστου, «Φωτίου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Eπιστολή προς Μιχαήλ άρχοντα Βουλγαρίας», Εποπτεία (1992) Χρήστου, O "Βασιλικός ανδριάς", σ. 37. Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κατόπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σσ Βλ. έκδοση του έργου από τον Κ. Emminger, Studien zu den griechischen Fϋrstenspiegeln.III. Βασιλείου κεφάλαια παραινετικά, MUnchen 1913, σσ Πρβλ. Παίδας, Τα βυζαντινά «Κάτοπτρα Ηγεμόνος» της ύστερης περιόδου, σσ

25 δημιουργείται ακροστιχίδα από το πρώτο γράμμα κάθε κεφαλαίου: «ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΕΝ ΧΡΙΣΤΩ ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΡΩΜΑΙΩΝ ΛΕΟΝΤΙ ΤΩ ΠΕΠΟΘΗΜΕΝΩ ΥΙΩ ΚΑΙ ΣΥΜΒΑΣΙΛΕΙ>>. Τα Κεφάλαια Παραινετικά παρουσιάζουν πολλά κοινά με την Επιστολή του Φωτίου γεγονός που έχει δημιουργήσει αμφιβολίες γύρω από την αυθεντικότητα του συγγραφέα του κειμένου47. Οι βάσιμες αυτές υποψίες δημιουργήθηκαν λόγω της εκλεπτυσμένης γραφής του κειμένου, καθώς ο Βασίλειος δεν είχε υψηλή εκπαίδευση αλλά και λόγω των κοινών στοιχείων των Παραινετικών Κεφαλαίων με την Επιστολή προς τον βούλγαρο ηγεμόνα48. Το περιεχόμενο του έργου περιλαμβάνει παραινέσεις στον ηγεμόνα σχετικά με τη χρηστότητα και την θρησκευτική πίστη και ανήκει στην κατηγορία των γνωμολογικών έργων. Ο συγγραφέας για τη σύνταξη του έργου του χρησιμοποιεί στοιχεία από τον Ισοκράτη, το Προς Δημόνικον του Ψευδοϊσοκράτη, καθώς και από το έργο του Αγαπητού που έγραψε για τον Ιουστινιανό49. Επίσης το έργο Βασιλείου βασιλέως έτέρα παραίνεσις εις τόν αύτοΰ υιόν Λέοντα βασιλέα50 ανήκει και αυτό στον Βασίλειο Α'. Πρόκειται για το μικρότερο σε μέγεθος κάτοπτρο ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης βυζαντινής περιόδου5^. Σ' αυτό περιλαμβάνονται συμβουλές προκειμένου η ζωή του ηγεμόνα και η εξουσία του στα κοινά να είναι ευπρεπή και να ακολουθεί ένα θεϊκό πρότυπο52. Πρόκειται για ένα κείμενο που απευθύνεται πάλι στον Λέοντα Στ' Σοφό, το οποίο χρησιμοποιεί στοιχεία από τα Κεφάλαια Παραινετικά και παρέχει συμβουλές αλλά και προειδοποιήσεις στον αυτοκράτορα σχετικά με τα γεγονότα της εποχής του. Το έργο γράφτηκε πιθανότατα από κάποιον έμπιστο του Βασιλείου Α' και χρονολογείται γύρω 47 Βλ. σχετικά Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σ Κρουμβάχερ, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, σ A. Kazhdan, «The Aristocracy and the Imperial Ideal», στο M. Angold (εκδ), The Byzantine Aristocracy IX to XIII Centuries [BAR International Serries, 221], Oxford 1984, σσ Π. Αγαπητός, «Η εικόνα του αυτοκράτορα Βασιλείου Α' στη φιλομακεδονική γραμματεία », Ελληνικά 40 (1989) 312. P. Odorico, «La letter de Photius a Boris de Bulgarie», Byzantinoslavica 54 (1993) Markopoulos, «Autour», σσ G. Strano, «Considerazioni in merito ai Capitoli parenetici di Basilio I», Orpheus 21 (2000) Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κατόπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ Βλ. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σ Χρήστου, O "Βασιλικός ανδριάς", σ. 38. Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κατόπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ Βλ. Κρουμβάχερ, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, σσ Βασίλειος Α' Μακεδών, Βασιλείου βασιλέως έτέρα παραίνεσις εις τόν αύτοΰ υιόν Λέοντα βασιλέα, P.G.107, LVII-LX. 51 Βλ. Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κατόπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ Βλ. Κρουμβάχερ, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, σ

26 στο Η αίτια της συγγραφής του κειμένου είναι η ανάγκη του Βασιλείου Α' να διατηρήσει την προσωπική του σχέση με τον Λέοντα Στ' Σοφό, που είχε διαρραγεί λόγω της έντασης που επέφερε η κρυφή ερωτική επαφή του Λέοντα με τη Ζωή Ζαούτζαινα54, αλλά και λόγω της απομόνωσης που επέβαλε ο Βασίλειος στον Λέοντα για τρία χρόνια55. Με την εικόνα του αυτοκράτορα ασχολείται και ο μοναχός Αντώνιος, ο οποίος ζει την εποχή των Παλαιολόγων τέλη του 11ου και αρχές του 12ου αιώνα56. Το σύγγραμμα του μοναχού Αντώνιου ονομάζεται "Μέλισσα" και ένα τμήμα αυτού περιέχει παραινέσεις προς τον ηγεμόνα μέσω δύο εγκωμίων: το πρώτο είναι το Περί βασιλέως χρηστού και δικαίου και περί αρχής και εξουσίας και το δεύτερο είναι το Περί βασιλέως μια λίαν θαυμαζομένου57. Ο Αντώνιος τονίζει ότι ο ηγεμόνας πρέπει να διοικεί την πολιτεία λογιζόμενος ότι η εξουσία του δόθηκε από τον Θεό. Πρέπει να μιμείται το Θεό, να φροντίζει για το κάλο όλων των πολιτών και να είναι ίσος με αυτούς. Μα για να πετύχει κάτι τέτοιο πρέπει να ελέγχει και να διοικεί πρώτα τον ίδιο του τον εαυτό και μετά την πολιτεία στην όποια είναι αυτοκράτορας. Βασική προϋπόθεση για την ορθή διακυβέρνηση είναι να διαθέτει τα χαρίσματα της σύνεσης, το φρόνημα και την ηθική τελειότητα που θα τον οδηγήσουν στη σωστή μίμηση της θεϊκής εξουσίας. Στο έργο του ο Αντώνιος χρησιμοποιεί πρόσωπα της Παλαιάς διαθήκης που αποτελούσαν πρότυπα ιδανικών ηγεμόνων, παρουσιάζοντας συνάμα και τις διαφορές του σωστού και καλού αυτοκράτορα από τον κακό και δυναστικό αυτοκράτορα58. Ο Κεκαυμένος στο έργο του Στρατηγικόν συμπεριέλαβε και τον Λόγο Νουθετικό προς βασιλέα59. Επειδή όμως προστέθηκε αργότερα υπάρχουν αμφιβολίες σχετικά με τον συντάκτη του λόγου. Υποστηρίχτηκε πως ο Λόγος 53 Βλ. Markopoulos, «Autour», σσ Επίσης βλ. Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κατόπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ Βλ. S. Tougher, The reign of Leo VI ( ): politics and people, Leiden New York 1997, σσ. 34κ.εξ. 55 Βλ. Markopoulos, «Autour», σ Βλ. και Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κατόπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ Βλ. Τριαντάρη-Μαρά, Οι πολιτικές αντιλήψεις των βυζαντινών διανοητών, σ P.G. 136, Βλ. και Τριαντάρη-Μαρά, Οι πολιτικές αντιλήψεις των βυζαντινών διανοητών, σσ Αντωνίου Μοναχού, Περί βασιλεώς χρηστοΰ και δικαίου, και περί άρχής καί έξουσίας, P.G. 136, 997AB, 1000C, 1004D, 1005C. Βλ. και Τριαντάρη-Μαρά, «Η πολιτική φιλοσοφία του Βυζαντίου από τον 11ο αιώνα και εξής», σσ Τριαντάρη-Μαρά, Οι πολιτικές αντιλήψεις των βυζαντινών διανοητών, σσ. 99, 103, Βλ. Δ. Τσουγκαράκης, Στρατηγικόν, Αθήνα Βλ. σχετ. Τατάκης, Η Βυζαντινή Φιλοσοφία, σ Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κατόπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ

27 νουθετικός προς βασιλέα μπορεί να γράφτηκε από τον Νικουλίτζα. Η έρευνα ωστόσο σχετικά με την πατρότητα του λόγου οδήγησε στον ανηψιό του Κεκαυμένου. Ο λόγος αυτός γράφτηκε πιθανότατα για τον Μιχαήλ Ζ' Δούκα ( ), καθώς ο Κεκαυμένος είχε δώσει ιδιαίτερη έμφαση στο πρόσωπο του Μιχαήλ. Η συγγραφή του λόγου τοποθετείται γύρω στο 1075 με Στο κείμενο περιλαμβάνονται παραινέσεις προς τον αυτοκράτορα, όπως και στα προηγούμενα κάτοπτρα ηγεμόνος, μόνο που εδώ οι παραινέσεις αυτές είναι περισσότερο πρακτικές. Στοιχεία που χαρακτηρίζουν τα κάτοπτρα ηγεμόνος παρατηρούνται και εδώ, καθώς δίνεται έμφαση στη δικαιοσύνη, τη φιλανθρωπία, την αλήθεια και την ισοτιμία61. Στο λόγο αυτό ο συγγραφέας τονίζει κυρίως στον ηγεμόνα τη σωστή επιλογή στρατεύματος, την αποφυγή της διοίκησης από ξένους, καθώς και τη διαρκή ενημέρωσή του κατά την διάρκεια των ταξιδιών του στα γύρω κράτη σχετικά με τα θέματα της πολιτείας που διοικεί62. Επίσης είναι απαραίτητη η επιλογή από τον βασιλιά ορθών και εμπίστων συνεργατών. Σημαντική είναι η εξασφάλιση χώρου φαγητών και εξοπλισμού, η άμεση αμοιβή του στρατού, η αποφυγή επιλογής ξένων σε μεγάλες στρατιωτικές θέσεις. Επιπλέον είναι υπεύθυνος για τη φροντίδα συνόλου του στρατεύματος άλλα και για τη φροντίδα των οικονομικά ασθενέστερων, που κινδύνευαν από τους υπόλοιπους. Τέλος ο ηγεμόνας κατά τις εμπόλεμες περιόδους όφειλε να αναλαμβάνει τα ηνία του στρατεύματός του. Σημειώνει ότι σημαντικό ρόλο για την επιτυχία του ως ηγεμόνα έχει η κατοχή τεσσάρων αρετών: της ανδρείας, της δικαιοσύνης, της σωφροσύνης και της φρόνησης63. Ο βασιλιάς θα καταφέρει λοιπόν μέσω της μίμησης της αγάπης και φιλανθρωπίας του Θεού να φέρει την αρμόνια και την ισότητα στην πολιτεία του. Ο Θεοφύλακτος αρχιεπίσκοπος Αχρίδας της Βουλγαρίας έγραψε το σύγγραμμα Παιδεία Βασιλική64. Το έργο αυτό αποτελεί ένα από τα βυζαντινά 60 Βλ. Τατάκης, Η Βυζαντινή Φιλοσοφία, σ Τριαντάρη-Μαρά, Οι πολιτικές αντιλήψεις των βυζαντινών διανοητών, σ. 42. Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κατόπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ. 28. Παίδας, Τα βυζαντινά «Κάτοπτρα Ηγεμόνος» της ύστερης περιόδου, σσ Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σ Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κατόπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ Βλ. Barker, Social and political thought in Byzantium, σσ Επίσης βλ. Χρήστου, O "Βασιλικός ανδριάς", σ. 38. Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κατόπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ. 29. Οι αυτοκράτορες από το 1025 έως το 1081 περιόριζαν τις αποχωρήσεις τους από την Κωνσταντινούπολη καθώς και την ανάμειξή τους σε πολέμους. 63 Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σ P.G. 126, Γενικά για τον Θεοφύλακτο Αχρίδας και το κάτοπτρο ηγεμόνος του βλ. Praechter, "Antike Quellen des Theophylaktos von Bulgarien", BZ 1 (1892) B. Leib, «27

28 κάτοπτρα ηγεμόνος και γράφτηκε προς τιμήν του Κωνσταντίνου Δούκα, υιό του Μιχαήλ Ζ' και της Μαρίας της Αλανής. Ο Κωνσταντίνος μαθήτευσε κοντά στον Θεοφύλακτο, όποτε ο συγγραφέας είχε άμεσες προσωπικές σχέσεις με τον αυτοκράτορα, στον όποιο απευθύνεται στο έργο του Παιδεία Βασιλική. Η σύνταξη του έργου προσδιορίζεται πριν γίνει αρχιεπίσκοπος Αχρίδας γύρω στο Το κείμενο ανήκει στα γνωμολογικά έργα και χωρίζεται σε δυο μέρη, που το πρώτο αποτελείται από δεκατρία κεφάλαια και το δεύτερο από τριάντα κεφάλαια. Στο πρώτο, που ονομάζεται πανηγυρικόν, ο συγγραφέας παρουσιάζει με επαινετικό τρόπο τα εξωτερικά καθώς και τα εσωτερικά χαρίσματα του ηγεμόνα Κωνσταντίνου και στη συνέχεια του παππού του και του πατέρα του. Εξαίρει κυρίως τα ψυχικά του προσόντα και την καλοσύνη, την ευλάβεια και την πονοψυχία της μητέρας του66. Η ανατροφή που έδωσε στο βασιλιά η μητέρα του θα επηρεάσει σε σημαντικό βαθμό τη σχέση του με τους πολίτες άλλα και την προσωπικότητά του σε επίπεδο ηθικό, θρησκευτικό και πολιτικό67. Η ολοκλήρωση του πρώτου μέρους γίνεται με την αναφορά στον τρόπο που μεγάλωσε ο Κωνσταντίνος καθώς και στην εκπαίδευση που έλαβε68. Το δεύτερο τμήμα της Παιδείας Βασιλικής ονομάζεται παραινετικόν και το περιεχόμενο του αναφέρεται στον τρόπο που πρέπει να κυβερνά ο αυτοκράτορας, αλλά και στα θέματα που σχετίζονται με τη θρησκεία, την ηθική άλλα και την υποχρέωση για οργάνωση και τη δημιουργία ενός ισχυρού στόλου69. Το δεύτερο αυτό τμήμα βασίζεται σε κάτοπτρα ηγεμόνος του Αγαπητού Διακόνου, του συγγραφέα των Παραινετικών Κεφαλαίων και La Παδεία Βασιλική de Theophylacte archeveque de Bulgarie, et sa contribution a I' histoire de la fin du Xies», REB 11 (1953) R. Katici0, «Βιογραφικά περί Θεοφύλακτου αρχιεπίσκοπου Αχρίδος», ΕΕΒΣ 30 ( ) Blum, Byzantinische/ϋrstenspiegel, σσ D. Obolensky, Six Byzantine Portraits, Oxford 1988, σσ M. Mullet, Theophylact of Orchid: reading the letters of a Byzantine archbishop, Aldershot Τριαντάρη-Μαρά, Οι πολιτικές αντιλήψεις των βυζαντινών διανοητών, σσ Τριαντάρη-Μαρά, «Η πολιτική φιλοσοφία του Βυζαντίου από τον 11ο αιώνα και εξής», σσ Χρήστου, O "Βασιλικός ανδριάς", σ. 38. Παίδας, Τα βυζαντινά «Κάτοπτρα Ηγεμόνος» της ύστερης περιόδου, σ Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σ Χρήστου, O "Βασιλικός ανδριάς", σ Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σ Βλ. και Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κατόπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ. 29. Κρουμβάχερ, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, σ Ο Θεοφύλακτος τονίζει την άριστη εικόνα της μητέρας του Κωνσταντίνου υποδεικνύοντάς την ως πρότυπο μητέρας. 67 Βλ. Τριαντάρη-Μαρά, «Η πολιτική φιλοσοφία του Βυζαντίου από τον 11ο αιώνα και εξής», σ Θεοφύλακτος, Παιδεία Βασιλική, P. G. 126, Βλ. και Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σ Βλ. Κρουμβάχερ, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, σ

29 της Ετέρας Παραινέσεως70. Στο κείμενο αυτό ο συγγραφέας δίνει στον Κωνσταντίνο Δούκα κυρίως πρακτικές συμβουλές' αρχικά κάνει διαχωρισμό μεταξύ του καλού ηγεμόνα που είναι ίσος προς όλους και κακού ηγεμόνα που είναι άδικος και φέρεται βασανιστικά στους πολίτες. Ο ηγεμόνας οφείλει να διατηρεί επαφές με φιλοσόφους. Επίσης πρέπει να είναι υπεύθυνος για την αρμονία και ηρεμία του κράτους, να συμμετέχει σε μάχες αλλά και να εκπαιδεύει τον εαυτό του καθώς και τους πολίτες σε προπολεμικές περιόδους, ώστε να βρίσκονται σε ετοιμότητα Κάτοπτρα της υστεροβυζαντινής περιόδου Η υστεροβυζαντινή περίοδος περιλαμβάνει τα κάτοπτρα ηγεμόνος που έγραψαν οι αξιόλογοι συγγραφείς Νικηφόρος Βλεμμύδης, Θωμάς Μάγιστρος, Μανουήλ Β' Παλαιολόγος και Δημήτριος Χρυσολωράς. Ο Νικηφόρος Βλεμμύδης μας παραδίδει το έργο Βασιλικός Ανδριάς που έγραψε γύρω στο 1254 και απέστειλε στον μαθητή του Θεόδωρο Β' Λάσκαρη με μορφή επιστολής, λόγω των παρεξηγήσεων που είχαν δημιουργηθεί μεταξύ του Νικηφόρου Βλεμμύδη και του μαθητή του Θεόδωρου Β' Λάσκαρη72. Το συνολικό κείμενο βρίσκεται στον κώδικα Marcianus Graecus Z 445 (=N. C. 676) 9β-115α, που παρουσιάζεται από τον K. Emminger73. Ο Γεώργιος Γαλησιώτης και ο Γεώργιος Οιναιώτης μετέφρασαν το κείμενο του Βασιλικού Ανδριάντα κατά τον 14ο αιώνα74. Το κείμενο εκ πρώτης όψεως είναι γνωμολογικό μολονότι το περιεχόμενό του περιέχει απόψεις και πρακτικές συμβουλές. Ο Νικηφόρος Βλεμμύδης δεν συντάσσει το κείμενο βασιζόμενος στα προηγούμενα κάτοπτρα ηγεμόνος άλλα χρησιμοποιεί στοιχεία από την Πάλαια και την Καινή Διαθήκη καθώς και στοιχειά από έργα αρχαίων ελλήνων75. Ο συγγραφέας θεωρεί ότι σημαντικότερο ρόλο στην ανατροφή των πολιτών έχει το Κράτος και όχι η οικογένεια ή η πολιτεία, οπότε επιχειρεί να διαμορφώσει και να διαπαιδαγωγήσει τον ορθό αυτοκράτορα που θα αναλάβει να αναζωογονήσει τα κράτη της βυζαντινής περιόδου. Ο ιδανικός 70 Βλ. Παίδας, Η θεματική των βυζαντινών Κατόπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου, σ Θεοφύλακτος, Παιδεία Βασιλική, P. G. 126, Βλ. και Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σ Βλ. Παίδας, Τα βυζαντινά «Κάτοπτρα Ηγεμόνος» της ύστερης περιόδου, σ Studien zu den griechischen Fϋrstenspiegeln, σσ Επίσης βλ. Χρήστου, O "Βασιλικός ανδριάς", σ Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, σ Βλ. Χρήστου, O "Βασιλικός ανδριάς", σ