Ρ ο μ π έ ρ τ ο Σ α β ι ά ν ο

Transcript

1

2 Ρ ο μ π έ ρ τ ο Σ α β ι ά ν ο 2

3 Η Ο Μ Ο Ρ Φ Ι Α Κ Α Ι Η Κ Ο Λ Α Σ Η Η ομορφιά και η κόλαση 3

4

5 Ρομπέρτο Σαβιάνο Η ομορφιά και η κόλαση Κείμενα Mετάφραση απο τα ιταλικα Μαρία Οικονομίδου

6 Ρ ο μ π έ ρ τ ο Σ α β ι ά ν ο Τό παρόν ἔργο πνευματικῆς ἰδιοκτησίας προστατεύεται κατά τίς διατάξεις τῆς ἑλληνικῆς νομοθεσίας (Ν. 2121/1993 ὅπως ἔχει τροποποιηθεῖ καί ἰσχύει σήμερα) καί τίς διεθνεῖς συμβάσεις περί πνευματικῆς ἰδιοκτησίας. Ἀπαγορεύεται ἀπολύτως ἄνευ γραπτῆς ἀδείας τοῦ ἐκδότη ἡ κατά ὁποιονδήποτε τρόπο ἤ μέσο (ἠλεκτρονικό, μηχανικό ἤ ἄλλο) ἀντιγραφή, φωτοανατύπωση καί ἐν γένει ἀναπαραγωγή, ἐκμίσθωση ἤ δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, ἀναμετάδοση στό κοινό σέ ὁποιαδήποτε μορφή καί ἡ ἐν γένει ἐκμετάλλευση τοῦ συνόλου ἤ μέρους τοῦ ἔργου. Εκδόσεις Πατάκη Λογοτεχνικά δοκίμια Ρομπέρτο Σαβιάνο, Η ομορφιά και η κόλαση Τίλος πρωτοτύπου: La bellezza e l inferno Mετάφραση: Μαρία Οικονομίδου Υπεύθυνος έκδοσης: Κώστας Γιαννόπουλος Επιμέλεια-διορθώσεις: Γιώργος Κασαπίδης Σελιδοποίηση: Παναγιώτης Βογιατζάκης Φίλμ, μοντάζ: Γιώργος Κεραμάς Copyright Roberto Saviano, Published by arrangement with Agenzia Letteraria Roberto Santachiara Copyright για την ελληνική γλώσσα Σ. Πατάκης ΑΕΕΔΕ (Εκδόσεις Πατάκη), 2009 Πρώτη έκδοση στην ελληνική γλώσσα από τις Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, Απρίλιος 2011 ΚΕΤ 6946 ΚΕΠ 413/11 ISBN ΠΑΝΑΓΗ ΤΣΑΛΔΑΡΗ (ΠΡΩΗΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ) 38, ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: , , , ΦΑΞ: ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑ: ΝΕΑ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΤΗΛ.: , , ΦΑΞ: Web site: info@patakis.gr, sales@patakis.gr 6

7 Η Ο Μ Ο Ρ Φ Ι Α Κ Α Ι Η Κ Ο Λ Α Σ Η Στη Μ., το φως σε τούτη τη μακριά νύχτα 7

8

9 Π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α Ο κίνδυνος της ανάγνωσης ΝΟΤΟΣ Γράμμα στη γη μου Μίριαμ Μακέμπα: η οργή της αδελφοσύνης Από τη Σκάμπια στις Κάννες Να μάχεσαι το κακό με την τέχνη Και όμως, η αλήθεια υπάρχει Όταν η γη τρέμει, το τσιμέντο σκοτώνει...76 ΑΝΘΡΩΠΟΙ Κόκαλα από κρύσταλλο...87 Να τα παίζεις όλα για όλα...97 Ένας ασυγκράτητος Τατάνκα Ο άνθρωπος που ήταν ο Ντόννι Μπράσκο Σιάνι, ένας αληθινός δημοσιογράφος Ο φαροφύλακας Στο όνομα του νόμου και της κόρης Φελίτσια...163

10 ΜΠΙΖΝΕΣ Ένα θαυμάσιο εμπόρευμα Να χτίζεις, να κατακτάς Η πανούκλα και ο χρυσός ΠΟΛΕΜΟΣ Σύνδρομο Βόλμαν Αποκάλυψη Βιετνάμ Αυτή η μέρα θα είναι δική σας για πάντα ΒΟΡΡΑΣ Τα φαντάσματα των Νόμπελ Συζήτηση στην Ακαδημία της Σουηδίας Ο δαίμονας και η ζωή Μια ατελείωτη εικοτολογία Ποτέ πια σ έναν άλλο κόσμο Όποιος γράφει πεθαίνει Σημείωση για τα κείμενα

11 Η Ο Μ Ο Ρ Φ Ι Α Κ Α Ι Η Κ Ο Λ Α Σ Η Ο κ ί ν δ υ ν ο ς τ η ς α ν ά γ ν ω σ η ς Το γράψιμο αυτά τα χρόνια μού έδωσε τη δυνατότητα να υπάρχω. Άρθρα και ρεπορτάζ. Διηγήματα και εκδοτικά σημειώματα. Μια δουλειά που για μένα δεν ήταν απλώς μια δουλειά. Συνέπεσε με την ίδια μου τη ζωή. Αν κανείς περίμενε ότι η εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση που βιώνω θα με ανάγκαζε να μετρήσω τα λόγια μου, έκανε λάθος. Δε μέτρησα τα λόγια μου, δεν έχασα τα λόγια μου. Συνέπεσε επίσης με μια μάχη, μια καθημερινή μάχη, μια σιωπηλή μάχη σώμα με σώμα, μια αναμέτρηση με τις σκιές. Το να γράφω, το να μην μπορώ χωρίς τα λόγια μου σήμαινε ότι δε χάθηκα. Ότι δεν ηττήθηκα. Ότι δεν απελπίστηκα. Έγραψα σε καμιά δεκαριά διαφορετικά σπίτια, σε κανένα δεν έμεινα παραπάνω από μερικούς μήνες. Όλα τους μικρά ή πάρα πολύ μικρά, όλα τους, κι όλα ανεξαιρέτως αβάσταχτα σκοτεινά. Θα τα ήθελα πιο ευρύχωρα, πιο φωτεινά, ήθελα τουλάχιστον ένα μπαλκόνι, 11

12 Ρ ο μ π έ ρ τ ο Σ α β ι ά ν ο μια ταράτσα: το λαχταρούσα όπως κάποτε λαχταρούσα τα ταξίδια, τους μακρινούς ορίζοντες. Μια δυνατότητα να βγαίνω, να αναπνέω, να κοιτάζω γύρω μου. Αλλά κανείς δε μου νοίκιαζε τέτοια σπίτια. Δεν μπορούσα να διαλέξω, δεν μπορούσα να τριγυρίσω για να ψάξω, δεν μπορούσα καν να αποφασίσω μόνος μου πού θα έμενα. Κι αν γινόταν γνωστό ότι έμενα σ εκείνον το δρόμο, σ εκείνο το σπίτι, τότε αναγκαζόμουν αμέσως να το αφήσω. Έτσι είναι τα πράγματα για πολλούς που βιώνουν τη δική μου κατάσταση. Πηγαίνεις να δεις το διαμέρισμα που με κόπο έχουν διαλέξει οι αστυνομικοί, αρχίζεις μέχρι και τα παζάρια με τον ιδιοκτήτη, αλλά μόλις εκείνος σε αναγνωρίσει, οι απαντήσεις έρχονται απαράλλαχτες: «Σας εκτιμώ πάρα πολύ, κύριέ μου, αλλά δεν μπορώ να μπω σε μπελάδες, έχω ήδη πολλά προβλήματα» ή «Αν ήταν μόνο για μένα, δε θα είχα πρόβλημα: όμως έχω παιδιά, οικογένεια, ξέρετε, πρέπει να σκεφτώ την ασφάλειά τους» και τρίτη και τελευταία απάντηση «Θα σας το έδινα αμέσως, και μάλιστα δωρεάν, αλλά η πολυκατοικία θα με σταύρωνε. Καταλαβαίνετε, εδώ ο κόσμος φοβάται». Υπάρχει βέβαια και η κατηγορία αυτών που είθισται να πατούν επί πτωμάτων. Δείχνουν αλληλεγγύη «Θα σου δώσω εγώ σπίτι» και μετά σου βάζουν ένα ενοίκιο τέσσερις φορές μεγαλύτερο από αυτό που θα ζητούσαν απ οποιονδήποτε άλλο: «Εγώ παίρνω το ρίσκο μου, πώς όχι, μα ξέρετε, δυστυχώς εδώ τόσο κοστίζει». Πλάι όμως σ αυτόν το φόβο, που συχνά δεν είναι παρά μια άνανδρη κάλυψη όσων δε θέλουν να ταχτούν με τη μια πλευρά στη συγκεκριμένη περίπτωση με τη δική μου, υπήρξαν και οι χειρονομίες πολλών ατόμων, όλοι άνθρωποι που δε γνώριζα, οι οποίοι μου πρόσφεραν καταφύγιο, ένα δωμάτιο, φιλία, ζε- 12

13 Η Ο Μ Ο Ρ Φ Ι Α Κ Α Ι Η Κ Ο Λ Α Σ Η στασιά. Και παρότι πολλές φορές δεν μπόρεσα να δεχτώ τις προτάσεις τους για λόγους ασφάλειας, ωστόσο έγραψα σε αυτούς τους φιλόξενους και γεμάτους στοργή χώρους. Πολλές από τις σελίδες ετούτου του βιβλίου δεν έχουν καν γραφτεί σε σπίτι, αλλά σε δωμάτια ξενοδοχείων. Τα ξενοδοχεία, όλα ίδια απ όπου κι αν έχω περάσει αυτά τα χρόνια, όλα πάντα τόσο μισητά. Ακόμα και τα δικά τους δωμάτια είναι σκοτεινά, δεν έχουν παράθυρα να ανοίξεις. Δεν υπάρχουν παράθυρα, άρα δεν υπάρχει αέρας. Τις νύχτες ιδρώνεις. Αν ανάψεις το κλιματιστικό γιατί νομίζεις πως πνίγεσαι, ο ιδρώτας στεγνώνει πάνω σου και την επόμενη μέρα σε γδέρνει ο λαιμός σου. Πολλές φορές στο εξωτερικό, σε μέρη που άλλοτε ονειρευόμουν να επισκεφθώ, μου συνέβη να μην καταφέρω να δω τίποτ άλλο πέρα από τα δωμάτια των ξενοδοχείων και το περίγραμμα της πόλης πίσω από τα φιμέ τζάμια ενός θωρακισμένου αυτοκινήτου. Δεν τολμούσαν να με αφήσουν να βγω και να κάνω δυο βήματα, ούτε με τη φρουρά που μου είχαν διαθέσει. Συχνά δεν τολμούσαν ούτε καν να με αφήσουν στο ίδιο ξενοδοχείο για παραπάνω από μία νύχτα. Όσο περισσότερο πρόκειται για μέρη αστικά, ήσυχα, όπου η εγκληματικότητα και οι μαφίες μοιάζουν ξένες και όπου εγώ αισθάνομαι εντελώς ασφαλής, τόσο περισσότερο σου συμπεριφέρονται σαν κάποιος ή κάτι να μπορούσε να τους ανατινάξει κάτω απ τα μάτια τους. Είναι πάρα πολύ ευγενικοί, πάρα πολύ οργανωμένοι. Όμως σου φέρονται τόσο με το γάντι, ώστε δεν ξέρεις πια αν το κάνουν για τους τύπους ή επειδή νιώθουν σαν πυροτεχνουργοί. Και δεν καταλαβαίνεις πια αν είσαι το πακέτο ενός δώρου ή μια βόμβα σε κουτί. Ακόμα περισσότερες φορές έχω μείνει στα δωμά- 13

14 Ρ ο μ π έ ρ τ ο Σ α β ι ά ν ο τια κάποιου σταθμού των καραμπινιέρων. Στα ρουθούνια η μυρωδιά από το γράσο των αμφίβιων οχημάτων των γειτόνων μου δεκανέων, στα αυτιά η υπόκρουση της τηλεόρασης που μετέδιδε αγώνες ποδοσφαίρου και οι βλαστήμιες τους κάθε φορά που τους καλούσαν σε υπηρεσία ή σκόραρε η αντίπαλη ομάδα. Σάββατο, Κυριακή, μέρες νεκρές. Στη σχεδόν άδεια και ακίνητη κοιλιά μιας μεγάλης, γερασμένης φάλαινας, που είναι καμωμένη για να ενεργεί αποτελεσματικά. Την ίδια ώρα που έξω διαισθάνεσαι την κίνηση, ακούς φωνές, λάμπει ο ήλιος, έχει ήδη καλοκαιριάσει. Τυχαίνει μάλιστα να ξέρεις ακριβώς πού είσαι, να ξέρεις ότι, αν μπορούσες να βγεις, σε δυο λεπτά θα περνούσες μπροστά απ το παλιό σου σπίτι, το πρώτο όπου σου είπαν «Λοιπόν, επιτέλους φεύγεις», και σε άλλα πέντε ή δέκα θα ήσουν στη θάλασσα. Αλλά δεν μπορείς να το κάνεις. Μπορείς όμως να γράψεις. Πρέπει να γράψεις. Πρέπει και θέλεις να συνεχίσεις. Ο κυνισμός που διακρίνει μεγάλο μέρος αυτών που κατέχουν τα πράγματα αφήνει πάντοτε να φανεί ένα είδος δυσπιστίας για όλα όσα δεν έχουν ένα συγκεκριμένο σκοπό, ένα σαφές προσχέδιο. Όπως και η αδιαφορία εκείνου που θέλει απλώς να γράψει ένα καλό βιβλίο, να χτίσει μια ιστορία, να επεξεργαστεί τις λέξεις μέχρι να αποκτήσουν ένα ωραίο και αναγνωρίσιμο ύφος. Αυτό πρέπει να κάνει ένας συγγραφέας; Αυτό και τίποτ άλλο είναι η λογοτεχνία; Λοιπόν, σε ό,τι με αφορά, θα προτιμούσα να μη γράφω, ούτε να μοιάζω σε αυτά τα άτομα. Έχω ανάγκη να καταστρέψω όλα όσα μπορεί να είναι επιθυμία και θέληση: αυτό είναι κυνισμός. Κυνισμός είναι η αρματωσιά εκείνων που δεν ξέρουν ότι είναι απελπισμένοι. Αντιμετωπίζουν τα πάντα σαν έναν 14

15 Η Ο Μ Ο Ρ Φ Ι Α Κ Α Ι Η Κ Ο Λ Α Σ Η πονηρό ελιγμό με σκοπό τον πλουτισμό, την αξίωση για αλλαγή, σαν την αφέλεια των μαθητευόμενων μάγων, και τη γραφή που θέλει να φτάσει στους πολλούς σαν τις απάτες των πλασιέ. Από αυτούς τους δύσπιστους κυρίους, με τον αιώνιο σαρκασμό όσων ξέρουν ότι όλα θα τελειώσουν άσχημα, κανείς δεν μπορεί να πάρει τίποτα, γιατί πια δεν έχουν τίποτα για το οποίο αξίζει να πολεμήσουν. Δεν κινδυνεύουν όμως να τους διώξουν απ τα σπίτια τους, που συχνά είναι επιπλωμένα με γούστο, φροντισμένα. Η τέχνη τους, η αντίληψή τους για τη λέξη μοιάζει μ εκείνα τα ωραία σπίτια και δεν επιθυμεί να εγκαταλείψει τον όμορφα διακοσμημένο χώρο τους. Αλλά μέσα στα προνόμια της προστατευμένης, δίχως ψευδαισθήσεις ζωής τους δεν έχουν ιδέα τι μπορεί πραγματικά να σημαίνει το γράψιμο. Το γράψιμο σήμερα γίνεται και μέσο για να δώσω φωνή στον πόνο που δοκίμασα τους πρώτους μήνες, όταν το αεράκι των κατηγοριών και των συκοφαντιών φούντωνε κατ αναλογία με τις πωλήσεις του βιβλίου μου. Τον πρώτο καιρό, όταν οι συνήθεις καλοθελητές μού τις μετέφεραν, ένιωθα το στομάχι μου να σφίγγεται από οργή. «Του το έγραψε κάποιος άλλος». «Εγώ του ξαναγράφω τα άρθρα που στέλνει στην εφημερίδα». «Έχω αποδείξεις, είναι απατεώνας». «Στα είκοσι έξι σου ακόμα παίζεις μπάλα, δεν είναι δυνατόν αυτός να γράφει ήδη έτσι». «Δεν είναι παρά ένας Λατίνος εραστής της κακιάς ώρας». «Πρεζάκι είναι που ντύνεται σαν Τσιγγάνος». «Τον ελέγχει κάποιος πολιτικός». «Εγώ τον έφτιαξα. Πιστέψτε με, γνωρίζω όλες τις αδυνα μίες του». «Θέλει μόνο δόξα και χρήμα». Σήμερα, όλες αυτές οι ανοησίες των απανταχού μνησίκακων ή απλώς όποιου θα ήθελε πολύ να είναι κατά κάποιον τρόπο 15

16 Ρ ο μ π έ ρ τ ο Σ α β ι ά ν ο αναγνωρίσιμος με κάνουν σχεδόν να γελώ, και μάλιστα τις καταγράφω σ ένα είδος εγχειριδίου βλακείας, που συμβουλεύω να τηρεί οποιοσδήποτε βιώνει μια μοίρα ανάλογη με τη δική μου: αυτό αναδεικνύεται, κυρίως στο Νότο, σε ένα πλαίσιο όπου και μόνο το δικαίωμα να αναπνέεις πρέπει συχνά να το ανταλλάσσεις με το συμβιβασμό της ψυχής και τον ευνουχισμό κάθε ονείρου. Σε αυτό το εγχειρίδιο βλακείας βρίσκουν θέση, για παράδειγμα, τα γράμματα που έλαβα από πολλούς δικηγόρους υποτιθέμενων φίλων ή συγγενών ατόμων με τα οποία ασχολήθηκα στο βιβλίο μου, γράμματα στα οποία μου ζητούσαν με ευφημισμούς κάτι που το νόημά του ήταν: είτε πληρώνεις είτε θα πούμε ότι μετάνιωσες, αντέγραψες ή θα κάνουμε επαφές με τον τύπο για να σπείρουμε την αμφιβολία, για να «καταφύγουμε σε ένα μιντιακό καταιγισμό». Φράσεις όπως ετούτη μου έδειξαν ξεκάθαρα πως για όλους αυτούς έχω γίνει εφιάλτης: γιατί τα λόγια μου, στα χέρια τόσων αναγνωστών, μπόρεσαν να δείξουν ότι οι ιστορίες που εκείνοι θεωρούσαν ελέγξιμες, ιστορίες που τις άκουγαν μόνο λίγοι, κατάφεραν αντίθετα να αναδειχτούν σε εργαλείο αλλαγής. Έγιναν ιστορίες όλων. Μου φαινόταν απίστευτο που έπρεπε να τα υφίσταμαι όλα αυτά. Έπειτα, μια μέρα, στην Ακαδημία της Στοκχόλμης, μου είπε ο Σαλμάν Ρούσντι: «Η ζωή δεν αρέσει στους πεθαμένους. Σε όλους εκείνους που για να δουλέψουν πρέπει να πουληθούν, σε όλους εκείνους που για να γράψουν πρέπει να κάνουν συμβιβασμούς. Σε όλους εκείνους για τους οποίους το γεγονός ότι υπάρχεις σημαίνει πως μπορείς να αντιδράσεις με τρόπο διαφορετικό απ το δικό τους. Αντιλαμβάνεσαι πόσο ενοχλητικός γίνεσαι;». Με τον καιρό συνειδητο- 16

17 Η Ο Μ Ο Ρ Φ Ι Α Κ Α Ι Η Κ Ο Λ Α Σ Η ποίησα ότι μπορούσα πράγματι να γίνω ενοχλητικός και μισητός σε όσους απεχθάνονται τον τρόπο που έχω για να γράφω, να υπάρχω και να φαίνομαι. Σε όσους θα ήθελαν να κρύβομαι, να είμαι πιο διακριτικός, να μην εμφανίζομαι στα πανεπιστήμια ή στη ζώνη υψηλής τηλεθέασης στην τηλεόραση. Σε όσους προτιμούν να υπάρχει απλώς και μόνο ξέδομα και θέαμα, γιατί αυτό τους εξασφαλίζει ένα είδος μονοπωλίου της σοβαρότητας. Και με τον καιρό έμαθα να μετράω την αξία των λόγων ακόμα και των εχθρών που κάθε τόσο βρίσκω μπροστά μου. Όποτε κάποιος μου αναφέρει ότι δέχομαι επιθέσεις από ορισμένες εφημερίδες, τηλεπερσόνες ή τηλεοπτικά προγράμματα, ξέρω ότι έχω πράξει σωστά. Γνωρίζω ότι όσο περισσότερο προσπαθούν να με απονομιμοποιήσουν, τόσο περισσότερο τα λόγια μου σπέρνουν το φόβο. Όσο πιο έντονος είναι ο καγχασμός πολλών ενοχλημένων διανοούμενων, τόσο σημαίνει ότι τα λόγια μου τους ξεκουφαίνουν. Όλα αυτά με έκαναν πραγματικά να εκτιμήσω όσους μου ασκούν κριτική χωρίς να μου ρίχνουν λάσπη και να με προσβάλλουν, δίχως να επινοούν αηδίες και κουραφέξαλα. Μόνο μια ειλικρινής κριτική αντιπαράθεση σου επιτρέπει να ωριμάσεις και να βελτιωθείς, ενώ η απολυταρχική σκέψη που κρύβεται πίσω από τον κυνισμό μέρους του κόσμου των ΜΜΕ είναι ο χειρότερος εχθρός μου. Τον θεωρώ σύμμαχο, ενίοτε ανεπίγνωστο, της εγκληματικής εξουσίας. Αν κανείς χρειάζεται να αποδείξει ότι όλοι είναι βρόμικοι, ότι όλα είναι σάπια, ότι πίσω από κάθε απόπειρα αλλαγής κρύβεται μια πρόφαση ή ένα ψέμα, τότε κάθε πράγμα έχει την ίδια αξία με ένα άλλο, τα πάντα είναι θεμιτά και δυνατά. Αυτή η στάση είναι το αναισθητικό που ωθεί στην ανάδειξη όποιου «τίμια» διαφθείρεται, όποιου 17

18 Ρ ο μ π έ ρ τ ο Σ α β ι ά ν ο δέχεται το συμβιβασμό, όποιου επιλέγει μόνο τη λεηλασία, την επιβίωση, την πορνογραφία να κάθεσαι και να κοιτάζεις και να απολαμβάνεις το χειρότερο που εισβάλλει καθημερινά στο σπίτι σου. Καθετί δικαιολογείται γιατί ανέκαθεν γινόταν έτσι, γιατί όλοι κάνουν τα ίδια ή, ακόμα χειρότερα, γιατί δεν μπορούν παρά να ενεργήσουν με αυτό τον τρόπο. Για μένα το γράψιμο είναι πάντα το αντίθετο όλων αυτών. Να ξεφύγω. Να καταφέρω να εντυπώσω μια λέξη στον κόσμο, να την περάσω σε κάποιον σαν ραβασάκι με παράνομες πληροφορίες, σαν εκείνα που πρέπει να τα διαβάσεις, να τα αποστηθίσεις και μετά να τα καταστρέψεις: κάνοντάς τα μια μπαλίτσα, μουσκεύοντάς τα με το σάλιο σου, αφήνοντάς τα να λιώσουν στο στομάχι σου. Γράψιμο σημαίνει να αντιστέκεσαι, να κάνεις αντίσταση. Η εκπομπή που έβγαλε στον αέρα τη συνέντευξή μου με τον Έντσο Μπιάτζι είχε ακριβώς αυτό τον τίτλο. Ονομαζόταν «Αντίσταση και αντιστάσεις». Οι περιπέτειές μου αυτά τα χρόνια μού επέτρεψαν επίσης να συναντήσω πολλά άτομα που δε θα μπορέσω ποτέ να ξεχάσω. Μου έδωσαν τη δυνατότητα να βρεθώ με τον Έντσο Μπιάτζι, να κερδίσω την προσοχή του, να διαπιστώσω ότι αυτός ο ηλικιωμένος άντρας είχε ακόμα αρκετή διάθεση να αναρωτιέται μέσα από τις ερωτήσεις που έθετε σε άλλους προκειμένου να κατανοήσει την εποχή και τη χώρα μας. Δεν αρκεί που τον αποχαιρέτησα στην κηδεία του, που έγραψα κάνα δυο σελίδες μετά το θάνατό του. Πρέπει να ανταποδώσω την προσοχή που μου έδειξε έστω και τώρα, πρέπει να τον κάνω να μείνει μαζί μας λίγο ακόμα. Αυτό εξυπηρετούν οι λέξεις όταν συγκεντρώνονται σε ένα βιβλίο, σε κάτι που προορίζεται να διαρκέσει. 18

19 Η Ο Μ Ο Ρ Φ Ι Α Κ Α Ι Η Κ Ο Λ Α Σ Η Κι έπειτα η Μίριαμ Μακέμπα, η σπουδαία «Μάμα Άφρικα», η φωνή που τραγουδούσε την ελευθερία μιας ηπείρου κι όμως πέθανε στο Καστέλ Βολτούρνο, ύστερα από μια συναυλία μνήμης για έξι αδέλφια που δολοφονήθηκαν από την Καμόρρα, μια συναυλία που έδωσε για να εκφράσει την αλληλεγγύη της σ εμένα που δεν είχε ποτέ συναντήσει, στόχο ενός εχθρού του οποίου εκείνη δε γνώριζε ούτε καν το όνομα. Κι όμως το έκανε. Δεν ήταν καλά, παρ όλα αυτά ήρθε. Τραγούδησε μπροστά σε λίγα άτομα, εκείνη που είχε γεμίσει στάδια ολόκληρα. Και πέθανε στη γη μου, που έγινε και δική της γη. Από τώρα και στο εξής ο αγώνας γι αυτή τη γη, ο αγώνας ο δικός μου και οποιουδήποτε επιθυμεί να τον συνεχίσει, θα φέρει γραμμένο στο αόρατο λάβαρό του και το όνομα της Μίριαμ Μακέμπα. Στο στάδιο της Βαρκελώνης συνοδευόμουν από τους Mossos, τα ειδικά σώματα της καταλανικής αστυνομίας που ήθελαν να με πάνε να δω τον αγώνα κλεισμένος σε ένα γυάλινο αλεξίσφαιρο κύβο και που μετά, από συμπόνια, με απάλλαξαν από κείνο τον καινούριο, αλλόκοτο τύπο φυλακής. Συνάντησα τον Λιονέλ Μέσσι, τον Αργεντινό επιθετικό της Μπάρτσα, το παιδί που κατάφερε να ξαναβάλει, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, το ωραιότερο γκολ του Ντιέγκο Αρμάντο Μαραντόνα. Έχει πρόσωπο παιδικό, το οποίο δεν αφήνει να φανεί τίποτα από τα βάσανα που υπέφερε για χρόνια ολόκληρα, από τις καθημερινές ενέσεις με ορμόνες που του επέτρεψαν να αναπτυχθεί και να γίνει πρωταθλητής, ο μεγαλύτερος παίχτης των ημερών μας. Ακόμα και σήμερα τον φωνάζουν ο «Ψύλλος». Παρόλο το ταλέντο του, έμοιαζε αδύνατο να τα καταφέρει να επιβληθεί σε αγώνες που απαιτούν εναέριες πάσες και σωματικές συγκρούσεις ανάμεσα σε τι- 19

20 Ρ ο μ π έ ρ τ ο Σ α β ι ά ν ο τάνες. Αλλά και το ποδόσφαιρο μπορεί να γίνει αντίσταση, μια τέχνη που εντυπώνεται σε κάθε εκατοστό των επιμηκυσμένων οστών σου, σε κάθε σάρκινο άκρο που μεγαλώνει γύρω σου. Κι αν θα πρεπε να εκφράσω μια επιθυμία, από τις ανέφικτες, θα ήθελα οι σελίδες μου να μοιάσουν σε μια από τις κούρσες του Λιονέλ Μέσσι προς την αντίπαλη εστία, γρήγορη, πολύ γρήγορη, η μπάλα κολλημένη στο πόδι, δεν έχει σημασία αν μετά θα καταφέρεις να τη στείλεις στα δίχτυα ή αν θα την περάσεις σε κάποιον αμαρκάριστο συμπαίκτη σου. Το πιο σημαντικό δεν είναι το γκολ, αλλά το να βγεις μπροστά, να ντριμπλάρεις, να προσποιηθείς, να μη χάσεις την μπάλα. Μερικές φορές όμως πιάνω τον εαυτό μου να κοιτάζει πίσω. Και τότε ξέρω για ποιον δεν προορίζεται αυτό το βιβλίο. Ξέρω ότι δεν αφιερώνεται σε όλα εκείνα τα άτομα με τα οποία μεγάλωσα, που τους αρκεί να επιπλέουν, να βλαστημάνε στο τραπέζι του μπαρ, να πορεύονται όπως όπως σε μέρες ολόιδιες μεταξύ τους. Δεν αφιερώνεται στους παραιτημένους, στους κυνικούς τεμπέληδες. Σ εκείνους που ευχαριστιούνται με μια γιορτή ή μια βραδιά στην πιτσαρία. Σ εκείνους που από αδράνεια ανταλλάσσουν αρραβωνιαστικιές μεταξύ τους, διαλέγοντας από αυτές που έχουν μείνει δίχως ταίρι, όπως τα παπούτσια μέσα στα σκονισμένα κουτιά, ξεχασμένα στο βάθος του ντουλαπιού. Σε όποιον πιστεύει πως για να ενηλικιωθείς, πρέπει να φορτωθείς στην καμπούρα σου τις αποτυχίες κάποιου άλλου, αντί να ριχτείτε μαζί σε μια πρόκληση. Δεν αφιερώνεται σε αυτά τα άτομα. Ασφαλώς, ξέρει κανείς για ποιον γράφει, ξέρει όμως και για ποιον δε γράφει. Εγώ δε γράφω γι αυτούς. Δε γράφω για άτομα στα οποία δεν αναγνωρίζω τον εαυτό μου, δε γρά- 20

21 Η Ο Μ Ο Ρ Φ Ι Α Κ Α Ι Η Κ Ο Λ Α Σ Η φω στέλνοντας γράμματα σε ένα παρελθόν που δεν μπορώ ούτε θέλω πια να ξαναβρώ. Γιατί αν κοιτάξω πίσω, ξέρω ότι κινδυνεύω να καταλήξω σαν τη γυναίκα του Λωτ, που μεταμορφώθηκε σε στήλη άλατος ενώ κοιτούσε τα Σόδομα και τα Γόμορρα να καταστρέφονται. Αυτό κάνει ο πόνος όταν δεν έχει καμία διέξοδο και κανένα νόημα: σε πετρώνει. Λες και τα δάκρυά σου ή τα δάκρυα που δεν καταφέρνεις να χύσεις, όταν έρχονται σε επαφή με τη μνησικακία και το μίσος σου, πήζουν σε πολλά κρύσταλλα και γίνονται έτσι μια θανάσιμη παγίδα. Έτσι, όταν κοιτάζω πίσω, το μόνο που μου μένει, στο οποίο αναγνωρίζω τον εαυτό μου, που καταφέρνει να οριοθετήσει μια περίμετρο και μια δια δρομή σαν το περίγραμμα ενός σώματος που ζει και αναπνέει, είναι οι σελίδες μου. Για το λόγο αυτό θέλησα να συμπεριλάβω σε τούτες τις σελίδες και μερικά γραπτά που γεννήθηκαν προτού εκδοθούν τα Γόμορρα, να τα προσφέρω σ εκείνους για τους οποίους προορίζεται το βιβλίο. Το βιβλίο αυτό αφιερώνεται στους αναγνώστες μου. Σε όποιον έδωσε τη δυνατότητα να γίνουν τα Γόμορρα ένα κείμενο επικίνδυνο για τις εξουσίες εκείνες που χρειάζονται τη σιωπή και τις σκιές, σε όποιον αφομοίωσε τα λόγια του, σε όποιον το έδωσε σε φίλους του ή συγγενείς, σε όποιον το έβαλε στα σχολεία. Σε όποιον ξαναγύρισε στις πλατείες για να διαβάσει τις σελίδες του, αποδεικνύοντας ότι η περιπέτειά μου είχε γίνει περιπέτεια όλων, γιατί αυτό είχαν γίνει τα λόγια μου. Σε όλους αυτούς, λοιπόν, αφιερώνεται το βιβλίο, γιατί χωρίς αυτούς δεν ξέρω αν θα κατάφερνα να προχωρήσω μπροστά. Δεν ξέρω αν θα κατάφερνα να συνεχίσω να γράφω και άρα να αντιστέκομαι και άρα να υπάρχω σκεφτόμενος ένα μέλλον. Ξέροντας ότι η θωρακι- 21

22 Ρ ο μ π έ ρ τ ο Σ α β ι ά ν ο σμένη ζωή μου ήταν σε κάθε περίπτωση μια ζωή. Και, κυρίως, ξέροντας ότι χωρίς τους αναγνώστες μου δε θα έβρισκα ποτέ το χώρο που μου παραχωρήθηκε, τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, τις κάμερες στη ζώνη υψηλής τηλεθέασης. Αν δεν είχα τόσο πολλούς αναγνώστες, αναγνώστες που αντιμετώπισαν το βιβλίο μου σαν κάτι παραπάνω από ένα αντικείμενο που μόλις το τελειώσεις, το βάζεις στη θέση που του πρέπει δίπλα σε άλλα στη βιβλιοθήκη σου, τίποτα απ όλα αυτά δε θα μου είχε ποτέ παραχωρηθεί. Κι αν έγινα ένα «μιντιακό φαινόμενο», το οφείλω τελικά στους αναγνώστες μου. Αυτά τα χρόνια κατανόησα τη σημασία της μιντιακής αναμέτρησης. Όταν από πίσω δεν υπάρχουν το κενό, το κουτσομπολιό, οι φανταστικές πλοκές, που άλλο δεν κάνουν από το να σε διασκεδάζουν και να σε παρηγορούν, αλλά η θέληση και η επιθυμία πολλών να μάθουν και να αλλάξουν, τότε γιατί δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν όλα τα δυνατά μέσα, τα μίντια, για να ενώσουν τις δυνάμεις τους; Γιατί να υπάρχει τόση καχυποψία και φόβος; Αλλά, κατά βάθος, τον καταλαβαίνω αυτόν το φόβο. Και μου έρχεται στο μυαλό ένα περίεργο πράγμα, δύσκολο να το εξηγήσω. Σε όλες τις συνεντεύξεις, σε όλες τις χώρες όπου κυκλοφόρησε το βιβλίο μου, με ρωτούν πάντα: «Μα δε φοβάστε;». Ερώτηση που σαφώς αναφέρεται στο φόβο μήπως με σκοτώσουν. «Όχι» απαντώ αμέσως, κι εκεί σταματώ. Έπειτα σκέφτομαι πως θα είναι πολλοί εκείνοι που δε με πιστεύουν. Κι όμως, έτσι είναι. Αλήθεια. Είχα και έχω πολλούς φόβους, αλλά το φόβο του θανάτου δεν τον νιώθω σχεδόν ποτέ. Ο χειρότερος από τους φόβους μου, αυτός που με κατατρύχει διαρκώς, είναι ότι καταφέρνουν να με δυσφημίσουν, να πλήξουν ανεπανόρθωτα την αξιοπι- 22

23 Η Ο Μ Ο Ρ Φ Ι Α Κ Α Ι Η Κ Ο Λ Α Σ Η στία μου, να κηλιδώσουν αυτό για το οποίο έχω αναλωθεί και έχω πληρώσει. Το έκαναν με όλους όσοι αποφάσισαν να μιλήσουν και να καταγγείλουν. Το έκαναν με τον δον Πεππίνο Ντιάνα, έναν ιερέα που δολοφονήθηκε και ατιμάστηκε ήδη από την επομένη του θανάτου του. Με τον Φεντερίκο Ντελ Πρέτε, ένα συνδικαλιστή που σφαγιάστηκε στο Καζάλ ντι Πρίντσιπε το 2002 και κατασυκοφαντήθηκε την ίδια κιόλας μέρα της κηδείας του. Με τον Σαλβατόρε Νουβολέττα, έναν καραμπινιέρο είκοσι μόλις χρονών που σκοτώθηκε το 1982 στο Μαράνο και θάφτηκε αμέσως με την υποψία ότι είχε συγγένεια με την ομώνυμη ισχυρότατη οικογένεια της Καμόρρα. Τρέφω κι άλλο ένα είδος φόβου, πιο σύνθετο. Φόβο για την εικόνα μου. Φόβο ότι, αν εκτεθώ υπερβολικά, αν παραγίνω «προσωπικότητα», δε θα είμαι πια αυτός που ήθελα να είμαι. Υπάρχει μια φράση του Τρούμαν Καπότε που κλωθογυρίζει συχνά στο κεφάλι μου ετούτα τα χρόνια, μια φράση αληθινή και συνάμα τρομερή: «Χύνονται περισσότερα δάκρυα για τις προσευχές που εισακούονται παρά γι αυτές που δε βρίσκουν αποδοχή». Αν είχα ένα όνειρο, ήταν να επη ρεάσω με τα λόγια μου, να δείξω ότι ο λογοτεχνικός λόγος μπορεί ακόμα να έχει ένα βάρος και τη δύναμη να αλλάξει την πραγματικότητα. Πράγματι, με όσα μου έχουν συμβεί, η «προσευχή» μου, χάρη στους αναγνώστες μου, εισακούστηκε. Αλλά επίσης έγινα άλλος απ ό,τι ανέκαθεν φανταζόμουν. Κι αυτό υπήρξε οδυνηρό, δυσκολεύτηκα να το αποδεχτώ, μέχρι που κατάλαβα ότι κανείς δεν επιλέγει το πεπρωμένο του. Μπορείς όμως πάντα να διαλέξεις τον τρόπο με τον οποίο θα το αντιμετωπίσεις. Όσο μπορώ, θέλω να προσπαθήσω να το κάνω με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, γιατί 23

24 Ρ ο μ π έ ρ τ ο Σ α β ι ά ν ο αυτό αισθάνομαι ως καθήκον απέναντι σε όλους όσοι με στήριξαν. Έτσι, όταν με καλούν να μιλήσω στην τηλεόραση και ξέρω ότι θα με ακούσουν πολλοί, προσπαθώ μόνο να το κάνω καλά, χωρίς εκπτώσεις, απαλύνσεις, απλουστεύσεις. Οπότε, εκείνο που επέλεξα να βάλω σε τούτο το βιβλίο δεν είναι ούτε θέλει να είναι ομοιογενές. Ό,τι έχω γράψει αυτά τα χρόνια έχει πολλές διαφορετικές φωνές, που γεννιούνται είτε από την επιθυμία να επιδιώξω ελεύθερα ό,τι με παθιάζει είτε από την αίσθηση του καθήκοντος. Το να πηγαίνω και να βλέπω αυτό που συμβαίνει στο Αμπρούτσο μετά το σεισμό, για παράδειγμα. Ή το να εξακολουθώ να παρακολουθώ τα περιστατικά των εγκληματικών υποθέσεων, κυρίως όπου γεννούν πλούτη για τους λίγους και σπέρνουν το θάνατο για πολλές, πάρα πολλές γενιές, όπως συνέβη με το ζήτημα των τοξικών απoβλήτων που θάβονται σε κάθε γωνιά της γης μου. Τώρα πια δε φοβάμαι να μετέλθω κάθε μέσο τηλεόραση, Διαδίκτυο, ραδιόφωνο, μουσική, κινηματογράφο, θέατρο, γιατί πιστεύω ότι τα μίντια, όταν χρησιμοποιούνται χωρίς κυνισμό και κουτοπονηριές, είναι αυτό ακριβώς που σημαίνει το όνομά τους. Μέσα που δίνουν τη δυνατότητα να σπάσει το στρώμα αδιαφορίας, να διευρυνθεί εκείνο που συχνά θα έπρεπε από μόνο του να ουρλιάζει στον ουρανό. Ο τίτλος αυτού του βιβλίου σημαίνει κάτι απλό. Θέλει να θυμίσει ότι από τη μια πλευρά υπάρχουν η ελευθερία και η ομορφιά που είναι απαραίτητες για όποιον γράφει και όποιον ζει και από την άλλη ότι υπάρχει το αντίθετό τους, η άρνησή τους: η κόλαση που μοιάζει να υπερισχύει διαρκώς. Σε ένα από τα πιο σημαντικά βιβλία του, στον Επαναστατημένο άνθρωπο, ο 24

25 Η Ο Μ Ο Ρ Φ Ι Α Κ Α Ι Η Κ Ο Λ Α Σ Η Αλμπέρ Καμύ, ένας συγγραφέας που αγαπώ πολύ, διηγείται την ακόλουθη ιστορία. Μιλά για ένα Γερμανό ανθυπολοχαγό που κατέληξε στη Σιβηρία, σε κάποιο στρατόπεδο όπου «βασίλευε η πείνα και το κρύο», και ο οποίος «είχε φτιάξει ένα σιωπηλό πιάνο με ξύλινα πλήκτρα. Εκεί, μέσα στην τόση δυστυχία, μέσα σε μια κουρελιασμένη ανθρώπινη μάζα, είχε συνθέσει μια παράξενη μουσική που μόνο αυτός άκουγε». «Έτσι» συνεχίζει ο Καμύ «μυστηριώδεις μελωδίες και σκληρές εικόνες φευγαλέας ομορφιάς που αντηχούσαν στην κόλαση, θα μας έφερναν πάντα μέσα από το έγκλημα και την τρέλα την ηχώ αυτής της αρμονικής ανταρσίας που υπερασπίζει το ανθρώπινο μεγαλείο στους αιώνες». Και αμέσως μετά προσθέτει μια μικρή φράση στην οποία δε φαίνεται να δίνει ιδιαίτερο βάρος. Απεναντίας, εγώ της δίνω. Και για το λόγο ότι κάνει να αντηχούν στο μυαλό μου τα αλησμόνητα λόγια ενός άντρα του Τζοβάννι Φαλκόνε που είπε κάποτε ότι η Μαφία είναι ένα ανθρώπινο φαινόμενο και όπως όλα τα ανθρώπινα φαινόμενα έχει αρχή και συνεπώς θα έχει και τέλος. Ιδού, λοιπόν, αυτό που γράφει ο Καμύ: «Αλλά η κόλαση έχει ορισμένο χρόνο, η ζωή ξαναρχίζει μια μέρα» *. Είναι αυτό που πιστεύω, ελπίζω, θέλω και επιθυμώ κι εγώ. * Μτφρ. Τζούλια Τσακίρη, εκδόσεις Μπουκουμάνης, Αθήνα 1971, σσ (Σ.τ.Μ.) 25