ΛΙΓΝΙΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α: Ι ΙΟΤΗΤΕΣ, ΧΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ Κ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ * - Θ. ΚΩΤΗΣ **

Transcript

1 ΛΙΓΝΙΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α: Ι ΙΟΤΗΤΕΣ, ΧΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Κ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ * - Θ. ΚΩΤΗΣ ** Η Ελλάδα βασιζόµενη στον εγχώριο λιγνίτη για ηλεκτροπαραγωγή παράγει από τις φθηνότερες και πιο αποτελεσµατικές KWh στην ευρωπαϊκή ένωση. Σήµερα, εξορύσσει 70 εκατοµµύρια τόνους το χρόνο λιγνίτη καλύπτοντας πάνω από το 70% της παραγωγής σε ηλεκτρική ενέργεια. Ο ελληνικός λιγνίτης βρίσκεται σε 68 λιγνιτοφόρες λεκάνες διαφορετικού µεγέθους. Γενικά, χαρακτηρίζεται από χαµηλή θερµαντική ικανότητα και σχετικά υψηλό ποσοστό τέφρας. Λεπτοµερής γνώση της ανθρακοπετρογραφικής σύστασης του λιγνίτη καθώς και της ορυκτολογικής σύστασης της τέφρας επιτρέπει ώστε να σχεδιαστούν κατάλληλα οι καυστήρες, να αποφεύγονται φαινόµενα επικαθίσεων - επισκωριώσεων, διάβρωσης και να λαµβάνονται ανάλογα περιβαλλοντικά µέτρα. Οι ελληνικοί λιγνίτες παρουσιάζουν διαφορές ως προς τη σύστασή τους σε ιχνοστοιχεία. Λιγνιτοφόρες λεκάνες περιβαλλόµενες από ανθρακικά πετρώµατα ( υτική Ελλάδα) δεν παρουσιάζουν υψηλό ποσοστό σε βαρέα µέταλλα, σε αντίθεση µε λιγνίτες από λεκάνες περιβαλλόµενες από σιδηροµαγνησιούχα πετρώµατα (Βόρεια και Κεντρική Ελλάδα) και λιγνίτες από λεκάνες εκρηξιγενών πετρωµάτων (Βόρεια και Ανατολική Ελλάδα). Το µέλλον του λιγνίτη εξετάζεται µε βάση τις µελλοντικές ανάγκες. Η αύξηση της ετήσιας ζήτησης της ηλεκτροπαραγωγής εκτιµάται στο 3%, όσος ήταν ο µέσος όρος της πενταετίας Λαµβάνεται υπόψη α) η αύξηση των τιµών του αργού πετρελαίου από 11$/βαρέλι το 1999 σε 50$/βαρέλι, β) η µεγάλη επιβάρυνση του ελλείµµατος του εµπορικού ισοζυγίου που οφείλεται κατά κύριο λόγο στην εισαγωγή ενεργειακών πρώτων υλών και γ) η δυσκολία των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας να καλύψουν το τεράστιο ετήσιο ενεργειακό έλλειµµα. Συνεκτιµώντας τα ανωτέρω µε τα σηµερινά διαθέσιµα αποθέµατα που θεωρούνται εκµεταλλεύσιµα µε υπολογισµούς βασισµένους στα 15$ το βαρέλι δίδεται α) η εξέλιξη της ζήτησης των λιγνιτών για το 2010, µε συντελεστή ενεργειακής απόδοσης 33% και β) η εξέλιξη της ζήτησης των λιγνιτών για το 2020 και 2030 µε συντελεστή ενεργειακής απόδοσης 42%, και τη σταδιακή µείωση της ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας από 2,5% που είναι σήµερα στο 1,5% για τη δεκαετία , δεδοµένου ότι οι νέοι ΑΗΣ που θα εγκατασταθούν µετά το 2010 θα έχουν καλύτερη ενεργειακή απόδοση. Με στόχο τη συνεισφορά στο επικείµενο θέµα της ιηµερίδας «Λιγνίτης & Φυσικό Αέριο στην Ηλεκτροπαραγωγή» που αφορά στην ενεργειακή προοπτική σε εθνικό επίπεδο εν όψει των σηµερινών συγκυριών και της πιθανότητας νέας ενεργειακής κρίσης, όχι µικρής διάρκειας, χρήζουν απαντήσεων ερωτήµατα που θα µπορούσαν να αποτελέσουν κριτήρια επιλογών. Τέτοια θεωρούνται οι ποσότητες και η κατανοµή των δύο υπό εξέταση ενεργειακών πρώτων υλών φυσικό αέριο και λιγνίτης - η διαθεσιµότητά τους, το κόστος και τέλος οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις από τη χρήση τους. Από τα στοιχεία διεθνών κέντρων καταγραφής ενεργειακών αποθεµάτων, όπως είναι η BP Statistical Review of World Energy Resources, 2002 και 2003, τα εναποµείναντα ενεργειακά αποθέµατα, εκφρασµένα σε Exajoules, ανέρχονται σε: Αργό πετρέλαιο 18,8% Φυσικό αέριο 16,8% Γαιάνθρακες 64,4% * ρ. Γεωλόγος Ανθρακοπετρογράφος, /νση Στερεών Ενεργειακών Πρώτων Υλών, Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών ** ρ. Γεωλόγος Κοιτασµατολόγος Λιγνιτών, τ. /ντής Στερεών Ενεργειακών Πρώτων Υλών, Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών Η κατανοµή των αποθεµάτων, ανά µεγάλα γεωγραφικά διαµερίσµατα και των τριών ενεργειακών πρώτων υλών, παρουσιάζεται στην εικόνα 1. Από το ιστόγραµµα σαφέστατα προκύπτει ότι τα εναποµένοντα αποθέµατα αργού πετρελαίου και φυσικού αερίου βρίσκονται στις χώρες της Μέσης

2 Ανατολής και της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, χώρες µε πολιτική αστάθεια και µε πιθανότητες µεγιστοποίησής τους µε την επιβεβαίωση του χρόνου της κορύφωσης της παραγωγής του αργού. Εικόνα 1. Κατανοµή των απολήψιµων ενεργειακών αποθεµάτων πετρελαίου, φυσικού αερίου και γαιάνθρακα σε exajouls, ανά µεγάλα γεωγραφικά διαµερίσµατα του κόσµου (BP Statistical Review of World Energy 2002) Με δεδοµένη την εξάρτηση των τιµών του φυσικού αερίου από τις τιµές του αργού πετρελαίου, που είχε σαν αποτέλεσµα την αύξηση των τιµών τους την τελευταία 5ετία πάνω από 300% (µέσες τιµές αργού πετρελαίου από $10,91/βαρέλι το 1999 σε $50/βαρέλι το 2005 και φυσικού αερίου από $1,65/ BTU το 1999 σε $7,00/ BTU το 2005), καθίσταται αναγκαία η παρουσίαση των παγκοσµίων αποθεµάτων αργού πετρελαίου. Η κατανάλωση παραγωγή του αργού θα επηρεάσει τις τιµές και την παραγωγή του φυσικού αερίου, από τους σηµαντικούς παράγοντες επιλογής σαν ενεργειακή πρώτη ύλη για ηλεκτροπαραγωγή. Στον πίνακα 1 παρουσιάζεται η παγκόσµια κληρονοµιά των συµβατικών και µη αποθεµάτων αργού πετρελαίου σύµφωνα µε την ASPO 1. Τα παγκόσµια αποθέµατα πετρελαίου, σαν σύνολο της παγκόσµιας κληρονοµιάς, εκτιµώνται σε 2400 δις βαρέλια στα οποία συµπεριλαµβάνονται βαρύ πετρέλαιο, αµµόπισσες (tar sands) και αέρια που δύνανται να υγροποιηθούν (natural gas liquids LNG). Η ποσότητα των 2400 δις βαρελιών, ως το µέγιστο απόθεµα πετρελαίου, είναι αποδεκτό από την πλειοψηφία των επιστηµόνων (Hughes, 2004). Μέχρι σήµερα έχουν καταναλωθεί 1070 δις βαρέλια πετρελαίου. Επειδή η κορύφωση της παγκόσµιας παραγωγής θεωρείται η κατανάλωση του 50% του αποθέµατος (ASPO Hubbert Peak of Oil Production), που αντιστοιχςεί σε 1200 δις βαρέλια, θα επιτευχθεί πλησίον του 2010, δηλαδή περίπου µετά 5 χρόνια, δεδοµένου ότι κάθε χρόνο καταναλώνονται πάνω από 30 δις βαρέλια (ΕΙΑ, 2005). Λογικό επακόλουθο της κορύφωσης της πετρελαιοπαραγωγής, που συνεπάγεται και µεγάλη αύξηση των τιµών του αργού πετρελαίου, θα είναι να αρχίσει η πτώση της ηµερήσιας πετρελαιοπαραγωγής από το σηµερινό επίπεδο των 84 εκατ. βαρελιών στα 80 εκατ. το 2010, στα 70 εκατ. βαρέλια το 2020 και τέλος το 2050 θα πέσει στα 35 εκατ. βαρέλια (ASPO, 2005 πίνακας 2). Όπως η αρχή των συγκοινωνούντων δοχείων έτσι και το γεγονός των υψηλών τιµών του πετρελαίου, συνάρτηση της έλλειψής του και το γεγονός ότι τα αποθέµατα του φυσικού αερίου είναι λιγότερα από αυτά του αργού πετρελαίου (BP, 2002, 2003) αναµένεται να «παρασύρουν» το φυσικό αέριο σε τιµές απαγορευτικές για την ηλεκτροπαραγωγή. Πίνακας 1 Συµβατικά και µη αποθέµατα της πετρελαϊκής κληρονοµιάς ολόκληρου του κόσµου (Association for the Study of Peak Oil and Gas, Newsletter 53 May 2005) 1 Μη κερδοσκοπικός σύνδεσµος επιστηµόνων που εδρεύει στο Λονδίνο, στον οποίο συµµετέχουν επιστήµονες από Αυστρία, ανία, Φιλανδία, Γαλλία, Γερµανία, Ιρλανδία, Ιταλία, Ολλανδία, Νορβηγία, Πορτογαλία, Ισπανία, Σουηδία, Ελβετία και Ηνωµένο Βασίλειο.

3 ΠΟΣΟΤΗΤΕΣ ΣΥΝΟΛΟ ΠΕΤΡΕΛΑΪΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΣΥΜΒΑΤΙΚΑ ΑΠΟΘΕΜΑΤΑ x10 6 βαρέλια ΜΗ ΣΥΜΒΑΤΙΚΑ 1 ΑΠΟΘΕΜΑΤΑ x10 6 βαρέλια ΣΥΝΟΛΟ x10 6 βαρέλια ΚΑΤΑΝΑΛΩΘΕΙΣΕΣ ΑΝΑΚΑΛΥΦΘΕΙΣΕΣ ΜΕΛΛΟΥΣΕΣ ΝΑ ΑΝΑΚΑΛΥΦΘΟΥΝ Βαρύ πετρέλαιο, Αµµόπισσες, Υγροποιηµένα αέρια ΥΠΟΛΟΙΠΟ 1330 Πίνακας 2 Αναµενόµενη πτώση της ηµερήσιας παραγωγής αργού πετρελαίου από το 2005 έως το 2050 (Association for the Study of Peak Oil and Gas, April 2005) ΕΤΟΣ ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗ x10 6 βαρέλια Συνεκτιµώντας τις ποσότητες φυσικού αερίου που υπάρχουν στον κόσµο, τον εντοπισµό τους σε χώρες µε µεγάλη πολιτική αστάθεια που συνδέεται µε την ασφάλεια τροφοδοσίας, τη συνεχή αύξηση των τιµών τόσο του αργού πετρελαίου όσο και του φυσικού αερίου και τις νέες τεχνολογίες µείωσης ή ακόµη και µηδενισµού των εκποµπών CO 2 από τους ΑΗΣ που χρησιµοποιούν στερεά καύσιµα, θεωρείται σκόπιµο να εξετάσουµε τη διαχρονική αξιοποίηση των απολήψιµων ελληνικών στερεών καυσίµων. ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΛΙΓΝΙΤΕΣ Από τα δεδοµένα του πίνακα 3 και της εικόνας 2 προκύπτει η βαρύνουσα σηµασία που έχει ο ελληνικός λιγνίτης στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας στη χώρα µας. Ο λιγνίτης σήµερα καλύπτει το 67% της παραγόµενης ηλεκτρικής ενέργειας εξοικονοµώντας ετήσιο συνάλλαγµα της τάξης του 2,8 δις. Το 2004 οι εισαγωγές αργού πετρελαίου και φυσικού αερίου ανήλθαν σε 7 δις. Πίνακας 3 Έτος Συµµετοχή ενεργειακών πρώτων υλών στη παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας ΦΥΣΙΚΟ Υ ΡΟ ΛΙΓΝΙΤΗΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟ ΣΥΝΟΛΟ ΑΕΡΙΟ ΗΛΕΚΤΡΙΚΑ GWh % GWh % GWh % GWh % GWh %

4 Εισαγωγή από Γιουγκοσλαβία 2 Αιολική ενέργεια 0.5% Εικόνα 2. Αύξηση της παραγωγής λιγνίτη (σε εκατοµµύρια τόνους) από το 1993 µέχρι το 2003 (Papanicolaou et al., 2004b) Στην εικόνα 3 παρουσιάζεται η κατανοµή του λιγνίτη στον ελλαδικό χώρο, ο οποίος µπορεί να γίνει αντικείµενο εκµετάλλευσης για ηλεκτροπαραγωγή αλλά και µε στόχο την ορθολογική του αξιοποίηση, και για άλλες βιοµηχανικές χρήσεις (ενεργός λιγνίτης για καθαρισµό αερίων ρύπων και υγρών αποβλήτων, προσθετικό πολφών γεωτρήσεων, εδαφοβελτιωτικό κ.α.). Τα βεβαιωµένα, εκµεταλλεύσιµα και µη, αποθέµατα στερεών καυσίµων, εκτός της τύρφης των Φιλίππων, ανέρχονται σε 6215 εκατοµ. τόνους στα τέλη του 2004 (πίνακας 4). Αν το κοίτασµα Φιλίππων, σε ισοδύναµους τόνους λιγνίτη τύπου Πτολεµαίδας, προστεθεί στο προηγούµενο σύνολο τα αποθέµατα ανέρχονται σε 7915 εκατοµ. τόνους. Υπάρχουν επίσης ποσότητες 1600 εκατοµ. τόνων πιθανών αποθεµάτων και 2300 εκατοµ. τόνων δυνατών αποθεµάτων. Τα εκµεταλλεύσιµα αποθέµατα, υπολογισµένα από τα βεβαιωµένα σύµφωνα µε τις τεχνικοοικονοµικές µελέτες του 1995 που βασίζονται σε τιµές αργού πετρελαίου των $15/βαρέλι, ανέρχονται σε 3365 εκατοµ. τόνους. Ο υπολογισµός των εκµεταλλεύσιµων ή απολήψιµων αποθεµάτων έγινε µε προδιαγραφές που στηρίζονται στα κοιτασµατολογικά δεδοµένα (ποιότητα, πάχη, σχέση εκµεταλλευσιµότητας, κ.λ.π.) και όχι µε τα µεταλλευτικά δεδοµένα, τα οποία είναι αρκετά µεταβλητά και συναρτώνται άµεσα τόσο από την κοιτασµατολογική πρόοδο και τις τεχνολογικές δυνατότητες όσο και, κυρίως, από τις ανταγωνιστικές ενεργειακές πρώτες ύλες (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, κ.λ.π.). Αυτό σηµαίνει ότι µια ανοδική και σηµαντική αύξηση της τιµής του αργού πετρελαίου, όπως συνέβη στη δεκαετία όπου από 15$ το βαρέλι έφτασε σήµερα στην τιµή των 50$ το βαρέλι, διαφοροποιεί τη σχέση εκµεταλλευσιµότητας µε αποτέλεσµα µέρος των βεβαιωµένων αποθεµάτων να προστίθενται στα απολήψιµα αποθέµατα. Το ποσοστό αύξησης αυτών των αποθεµάτων θα προκύψει µετά από επαναξιολόγηση των βέβαιων αποθεµάτων µε προδιαγραφές των σηµερινών οικονοµοτεχνικών συνθηκών.

5 Η γεωγραφική κατανοµή των απολήψιµων αποθεµάτων λιγνίτη παρουσιάζεται στον πίνακα 5 και διαπιστώνεται ότι τα ενεργειακά µας κέντρα θα είναι πιθανόν δύο, δηλαδή στη υτική και Ανατολική Μακεδονία. Η εκµετάλλευση των κοιτασµάτων της Ανατολικής Μακεδονίας παρουσιάζει και το πλεονέκτηµα της παγίδευσης του εκπεµπόµενου CO 2 από τους ΑΗΣ σε εξαντληµένους ταµιευτήρες αργού πετρελαίου και φυσικού αερίου που υπάρχουν στον Πρίνο και Καβάλα 1, σύµφωνα µε ότι εφαρµόζεται ήδη σήµερα στη Β.Αµερική (ΗΠΑ, Καναδά) και στη Βόρεια θάλασσα. Η διαχρονική εξέλιξη των υπαρχόντων και εκµεταλλεύσιµων αποθεµάτων λιγνίτη παρουσιάζεται στον πίνακα 6. Κάνοντας ορισµένες παραδοχές όπως ότι για τη δεκαετία θα υπάρξει µηδενική αύξηση της παραγωγής του λιγνίτη λόγω της µη πρόβλεψης νέων λιγνιτικών ΑΗΣ (η κατασκευή ενός λιγνιτικού σταθµού χρειάζεται 5-8 χρόνια). Ε ι κ ό ν α 3. Λιγνιτοφόρες λεκάνες της Ελλάδας µε κύριες τις λιγνιτοφόρες λεκάνες (1) της Πτολεµαίδας, (2) της Φλώρινας, (3) της ράµας, (4)Ελασσόνας και (5) της Μεγαλόπολης (ΙΓΜΕ / ΕΠΥ) Πίνακας 4 Αποθέµατα στερεών καυσίµων σε εκατοµµύρια τόννους 1. ΒΕΒΑΙΩΜΕΝΑ 2. ΠΙΘΑΝΑ 3. ΥΝΑΤΑ Β. ΜΗ Γ. ΤΥΡΦΗ Α. ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΙΜΑ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΙΜΑ ΦΙΛΙΠΠΩΝ * ΑΠΟΘΕΜΑΤΑ ΑΠΟΘΕΜΑΤΑ ΣΥΝΟΛΟ Α+Β = 6215 ΣΥΝΟΛΟ 2+3 = 3900 ΣΥΝΟΛΟ 1= 7915 Σε ισοδύναµο λιγνίτη τύπου Πτολεµαίδας Πίνακας 5 Κατανοµή απολήψιµων 1 αποθεµάτων λιγνίτη στον Ελλαδικό χώρο ΑΠΟΘΕΜΑΤΑ ΠΕΡΙΟΧΕΣ x10 6 τόννοι υτική Μακεδονία 1900 Ανατολική Μακεδονία 965 Πελοπόννησος 270 Θεσσαλία 155 Υπόλοιπη Ελλάδα 75 ΣΥΝΟΛΟ Με βάση τις τεχνικοοικονοµικές µελέτες του 1995 και τιµή του αργο πετρελαίου $15/βαρέλι

6 Για τη δεκαετία µε δεδοµένο ότι οι τιµές του αργού πετρελαίου και του φυσικού αερίου θα υπερβούν κατά πολύ τα $100/βαρέλι και $15/ BTU αντίστοιχα και ως εκ τούτου δεχόµενοι µια αύξηση της ζήτησης του λιγνίτη της τάξης του 1,19%, υπολογίζεται η κατασκευή τουλάχιστον 2 µονάδων των 400MW πιθανόν στη Φλώρινα και Ελασσόνα. Για τη δεκαετία λαµβάνεται υπόψη µια αύξηση της ζήτησης λιγνίτη της τάξης του 0,95% µε µονάδες που θα κατασκευαστούν στο Νοµό ράµας. Μετά το 2034 στο απόθεµα των 995 εκατοµµυρίων τόνων λιγνίτη προστίθενται άλλα 500 εκατοµµύρια τόνοι λιγνίτη, που θα προέλθουν από τα βεβαιωµένα αλλά µη θεωρούµενα σήµερα εκµεταλλεύσιµα κοιτάσµατα λιγνίτη, βασισµένα σε υπολογισµούς του 1995 µε τιµή του αργού πετρελαίου $15/βαρέλι. Με τιµές αργού πετρελαίου και φυσικού αερίου που θα είναι υπέρ διπλάσιες των σηµερινών, πολλά κοιτάσµατα που σήµερα θεωρούνται οικονοµικά µη εκµεταλλεύσιµα θα µεταπέσουν στην κατηγορία των εκµεταλλεύσιµων κοιτασµάτων. Με αυτό το σκεπτικό και την αντίστοιχη µείωση της ζήτησης σε ηλεκτρική ενέργεια, τα κοιτάσµατα λιγνίτη αρκούν όχι µόνο για τη δεκαετία άλλα τουλάχιστον µέχρι το Πίνακας 6 ΕΤΗ Μεταβολή των απολήψιµων αποθεµάτων λιγνίτη, 3365 x10 6 τόνοι, µεταξύ του 2005 και του 2045, λαµβάνοντας υπ όψη µια πτωτική αύξηση της ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΣΕ x10 6 ΤΟΝΟΥΣ ΥΠΟΛΟΙΠΟ ΣΕ x10 6 ΤΟΝΟΥΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Μηδενική αύξηση 1 παραγωγής λιγνίτη Αύξηση παραγωγής λιγνίτη 1.19% Αύξηση παραγωγής λιγνίτη 0.95% Αύξηση παραγωγής λιγνίτη 0.71% 5 1 Εκτιµάται ότι καµιά νέα µονάδα δεν θα λειτουργήσει µεταξύ 2005 και Η µέση αύξηση της ζήτησης ενέργειας για την 10ετία εκτιµάται στο 2.5% από την οποία το 68% θα καλυφθεί από το λιγνίτη. Οι νέες µονάδες θα έχουν συντελεστή απόδοσης περίπου 43%, άρα 305 εξοικονόµηση καυσίµου. Ως εκ τούτου η µέση ετήσια αύξηση της ζήτησης λιγνίτη εκτιµάται στο 1.19% (2.5% x 68% x 30%). 3 Εκτιµάται ότι τουλάχιστον 500x10 6 τόνοι λιγνίτη από τους 2850x10 6 βεβαιωµένους αλλά µη εκµεταλλεύσιµους τόνους λιγνίτη θα µετατραπούν σε εκµεταλλεύσιµους λόγω των υπερβολικών τιµών του αργού πετρελαίου και φυσικού αερίου. 4 Η µέση αύξηση της ζήτησης ενέργειας για την 10ετία εκτιµάται στο 2%. Οι υπόλοιποι υπολογισµοί όπως είναι οι ανωτέρω οδηγούν στη µέση ετήσια αύξηση της ζήτησης λιγνίτη στο 0.95%. 5 Η µέση αύξηση της ζήτησης ενέργειας για την 10ετία εκτιµάται στο 1.5%. Οι υπόλοιποι υπολογισµοί όπως οι προαναφερθέντες οδηγούν στη µέση ετήσια αύξηση της ζήτησης λιγνίτη στο 0.71%.

7 Για την απρόσκοπτη και καλύτερη ενεργειακή απόδοση των ΑΗΣ, που χρησιµοποιούν λιγνίτες, πέραν των αναλύσεων ρουτίνας της στοιχειακής και προσεγγιστικής ανάλυσης, είναι απαραίτητη η µελέτη των ιδιοτήτων και της φύσης του λιγνίτη. Σήµερα θεωρείται επιβεβληµένη η αναγνώριση των ορυκτών της τέφρας του λιγνίτη πριν και µετά την καύση του, η µελέτη των ιχνοστοιχείων, που έχουν περιβαλλοντικές επιπτώσεις, όπως επίσης και η σύνθεση (maceral composition) του καυσίµου. Η διακύµανση της υγρασίας, τέφρας, µόνιµου άνθρακα και πτητικών, όπως και της στοιχειακής ανάλυσης παρουσιάζονται στην εικόνα 4. Ε ι κ ό ν α 4. Προσεγγιστική και στοιχειακή ανάλυση λιγνιτών τροφορδοσίας από τη Φλώρινα, την Πτολεµαίδα και τη Μεγαλόπολη (Papanicolaou et al., 2004b) Άξιο προσοχής είναι το ποσοστό υγρασίας στον ως έχει λιγνίτη της Φλώρινας που είναι 40% έναντι 60% του λιγνίτη της Μεγαλόπολης, η διακύµανση των πτητικών ουσιών, του µόνιµου άνθρακα, της τέφρας και της θερµογόνου δύναµης. Αυτά τα στοιχεία οδηγούν σε διαφορετικά µεγέθη λεβήτων, όπως δείχνει η εικόνα 5. Επίσης σηµαντική είναι η ταυτοποίηση των ορυκτών της τέφρας, πίνακας 7, δεδοµένου ότι η ύπαρξη υψηλού ποσοστού χαλαζία, αστρίων και σιδηροπυρίτη οδηγεί στη φθορά λόγω απόξεσης των µύλων άλεσης και των αυλών, όπως ακριβώς συνέβη στον ΑΗΣ Αµυνταίου. Εικόνα 5. Σχηµατικά διαγράµµατα τα οποία δείχνουν την αντιστοιχία µεγέθους λέβητα και διαφορετικού λιγνίτη τροφοδοσίας. (Τροποποιηµένο από Singer, 1993 και Stultz Kitto, 1992) Πίνακας 7 Ορυκτολογική σύσταση τέφρας υψηλής και χαµηλής θερµοκρασίας σε ελληνικούς λιγνίτες (Papanicolaou et al., 2004b) ΤΕΦΡΑ ΥΨΗΛΗΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ ΤΕΦΡΑ ΧΑΜΗΛΗΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ

8 Άφθονα Σπάνια Άφθονα Σπάνια Χαλαζίας Ιλλίτης ιάσπορος Χαλαζίας Ανυδρίτης ιάσπορος Άστριοι Καολινίτης Αµφίβολοι Άστριοι CaO Αµφίβολοι Πυρίτης Χλωρίτης Ανατάσιος Γκελενίτη* Ανατάσιος 2:1 Μικτα Φυλλοπυριτικά Σιδηρούχος Θειική Αµµωνία Πορτλανδίτη* Ρουτίλιο Γύψος Ιαροισίτης Ετριγγίτη* Ιλλµενίτης Ανυδρίτης Ιακοψίτης Θαυµασίτη* Μαγνητίτης Βασσανίτης Μετα- Αλουµινίτης Αφιθιταλίτη* Μαγγεµίτης Ασβεστίτης Εψοµίτης Αιµατίτης Απατίτης ολοµίτης Ιλλµενίτης Βαρίτης Μαγνησίτης Ρουτίλιο Βιδερίτης Σιδηρίτης Εξαυδρίτης Βαρίτης Απατίτης Βιδερίτης Κιζερίτης Στροµαγερίτης Ερκυνίτης * Σε λιγνίτες υψηλής περιεκτικότητας σε ασβέστιο µετά τη καύση στους C. Σηµαντικό ρόλο στην κατασκευή του λέβητα παίζει και η σύνθεση των φυτικών ιστών του λιγνίτη (macerals) που τον απαρτίζουν, δεδοµένου ότι το σηµείο ανάφλεξης και η κατανοµή της θερµοκρασίας (θερµοκρασιακό προφίλ-heat flux profile), εικόνα 6, που ρυθµίζουν το ύψος των αυλών στο λέβητα, είναι συνάρτηση αυτής της σύνθεσης. Η διαφορετική σύνθεση των ιστών σε ελληνικούς λιγνίτες παρουσιάζεται στις εικόνες 7 και 8. Όσο πλουσιότεροι είναι οι λιγνίτες σε λειπτινίτες / ρεζινίτες τόσο το σηµείο ανάφλεξης είναι χαµηλότερο και η µέγιστη έκλυση της θερµότητας γίνεται σε χαµηλότερο ύψος. Ανάλογη εποµένως πρέπει να είναι και η τοποθέτηση των αυλών. Εικόνα 6. Θερµοκρασιακά προφίλ λέβητα ανάλογα µε τους διαφορετικούς τύπους λιγνιτών που χρησιµοποιούνται. (Τροποποιηµένο από Stultz and Kitto, 1992)

9 Εικόνα 7. Μέσος όρος σύστασης σε χουµινίτες λιγνιτικών προερχόµενων από τις λιγνιτοφόρες λεκάνες της Μεγαλόπολης, της Πτολεµαίδας Αµυνταίου, της Φλώρινας και της Ελασσόνας (Papanicolaou et al., 2004b) Εικόνα 8. Μέσος όρος σύστασης σε λειπτινίτες λιγνιτικών προερχόµενων από τις λιγνιτοφόρες λεκάνες της Μεγαλόπολης, της Πτολεµαίδας Αµυνταίου, της Φλώρινας και της Ελασσόνας (Papanicolaou et al., 2001b) Οι περιεκτικότητες των ιχνοστοιχείων και ιχνορρυπαντών στις εργαστηριακά λαµβανόµενες τέφρες των λιγνιτών παρουσιάζονται στον πίνακα 8. Υψηλές συγκεντρώσεις Cr και Ni που κυµαίνονται από 234 έως 591ppm και από 229 έως 651ppm αντίστοιχα έχουν πιστοποιηθεί στις τέφρες των λιγνιτών από τις λιγνιτοφόρες λεκάνες της Πτολεµαίδας Αµυνταίου. Υψηλές τιµές As, Mo, Pb, U, V, W και Y αναφέρονται στις εργαστηριακές τέφρες από τη ράµα, Papanicolaou et al., Η περιεκτικότητα σε As κυµαίνεται από 102 έως 606ppm, του Mo µεταξύ 46 και 712ppm, του Pb µεταξύ 50 και 119ppm, του U µεταξύ 33 και 313ppm, του V µεταξύ 116 και 737ppm, του W µεταξύ 26 και 155ppm και του Y µεταξύ 28 και 298ppm. Προς σύγκριση παρατίθενται και οι συγκεντρώσεις των ιχνοστοιχείων που παρουσιάζονται στις ιπτάµενες τέφρες των ΑΗΣ Πτολεµαίδας, Αµυνταίου, Καρδιάς και Αγίου ηµητρίου, πίνακας 9. Οι συγκεντρώσεις των στοιχείων αυτών στα αποκατασταθέντα εδάφη όπως επίσης και οι επιπτώσεις στις καλλιέργειες είναι σχεδόν µηδενικές, Foscolos et al., 1998, 2003, Gerouki et al., Πίνακας 8 Περιεκτικότητες σε ppm ιχνοστοιχείων και ιχνορρυπαντών τέφρας προερχόµενης από τις λιγνιτοφόρες λεκάνες της Πτολεµαίδας/Αµυνταίου, Μεγαλόπολης, Φλώρινας, ράµας και Ιωαννίνων (Foscolos et al., 1989, 1998) ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΠΤΟΛΕΜΑΪ Α / ΑΜΥΝΤΑΙΟ ΜΕΓΑΛΟΠΟΛΗ ΦΛΩΡΙΝΑ ΡΑΜΑ ΙΩΑΝΝΙΝΑ Ag < 4.0 <3.6 <3.4 <5.2 <3.3 As Au (ppb) Ba Cd <3.3 <1.8 <3.3 <2.1 <3.2 Ce Co Cr Cs Cu Dy Eu Hf Ho La Lu Mo Mn Nd Ni Pb Rb Sb Sc Se <3.0 <3.0 <3.0 <3.0 <3.0 Sm Sr Ta Tb Tm < <

10 Th U V W 3-7 < <2.6-3 Y Yb Zn Zr Πίνακας 9 Περιεκτικότητες σε ppm ιχνοστοιχείων και ιχνορρυπαντών ιπτάµενης τέφρας προερχόµενης από τους ατµοηλεκτρικούς σταθµούς της Πτολεµαίδας, Αµυνταίου, Καρδιάς και Αγίου ηµητρίου (Foscolos et al., 1989, 1998) Στοιχείο Πτολεµαίδα Αµύνταιο Καρδιά Άγιος ηµήτριος Μέσος Όρος Συντελεστής εµπλουτισµού στο φλοιό της γης Συντελεστής εµπλουτισµού στο γραφίτη Συντελεστής εµπλουτισµού στους αργιλικούς σχιστόλιθους Ag As Au <2 < B Ba Be Bi Cd Ce Co Cr Cs Cu Dy Er Eu Ga Gd Ge <10 <10 <10 <10 < Hf Hg <0.2 <0.2 <0.2 <0.2 < Ho La Li Lu Mo Nb Nd Ni Pb Pr Rb Sb Sc Se Sm Sn Sr Ta Tb Th Tl U

11 V W Y Yb Zn Zr Πολλά έχουν ακουστεί και γράφονται για τις επιπτώσεις στο περιβάλλον από τη χρησιµοποίηση του λιγνίτη στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. εν υπάρχει αµφιβολία ότι ο λιγνίτης, όπως βεβαίως και όλα τα ορυκτά καύσιµα, κατά την καύση επιδρούν δυσµενώς στο περιβάλλον. Ας δούµε και ας εξετάσουµε το βαθµό µόλυνσης που επιφέρει ο ελληνικός λιγνίτης σε σύγκριση µε τα άλλα καύσιµα και κυρίως τη συµµετοχή του: Στη ρύπανση της ατµόσφαιρας µε CO 2 και λοιπών αερίων που συµβάλλουν στο φαινόµενο του θερµοκηπίου Στη µόλυνση των εδαφών µε βαρέα και τοξικά µέταλλα Στο φαινόµενο της όξινης βροχής Από διεθνή στοιχεία (IEACR, 2001, Royal Society of Canada, 1993) στο φαινόµενο του θερµοκηπίου το 45% αφορά στις εκποµπές αερίων όπως CH 4, NO x, CFC και το 55% αφορά στις εκποµπές CO 2. Το 19% των εκποµπών του CO 2 προέρχεται από την καύση των γαιανθράκων συµπεριλαµβανοµένου και του κωκ, που χρησιµοποιείται για τη µεταλλουργία, ενώ το υπόλοιπο 36% προέρχεται από τη χρήση του φυσικού αερίου και πετρελαίου. Γενικά η συµµετοχή της καύσης των στερεών καυσίµων στην παραγωγή CO 2 είναι πολύ µικρότερη από αυτή που παράγουν αθροιστικά τα αυτοκίνητα, η βαριά βιοµηχανία, η θέρµανση των κατοίκων, η πτήση των αεροπλάνων κ.λ.π. Σηµαντικό είναι να αναφέρουµε ότι η Ελλάδα εισάγει διπλάσια ποσότητα αργού πετρελαίου για τη χρήση στα αυτοκίνητα, βιοµηχανία, θέρµανση κ.λ.π. από το ισοδύναµο σε πετρέλαιο λιγνίτη που χρησιµοποιείται στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Ένα ενδεικτικό παράδειγµα: Η Γαλλία, που παράγει το 75% περίπου της ηλεκτρικής ενέργειας από πυρηνικούς σταθµούς, εκπέµπει στην ατµόσφαιρα 4,4 φορές περισσότερο CO 2 από ότι η Ελλάδα, η οποία παράγει το 75% της ηλεκτρικής της ενέργειας από το λιγνίτη. Η διαφορά οφείλεται στη χρήση του αυτοκινήτου και της βαριάς βιοµηχανίας. Αυτό, βέβαια, δε σηµαίνει ότι δεν θα πρέπει να αξιοποιηθούν όλες οι νέες τεχνολογίες προκειµένου να αξιοποιηθούν ή και να µηδενιστούν οι εκποµπές του CO 2. Οι εκποµπές CO 2, που προέρχονται από τους ατµοηλεκτρικούς σταθµούς (ΑΗΣ) χρήσης στερεών καυσίµων, µπορούν να µειωθούν κατά 30%, αν η ενεργειακή απόδοση καυσίµου φτάσει το 43% από το 32% που είναι σήµερα. Τέτοιοι σταθµοί λειτουργούν ήδη στη Γερµανία, Rhinebraun Power Kraftwerke, Ως εκ τούτου, το µερίδιο των εκποµπών του CO 2 που προέρχεται από τους ΑΗΣ που χρησιµοποιούν στερεά καύσιµα µπορεί να πέσει από το 19,1% στο 13,4% ή ακόµη και να µηδενιστεί, αν εφαρµοστούν οι νέες τεχνολογίες παγίδευσης του CO 2 που προωθεί η Ευρωπαϊκή Κοινότητα («Νέες τεχνολογίες µηδενίζουν τους ρύπους στα θερµοηλεκτρικά εργοστάσια» Entity ID= Ing Dtr ID=252). Σε ότι αφορά στη µόλυνση των εδαφών µε βαρέα και τοξικά µέταλλα, η επίδραση στα περιβάλλοντα των ΑΗΣ εδαφών, από τις εκποµπές των διαφευγουσών ιπτάµενων τεφρών, όπως επίσης στα υπόγεια νερά, λίµνες και ποταµούς είναι ελάχιστη ως µηδαµινή λόγω της αλκαλικότητας των ελληνικών εδαφών, αλλά και της αλκαλικότητας των ιπτάµενων τεφρών (Gerouki et al., 1996). Οι τιµές του υψηλού Ph καθιστούν δυσδιάλυτα τα βαρέα και τοξικά µέταλλα. Το ίδιο συµβαίνει και µε τα νέα εδάφη που δηµιουργούνται από την ανάµειξη στείρων που βρίσκονται µεταξύ των λιγνιτικών στιβάδων και της τέφρας που παράγεται από τους ΑΗΣ. Αυτό το µίγµα χαρµάνι χρησιµοποιείται για την πλήρωση των µεγάλων κενών που αφήνει η εξόρυξη και χρησιµοποιείται για την ανάπτυξη των νέων εδαφών. Σε ότι αφορά το φαινόµενο της όξινης βροχής, φαινόµενο µε σοβαρές περιβαλλοντικές επιπτώσεις και που παρατηρείται συχνά σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, στην Ελλάδα το φαινόµενο αυτό είναι ανύπαρκτο. Αυτό διότι οι διαφεύγουσες ιπτάµενες τέφρες από τις καµινάδες των ΑΗΣ Πτολεµαίδας - Αµυνταίου που τροφοδοτούνται µε λιγνίτη, εκπέµπουν όχι µόνον NO x, SO 2, CO 2 αλλά και σωµατίδια

12 CaO που προσδίδουν αλκαλικό Ph τόσο στις ιπτάµενες τέφρες αλλά και στα εδάφη. Εξάλλου η µέση τιµή του καυσίµου και ολικού θείου, που είναι η κύρια πηγή µόλυνσης, στα κύρια κοιτάσµατα της ευρύτερης περιοχής Πτολεµαίδας Φλώρινας που τροφοδοτούν µε λιγνίτη τους ΑΗΣ, κυµαίνεται σε πολύ χαµηλά επίπεδα όπως προκύπτει από τη σχετική ανάλυση της τέφρας των κοιτασµάτων αυτών (Κώτης, κ.α.). Αλλά και αν ακόµη η ποσότητα του διαφεύγοντος CaO δεν είναι αρκετή για να εξουδετερώσει το NO x ή SO 2, όταν αυτά πέσουν µε τη βροχή στα ελληνικά εδάφη, εξουδετερώνονται όπως προαναφέρθηκε λόγω της αλκαλικότητας των εδαφών. Στον πίνακα 10 περιέχονται στοιχεία που κατέγραψε η Greenpeace και επιβεβαιώνονται όσα προαναφέρθηκαν. Πίνακας 10 Εκτάσεις σε εκατοµ. στρέµµατα, τις οποίες έχει υποβαθµίσει η όξινη βροχή. Κατάσταση το 1990 και το 2010 αν δεν ληφθούν πρόσθετα µέτρα µε βάση τον ενδιάµεσο στόχο που θέτει η Ευρωπαϊκή Ένωση 1 ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ 2010 ΧΩΡΙΣ 2010 ΜΕ ΠΡΟΣΘΕΤΑ 1990 ΕΥΡΩΠΗΣ ΠΡΟΣΘΕΤΑ ΜΕΤΡΑ ΜΕΤΡΑ Αυστρία 30 (59%) 2 9 (19%) 6 (13,2%) Βέλγιο 5 (77%) 1 (9%) 0,1 (1,4%) ανία 2 (18%) 0,4 (3,9%) 0,2 (2,2%) Φινλανδία 50 (16%) 12 (3,8%) 11 (3,6%) Γαλλία 6 (4,3%) 0,6 (0,6%) 0,4 (0,3%) Γερµανία 70 (80%) 25 (29%) 10 (11,3%) Ελλάδα 0 (0%) 0 (0%) 0 (0%) Ιρλανδία 0,2 (4,8%) 0,04 (0,7%) 0,01 (0,1%) Ιταλία 11 (17%) 0,3 (4,3%) 0,1 (16%) Λουξεµβούργο 515 (17%) 0,07 (7,5%) 0,02 (2,2%) Ολλανδία 3 (88%) 1 (38%) 0,02 (7,3%) Πορτογαλία 0 (0%) 0 (0%) 0 (0%) Ισπανία 0,7 (0,9%) 0,2 (0,3%) 0,1 (0,1%) Σουηδία 100 (23%) 12 (2,8%) 7 (1,6%) Ηνωµένο Βασίλειο 50 (60%) 21 (27%) 8 (10,3%) Ευρωπαϊκή Ένωση 320 (24%) 87 (6,5%) 45 (3,3%) 1 Στοιχεία από Greenpeace, Ζωοδόχου Πηγής 52γ, Αθήνα Σε παρένθεση το ποσοστό των εκτάσεων που πλήττονται από την όξινη βροχή σε κάθε χώρα. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η παγκόσµια οικονοµία σχεδόν στο σύνολό της στηρίχθηκε και στηρίζεται µέχρι σήµερα σε δύο σηµαντικές πηγές ενέργειας: το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο. Η υπερκατανάλωση ενέργειας και οι αυξανόµενες απαιτήσεις των ανεπτυγµένων και υπό ανάπτυξη χωρών έχει ως συνέπεια τη δραµατική µείωση των αποθεµάτων υδρογονανθράκων, τουλάχιστον αυτών που θα µπορούσαν να εξορυχτούν µε συµφέροντες οικονοµικούς όρους. Η παγκόσµια παραγωγή πετρελαίου και φυσικού αερίου κορυφώνεται, οι τιµές αυξάνονται δραµατικά στις παγκόσµιες αγορές και µια επικείµενη ενεργειακή κρίση είναι ήδη ορατή και είναι ενδεχόµενο να δηµιουργήσει σοβαρές οικονοµικές επιπτώσεις και γεωπολιτικές αναταράξεις.

13 Τις σοβαρότερες επιπτώσεις αυτής της κρίσης θα τις υποστούν οι χώρες που δε διαθέτουν επαρκείς ενεργειακούς πόρους και η διάρθρωση της οικονοµίας τους είναι τέτοια που δε θα τους επιτρέπει να αντισταθµίζουν το κόστος της εισαγόµενης ενέργειας µε εξαγώγιµα προϊόντα, κυρίως υψηλής τεχνολογίας. Η Ελλάδα έχει το πλεονέκτηµα να διαθέτει στο υπέδαφός της το σηµαντικότερο για την ελληνική οικονοµία ενεργειακό καύσιµο, το λιγνίτη. Με βάση τα συνολικά αποθέµατα και τον προγραµµατισµένο ρυθµό κατανάλωσης στο µέλλον, υπολογίζεται ότι στην Ελλάδα οι υπάρχουσες ποσότητες λιγνίτη επαρκούν για τα επόµενα 50 χρόνια. Η πολιτική που διαµορφώνεται τα τελευταία χρόνια σε ότι αφορά στην εισαγωγή του φυσικού αερίου, εάν στοχεύει στον εκτοπισµό του λιγνίτη από την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και όχι στη χρησιµοποίησή του σε άλλες προσφορότερες και αποδοτικότερες χρήσεις (χηµική βιοµηχανία, γεωργία, οικιακές χρήσεις κ.λ.π.) είναι, κατά την άποψή µας, λανθασµένη και θα έχει επιπτώσεις στην οικονοµία, στην απασχόληση, στην ενεργειακή ανεξαρτησία και δεν πρόκειται να λύσει κατά το ελάχιστο το πρόβληµα των περιβαλλοντικών επιπτώσεων όπως πολλοί ισχυρίζονται. Τέλος, και αν ακόµη θεωρήσουµε ότι η χρήση φυσικού αερίου στις µονάδες συνδυασµένου κύκλου ανεβάζει κατά 15% και 20% την απόδοση του καυσίµου για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, ο λιγνίτης όχι µόνο σήµερα αλλά και στο µέλλον θα αποτελεί τη φθηνότερη ενεργειακή πρώτη ύλη, θα συµβάλει στην αύξηση της απασχόληση, θα εξοικονοµήσει συνάλλαγµα (σήµερα εξοικονοµείται συνάλλαγµα περίπου 3,5 δις δολάρια ετησίως) και θα έχουµε το πλεονέκτηµα της ενεργειακής ανεξαρτησίας. Η χρήση των λιγνιτών φαίνεται ελκυστική για την παραγωγή της φθηνότερης κιλοβατώρας. Γνωρίζοντας ότι τα αποθέµατα της υπερπολύτιµης ενεργειακής πρώτης ύλης, δηλ. του φυσικού αερίου, είναι πολύ λίγα και ότι χρειάζονται για τη χηµική βιοµηχανία επί της οποίας βασίζεται και η γεωργία, η χρήση / σπατάλη του φυσικού αερίου από τον κόσµο πρέπει να γίνεται µε περίσκεψη. Τα παγκόσµια ενεργειακά αποθέµατα δεν τα κληρονοµήσαµε από τους γονείς µας, αλλά τα δανειστήκαµε από τα παιδιά µας.

14 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ASPO (Association for the Study of Peak Oil and Gas), Newsletter 53-May ( Bentley, R.W., Global oil and gas depletion: an overview Energy Policy 30: BP Statistical Review of World Energy, 2002, BP Statistical Review of World Energy, 2003, EIA (Energy Information Administration), World Oil Supply, 1990 to Present. Foscolos, A.E., Goodarzi, F., Koukouzas, C.N., Hatziyannis, G., Reconnaissance study of mineral matter and trace elements in Greek lignites. Chem. Geol. 76, Foscolos, A.E., Goodarzi, F., Koukouzas, C.N., Hatziyannis, G., Assessment of environment impact of coal exploration and exploitation in the Drama basin, Northeastern Greek Macedonia. Energy Sources 20, Foscolos, A.E., Typou, I., Kavouridis, C., Land reclamation of lignite mines in the Ptolemais- Amynteon area, Macedonia, Greece. In: Agioutantis, Z. (Ed.), Proceedings International Conference on Sustainable Development Indicators in the Mines Industry, May 2003, Milos, Greece. Milos Conference Center G. Eliopoulos, Athens, Greece, pp Gerouki, F., Foscolos, A.E., Dimitroula, M., Environmental impact of trace elements encountered in fly ashes from power stations located in the wider area of Ptolemais basin. Proceedings 3 rd Int. Conference on Environmental Pollution, Sept , Univ. of Thessaloniki, Greece, HUGHES, J.D., Energy Supply / Demand Trends and Forecasts: Implications for a sustainable energy future in Canada and the World. Geological Survey of Canada, open file p79. IEA (International Energy Agency), World energy outlook, IEA (International Energy Agency), Key world energy statistics, IEA (International Energy Agency), CO 2 Emissions from Fuel Combustion , 2002 edition IEACR (International Energy Agency, Coal Research), Greenhouse Gases. Κώτης, Θ., Παπανικολάου, Κ., Ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά των λιγνιτικών κοιτασµάτων ξυλιτικού τύπου των ανατολικών περιθωρίων των Νεογενών λεκανών Πτολεµαίδας-Φλώρινας. Πρακτικά 1 ου Συνεδρίου της Επιτροπής Οικονοµικής Γεωλογίας,Ορυκτολογίας και Γεωχηµείας, Τόµος Α, Παπανικολάου, Κ., Άτλαντας Ελληνικών Γαιανθράκων. Ανθρακοπετρογραφικοί Παράµετροι Ποιότητας-Βιοδείκτες. Ι.Γ.Μ.Ε. σελ.426. Papanicolaou, C., Kotis, T., Foscolos, A., Goodarzi, F., 2004a. Coals of Greece: a review of properties, uses and future perspectives. Intern. J. of Coal Geol. 58: Papanicolaou, C., Galetakis, M., and Foscolos, A.E., 2004b. Quality Characteristics of Greek Brown Coals and Their Relation to the Applied Exploitation and Utilization Methods. Amer. Chem. Soc. In press. Rhinebraun Power Kraftwerke, BoA Niederaussem; The world s Most Advanced Power Plan Engineering (http//map.ro/germania.download/03/03_2000/03_2010de.pdf) Royal Society of Canada Global change and Canadians. Ottawa, Canada p.57 ISBN Singer, J.G., Ed. Central-Station Steam Generators. In Combustion Fossil Power. A Reference Book on Fuel Burning and Steam Generation. Combustion Engineering, Inc.: Windsor, CT;pp 7/1-7/51. Stultz, S.C., Kitto, J.B., In: Stultz, S.C., Kitto, J.B. (Eds), Steam-its Generation and Use. Babcock and Wilcox, Barberton, OH, USA pp. WCI (World Coal Institute), CO 2 emissions per MWh of Electricity Produced from Coals at various efficiency levels. και