Εκτίμηση μοντέλου διάβρωσης και στερεοπαροχής στον ταμιευτήρα του φράγματος Πηνειού Νομού Ηλείας

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Εκτίμηση μοντέλου διάβρωσης και στερεοπαροχής στον ταμιευτήρα του φράγματος Πηνειού Νομού Ηλείας"

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΠΜΣ ΓΕΩΕΠΙΣΤΗΜΕΣ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Εκτίμηση μοντέλου διάβρωσης και στερεοπαροχής στον ταμιευτήρα του φράγματος Πηνειού Νομού Ηλείας Βιδάλη Μαρία Γεωλόγος Πάτρα, 2013

2 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΠΜΣ ΓΕΩΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΦΥΣΙΚΗΣ Μεταπτυχιακή διατριβή με θέμα: Εκτίμηση μοντέλου διάβρωσης και στερεοπαροχής στον ταμιευτήρα του φράγματος Πηνειού Νομού Ηλείας Επιβλέπων: Σαμπατακάκης Νίκος Επιτροπή: Νικολακόπουλος Κωνσταντίνος Λαμπράκης Νικόλαος Βιδάλη Μαρία 2

3 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον επιβλέποντα της παρούσας μεταπτυχιακής διατριβής, Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Νίκο Σαμπατακάκη, για την εμπιστοσύνη που έδειξε στο πρόσωπό μου με την ανάθεση αυτού του θέματος καθώς και για τη βοήθεια του για την εκπόνηση της διατριβής μου. Οι παρατηρήσεις και οι συμβουλές του αποτέλεσαν για εμένα σημαντικά εφόδια για την ολοκλήρωση της παρούσας διατριβής. Επίσης, επιθυμώ να ευχαριστήσω τον Καθηγητή κ. Νικόλαο Λαμπράκη, για τη συμμετοχή του ως μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής. Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω στον Επίκουρο Καθηγητή κ. Κωνσταντίνο Νικολακόπουλο και μέλος της τριμελούς επιτροπής, για τη βοήθειά του και τη στήριξή του, επιστημονική και ηθική, καθώς και για τις ουσιαστικές παρατηρήσεις του για τη σωστή χρήση του προγράμματος ArcGIS και την παραγωγή χαρτών. Ακόμη, ευχαριστώ θερμά τον Δρ. Τεχνικό Γεωλόγο κ. Νίκο Δεπούντη για την πολύτιμη βοήθειά του, τις παρατηρήσεις του και το ενδιαφέρον του καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας μου. Τέλος, τις βαθύτερες ευχαριστίες μου εκφράζω στην οικογένειά μου για τη στήριξή της, ηθική και οικονομική, καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου. Σε αυτήν αφιερώνω τη παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή με ιδιαίτερη ευγνωμοσύνη. 3

4 Περίληψη Είναι ευρέως γνωστό ότι οι διαδικασίες της διάβρωσης του εδάφους επηρεάζονται από ένα πλήθος βιοφυσικών και ανθρώπινων παραγόντων και εμφανίζονται με διαφορετικές εντάσεις σε διαφορετικά περιβάλλοντα. Εντούτοις, οι χωρικές και χρονικές κλίμακες των διαδικασιών είναι ακόμα ανεπαρκώς κατανοητές. Ως εκ τούτου, ο έλεγχος και ο υπολογισμός της διάβρωσης και της απόθεσης αποτελεί ένα σύνθετο και δύσκολο στόχο. Επομένως, είναι ανάγκη να βελτιωθεί η κατανόηση των διαδικασιών λαμβάνοντας υπόψη την ποσοτική τους έκφραση, ώστε να είναι σε θέση ειδικοί επιστήμονες να αναλύσουν το αντίκτυπο του φαινομένου αυτού. Αντικείμενο της παρούσας μεταπτυχιακής διατριβής είναι η εκτίμηση μοντέλου διάβρωσης και στερεοπαροχής στον ταμιευτήρα του ομώνυμου φράγματος του ποταμού Πηνειού, στην περιοχή του Νομού Ηλείας. Απώτερος στόχος αυτής της μελέτης είναι ο υπολογισμός και η εκτίμηση του όγκου των φερτών υλών που έχουν αποτεθεί στον ταμιευτήρα του φράγματος, με αποτέλεσμα την πολυετή δυσλειτουργία του, με σκοπό την εφαρμογή πρακτικών που θα δώσουν παράταση στην οικονομική ζωή του έργου. Προς την κατεύθυνση αυτή αναπτύχθηκε μια μέθοδος η οποία συνδυάζει την Παγκόσμια Εξίσωση Εδαφικής Απώλειας (Universal Soil Loss Equation - USLE) με τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφορίας (GIS), συγκεκριμένα το λογισμικό ArcGIS 10. Η USLE υπολογίζει την μακροπρόθεσμη μέση ετήσια απώλεια εδάφους πολλαπλασιάζοντας πέντε συγκεκριμένους παράγοντες που περιγράφουν τα χαρακτηριστικά λεκανών, όπως η διαβρωτικότητα της βροχόπτωσης, η διαβρωσιμότητα του εδάφους, η μορφολογία του εδάφους, η φυτοκάλυψη του εδάφους και η διαχείριση των εδαφών κατά της διάβρωσης. Το GIS χρησιμοποιείται για την αποθήκευση των συντελεστών της USLE ως μεμονωμένα ψηφιακά επίπεδα τα οποία πολλαπλασιάζονται μεταξύ τους για να δημιουργήσουν έναν δυναμικό χάρτη εδαφικής διάβρωσης. Αυτός ο συνδυασμός παρέχει έναν τρόπο εκτίμησης της πιθανής διάβρωσης του εδάφους σε μια περιοχή με τις υπάρχουσες πηγές δεδομένων. Ο εντοπισμός των περιοχών που παρουσιάζουν μεγαλύτερο κίνδυνο διάβρωσης και η χαρτογράφησή τους, συμβάλουν στην πρόληψη της περαιτέρω υποβάθμισης του εδάφους με χρήση των απαραίτητων αντιδιαβρωτικών μέτρων. Για τον υπολογισμό του συντελεστή διαβρωτικότητας της βροχόπτωσης (R) και για την εξαγωγή του χάρτη κατανομής της χρησιμοποιήθηκαν οι μηνιαίες και ετήσιες μετρήσεις βροχόπτωσης από πέντε μετεωρολογικούς σταθμούς που εντοπίζονται στην λεκάνη απορροής ανάντη του φράγματος. Ο συντελεστής διαβρωσιμότητας του εδάφους (Κ) απαιτεί μετρήσεις πεδίου για την εκτίμηση των ιδιοτήτων του εδάφους. Στην παρούσα μελέτη, λόγω αδυναμίας συγκέντρωσης δειγμάτων, οι ιδιότητες του εδάφους εκτιμήθηκαν με γεωλογικά κριτήρια και εν συνεχεία με τη χρήση του GIS δημιουργήθηκε χάρτης κατανομής διαβρωσιμότητας του εδάφους. 4

5 Με βάση το Ψηφιακό Μοντέλο Αναγλύφου της περιοχής μελέτης υπολογίστηκε ο τοπογραφικός συντελεστής (LS), ενώ βάσει του CORINE και σύμφωνα με τη βιβλιογραφία υπολογίστηκε ο παράγοντας κάλυψης και διαχείρισης γης (C). Τέλος, ο συντελεστής διαχείρισης των εδαφών κατά της διάβρωσης (P) ορίστηκε ίσος με τη μονάδα (1) καθώς δεν έχει παρθεί κανένα μέτρο για την προστασία των εδαφών κατά της διάβρωσης σε όλη την λεκάνη απορροής. Βάσει των παραπάνω υπολογισμών προέκυψε η μέση ετήσια απώλεια εδάφους ανά μονάδα επιφάνειας της λεκάνης απορροής ανάντη του φράγματος, η οποία ανέρχεται στους t/ha ή SE=---- t/km 2. Κατόπιν υπολογισμού της μέσης ετήσιας εδαφικής διάβρωσης, βάσει εμπειρικής μεθόδου υπολογίστηκε ο συντελεστής (%) στερεοαπορροής και κατ' επέκταση η μέση ετήσια στερεοαπορροή της λεκάνης ανάντη του φράγματος Πηνειού, η οποία ανέρχεται σε t/ha ή t/km 2. Για την συγκεκριμένη λεκάνη απορροής το των παραγόμενων φερτών υλών είναι αυτό που τελικά μεταφέρεται και αποτίθεται κάθε χρόνο στον ταμιευτήρα του φράγματος, τα οποία ανέρχονται σε t. 5

6 Abstract It s widely known that the procedures of soil erosion are affected by a number of biophysical and human factors and appeared with different intensities in different places. However, the spatial and temporal scales of the procedures are still poorly understood. Therefore, the control and the calculation of soil erosion and deposition are a complex and difficult task. So, it s necessary to improve the understanding of the procedures, taking into account their quantitative expression, in order to scientists be able to analyze the impacts of this phenomenon. The main purpose of this thesis is the estimation of the erosion and sediment model in the reservoir of the homonymous dam of river Peneus, in the prefecture of Ilia. The ultimate goal of this study is to calculate and estimate the volume of sediment that have been deposited in the reservoir of the dam, resulting in perennial dysfunction, in order to implement practices that will give extension in the economic life of the project. For this propose a method has been developed that combines the Universal Soil Loss Equation- USLE with Geographic Information Systems- GIS. This method is the software ArcGIS 10. The USLE equation calculates the long-term average annual soil loss by multiplying five specific factors that describe the characteristics of the basins, such as the rainfall erosivity, the soil erodibility, the topography, the vegetation cover of the soil and the management of soil erosion. The GIS system is used to store the USLE s factors as individual digital levels that are multiplied together to create a dynamic map of soil erosion. This combination provides a way of estimating of the possible erosion of the soil in an area with the existing data sources. The identification of the areas of greatest risk of erosion and their cartography, helped to prevent further soil degradation by using the necessary corrosion measures. For calculating the rainfall erosivity factor (R) and for the extraction of the distribution map of erosion are used monthly and annual rainfall measurements from five meteorological stations located in the watershed upstream of the dam. The soil erodibility factor (K) requires field measurements to estimate the properties of the soil. In this study, due to our inability to obtain samples, soil properties were evaluated with geological criteria and subsequently using the GIS created map distribution of soil erodibility. Based on the digital elevation model of the study area, was calculated the topographic factor (LS), while under CORINE and the literature was calculated the capper and land administration (C). Finally, the factor of soil management against erosion (P) was set equal to one (1) as there has not been taken any step to protect soils against erosion throughout the basin. Based on the above calculation showed average annual soil loss per unit area of the watershed upstream of the dam, which amounts to ---- t/ha or SE=---- t/km 2. 6

7 After calculation the average annual soil erosion, based on the empirical method has calculated the sediment delivery ratio and thus the average annual sediment yield of the watershed upstream of the dam Peneus, which is -----t/ha or t/km 2. For this specific watershed the ----% of the produced sediment is what ultimately transported and deposited annually in the reservoir of the dam, which amount to ---- t. 7

8 Περιεχόμενα Κεφάλαιο Εισαγωγή Το πρόβλημα της διάβρωσης Αντικείμενο της έρευνας Μεθοδολογία Σκοπός της έρευνας Διάρθρωση της έρευνας Κεφάλαιο Διάβρωση του εδάφους Γενικά Τύποι διάβρωσης Παράγοντες που επηρεάζουν τη διάβρωση του εδάφους Το πρόβλημα της διάβρωσης των εδαφών στην Ελλάδα Ο ρόλος της πυρκαγιάς στο φαινόμενο της διάβρωσης Κεφάλαιο Στερεοαπορροή στα φράγματα Γενικά Μέθοδοι μέτρησης στερεοπαροχής Τρόποι εκτίμησης της στερεοαπορροής σε υδρολογικές λεκάνες μεγάλης κλίμακας Επιλογή του μοντέλου διάβρωσης και στερεοαπορροής Φράγματα Ιστορική αναδρομή Ταξινόμηση φραγμάτων Η σημασία της εκτίμησης της στερεοαπορροής στους ταμιευτήρες φραγμάτων Αντιμετώπιση πρόσχωσης ταμιευτήρα Το φράγμα του Πηνειού στο Νομό Ηλείας Κεφάλαιο Υδατικό διαμέρισμα Βόρειας Πελοποννήσου - Λεκάνη Απορροής Πηνειού Γεωγραφικά στοιχεία Γεωμορφολογικά - γεωλογικά χαρακτηριστικά Υδρολογικές Λεκάνες Υδροφόροι ενότητες - Αποθέματα υπόγειων νερών

9 4.5 Θερμομεταλλικά νερά Κλίμα Προστατευόμενες περιοχές Λεκάνη απορροής Πηνειού Κεφάλαιο Η Παγκόσμια Εξίσωση Εδαφικής Απώλειας (USLE) Γενικά Τροποποιήσεις της USLE Περιγραφή των παραγόντων της USLE Ο συντελεστής διαβρωτικότητας της βροχόπτωσης (R) Συντελεστής διαβρωσιμότητας του εδάφους (Κ) Ο τοπογραφικός συντελεστής (LS) Συντελεστής κάλυψης και διαχείρισης γης (C) Συντελεστής διαχειρίσεως των εδαφών κατά της διαβρώσεως (P) Κεφάλαιο Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (GIS) Γενικά Εφαρμογές των γεωγραφικών συστημάτων πληροφοριών Κεφάλαιο Ανάπτυξη και Εφαρμογή του μοντέλου USLE και του GIS στην υπόψη λεκάνη απορροής Εισαγωγή Υπολογισμός της εδαφικής διάβρωσης (SE) Συντελεστής διαβρωτικότητας της βροχόπτωσης (R) Συντελεστής διαβρωσιμότητας του εδάφους (K) Τοπογραφικός συντελεστής (LS) Συντελεστής κάλυψης και διαχείρισης γης (C) Συντελεστής διαχείρισης των εδαφών κατά της διάβρωσης (P) Υπολογισμός της Εδαφικής Διάβρωσης (SE) Υπολογισμός της στερεοαπορροής (SDR) Κεφάλαιο Συμπεράσματα Βιβλιογραφία Διαδίκτυο

10 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α: Βροχομετρικά Δεδομένα μετεωρολογικών σταθμών Πίνακας εικόνων Εικόνα 1: Παράδειγμα επίδρασης της αιολικής διάβρωσης Εικόνα 2: Παράδειγμα επιφανειακής διάβρωσης του εδάφους Εικόνα 3: Παράδειγμα αυλακωτής διάβρωσης του εδάφους Εικόνα 4: Παράδειγμα χαραδρωτικής διάβρωσης του εδάφους Εικόνα 5: Παράδειγμα υπόγειας διάβρωσης Εικόνα 6: Οι πυρόπληκτες περιοχές του Νομού Ηλείας όπου εκδηλώθηκαν κατολισθήσεις κατά την περίοδο καθώς και το 2008, (Depountis et al., 2010). Με κύκλο σημειώνεται η ανάντη του φράγματος λεκάνη απορροής του Πηνειού (περιοχή μελέτης) Εικόνα 7: Διάγραμμα των μορφών στερεομεταφοράς (πηγή: Εργαστήριο Υδρολογίας και Αξιοποίησης Υδατικών Πόρων) Εικόνα 8: Διαστασιολόγηση νεκρού όγκου ταμιευτήρα Εικόνα 9: Η στέψη του φράγματος Πηνειού Εικόνα 10: Προσαγωγός διώρυγα Εικόνα 11: Λίμνη κατάκλισης Εικόνα 12: Υπερχειλιστής του φράγματος Εικόνα 13: Υπερχείλιση του φράγματος Εικόνα 14: Υδατικό Διαμέρισμα Βόρειας Πελοποννήσου (02) Εικόνα 15: Υδρολιθολογικός χάρτης Υδατικού Διαμερίσματος Βόρειας Πελοποννήσου (ενδεικτικός) Εικόνα 16: Το υδρογραφικό δίκτυο της περιοχής μελέτης Εικόνα 17: Γεωλογία της λεκάνης απορροής ανάντη του φράγματος Πηνειού Εικόνα 18: Η ζώνη Γαβρόβου - Τρίπολης Εικόνα 19: Τυπική στρωματογραφική στήλη της ζώνης Γαβρόβου - Τρίπολης Εικόνα 20: Η ζώνη Ωλονού - Πίνδου Εικόνα 21: Τυπική στρωματογραφική στήλη της ζώνης Ωλονού - Πίνδου Εικόνα 22: Νομογράφημα υπολογισμού του Κ Εικόνα 23: Αναπαράσταση της λειτουργίας του GIS Εικόνα 24: Υπολογισμός του μέσου ετήσιου ύψους βροχής με τη χρήση της βροχοβαθμίδας Εικόνα 25: Γεωαναφερμένοι σταθμοί στην λεκάνη αποροοής ανάντη του φράγματος Πηνειού Εικόνα 26: Κατανομή του συντελεστή R (MJ cm ha -1 h -1 ) Εικόνα 27: Χάρτης κατανομής διαβρωσιμότητας του εδάφους (Συντελεστής Κ) ανάντη του φράγματος Πηνειού Εικόνα 28: Ψηφιακό Μοντέλο Αναγλύφου (100 x 100m) περιοχής μελέτης Εικόνα 29: Χάρτης κλίσεων σε μοίρες

11 Εικόνα 30: Τροποποιημένο Ψηφιακό Μοντέλο Αναγλύφου Εικόνα 31: Χάρτης Διεύθυνσης Ροής (Flow Direction) Εικόνα 32: Χάρτης συγκέντρωσης ροής (Flow Accumulation) Εικόνα 33: Χάρτης Tοπογραφικού Συντελεστή LS περιοχής μελέτης Εικόνα 34: Χάρτης χρήσεων γης (πηγή: CORINE) περιοχής μελέτης Εικόνα 35: Χάρτης Συντελεστή Κάλυψης και Διαχείρισης Γης (C) περιοχής μελέτης 117 Εικόνα 36: Χάρτης εδαφικής διάβρωσης (t/ha) περιοχής μελέτης Πίνακας πινάκων Πίνακας 1: Μέσες μηνιαίες παροχές Πηνειού, (m3/s) Πίνακας 2: Μέσες μηνιαίες παροχές διαφόρων ποταμών (m3/s) Πίνακας 3: Βροχομετρικά δεδομένα σταθμών, (mm) Πίνακας 4: Συντελεστής διαβρωτικότητας της βροχόπτωσης (R) με βάση τον δείκτη MF για τους μετεωρολογικούς σταθμούς του Πηνειού Πίνακας 5: Ενοποιήσεις των γεωλογικών σχηματισμών της περιοχής μελέτης σε κατηγορίες διαβρωσιμότητας Πίνακας 6: Εκτίμηση του συντελεστή διαβρωσιμότητας των εδαφών (Κ) ανάντη του φράγματος Πηνειού Πίνακας 7: Υπολογισμός του συντελεστή κάλυψης και διαχείρισης γης (C)

12 Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή 1.1 Το πρόβλημα της διάβρωσης Η διάβρωση του εδάφους αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα περιβαλλοντικά ζητήματα που προκαλεί αλυσιδωτά προβλήματα σε οικοσυστήματα και κοινωνίες ανθρώπων. Έχοντας υψηλούς ρυθμούς εδαφικής διάβρωσης σε πολλές περιοχές της γης, οι προσπάθειες της επιστημονικής κοινότητας θα πρέπει να οδηγούν στην αντιμετώπιση των κινδύνων που προκαλούνται από αυτή. Η υπάρχουσα γνώση αποτελεί παρακαταθήκη που αν υπάρχουν οι κατάλληλοι θεσμοί, τα όργανα και οι υπηρεσίες θα μπορούσαν να την χρησιμοποιήσουν για να ελέγξουν τη διάβρωση. Σε λεκάνες απορροής ταμιευτήρων, τα φερτά υλικά που παράγονται με τη διαδικασία της διάβρωσης του εδάφους αποτίθενται ανάντη του φράγματος καλύπτοντας τον νεκρό όγκο του ταμιευτήρα. Η αύξηση του όγκου των φερτών υλικών συνεπάγεται πλήρωση του ταμιευτήρα πέρα του νεκρού όγκου με αποτέλεσμα την μείωση της αποθηκευτικής του ικανότητας, γεγονός που επηρεάζει αρνητικά τους σκοπούς για τους οποίους έχει κατασκευαστεί το φράγμα και μειώνει την οικονομική ζωή του έργου. Επομένως, μια ορθολογική διαχείριση ενός ταμιευτήρα πρέπει να περιλαμβάνει και εκτιμήσεις της εδαφικής διάβρωσης στις λεκάνες απορροής του, που εκ των πραγμάτων προηγείται της απόθεσης των φερτών υλικών σε αυτούς. 1.2 Αντικείμενο της έρευνας Το αντικείμενο της παρούσας έρευνας ήταν η εφαρμογή μοντέλου εκτίμησης της διάβρωσης και στερεοαπορροής στον ταμιευτήρα του φράγματος Πηνειού. Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκαν: Η Παγκόσμια Εξίσωση Εδαφικής Απώλειας (USLE) για την εκτίμηση της μέσης ετήσιας εδαφικής διάβρωσης Η χρήση των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφορίας (GIS) για την εκτίμηση των συντελεστών στης USLE σε ψηφιακή μορφή. 12

13 Η εκτίμηση της στερεοπαροχής που παρέχει μια αδρή εικόνα του συνολικού ποσού των ιζημάτων που προκύπτουν από τη διάβρωση της περιοχής που βρίσκεται ανάντη του φράγματος και δεσμεύονται στον τεχνητό ταμιευτήρα. 1.3 Μεθοδολογία Για την εκτίμηση της διάβρωσης και στερεοπαροχής στον ταμιευτήρα του φράγματος Πηνειού αρχικά έπρεπε να βρεθεί το κατάλληλο μοντέλο εδαφικής διάβρωσης. Σύμφωνα με την βιβλιογραφία, έχουν αναπτυχθεί διάφορα μοντέλα, τα οποία όμως έχουν και διαφορετικές απαιτήσεις στα δεδομένα που χρειάζονται για την επίλυσή τους. Ως εκ τούτου, επιλέχθηκε η Παγκόσμια Εξίσωση Εδαφικής Απώλειας (USLE) καθώς τα απαραίτητα δεδομένα για την λειτουργία του είναι εύκολα διαθέσιμα και στην προκειμένη περίπτωση τα δεδομένα ήταν ιδιαίτερα περιορισμένα. Για την εξαγωγή των αποτελεσμάτων η USLE συνδυάστηκε με τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (GIS). Για τον υπολογισμό των συντελεστών που εμπλέκονται στο μοντέλο USLE χρησιμοποιήθηκαν: Βροχομετρικά δεδομένα από τους πέντε μετεωρολογικούς σταθμούς που βρίσκονται εντός της περιοχής μελέτης, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για τον υπολογισμό του παράγοντα R (συντελεστής διαβρωτικότητας της βροχόπτωσης) και την παραγωγή του χάρτη κατανομής του στην υπόψη περιοχή. Τέσσερα γεωλογικά φύλλα από το ΙΓΜΕ σε κλίμακα 1:50000 σε ψηφιακή μορφή. Στο περιβάλλον του ArcMap έγινε η οριοθέτηση της λεκάνης απορροής ανάντη του φράγματος, η ψηφιοποίηση των γεωλογικών σχηματισμών, των τεκτονικών γραμμών και του υδρογραφικού δικτύου. Στη συνέχεια, αφού εκτιμήθηκε ο παράγοντας K (συντελεστής διαβρωσιμότητας του εδάφους), βάσει της εξίσωσης που δίνουν οι Wischmeier και Smith (1978), τα δεδομένα εισήχθησαν στο ArcMap και προέκυψε ο χάρτης κατανομής της εδαφικής διαβρωσιμότητας. Η κατάταξη CORINE από την οποία εντοπίστηκαν οι χρήσεις γης της περιοχής μελέτης και στη συνέχεια με βάση την βιβλιογραφία υπολογίστηκε ο συντελεστής C (συντελεστής φυτοκάλυψης) για κάθε μία από αυτές. Το Ψηφιακό Μοντέλο Αναγλύφου βάσει του οποίου δημιουργήθηκαν μέσω του προγράμματος ArcMap, ο χάρτης κλίσεων της λεκάνης απορροής, ο χάρτης διεύθυνσης ροής και ο χάρτης κατανομής του LS (τοπογραφικός συντελεστής) Πληροφορίες για να διευκρινιστεί αν έχουν ληφθεί μέτρα προστασίας κατά της διάβρωσης των εδαφών στην ανάντη του φράγματος λεκάνη απορροής 13

14 για να υπολογιστεί ο συντελεστής P (συντελεστής διαχείρισης των εδαφών κατά της διάβρωσης). Τέλος, από την εδαφική διάβρωση υπολογίστηκε ο συντελεστής στερεοαπορροής SDR και η συνολική στερεοαπορροή S για να βρεθεί ο όγκος των φερτών υλικών που έχουν αποτεθεί τελικά στον ταμιευτήρα του φράγματος Πηνειού. 1.4 Σκοπός της έρευνας Σκοπός της παρούσας μεταπτυχιακής διατριβής ήταν η εκτίμηση της διάβρωσης βάσει του εμπειρικού μοντέλου USLE (Universal Soil Loss Equation) και της χρήσης των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφορίας (GIS), ο υπολογισμός της στερεοαπορροής, καθώς και ο σχεδιασμός χάρτη κινδύνου διάβρωσης ώστε να εντοπιστούν οι πιο επιρρεπείς περιοχές που χρήζουν άμεσης προστασίας από το φαινόμενο της διάβρωσης, στον ταμιευτήρα του φράγματος Πηνειού. 1.5 Διάρθρωση της έρευνας Κεφάλαιο 1: Αποτελεί την εισαγωγή και τη συνοπτική περιγραφή της παρούσας έρευνας. Κεφάλαιο 2: Γίνεται η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας για το φαινόμενο της διάβρωσης τόσο παγκοσμίως όσο και ειδικότερα για τα ελληνικά εδάφη. Αναφέρονται εκτενώς οι παράγοντες που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση και εξέλιξη της διάβρωσης, οι τύποι διάβρωσης και ο ρόλος της πυρκαγιάς στην εξέλιξη του φαινομένου. Κεφάλαιο 3: Γίνεται μια περιγραφή του φαινομένου της στερεομεταφοράς, των μεθόδων μέτρησης της στερεοαπορροής και των τρόπων εκτίμησης αυτής σε υδρολογικές λεκάνες μεγάλης κλίμακας, των κριτηρίων βάση των οποίων γίνεται η επιλογή του πιο κατάλληλου μοντέλου εκτίμησής της, η σημασία του υπολογισμού του όγκου των φερτών υλικών στους ταμιευτήρες φραγμάτων και πως μπορεί να αντιμετωπιστεί η πρόσχωσή τους. Τέλος, γίνεται μια συνοπτική περιγραφή του φράγματος Πηνειού Νομού Ηλείας. Κεφάλαιο 4: Περιγράφεται το Υδατικό Διαμέρισμα Βόρειας Πελοποννήσου στο οποίο ανήκει η περιοχή μελέτης και δίνεται πιο λεπτομερή περιγραφή της λεκάνης απορροής του Πηνειού. Κεφάλαιο 5: Αναλύεται η χρήση και η εφαρμογή του μοντέλου εδαφικής διάβρωσης USLE, τα δεδομένα που απαιτούνται για την εκτέλεσή του και πως αυτά υπολογίζονται. 14

15 Κεφάλαιο 6: Γίνεται μια συνοπτική ανασκόπηση της βιβλιογραφίας για τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (GIS) και τις εφαρμογές τους. Κεφάλαιο 7: Αναλύεται η εφαρμογή της εξίσωσης USLE με τη χρήση του προγράμματος GIS και παρουσιάζονται τα αποτελέσματα που προκύπτουν από την εφαρμογή των παραπάνω. Κεφάλαιο 8: Αναφέρονται τα κυριότερα συμπεράσματα που προέκυψαν από την παρούσα διατριβή. 15

16 Κεφάλαιο 2 Διάβρωση του εδάφους 2.1 Γενικά Η διάβρωση, ως γεωλογικό φαινόμενο, αποτελεί το σύνολο των διεργασιών μηχανικού κυρίως χαρακτήρα που περιλαμβάνει τόσο την απόσπαση από τον γήινο φλοιό εδάφους και θραυσμάτων από πετρώματα, όσο και τη μεταφορά του υλικού αυτού από φυσικούς παράγοντες (νερό, άνεμο, παγετώνες, βαρύτητα) και την απόθεσή του σε νέες θέσεις ως κλαστικό ίζημα. Η διάβρωση ως κύριος παράγοντας μεταφοράς και απόθεσης των ιζημάτων παίζει σπουδαίο ρόλο στην εξέλιξη του ανάγλυφου δρώντας δημιουργικά (π.χ. δημιουργεί εύφορες πεδιάδες) και καταστροφικά (π.χ. απογυμνώνει περιοχές με απότομη κλίση όπως τα ψηλά βουνά). Ο κύριος αποδέκτης των μεταφερόμενων από τη διάβρωση υλικών είναι η θάλασσα. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του World Resources Institute, εννέα (9) δισεκατομμύρια τόνοι εδάφους μεταφέρονται στη θάλασσα κάθε χρόνο λόγω της διάβρωσης. Ο ρυθμός αυτός της μεταφοράς είναι φυσιολογικός, αφού το έδαφος που χάνεται αντικαθίσταται με τη δημιουργία νέου εδάφους με τις εδαφογενετικές διεργασίες. Στην σημερινή εποχή τα μεταφερόμενα στη θάλασσα υλικά ανέρχονται σε εικοσιπέντε (25) δισεκατομμύρια τόνους, χωρίς οι εδαφογενετικές διεργασίες να προλαβαίνουν να αντικαθιστούν το έδαφος που χάνεται. Η διάβρωση του εδάφους ξεκινά όταν η προσθήκη νερού στο έδαφος είναι μεγαλύτερη από την διηθητικότητά του ή όταν η βροχή πέφτει σε ένα κορεσμένο με νερό έδαφος εξαιτίας προγενέστερων συνθηκών υγρασίας ή λόγω αυξημένης υπόγειας στάθμης νερού. Έτσι, μένει νερό στην επιφάνεια του εδάφους το οποίο θα κινηθεί χαμηλότερα στο ανάγλυφο εφόσον υπάρχει εδαφική κλίση συμπαρασέρνοντας και εδαφικά τεμαχίδια (Μισοπολινός, 1992). Η εδαφική διάβρωση είναι μία διαδικασία δύο φάσεων. Αρχικά γίνεται απόσπαση μεμονωμένων εδαφικών τεμαχιδίων από τη μάζα του εδάφους και στη συνέχεια ακολουθεί η μεταφορά τους με το κινούμενο νερό ή τον άνεμο. Όταν δεν παρέχεται ικανή ποσότητα ενέργειας για τη μεταφορά τότε λαμβάνει μέρος μια τρίτη φάση, η απόθεση (Morgan, 1986). 16

17 Οι παράγοντες, οι οποίοι διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση και την εξέλιξη της διάβρωσης, ανάλογα με τον τρόπο δράσης τους, διακρίνονται σε παράγοντες γένεσης, οι οποίοι προκαλούν την έναρξη του φαινομένου, και σε παράγοντες ρυθμιστικούς, οι οποίοι σε συνδυασμό με τους προηγούμενους ευνοούν ή εμποδίζουν την εξέλιξη της διάβρωσης. Παράγοντες γένεσης της διάβρωσης είναι το κινούμενο νερό (κύματα, ποτάμια, βροχή, χιόνι, παγετός), ο κινούμενος πάγος και στις άνυδρες περιοχές ο άνεμος. Ιδιαίτερα σημαντικοί παράγοντες είναι το ύψος, η ένταση και η συχνότητα των βροχών. Ρυθμιστικοί παράγοντες της διάβρωσης ονομάζονται εκείνοι οι οποίοι παρεμβαίνουν έμμεσα ή άμεσα στη ρύθμιση της έντασης της διάβρωσης και είναι η βλάστηση, η μορφολογία του ανάγλυφου, οι φυσικοχημικές ιδιότητες του εδάφους, οι τρόποι καλλιέργειας και οι μέθοδοι άρδευσης. 2.2 Τύποι διάβρωσης Είναι γεγονός ότι η διάβρωση είναι ένα φαινόμενο που θα μπορούσε να θεωρηθεί επωφελές για τη δυναμική ανάπτυξη του εδάφους και γενικά της φύσης όταν ο ρυθμός αναγέννησης, σχηματισμού του εδάφους, θα υπερέβαινε τους ρυθμούς διάβρωσης. Στις περιπτώσεις αυτές έχουμε το σχηματισμό λεπτού επιφανειακού στρώματος εδάφους. Η διάβρωση που οφείλεται στη δράση του νερού είναι ένα από τα πλέον γνωστά γεωλογικά φαινόμενα. Ο σχηματισμός διάφορων πεδιάδων, κοιλάδων, ο σχηματισμός των δέλτα διάφορων ποταμών, είναι το αποτέλεσμα της καταστροφικής δράσης του νερού της βροχής. Στην κανονική διάβρωση (normal or geological erosion) απομακρύνονται σε ετήσια βάση ποσότητες εδάφους που ανέρχονται σε kg/στρέμμα ( kg/εκτάριο). Επομένως, στην κανονική γεωλογική διάβρωση σχηματίζεται ετησίως μεγαλύτερο στρώμα εδάφους από αυτό που καταστρέφει η διάβρωση. Στις περιπτώσεις που η διάβρωση καταστρέφει περισσότερο στρώμα εδάφους από αυτό που σχηματίζεται στις δεδομένες συνθήκες, τότε η διάβρωση καλείται επιταχυνόμενη (accelerated erosion). Συνήθως η διάβρωση αυτή προέρχεται από τη δράση του νερού. Η γεωλογική διάβρωση προχωράει ταυτόχρονα και παράλληλα με την αποσάθρωση των πετρωμάτων κατά τέτοιο τρόπο ώστε το επιφανειακό στρώμα που απομακρύνεται με τη διάβρωση αντικαθίσταται συγχρόνως από το υλικό που προκύπτει από την αποσάθρωση των πετρωμάτων. Το φαινόμενο αυτό συντελείται με βραδείς ρυθμούς, συνεπώς δεν γίνεται αντιληπτό. 17

18 Η επιταχυνόμενη διάβρωση αντίθετα, προκαλεί ζημιές που είναι εμφανείς και που πολλές φορές είναι μεγάλης έκτασης. Κατά την επιταχυνόμενη διάβρωση απομακρύνονται ποσότητες γόνιμου επιφανειακού εδάφους και καλλιεργούμενων εκτάσεων. Αρχικά απομακρύνονται τα λεπτόκοκκα εδαφικά τεμαχίδια, τα οποία είναι και τα πλέον χημικώς ενεργά, με αποτέλεσμα την εμφάνιση του άγονου και μη παραγωγικού υπεδάφους. Η διάκριση που μπορεί να γίνει όσον αφορά τα είδη των διεργασιών διάβρωσης είναι η αιολική και η υδατική. Υπάρχει επίσης η διάβρωση που προκαλείται από τα ζώα και τις δραστηριότητες χρήσης γης, που μπορούν γενικά να περιγραφούν ως μορφές επιταχυνόμενης διάβρωσης. Η αιολική διάβρωση συσχετίζεται με την ταχύτητα του ανέμου, που ασκεί μια δύναμη στο έδαφος και αποσπά τεμαχίδια ενός συγκεκριμένου μεγέθους (χονδρόκοκκη ιλύς και άμμος). Όταν αυτά τα τεμαχίδια δεν συγκρατούνται ισχυρά με την παρουσία της οργανικής ουσίας, των ριζών ή της αργίλου, διαβρώνονται εύκολα. Η διάβρωση αυτού του τύπου δεν είναι τόσο συχνή στις Μεσογειακές συνθήκες, δεν παρατηρείται σε κάθε περιοχή ούτε οι συνέπειές της είναι τόσο καταστροφικές (Παναγιωτόπουλος, 2008). Εικόνα 1: Παράδειγμα επίδρασης της αιολικής διάβρωσης (πηγή: Η διάβρωση που προκαλεί το νερό αποτελεί τον πιο επιβλαβή τύπο διάβρωσης παγκοσμίως για τα εδάφη, όχι μόνο λόγω του όγκου του εδάφους που μετακινεί αλλά και λόγω του εύρους της περιοχής στην οποία επιδρά. Υπολογίζεται ότι 115 εκατομμύρια εκτάρια ή 12% του συνόλου της ευρωπαϊκής χερσαίας έκτασης υπόκεινται σε διάβρωση από το νερό (Ζαλίδης, 2008). Υπάρχουν αρκετές διακριτές διεργασίες διάβρωσης σχετικές με την υδατική διάβρωση, όπως: 18

19 Διάβρωση διασποράς: είναι η αποκόλληση και απομάκρυνση με εκτόξευση μικρών τεμαχιδίων εδάφους, που προκαλείται από την πτώση των σταγόνων της βροχής στο έδαφος. Επιφανειακή διάβρωση ή διάβρωση κατά στρώσεις: είναι η αφαίρεση ενός σχετικά ομοιόμορφου λεπτού στρώματος εδάφους από την επιφάνεια, εξαιτίας των βροχοπτώσεων και της επιφανειακής απορροής. Εικόνα 2: Παράδειγμα επιφανειακής διάβρωσης του εδάφους (πηγή: Αυλακωτή διάβρωση: είναι μια διεργασία διάβρωσης σε επικλινείς περιοχές, στις οποίες σχηματίζονται πολυάριθμα, συνήθως μερικών εκατοστών, αυλάκια, κυρίως στα πρόσφατα καλλιεργημένα εδάφη. Εικόνα 3: Παράδειγμα αυλακωτής διάβρωσης του εδάφους (πηγή: Χαραδρωτική διάβρωση: είναι μια διεργασία διάβρωσης, κατά την οποία το νερό συγκεντρώνεται σε χαράδρες, απομακρύνοντας το έδαφος σε 19

20 σημαντικό βάθος μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Χαραδρωτή διάβρωση θεωρείται επίσης η διάβρωση που εκδηλώνεται στα ρυάκια όπου συγκεντρώνεται ικανή παροχή έτσι ώστε να οδηγεί σε αύξηση του πλάτους και του βάθους. Το βάθος μιας τυπικής χαραδρωτικής διάβρωσης κυμαίνεται από 0.5 m μέχρι 25 με 30 m. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται σε συγκεκριμένες συνθήκες και τύπους πετρωμάτων. Μπορεί να διαμορφωθεί γρήγορα με την αποκοπή του εδάφους στην αρχή του διαμορφούμενης χαράδρας. Οι χαράδρες συχνά συγκεντρώνουν το νερό αποστράγγισης από τις γειτονικές περιοχές, γεγονός που τις καθιστά ιδιαίτερα ασταθείς. Εικόνα 4: Παράδειγμα χαραδρωτικής διάβρωσης του εδάφους (πηγή: Υπόγεια διάβρωση: εμφανίζεται σε εδάφη που είναι επιρρεπή στη δημιουργία υπόγειων διόδων νερού. Τα εδάφη αυτά είναι συνήθως πλούσια σε άργιλο, τα οποία συστέλλονται όταν ξηραίνονται και διαστέλλονται όταν υγραίνονται οι στρώσεις με έδαφος το οποίο υφίσταται διασπορά στο νερό κατά τη διάρκεια των βροχοπτώσεων. Εικόνα 5: Παράδειγμα υπόγειας διάβρωσης Για τη δημιουργία αυλακιών και χαραδρών πρέπει να ξεπεραστεί μια κρίσιμη τιμή η οποία συσχετίζεται με την ενέργεια του νερού απορροής και την αντίσταση του εδάφους στη διάβρωση. Αυλάκια και χαράδρες εμφανίζονται συχνά σε 20

21 χαρακτηριστικούς τύπους υλικών. Δηλαδή εμφανίζονται συχνά σε γεωργικά εδάφη που έχουν υποστεί συμπίεση του υπεδάφους και το επιφανειακό έδαφος έχει μικρή συνοχή. Εμφανίζονται επίσης κατά μήκος των πρανών δρόμων και σε υποβαθμισμένες γαιές. Οι χαραδρώσεις που βρίσκονται κατά μήκος των ποταμών συχνά δημιουργούνται από τη ροή του νερού, που κατατρώει τα πρανή ή και τον πυθμένα. Για την ποσοτική περιγραφή του φαινομένου της διάβρωσης που προκαλεί η κίνηση του νερού χρησιμοποιούνται οι παρακάτω όροι: Εδαφική απώλεια (soil loss) ή καθαρή διάβρωση(net erosion): είναι η ποσότητα εδαφικού υλικού που τελικά απομακρύνεται από μια εδαφική έκταση σε δεδομένο χρόνο. Περιγράφει τη διαφορά της ποσότητας εδαφικού υλικού που διαβρώθηκε (ολική διάβρωση (gross erosion)) μείον την ποσότητα που αποτέθηκε ξανά στην ίδια εδαφική έκταση. Εκφράζεται σε μονάδες μάζας ανά επιφάνεια. Στερεοαπορροή ή ποσότητα φερτών (sediment yield): είναι η ποσότητα των φερτών υλικών που διέρχονται από μία διατομή αναφοράς, όπως διατομή ποταμού, σε μια καθορισμένη χρονική διάρκεια. Εκφράζεται σε μονάδες μάζας και συχνά ανάγεται στην επιφάνεια της λεκάνης απορροής, ανάντη της διατομής αναφοράς (μάζα/επιφάνεια). Στερεοπαροχή (sediment discharge): Περιγράφει το στιγμιαίο ρυθμό μεταφοράς των φερτών υλικών που παρατηρείται στη διατομή αναφοράς με μονάδες αναφοράς μάζα/χρόνος ή βάρος/χρόνος. Συντελεστής στερεοαπορροής (sediment delivery ratio): είναι ο λόγος της στερεοαπορροής προς την ποσότητα που έχει διαβρωθεί στην ανάντη της διατομής αναφοράς λεκάνη απορροής. Περιγράφει το ποσοστό των φερτών υλικών που αποκολλήθηκαν από το έδαφος και τα οποία μεταφέρθηκαν μέσω της επιφανειακής και της συγκεντρωμένης απορροής μέχρι την υπόψη θέση του υδατορεύματος. Ο αριθμός αυτός δηλαδή εκφράζει το ποσοστό των φερτών υλικών τα οποία αποτέθηκαν είτε στην επιφάνεια της ανάντη λεκάνης απορροής, είτε στις βάσεις των κλιτύων, είτε στην κοίτη και στις όχθες του υδρογραφικού δικτύου πριν μεταφερθεί στην υπόψη διατομή. Είναι προφανές ότι ο συντελεστής στερεοαπορροής είναι αδιάστατο μέγεθος και πάντα μικρότερος της μονάδας ενώ δεν μπορεί να είναι χρήσιμος για την εκτίμηση της στερεοαπορροής αφού ο υπολογισμός της εδαφικής διάβρωσης είναι το ίδιο αμφίβολος όσο και ο άμεσος υπολογισμός της στερεοαπορροής. 21

22 2.3 Παράγοντες που επηρεάζουν τη διάβρωση του εδάφους Η διάβρωση, από καθαρά φυσικό φαινόμενο εξέλιξης του ανάγλυφου μέχρι την επιταχυνόμενη διάβρωση με τις καταστροφικές συνέπειες για τον άνθρωπο και το φυσικό περιβάλλον γενικότερα, επηρεάζεται από παράγοντες τόσο σε έκταση όσο και σε ένταση. Όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενη παράγραφο, οι παράγοντες διακρίνονται στους παράγοντες γένεσης και στους ρυθμιστικούς παράγοντες, οι οποίοι περιγράφονται πιο αναλυτικά ως εξής: Τα χαρακτηριστικά της βροχής, όπως η διάρκεια, η ένταση, το μέγεθος και η κινητική ενέργεια των σταγόνων (παράγοντας γένεσης). Οι παράμετροι των βροχοπτώσεων που φαίνονται να ανταποκρίνονται καλύτερα για τη μελέτη της διάβρωσης είναι (Wischmeier, 1962): 1. το ετήσιο ύψος βροχόπτωσης 2. η μέση ένταση, συμπεριλαμβανομένων των περιόδων ανομβρίας 3. η μέση ένταση της πραγματικής περιόδου βροχοπτώσεων 4. η μέση και η συνολική ένταση των ραγδαίων βροχοπτώσεων. Οι πιο καταστρεπτικές βροχές είναι αυτές που χαρακτηρίζονται από μεγάλη ένταση και μεγάλο χρονικό διάστημα. Η ένταση της βροχής παίζει μεγαλύτερο ρόλο στη διάβρωση από ότι το συνολικό ύψος βροχόπτωσης. Με την αύξηση όμως του όγκου του νερού μιας βροχόπτωσης, η ένταση μειώνεται λόγω εξάντλησης του διαθέσιμου νερού σε μικρό χρονικό διάστημα (Συλλαίος κα, 2007). Στο ποσοστό της απορροής επιδρά και η κατάσταση υγρασίας του εδάφους κατά τη διάρκεια της βροχόπτωσης, π.χ. η απορροή είναι μεγάλη όταν το έδαφος χαρακτηρίζεται ως κορεσμένο καθώς η υδατοικανότητά του είναι περιορισμένη. Η σταθερότητα των εδαφικών συσσωματωμάτων ή αλλιώς η αντίσταση του εδάφους στη διάβρωση, που επηρεάζεται από την οργανική ουσία, τις χημικές διεργασίες και το μέγεθος των εδαφικών τεμαχιδίων (ρυθμιστικός παράγοντας). Η εδαφική δομή είναι ένας ευαίσθητος δείκτης της καλής ποιότητας του εδάφους και του κινδύνου ερημοποίησης που αντιμετωπίζει αυτό. Ο βαθμός κλίσης και το μήκος των κλίσεων (ρυθμιστικός παράγοντας). Όσο μεγαλύτερη είναι η κλίση του εδάφους, τόσο μεγαλύτερη και η ταχύτητα απορροής του νερού (όσο δεν διηθείται προς τα βαθύτερα στρώματα του εδάφους και τελικά στον υδροφόρο ορίζοντα) και άρα μεγαλύτερη και η ποσότητα υλικών που μπορεί να συμπαρασύρει προς τα χαμηλότερα σημεία. Επίσης, όσο μεγαλύτερο είναι το μήκος των επικλινών εδαφών τόσο μεγαλύτερη είναι και ποσότητα των νερών της επιφανειακής απορροής. Το είδος της βλάστησης και του ποσοστού της φυτοκάλυψης (ρυθμιστικός παράγοντας). Η παρουσία της βλάστησης παίζει καθοριστικό ρόλο στη 22

23 συγκράτηση του εδάφους. Τα φυτά με τις ρίζες τους δημιουργούν ένα είδος πλέγματος που συγκρατεί το έδαφος. Συγχρόνως, το φύλλωμα μπορεί να συγκρατήσει μέχρι το 50% της βροχής, αφήνοντας ένα μικρό μόνο μέρος, περίπου 10-20%, να απορρέει επιφανειακά αποτρέποντας τις πλημμύρες ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό, με τη βοήθεια της βλάστησης, απορροφάται από το έδαφος και εμπλουτίζει τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες. Οι πρακτικές διαχείρισης της γης (ρυθμιστικός παράγοντας). Σημαντικός παράγοντας είναι οι ανθρώπινες δραστηριότητες που συμβάλλουν στο φαινόμενο της διάβρωσης, όπως είναι οι δασικές πυρκαγιές, η υπερβόσκηση, η μετατροπή δασικών εκτάσεων σε γεωργικές, η απομάκρυνση ή καύση φυτικών υπολειμμάτων και η μηχανική κατεργασία κατά τη διεύθυνση της μέγιστης κλίσης της επιφάνειας, η οποία επιταχύνει την επιφανειακή απορροή. Όλα τα παραπάνω προκαλούν αλλοίωση της δομής του εδάφους που οδηγεί σε αύξηση της διαβρωσιμότητας. Η διάβρωση εδάφους από τις καλλιεργούμενες εκτάσεις είναι κατά κανόνα μεγαλύτερη από αυτή στις ακαλλιέργητες (Brown, 1984). Αξιολογώντας τον τρόπο με τον οποίο αυτοί οι παράγοντες επηρεάζουν τη διάβρωση οι επιστήμονες ανέπτυξαν συγκεκριμένα μοντέλα πρόβλεψης των διαβρώσεων. Αυτά δείχνουν ότι ο σημαντικότερος παράγοντας είναι το έδαφος και η επιφανειακή κάλυψη με βλάστηση και πέτρες. Στις περισσότερες περιπτώσεις η φυτοκάλυψη μπορεί να ρυθμιστεί με τέτοιο τρόπο ώστε να υπάρχει ελάχιστη πιθανότητα διάβρωσης. 2.4 Το πρόβλημα της διάβρωσης των εδαφών στην Ελλάδα Οι φυσικές, εδαφικές, γεωλογικές, γεωμορφολογικές, τοπογραφικές και κλιματολογικές συνθήκες της χώρας ευνοούν την ανάπτυξη όλων των μορφών διάβρωσης. Τα ελληνικά εδάφη είναι από τα πιο ευαίσθητα στη διάβρωση εδάφη στον κόσμο για τους εξής λόγους (Γρηγοράκης Χ., 1967, και Πάνου Δ.Α., 1982, Παρούσης Η., Αλεξανδρής Σ. και Σιμώνης Α., 1990): 1) Περιέχουν οργανική ουσία σε χαμηλό ποσοστό, το οποίο: Δεν ευνοεί τη δημιουργία ανθεκτικών εδαφικών συσσωματωμάτων στην καταστρεπτική δύναμη των σταγόνων του νερού της βροχής και Δεν βελτιώνει τις φυσικές ιδιότητες του εδάφους (υδατοδιηθητικότητα, υδατοχωρητικότητα και άλλα) 2) Τα ψαθυρά γεωλογικά υλικά, που υπάρχουν στα περισσότερα ελληνικά εδάφη 3) Το ανάγλυφο του ορεινού όγκου των ελληνικών εδαφών με τις πυκνές και μεγάλες κλίσεις που υπάρχουν 23

24 4) Η ξηρότητα του κλίματος σε συνδυασμό με τις ραγδαίες και καταρρακτώδεις βροχές. Εκτός από τους ανωτέρω λόγους υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που επιταχύνουν τη διάβρωση του εδάφους στη χώρα μας, όπως είναι η περιορισμένη χρήση κοπριάς και άλλων οργανικών λιπασμάτων (χλωρή λίπανση, χρήση διαφόρων φυτικών υπολειμμάτων, αξιοποίηση των αστικών λυμάτων και άλλα), η χρήση βαρέων μηχανημάτων, η ανεπαρκής κάλυψη του εδάφους, η μονοκαλλιέργεια επί σειρά ετών, η σπορά σιτηρών στις ορεινές κλιτύες καθώς επίσης η υπερβόσκηση και οι συχνές πυρκαγιές που παρατηρούνται στους βοσκότοπους και τα δάση. Στην Ελλάδα το 26.5% της συνολικής επιφάνειας, δηλαδή έκταση 35 εκατομμυρίων στρεμμάτων, παρουσιάζει επιφανειακή φυλλοειδή διάβρωση, αυλακοειδή επιφανειακή διάβρωση και χαραδρώδη διάβρωση. Σύμφωνα με διάφορες εκτιμήσεις, οι ετήσιες απώλειες είναι της τάξης των εκατομμυρίων τόνων γόνιμου εδάφους, με το οποίο χάνονται 1.5 εκατομμύρια τόνοι χούμου, τόνοι ολικού αζώτου, τόνοι ολικού φωσφόρου και περίπου τόνοι ολικού καλίου. Εξαιτίας του έντονου ανάγλυφου, της μεγάλης έκτασης που καταλαμβάνουν ευδιάβρωτες αποθέσεις (φλύσχης, μολάσσα, πλειο-πλειστοκαινικά ιζήματα), των νεοτεκτονικών κινήσεων (Woodword, 1995), της μείωσης της δασοκάλυψης και άλλων περιβαλλοντικών πιέσεων, τα ποτάμια της χώρας μεταφέρουν μεγάλες ποσότητες ιζημάτων (Poulos and Chronis, 1997), γεγονός που οδηγεί στην ερημοποίηση της χέρσου και στην ιζηματαπόθεση και υποβάθμιση της παράκτιας ζώνης. Ιδιαίτερα τα μικρά ορεινά ποτάμια, λόγω της χειμαρρώδους δίαιτάς τους, μεταφέρουν εξαιρετικά μεγάλα ποσά ιζημάτων (Milliman and Syvitski, 1992) στα μικρά χρονικά διαστήματα που επικρατεί χειμαρρώδης ροή. Στην Ελλάδα οι μετρήσεις στερεοπαροχής έχουν γίνει μόνο για τα μεγάλα ποτάμια που ενδιέφεραν τη ΔΕΗ. 2.5 Ο ρόλος της πυρκαγιάς στο φαινόμενο της διάβρωσης Σύμφωνα με μία ημερίδα που είχε διοργανωθεί το 1994 για την σχέση της πυρκαγιάς με την διάβρωση των εδαφών της Μεσογείου, το απροσδόκητο συμπέρασμα, το οποίο δεν έχει αναθεωρηθεί μέχρι σήμερα, ήταν ότι, εκτός από ειδικές περιπτώσεις, η πυρκαγιά τείνει να βελτιώσει την ικανότητα του εδάφους να συγκρατεί το νερό και να αυξήσει τη γονιμότητά του. Μόνο όπου η θερμοκρασία του εδάφους ξεπέρασε μια κρίσιμη τιμή, περίπου ο C, η διάβρωση των εδαφών αυξήθηκε πραγματικά. Τα μεσογειακά δάση και οι θάμνοι έχουν προσαρμόσει ή μεταβάλλει τις ιδιότητες των εδαφών έτσι ώστε το νερό βρίσκεται παγιδευμένο στο έδαφος. Αυτές οι 24

25 ιδιότητες - μεγάλο πορώδες, υδροφιλία και κατασκευές συλλογής όμβριων υδάτων - υποδηλώνουν ότι το νερό παραμένει στις επικλινείς περιοχές και δεν αναμένεται να προκαλέσει διάβρωση, εκτός αν το έδαφος είναι πολύ αβαθές ή οι παραπάνω ιδιότητες έχουν υποβαθμιστεί από τη διέλευση των ζώων και τη συμπίεση που προκαλείται από αυτήν. Όπου παρατηρούνται μεγάλες βροχοπτώσεις, όπως κατά μήκος της μεσογειακής ακτής στη Βαλένθια, υπάρχει μεγάλος κίνδυνος διάβρωσης μετά από πυρκαγιά με ισχυρή καταιγίδα, που μπορεί να συμβεί με χρόνο επανεμφάνισης κάθε δέκα (10) έτη. Βέβαια, αν η βλάστηση αναπτυχθεί πάλι και οι εδαφικές ιδιότητες βελτιωθούν, δεν υπάρχει κανένας περαιτέρω κίνδυνος διάβρωσης σε τρία (3) με τέσσερα (4) χρόνια μετά την πυρκαγιά. Εντούτοις, ακόμα και όταν παρατηρείται διάβρωση, τα εδαφικά τεμαχίδια μπορούν να συγκρατηθούν από τα αναβλαστάνοντα φυτά με θετικά αποτελέσματα. Μετά από μία πυρκαγιά υπάρχει μικρότερη εξάτμιση νερού και οργανικής ουσίας, με αποτέλεσμα να υπάρχει περισσότερο νερό και θρεπτικά στοιχεία διαθέσιμα για την αναβλάστηση των φυτών. Αν και η έρευνα έδειξε τα ανωτέρω, παρατηρείται μετά από μία πυρκαγιά να υπάρχει συχνά αύξηση της διάβρωσης. Έχουν αποδειχθεί τρείς κυρίως λόγοι: 1. Λόγω της αβεβαιότητας και του έντονου κινδύνου διάβρωσης μετά από μία πυρκαγιά, γίνεται η άμεση λήψη μέτρων προστασίας και διατήρησης των εδαφών με διάφορες κατασκευές, τα καμένα δέντρα απομακρύνονται από το δάσος και φυτεύονται δενδρύλλια, αντί να γίνεται περίφραξη του δάσους και απαγόρευση οποιασδήποτε εργασίας από τον άνθρωπο, έτσι ώστε να αρχίσει η αναβλάστηση των καμένων δέντρων. Αυτές οι ενέργειες υποβαθμίζουν το έδαφος, το οποίο χάνει τη φυσική του ικανότητα να ρυθμίζει τον υδρολογικό κύκλο, όχι λόγω της πυρκαγιάς αλλά εξαιτίας της μετέπειτα διαχείρισης. Η συμπίεση μειώνει την ικανότητα του εδάφους να συγκρατεί το νερό και ως εκ τούτου να αποτρέπει τη διάβρωση. Μεγάλης διαβρωσιμότητας εδαφικοί ορίζοντες εκτίθενται στην επιφάνεια χωρίς καμία προστασία από βλάστηση, με αποτέλεσμα να προκαλείται διάβρωση (αυλακωτή, χαραδρωτή), επειδή οι φυσικές ιδιότητες του εδάφους δεν είναι ικανές να αποτρέψουν την επιφανειακή απορροή. 2. Τα δέντρα που αναπτύσσονται στις φυτείες συχνά είναι εξωτικά και δεν έχουν αναπτύξει χαρακτηριστικά προσαρμογής στις τοπικές εδαφικές και κλιματικές συνθήκες. 3. Η βόσκηση μετά την πυρκαγιά. Τα πρώτα φυτά που αναπτύσσονται μετά την πυρκαγιά είναι γενικά πλούσια σε θρεπτικές ουσίες και προτιμώνται από τα πρόβατα και τις κατσίκες. Αν και συχνά υπάρχουν κανονισμοί που προστατεύουν τη βλάστηση και ιδιαίτερα τα δάση από τη βόσκηση, στην 25

26 πράξη όμως παραβλέπονται και το έδαφος με την ασθενή δομή κονιορτοποιείται και καθίσταται ευαίσθητο στη διάβρωση. Συμπερασματικά, οι καταστροφικές δασικές πυρκαγιές δεν προκαλούν τη διάβρωση από μόνες τους κι έτσι δεν υπάρχει λόγος πανικού. Τα κύρια προβλήματα είναι οι ανθρώπινες δραστηριότητες μετά την πυρκαγιά, με σκοπό την εκμετάλλευση της κατάστασης που διαμορφώθηκε προς ίδιον όφελος. Η παρεμπόδιση της διάβρωσης θα μπορούσε κατά ένα μεγάλο μέρος να επιτευχθεί με την απαγόρευση κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας στις πληγείσες περιοχές δίνοντας έτσι τη δυνατότητα στη φύση να αναγεννηθεί, διεργασία που διαρκεί γενικά τρία με τέσσερα χρόνια. Παράδειγμα αυξημένης διάβρωσης μετά από την εκδήλωση καταστροφικής δασικής πυρκαγιάς αποτελεί και ο Νομός Ηλείας - μέρος του οποίου αποτελεί κομμάτι της περιοχής μελέτης, όπου το καλοκαίρι του 2007 εκτεταμένες πυρκαγιές έπληξαν την περιοχή με τεράστιες επιπτώσεις στο περιβάλλον και ανυπολόγιστες συνέπειες στον κοινωνικό και οικονομικό τομέα της χώρας. Ειδικότερα, οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις αφορούν και τα τέσσερα στοιχεία του περιβάλλοντος : τον αέρα, το έδαφος, το υπέδαφος και το υδάτινο στοιχείο. Στην ατμόσφαιρα τα προβλήματα, μεταξύ άλλων, αφορούν διαφοροποιήσεις στο μικροκλίμα και μακροκλίμα, τις βροχοπτώσεις και την ξηρασία, τους θυελλώδεις ανέμους, την άπνοια, την υψηλή θερμοκρασία το καλοκαίρι και τον παγετό τον χειμώνα, τη ρύπανση του αέρα και την υποβάθμιση της ποιότητάς του. Στο έδαφος, η απογύμνωση σε ακραίο βαθμό οδηγεί σε αύξηση της ταχύτητας της επιφανειακής απορροής κατά 15% περίπου και μείωση της ικανότητας κατείσδυσης, φαινόμενα που οδηγούν στην αύξηση της διαβρωτικής ικανότητας του νερού και την έντονη κατά βάθος διάβρωση. Επίσης έχουμε έντονα αποσαθρωτικά φαινόμενα από την καταστροφή των ριζικών συστημάτων και φυτών και της βλάστησης γενικότερα. Φαινόμενα που οδηγούν με την σειρά τους στην αστάθεια των εδαφικών μαζών και σε κατολισθήσεις, σε αυξημένη στερεοπαροχή σε ρέματα και ποτάμια (επομένως αυξημένη εισροή φερτών υλικών στη τεχνητή λίμνη του Πηνειού επιταχύνοντας έτσι τον ρυθμό πρόσχωσης του ταμιευτήρα και μειώνοντας τον ωφέλιμο όγκο του), σε σημαντική αύξηση της επικινδυνότητας για φαινόμενα λασπορροών - πλημμύρων και σε φαινόμενα ερημοποίησης τα οποία αναμένεται να αλλάξουν συνολικά την εικόνα της περιοχής. Εκτός από αυτά όμως, έχουμε την εγκατάλειψη πολλών χρήσεων γης (γεωργία και κτηνοτροφία) και γενικότερα την υποβάθμιση των οικότοπων. Στο υπέδαφος έχουμε μείωση των υπόγειων αποθεμάτων νερού, υποβάθμιση της ποιότητάς του και υφαλμυρώσεις. Ακόμα, οι έντονες γεωτεκτονικές ανακατατάξεις θα συμβάλλουν καθοριστικά στην περιβαλλοντική υποβάθμιση. 26

27 Τέλος, στο υδάτινο στοιχείο οι αρνητικές μεταβολές θα είναι ιδιαίτερα έντονες, δεδομένο ότι οι ποταμοί, οι θάλασσες και οι λίμνες αποτελούν αποδέκτες όλων των αρνητικών επιπτώσεων που δέχτηκαν ο αέρας, το έδαφος και το υπέδαφος. Ειδικότερα αναμένεται μόλυνση από ρυπαντές των υπολειμμάτων της καύσης αλλά και μεγάλες στερεοπαροχές στους ποταμούς, καταστρέφοντας έτσι το οικοσύστημα. Ακόμα, αναμένεται να επηρεαστεί μελλοντικά το υδρολογικό ισοζύγιο των λεκανών του Αλφειού και Πηνειού ποταμού. Όπως φαίνεται και στην παρακάτω εικόνα, στην περιοχή μελέτης κατολισθητικές κινήσεις εκδηλώθηκαν κατά το έτος 2008 (τα σημεία με το κόκκινο χρώμα), δηλαδή έναν χρόνο μετά την καταστροφική πυρκαγιά το καλοκαίρι του Στην ίδια εικόνα, με ροζ χρώμα αποτυπώνονται οι πυρόπληκτες περιοχές, στις οποίες συμπεριλαμβάνεται και μέρος της λεκάνης απορροής του ποταμού Πηνειού. Εικόνα 6: Οι πυρόπληκτες περιοχές του Νομού Ηλείας όπου εκδηλώθηκαν κατολισθήσεις κατά την περίοδο καθώς και το 2008, (Depountis et al., 2010). Με κύκλο σημειώνεται η ανάντη του φράγματος λεκάνη απορροής του Πηνειού (περιοχή μελέτης) 27

28 Το αίτιο εκδήλωσης αυτών των κατολισθήσεων δεν μπορεί να αποδοθεί μόνο στην πυρκαγιά, καθώς υπάρχει αβεβαιότητα σχετικά με τις δραστηριότητες που έλαβαν χώρο στις πυρόπληκτες περιοχές. Παρ' όλα αυτά όμως, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί η μεγάλη συμβολή της πυρκαγιάς στην εκδήλωση των ασταθειών, αφού - όπως φαίνεται και από την παραπάνω εικόνα - μέσα σε πενήντα πέντε χρόνια ( από το 1955 έως το 2005) είχαν εκδηλωθεί πολύ λιγότερες αστάθειες από αυτές που εκδηλώθηκαν μέσα σε έναν μόνο χρόνο ( ), ενώ δεν πρέπει να παραβλέπεται η συμβολή της έντονης σεισμικής δραστηριότητας, ειδικότερα το καλοκαίρι του 2008 (6 Ιουνίου 2008) με τον σεισμό μεγέθους 6.4 που έπληξε την βορειοδυτική Πελοπόννησο. 28

29 Κεφάλαιο 3 Στερεοαπορροή στα φράγματα 3.1 Γενικά Το νερό των ποταμών μεταφέρει κατά τη ροή του φερτές ύλες που προέρχονται κυρίως από τη διαδικασία της διάβρωσης. Το φαινόμενο λέγεται στερεομεταφορά και η μελέτη του έχει σημασία, διότι, μετά από χρόνια, μπορεί να συγκεντρωθούν σημαντικές ποσότητες φερτών υλικών, οι οποίες μπορούν να μειώσουν τον ωφέλιμο όγκο ενός φράγματος ή τη διατομή της ενεργού ή της πλημμυρικής κοίτης ενός ποταμού. Το μέγεθος που χρησιμοποιείται κυρίως κατά τη μελέτη της στερεομεταφοράς είναι η στερεοπαροχή δηλαδή το βάρος των στερεών υλών που διέρχονται από τη διατομή αναφοράς στη μονάδα του χρόνου ενώ η ποσότητά τους εξαρτάται από τη φερτική ικανότητα του ρέματος - η οποία εξαρτάται από την ταχύτητα του νερού, τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά του ρέματος και από την κοκκομετρική σύνθεση του φερόμενου υλικού - και από τον ευρύτερο περιβάλλοντα χώρο. Τα φερτά αυτά υλικά είναι εδαφικό υλικό, χαλίκια, λίθοι αλλά και αρκετές φορές κορμοί δέντρων, κατεστραμμένες κατασκευές που προκλήθηκαν από το πλημμυρικό ή άλλο επεισόδιο. Η διάκριση των φερτών υλικών μπορεί να γίνει ως προς τον τρόπο μεταφοράς και ως προς τον τρόπο προέλευσης τους. Ειδικότερα: Ως προς τον τρόπο μεταφοράς: Φορτίο σε αιώρηση (suspended load): όταν τα στερεά υλικά μεταφέρονται με την τύρβη χωρίς καμία επαφή με την κοίτη για μεγάλο χρονικό διάστημα. Φορτίο σε σύρση (bed load): όταν τα στερεά υλικά μεταφέρονται σχεδόν σε απόλυτη επαφή με την κοίτη. Η διάκριση αυτή δεν μπορεί να είναι συγκεκριμένη και μοναδική αφού φερτά υλικά του ίδιου μεγέθους και της ίδιας ορυκτολογικής σύστασης μπορεί να μεταφερθούν είτε σε αιώρηση είτε σε σύρση, ανάλογα με τα υδραυλικά χαρακτηριστικά της περιβάλλουσας ροής (π.χ. ταχύτητα ροής, τύρβη). Οι μορφές αυτές στερεομεταφοράς και οι μαθηματικές τους εκφράσεις περιγράφονται στα εγχειρίδια Graf, 1971, Vanoni, 1977, Bogardi, 1978, Ξανθόπουλος, Γενικά, μπορεί να θεωρηθεί ότι ως φερτά υλικά σε σύρση είναι εκείνα με μέγεθος άνω των 29

30 0.85 mm, διάκριση που βασίζεται στο κριτήριο που αναφέρει ότι η ταχύτητα καθίζησης γίνεται ίση με τη συρτική ταχύτητα (Bagnold, 1966). Ως προς την προέλευση: Φορτίο κοίτης (bed material load): μπορεί να είναι είτε σε αιώρηση είτε σε σύρση. Είναι φερτά υλικά τα οποία ήδη βρίσκονται στις κοίτες του υδρογραφικού δικτύου και αποτελούν τη μοναδική πηγή φερτών υλικών σε ξηρές περιόδους. Φορτίο απόπλυσης (wash load): παράγεται μόνο κατά τη διάρκεια πλημμυρικών γεγονότων και προέρχεται από τη διάβρωση της λεκάνης απορροής. Το φορτίο απόπλυσης, λόγω του ότι μεταφέρεται μέσω της πλημμυρικής απορροής, συνήθως είναι φορτίο σε αιώρηση και είναι πιο εύκολο να μετρηθεί στο πεδίο καθώς είναι ομοιόμορφα κατανεμημένο στη διατομή της κοίτης του ποταμού. Η στερεοπαροχή του φορτίου απόπλυσης σε ένα τμήμα ενός υδατορεύματος εξαρτάται από τον ρυθμό που τα φερτά υλικά είναι διαθέσιμα στη λεκάνη απορροής και όχι από τη στερεομεταφορική ικανότητα της ροής. Το φορτίο απόπλυσης, ιδιαίτερα στις Μεσογειακές χώρες, αποτελεί το συντριπτικό ποσοστό της συνολικής στερεοαπορροής της λεκάνης και μεταφέρεται κατά τη διάρκεια λίγων έντονων πλημμυρικών επεισοδίων το χρόνο. Στο παρακάτω σχήμα παρουσιάζεται η σχηματική παράσταση των μορφών στερεομεταφοράς. Σημειώνεται ότι οι ορισμοί διαφέρουν στη διεθνή βιβλιογραφία και σε μεγάλο βαθμό παραμένουν αυθαίρετοι. Για παράδειγμα, σε σχετικές μελέτες ως "φορτίο απόπλυσης" θεωρούνται όλα τα φερτά υλικά με διάσταση μικρότερη των 63μm (Lawrence, 1996), με τη λογική ότι φερτά υλικά με αυτή τη διάμετρο συνήθως δεν βρίσκονται σε κοίτες ποταμών. Η θεώρηση αυτή είναι προφανώς αυθαίρετη, αφού σε κοίτες ποταμών με μεγάλες κλίσεις υλικά με διάμετρο πολύ μεγαλύτερη των 63μm μπορούν να συμπεριφερθούν ως "φορτίο απόπλυσης". Εικόνα 7: Διάγραμμα των μορφών στερεομεταφοράς (πηγή: Εργαστήριο Υδρολογίας και Αξιοποίησης Υδατικών Πόρων) 30

31 Η ποσότητα και η ποιότητα των φερτών υλικών εξαρτάται από: Τη γεωλογική δομή και ειδικότερα από τα λιθολογικά χαρακτηριστικά (βραχώδη, ημιβραχώδη, γαιώδη πετρώματα) και τις συνθήκες διαβρωσιμότητας. Την τεκτονική δομή, τις ρηξιγενείς ζώνες και τα χαρακτηριστικά των πετρωμάτων όπως ασυνέχειες, διακλάσεις σχιστότητα κλπ. Τα κλιματικά χαρακτηριστικά, την ένταση και τη χωροχρονική κατανομή των βροχοπτώσεων. Το μορφοανάγλυφο και τη φυτοκάλυψη των πρανών. 3.2 Μέθοδοι μέτρησης στερεοπαροχής Η υδροδυναμική ανάλυση του φαινομένου της μετακίνησης των φερτών υλικών από το νερό, έχει δώσει μεγάλο πλήθος εξισώσεων στερεοπαροχής, που βασίζονται είτε στη θεωρητική ανάλυση των μηχανισμών κίνησης, είτε σε εργαστηριακά αποτελέσματα, είτε σε συνδυασμό των παραπάνω. Οι εξισώσεις αυτές (υδροδυναμικού ή υδραυλικού τύπου), σπάνια δίνουν ικανοποιητικές εκτιμήσεις όταν εφαρμόζονται σε φυσικά υδατορεύματα, πράγμα που οφείλεται σε δύο βασικά μειονεκτήματα τους : 1. Στο γεγονός ότι η κατάρτιση ή η επαλήθευσή τους στηρίχτηκε σε εργαστηριακά αποτελέσματα 2. Στην αδυναμία τους να συμπεριλάβουν θεμελιώδεις παραμέτρους της λεκάνης απορροής που επηρεάζουν καθοριστικά τη διαδικασία τροφοδοσίας του υδατορεύματος σε "πρώτη ύλη", δηλαδή σε προϊόντα εδαφικής διάβρωσης. Μία άλλη θεώρηση του προβλήματος, που ονομάζεται υδρολογική, είναι περισσότερο αποτελεσματική, παρόλο που συχνά παραλείπει την εξέταση των μηχανισμών μεταφοράς. Κατ' αυτό τον τρόπο το πρόβλημα τροφοδοσίας του υδατορεύματος σε πρώτη ύλη, είτε αντιμετωπίζεται με άμεσο τρόπο, είτε παρακάμπτεται καταφεύγοντας σε μετρήσεις στη συγκεκριμένη λεκάνη απορροής ή σε άλλη με παρόμοιες υδρολογικές και φυσικές συνθήκες. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε μία κατηγορία υπολογιστικών μεθόδων με βάση το μέγεθος της διάβρωσης, που στηρίζονται στην Παγκόσμια Εξίσωση Εδαφικής Απώλειας - ΠΕΕΑ (Universal Soil Loss Equation - USLE) ή σε κάποια παραλλαγή της. Στην δεύτερη περίπτωση έχουμε δύο κατηγορίες μεθόδων εκτίμησης ποσοτήτων φερτών υλικών, που συνίστανται είτε σε εκτίμηση από άμεσες μετρήσεις στερεοπαροχής, εφόσον έχουν εκτελεστεί τέτοιες στη συγκεκριμένη διατομή που 31

32 ενδιαφέρει, είτε σε εκτίμηση από εμπειρικές στατιστικές σχέσεις, που βασίζονται σε μετρήσεις στερεοπαροχής σε άλλες θέσεις στην ίδια λεκάνη απορροής ή σε άλλη γειτονική λεκάνη με παραπλήσιες φυσικές συνθήκες (Kirkby and Morgan, 1980, Flaxman, 1972). Βέβαια, τα τελειότερα μαθηματικά προσομοιώματα του όλου φαινομένου, που έχουν αναπτυχθεί ή αναπτύσσονται σήμερα, στηρίζονται συνήθως σε κάποια σύνθεση των δύο αναλύσεων και αξιοποιούν την υδρολογική θεώρηση για την αναπαράσταση του φαινομένου τροφοδοσίας του υδατορεύματος σε πρώτη ύλη και την υδροδυναμική θεώρηση για τον υπολογισμό της μεταφορικής ικανότητας του υδατορεύματος. Οι συνήθεις μέθοδοι μέτρησης στερεοπαροχής (Μιμίκου Σ., 2009) είναι οι ακόλουθες: Η χρήση δειγματολήπτη φερτών υλικών, δηλαδή συσκευής τοποθετημένης προσωρινά στην κοίτη, η οποία διακόπτει κατά το δυνατό λιγότερο την κίνηση του φορτίου κοίτης Οι έρευνες των αποθέσεων φερτών υλικών στην εκβολή του ποταμού ή σε μικρότερα ρεύματα που συλλέγονται σε τάφρους Οι διαφορικές μετρήσεις αιωρούμενου φορτίου φερτών υλικών και ολικού φορτίου, συμπεριλαμβανομένου φορτίου κοίτης που βρίσκεται προσωρινά σε αιώρηση σε τμήμα ποταμού με φυσική ή τεχνητή αύξηση της στροβιλότητας (σωλήνες στροβιλισμού) Η διαδρομή σωρού άμμου Η ανίχνευση από απόσταση Δείκτες Ηχητικοί ανιχνευτές Η εφαρμογή εξισώσεων μεταφοράς των φερτών υλικών από κοινού με τις υδραυλικές παραμέτρους ενός ποταμού. Ωστόσο, οι υπολογισμοί μπορούν να οδηγήσουν σε μεγάλα σφάλματα και τα αποτελέσματα να διαφέρουν κατά τάξεις μεγέθους. Η δειγματοληψία αποτελεί την πλέον αξιόπιστη μέθοδο μέτρησης της στερεοπαροχής σε έναν ποταμό. Για την παρακολούθηση της μεταφοράς φερτών υλών (Γιαννόπουλος Π. & Μαναριώτης Ι., 2006) απαιτούνται: Καταγραφή της κατάστασης του ποταμού με διατομές σε συγκεκριμένες θέσεις κατά μήκος του και παρακολούθηση της μεταβολής τους σε τακτά χρονικά διαστήματα Ιστορικό αμμοχαληψιών (θέση και ποσότητα εκσκαφής σε ετήσια βάση) 32

33 Οπτική εκτίμηση της κατάστασης της κοίτης του ποταμού μέσω αεροφωτογραφιών και εκτίμηση της συσσώρευσης υλικών σε διάφορες θέσεις Υδρολογικά και υδραυλικά στοιχεία Εκτίμηση επιπέδου εκσκαφής, δηλαδή του ελάχιστου επιπέδου εκσκαφής που απαιτείται για λόγους διαχείρισης και του μέγιστου επιπέδου που μπορεί να αφαιρεθεί χωρίς αρνητικές επιδράσεις. Η συστηματική παρακολούθηση των εργασιών αμμοχαλικοληψιών μέσω συστηματικών μετρήσεων, των τάσεων μεταβολής της κοίτης του ποταμού, της εναπόθεσης φερτών υλικών και του ρυθμού εκσκαφής είναι ουσιαστική για τον καθορισμό του ελάχιστου και μέγιστου ρυθμού εκσκαφής. 3.3 Τρόποι εκτίμησης της στερεοαπορροής σε υδρολογικές λεκάνες μεγάλης κλίμακας 1. Συνεχής μέτρηση της στερεοπαροχής με ειδικά όργανα μέτρησης (πολύ ακριβή μεθοδολογία χωρίς ικανή τεκμηρίωση). 2. Διενέργεια στερεοϋδρομετρήσεων και κατάρτιση καμπυλών παροχής - στερεοπαροχής. Οι καμπύλες παροχής - στερεοπαροχής (sediment discharge rating curves) καταρτίζονται από ταυτόχρονες μετρήσεις της παροχής και της στερεοπαροχής σε μια συγκεκριμένη διατομή ενός υδατορεύματος. Οι εκτιμήσεις της στερεοαπορροής από την εφαρμογή των καμπυλών εμφανίζουν μειωμένη αξιοπιστία καθώς οι μετρημένες στερεοπαροχές για την ίδια τιμή της παροχής παρουσιάζουν διακυμάνσεις τουλάχιστον μιας τάξης μεγέθους (Walling, 1977, Ferguson, 1986, Walling and Webb, 1988, Moog and Whitting, 1994, Hodgkins, 1999). 3. Μέτρηση αποθέσεων φερτών υλικών σε ταμιευτήρες. Ακόμα και στην υποθετική περίπτωση που υπάρχουν δεδομένα για την εκτίμηση της στερεοαπορροής, δεν είναι δυνατό να ξεπερνούν σε διάρκεια τις δύο δεκαετίες, ακόμα και σε τεχνολογικά προηγμένες χώρες. Όμως, σε αρκετές περιπτώσεις, ενδιαφέρει η εξέλιξη της στερεοαπορροής σε χρονικό διάστημα πολύ μεγαλύτερο από όσο επιτρέπουν οι διαθέσιμες μετρήσεις, ώστε να κατανοηθεί επακριβώς η χρονική εξέλιξη της στερεοαπορροής σε πολύ μεγαλύτερη χρονική κλίμακα. Ακόμα και όσο ο χρόνος περνάει και τα δεδομένα αυξάνονται, πιθανόν να μην παρατηρηθούν πάλι κάποια γεγονότα τα οποία επηρέασαν σε πολύ μεγάλο βαθμό τη στερεοαπορροή στο παρελθόν (π.χ. δραστική αλλαγή στις χρήσεις γης της λεκάνης απορροής). Οι τελευταίες εντυπωσιακές εξελίξεις στον τομέα της υδρογραφίας και της 33

34 υποθαλάσσιας γεωλογίας επιτρέπουν σε σημαντικό βαθμό τη μελέτη των φερτών υλικών που έχουν αποτεθεί στους ταμιευτήρες, ώστε να προσδιοριστεί μια όσο το δυνατό ρεαλιστικότερη εκτίμηση της χρονικής εξέλιξης της στερεοαπορροής. Οι ταμιευτήρες αποτελούν μια κατάλληλη πειραματική διάταξη αφού αποθηκεύουν σε μεγάλο βαθμό τις στερεοπαροχές της ανάντη λεκάνη απορροής (Oldfield, 1977, Garcia and Vignoli, 1988, Duck and McManus, 1994, ΕΚΘΕ, 1997). Η εκτίμηση του συνολικού όγκου των φερτών υλικών προέρχεται από την υδρογραφική αποτύπωση του πυθμένα του ταμιευτήρα και τη σύγκρισή του με τον αρχικό πυθμένα (πριν την πλήρωση του ταμιευτήρα) ή με την προηγούμενη υδρογραφική αποτύπωση. Η πυκνότητα των αποθέσεων των φερτών υλικών χρησιμοποιείται για τη μετατροπή του συνολικού, όγκου που προκύπτει από την υδρογραφική αποτύπωση, σε ισοδύναμη μάζα. Η πυκνότητα των αποθέσεων κυμαίνεται σε ένα μεγάλο εύρος τιμών και εξαρτάται από το μέγεθος των φερτών υλών, την ηλικία των αποθέσεων, την ορυκτολογική τους σύσταση και τον τρόπο λειτουργίας του ταμιευτήρα. Οι μετρήσεις πυκνότητας μπορούν να γίνουν με τη λήψη δειγμάτων των αποθέσεων (πυρηνοληψία) από τις χονδρόκοκκες αποθέσεις (εκβολές ποταμών) αλλά και από τις λεπτόκοκκες αποθέσεις (στο εσωτερικό τμήμα του ταμιευτήρα). Δεδομένα από ταμιευτήρες στην Ινδία δείχνουν ότι η πυκνότητα των αποθέσεων κυμαίνεται από 0.46 t/m 3 έως 1.8 t/m 3 (Lawrence, 1996). Οι κυριότερες προϋποθέσεις για την επιτυχή εφαρμογή της μεθόδου στην εκτίμηση της στερεοαπορροής είναι οι εξής: Ο ταμιευτήρας πρέπει να έχει μεγάλη ικανότητα κατακράτησης που να προσεγγίζει το 100% (δηλαδή το ποσοστό των φερτών υλικών που αποτίθενται στον ταμιευτήρα και παραμένουν σε αυτόν) σε σχέση με τη συνολική εισρέουσα μάζα φερτών στον ταμιευτήρα. Αυτό σημαίνει ότι η έκταση του ταμιευτήρα πρέπει να είναι αρκετά μεγάλη, ώστε να μην διαφεύγουν φερτά υλικά είτε από την υδροληψία, είτε από τον υπερχειλιστή του φράγματος και τα οποία δεν μπορούν να μετρηθούν. Πρέπει να είναι διαθέσιμες τεχνικές για την χρονολόγηση των δειγμάτων των φερτών υλικών (πυρήνες) που λαμβάνονται από τα στρώματα των αποθέσεων. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να είναι δυνατή η συσχέτιση των δειγμάτων που λαμβάνονται σε διάφορες θέσεις σε όλη την έκταση του ταμιευτήρα ώστε να μπορεί να γίνει εκτίμηση των σύγχρονων στρωμάτων των αποθέσεων. 34

35 Πρέπει να είναι δυνατός ο διαχωρισμός των αυτόχθονων αποθέσεων του ταμιευτήρα, δηλαδή των αποθέσεων που προέρχονται από τη διάβρωση των οχθών ή της βιολογικής παραγωγής για παράδειγμα, και των αλλόχθονων αποθέσεων που προέρχονται από τη διάβρωση της ανάντη λεκάνης απορροής. 4. Συνεχής μέτρηση εναλλακτικών μεγεθών, όπως θολότητα, θερμοκρασία, συγκέντρωση Cs. 5. Διάφορα εμπειρικά, εννοιολογικά και φυσικά θεμελιωμένα μοντέλα (όπως USLE, SEAGIS, SEDIMOT, WEPP, SHETRAN) Τα εμπειρικά μοντέλα αποτελούν κι αυτά αποτελέσματα ανάλυσης παλινδρόμησης. Η σταθερότητα των συντελεστών σε όλες τις χρονικές κλίμακες θεωρεί τη μονιμότητα των φυσικών διεργασιών, γεγονός, που όπως στις καμπύλες παροχής - στερεοπαροχής, δεν ισχύει στις περισσότερες περιπτώσεις. Σε περίπτωση αλλαγών στο σύστημα τα μοντέλα αυτά δεν είναι πλέον κατάλληλα και απαιτείται η εκ νέου συλλογή δεδομένων για τον επαναπροσδιορισμό των συντελεστών. Η ανάγκη να ξεπεραστούν οι αδυναμίες των εμπειρικών μοντέλων αλλά και της μαθηματικής φυσικής περιγραφής της στερεοαπορροής οδήγησε στην ανάπτυξη προσδιοριστικών μοντέλων προσομοίωσης της εδαφικής απώλειας και της στερεοαπορροής, τα οποία μπορεί να είναι είτε φυσικά θεμελιωμένα (physically based) (Storm et al., 1987, Flanagan and Nearing, 1995, Wicks and Bathurst, 1996), είτε εννοιολογικά (ή παραμετρικά) (conceptual) (Singh, 1983, Hrissanthou, 1988). Οι παράμετροι των φυσικών μοντέλων έχουν φυσικό νόημα και μετριούνται στο πεδίο ή προσδιορίζονται προσεγγιστικά, ενώ οι αντίστοιχες των εννοιολογικών μοντέλων δεν είναι άμεσα μετρήσιμες και απαιτείται η διαδικασία της βαθμονόμησης του μοντέλου για την εύρεση του βέλτιστου συνδυασμού των παραμέτρων. Τα μοντέλα αυτά συχνά απαιτούν λεπτομερείς πληροφορίες για τη διαμόρφωση της λεκάνης απορροής που συχνά δεν είναι διαθέσιμες ή εισάγονται εμπειρικά. Η αναπόφευκτη εισαγωγή πολλών παραμέτρων στη σχηματοποίηση του μοντέλου δυσκολεύει την εύρεση του βέλτιστου συνδυασμού των παραμέτρων για την βαθμονόμησή του ακόμα και όταν υπάρχουν τα κατάλληλα δεδομένα. Τα μοντέλα αυτά δομούνται πάνω σε ήδη έτοιμα μοντέλα βροχής - απορροής, των οποίων οι αβεβαιότητες στην μετατροπή της βροχής σε απορροή καθώς και τα υπόλοιπα εγγενή σφάλματα λόγω της αδυναμίας της πλήρους κατανόησης των φυσικών διεργασιών, ιδιαίτερα σε λεκάνες απορροής μεγάλης κλίμακας, μεταφέρονται και μεγεθύνονται στην εκτίμηση της στερεοαπορροής. 35

36 3.4 Επιλογή του μοντέλου διάβρωσης και στερεοαπορροής Κάθε τύπος μοντέλου υπηρετεί έναν σκοπό και ένας συγκεκριμένος τύπος μοντέλου μπορεί να μην είναι απόλυτα κατάλληλος για εφαρμογή σε όλες τις περιπτώσεις. Η επιλογή του μοντέλου θα εξαρτηθεί από τον σκοπό για τον οποίον σχεδιάστηκε, τις διεργασίες που αυτό μελετά και τα χαρακτηριστικά της περιοχής που διερευνάται και πρόκειται να εξεταστούν. Άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν την επικράτηση ενός μοντέλου για την εφαρμογή του έναντι άλλων, περιλαμβάνουν τα παρακάτω (Merritt et al., 2003): Οι απαιτήσεις του μοντέλου σε δεδομένα, συμπεριλαμβανομένης της χωρικής και χρονικής μεταβολής των εισερχόμενων και των παραγόμενων δεδομένων Η ακρίβεια και η εγκυρότητα του μοντέλου, συμπεριλαμβανομένων των βασικών υποθέσεων του μοντέλου Οι συνιστώσες του μοντέλου, γεγονός που αντικατοπτρίζει τις δυνατότητες του μοντέλου Οι στόχοι του χρήστη του μοντέλου, συμπεριλαμβανομένης της ευκολίας του μοντέλου Οι απαιτήσεις του μοντέλου για λογισμικό Τα εμπειρικά μοντέλα συνήθως προτιμώνται σε σύγκριση με πιο πολύπλοκα μοντέλα, δεδομένου ότι είναι εφικτή η εφαρμογή τους σε περιπτώσεις με περιορισμένα στοιχεία και δεδομένα εισόδου. Τα αναλυτικά-προσδιοριστικά μοντέλα είναι πιο κατάλληλα για τη μικρή κλίμακα μιας λεκάνης απορροής, εντούτοις είναι δύσκολο να χρησιμοποιηθούν δεδομένου ότι συνήθως είναι δύσκολη η απόκτηση των δεδομένων. Η πολυπλοκότητα μεταξύ των τριών τύπων μοντέλων (εμπειρικό, εννοιολογικό και αναλυτικό-προσδιοριστικό) είναι παρόμοια όσον αφορά τα δεδομένα που απαιτούνται για την ανάπτυξη, βαθμονόμηση, επικύρωση και λειτουργία ενός μοντέλου. Πολύ περισσότερο δυσκολεύουν την εφαρμογή τους η απουσία διαθέσιμων δεδομένων. Επομένως, η διαθεσιμότητα των δεδομένων καθορίζει τελικά ποιός τύπος μοντέλου μπορεί να επιλεχθεί. Στην παρούσα διατριβή, για την εφαρμογή του μοντέλου διάβρωσης και στερεοαπορροής στον ταμιευτήρα του φράγματος Πηνειού του Νομού Ηλείας, επιλέχθηκε η χρήση της Παγκόσμιας Εξίσωσης Εδαφικής Απώλειας (USLE) σε συνδυασμό με τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (GIS), καθώς το μοντέλο αυτό δεν είναι απαιτητικό σε δεδομένα και μπορεί να εφαρμοστεί με δεδομένα που είναι συνήθως διαθέσιμα, όπως δορυφορικές εικόνες, γεωλογικούς χάρτες και περιορισμένα δεδομένα βροχόπτωσης. Η εφαρμογή του δεν επιφέρει μεγάλο κόστος, είναι εύκολο στη χρήση και μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως εργαλείο συντήρησης του εδάφους. 36

37 3.5 Φράγματα Ιστορική αναδρομή O άνθρωπος, από την αρχαιότητα προσπάθησε να δαμάσει το νερό για να εξυπηρετήσει τους σκοπούς και τις ανάγκες του. Αναμφισβήτητα, η υδρολογία αποτελεί ιστορικά μία από τις παλαιότερες εφαρμογές των επιστημών προς όφελος του ανθρώπου. Ήδη, από τη 2η π.χ. χιλιετία, τα έργα ύδρευσης γνώρισαν μεγάλη ακμή σε χώρες όπως η Αίγυπτος, η Κίνα, η Μεσοποταμία και η Κρήτη. Ακόμα και εκτροπές ποταμών είναι γνωστές από τους αρχαίους μύθους. Ένα από τα βασικότερα έργα για την εκμετάλλευση του πολύτιμου αυτού αγαθού, είναι τα φράγματα. Τα φράγματα είναι από τα πρώτα τεχνικά επιτεύγματα του ανθρώπου, αφού οι πρώτες κατασκευές ανάγονται στα προϊστορικά χρόνια. Από τα παλιότερα φράγματα, αναφέρονται εκείνο του ποταμού Ιορδάνη και του Τίγρη. Το π.χ., κατασκευάστηκε φράγμα στον ποταμό Νείλο της Αιγύπτου, το οποίο διατηρήθηκε περίπου χρόνια. Στα νεότερα χρόνια, σπουδαίο θεωρήθηκε το φράγμα Puentes στην Ισπανία, που κατασκευάστηκε το 1753 και καταστράφηκε το Στην Ελλάδα, το πρώτο φράγμα κατασκευάστηκε στην αρχαία Αλυζία (μεταξύ 1ου και 5ου π.χ. αιώνα). Το πρώτο σύγχρονο φράγμα ήταν του Μαραθώνα, το οποίο κατασκευάστηκε από την ΕΥΔΑΠ το 1931 ενώ το πρώτο φράγμα που κατασκευάστηκε από τη ΔΕΗ ήταν εκείνο Λούρου, το Το Υπουργείο Γεωργίας άρχισε να ενδιαφέρεται για την κατασκευή φραγμάτων στη χώρα μας από τα μέσα της δεκαετίας του 60. Ορισμένα φράγματα επίσης κατασκευάστηκαν και από το ΥΠΕΧΩΔΕ. Για την κατασκευή ενός φράγματος, ανάλογα με το σκοπό που θα εξυπηρετήσει, μελετάται και βρίσκεται τόσο ο καλύτερος τύπος φράγματος όσο και οι απαιτούμενες διαστάσεις του. Κάθε φράγμα έχει τη δική του λειτουργία, τους δικούς του φυσικούς παράγοντες και το δικό του φυσικό περιβάλλον που παίζει σπουδαίο ρόλο για τη θεμελίωσή του. Τα σημαντικότερα σύγχρονα φράγματα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, σχεδιάζονται κυρίως με στόχο την εγκατάσταση υδροηλεκτρικού σταθμού και τα μικρότερα για τη συλλογή πόσιμου νερού, τις αρδεύσεις, την αποτροπή πλημμυρών από χειμάρρους κ.λ.π. Τα γνωστότερα Ελληνικά φράγματα είναι αυτά που σχετίζονται με: Υδροηλεκτρικά έργα: Λούρου(1954), Λάδωνα(1955), Ταυρωπού(1959), Κρεμαστών(1965), Καστρακίου(1969), Πολυφύτου(1974), Πουρναρίου(1981), Σράτου (1988), κ.α. 37

38 Συλλογή πόσιμου νερού: Μαραθώνα(1931), Μόρνου(1979), κ.α. Αρδεύσεις: Λευκόγεια Δράμας(1972), Απολακκιάς Ρόδου(1978), Λειβαδιού Αστυπάλαιας(1978), Χαβριά Χαλκιδικής(1982), Πηνειού (1968), κ.α. Ο ρόλος των φραγμάτων είναι η αναρύθμιση της ροής των ποταμών και η χρησιμοποίηση των πολύτιμων υδάτινων πόρων κατά τρόπο οικονομικά αποδοτικότερο και περισσότερο ωφέλιμο. Πρόκειται λοιπόν για πολύ σημαντικά τεχνικά έργα που κατασκευάζονται για να εξυπηρετούν πολλαπλούς σκοπούς όπως παραγωγή ενέργειας, ύδρευση, άρδευση, βιομηχανική χρήση, ανάσχεση πλημμυρών. Συνεπώς απαιτούν τη διεπιστημονική συνεργασία των διαφόρων κλάδων, έτσι ώστε το έργο (φράγμα και ταμιευτήρας) να είναι χρήσιμο αλλά και ασφαλές στη διάρκεια λειτουργίας του, δεδομένου ότι τυχόν αστοχία μπορεί να προκαλέσει σημαντικές απώλειες σε ζωές και περιουσίες στη κατάντη περιοχή. Η αντίληψη που επικρατεί σήμερα είναι ότι στην κατασκευή των φραγμάτων πρωταρχικής σημασίας είναι η ασφάλεια και ακολουθεί το κόστος. Αυτό απαιτεί η θεμελίωση και τα ακρόβαθρα να παρέχουν ικανοποιητική αντοχή για τον τύπο του φράγματος που επιλέχθηκε. Επί πλέον τα υπάρχοντα σήμερα φράγματα και ταμιευτήρες είναι απαραίτητο να βρίσκονται κάτω από συνεχή παρακολούθηση, για τυχόν μεταβολές με το χρόνο που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε αστοχία με καταστροφικές συνέπειες. Γενικά τα φράγματα είναι κατασκευές που αφ ενός προκαλούν τη μεγαλύτερη παρέμβαση στο γεωλογικό περιβάλλον από κάθε άλλο τεχνικό έργο, αφ ετέρου όμως εξυπηρετούν πολύ σημαντικές λειτουργίες με την ταμίευση του νερού για διάφορες χρήσεις. Σήμερα, θεωρείται γενικότερα αποδεκτό ότι οι πολιτιστικές, κοινωνικές, ανθρωπιστικές και περιβαλλοντικές αξίες πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στον προγραμματισμό, σχεδιασμό και κατασκευή των μεγάλων έργων και η αξιολόγηση τους θα πρέπει να επεκτείνεται πέραν του συνυπολογισμού των παραδοσιακών οικονομικών αξιών. Πλέον, η διαχείριση του ύδατος προσανατολίζεται κατά ένα μεγάλο μέρος στην διαφύλαξη και εξοικονόμηση των υδατικών πόρων, την επαναχρησιμοποίησή τους όταν είναι εφικτό, και την πρόληψη και μείωση της ρύπανσής τους. Αν και το μέγεθος των φραγμάτων και των ταμιευτήρων είναι ιδιαίτερα μεταβλητό, είναι δυνατό να εξεταστεί το ευρύ πεδίο των επιδράσεων. Η εικόνα παρουσιάζει Α) τη συνολική επιφάνεια των ταμιευτήρων μεγάλων φραγμάτων, Β) τη μέση επιφάνεια των ταμιευτήρων μεγάλων φραγμάτων ανά ήπειρο. 38

39 Τα σχήματα αυτά δείχνουν τις μεγάλες συνολικές επιφάνειες που καταλαμβάνουν οι ταμιευτήρες των φραγμάτων αλλά και τη μεγάλη απόκλιση μεταξύ των επιφανειών από την άποψη του μέσου μεγέθους των ταμιευτήρων. Συνυπολογίζοντας τις διαφορές στο μέγεθος των εκτάσεων που καταλαμβάνουν οι ταμιευτήρες ανά ήπειρο και τη συνεχή αύξηση της ζήτησης για νερό, εκτιμάται ότι τα μεγάλα φράγματα θα συνεχίσουν να κατασκευάζονται, αφού συμβάλλουν στην οικονομική ανάπτυξη του σύγχρονου κόσμου Ταξινόμηση φραγμάτων Ο τύπος και το μέγεθος ενός φράγματος που πρόκειται να κατασκευαστεί, εξαρτάται από τις τοπογραφικές και γεωλογικές συνθήκες της περιοχής, τη διαθεσιμότητα των απαραίτητων σε κάθε περίπτωση υλικών κατασκευής καθώς και από τις ανάγκες και τις διαθέσιμες ποσότητες νερού. Γενικά ταξινομούνται ανάλογα με το σκοπό, τη χρήση τους καθώς και τη γεωμετρία και τα υλικά κατασκευής τους. Ανάλογα με το σκοπό: Συγκέντρωσης νερού: συγκέντρωση νερού σε επιφανειακούς ταμιευτήρες, δηλαδή δημιουργία τεχνητών λιμνών που αποδίδονται με τον όρο «λεκάνη κατάκλυσης». Εκτροπής: εκτροπή της ροής του νερού είτε για παροχέτευσή του σε προκαθορισμένο χώρο ή για εκτέλεση εργασιών «εν ξηρώ» και διακρίνονται σε Μόνιμα και Προσωρινά. Ανάσχεσης: ανάσχεση της ταχύτητας ροής, δηλαδή επιβράδυνση αυτής με σκοπό τον τεχνητό εμπλουτισμό υδροφορέων, την αποφυγή ή μείωση της διάβρωσης λόγω εκδήλωσης χειμαρρικών φαινομένων. 39

40 Ρύθμισης: ρυθμιστικά για τον έλεγχο και πρόληψη πλημμυρών, την ελεγχόμενη παροχέτευση νερού κ.λ.π. Ανάλογα με τη χρήση: Υδροηλεκτρικά (ενεργειακά) Αρδευτικά (άρδευση) Υδρευτικά (ύδρευση) Πολλαπλής σκοπιμότητας (υροηλεκτρικά και αρδευτικά κ.λ.π.) Συγκεκριμένα, παγκοσμίως το 37% των φραγμάτων χρησιμοποιούνται για αρδευτικούς σκοπού, το 16% για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, το 12% για παροχή πόσιμου νερού, το 6% για αντιπλημμυρικό έλεγχο, το 3% για σκοπούς αναψυχής και το 4% για λοιπούς λόγους. Ανάλογα με τη γεωμετρία και τα υλικά κατασκευής: 1. Τσιμεντένια φράγματα (Concrete dams): i. Βαρύτητας: κατασκευάζονται από άοπλο σκυρόδεμα ή και από κυλινδρούμενο σκυρόδεμα. Τα τελευταία είναι τα λεγόμενα RCC φράγματα (Roller Compacted Concrete). Η λειτουργία των φραγμάτων αυτών στηρίζεται στο βάρος τους με το οποίο και αντισταθμίζουν τις υδροστατικές πιέσεις, την άνωση, τις σεισμικές φορτίσεις και τις δυνάμεις ανατροπής. ii. iii. iv. Τοξωτά: κατασκευάζονται από άοπλο σκυρόδεμα υψηλής ποιότητας αλλά ενίοτε και οπλισμένο, είναι δε καμπύλα στο σχεδιασμό με την κυρτή επιφάνεια προς τα ανάντη. Μεταφέρουν τις υδροστατικές πιέσεις στα αντειρίσματα. Σε σχέση με τα φράγματα βαρύτητας επιτυγχάνεται οικονομία στον όγκο του σκυροδέματος έως και 70% ενώ όταν το πάχος τους είναι μεγάλο λειτουργούν εν μέρει και ως φράγματα βαρύτητας (βαρύτητας- τοξωτά). Αντιρηδωτά: προκειται για πλάκα οπλισμένου σκυροδέματος η οποία φέρεται σε αντιρήδες μεταβλητού πλάτους. Μεταφέρουν τις υδροστατικές πιέσεις κυρίως στην επιφάνεια θεμελίωσης και λιγότερο στα αντιρείσματα, ενώ σε σχέση με τα φράγματα βαρύτητας επιτυγχάνουν οικονομία στον όγκο του απαιτούμενου σκυροδέματος μέχρι και 90%. Μικτά: βαρύτητας- τοξωτά- αντηριδωτά κ.λ.π. 40

41 2. Χωμάτινα φράγματα (Embankments - Earth dams): Πρόκειται για εύκαμπτες κατασκευές που δεν απαιτούν σχηματισμούς θεμελίωσης εξαιρετικής ποιότητας καθώς λόγω της μεγάλης βάσης τους μεταφέρουν πολύ μικρότερες τάσεις στη θεμελίωση από τα τσιμέντινα. Διακρίνονται σε: i. Ομογενή χωμάτινα (Homogeneous earth dams): σχεδόν εξ ολοκλήρου ομοιόμορφα φυσικά υλικά κατασκεύης. ii. Ετερογενή χωμάτινα ή και Λιθόρριπτα (Zoned- Rolled fill and Rock- fill dams): ζωνώδεις κατασκευές με υλικά διαφόρων γεωμηχανικών ιδιοτήτων και σε διαφορετικά ποσοστά. Τα χωμάτινα φράγματα είναι επιχώματα εδαφικών και αδρανών υλικών με αδιαπέρατο πυρήνα (core) για τον έλεγχο της διήθησης- διαφυγής (seapage) νερού. Ο πυρήνας συνήθως είναι από αργιλικά υλικά και εάν αυτά δεν είναι διαθέσιμα σε επαρκείς ποσότητες τότε χρησιμοποιούνται πλάκες σκυροδέματος ή ασφαλτοσκυρόδεμα. 3. Μικτά ή σύνθετα φράγματα (Composite dams): Αποτελούν συνδυασμό εύκαμπτων και άκαμπτων (βαρύτητας, χωμάτινα, αντιρηδωτά) Η σημασία της εκτίμησης της στερεοαπορροής στους ταμιευτήρες φραγμάτων Ένα από τα μείζονα προβλήματα της διαχείρισης των υδατικών πόρων αποτελεί η απόθεση των φερτών υλικών στους υδάτινους αποδέκτες (φυσικούς και τεχνητούς). Οι άμεσες συνέπειες από τη διακίνηση των φερτών υλικών μέσω των χειμάρρων είναι η διάβρωση και η υποβάθμιση των ορεινών περιοχών με αποτέλεσμα τη πιθανή καταστροφή των πεδινών περιοχών και τη προοδευτική πρόσχωση των τεχνητών λιμνών (ταμιευτήρες), περιορίζοντας έτσι τη διάρκεια ζωής αυτών (Lewandowski 1973). Σύμφωνα με την ICOLD (1988), η μέση απώλεια της χωρητικότητας φτάνει το 1% ετησίως όλων των ταμιευτήρων του κόσμου. Αυτή η απώλεια είναι σημαντική και η εισροή φερτών υλικών στους ταμιευτήρες είναι ένα από τα κύρια προβλήματα που πρόκειται να αντιμετωπιστούν μέσα στον 21 ο αιώνα. Η πρόγνωση της μορφής απόθεσης στους ταμιευτήρες βρίσκεται τώρα στο αρχικό στάδιο και μεγάλη προσπάθεια πρέπει να γίνει στο μέλλον. Η πρόσχωση των ταμιευτήρων που παρατηρείται από την απόθεση των φερτών υλικών λόγω της μεγάλης μείωσης έως και του μηδενισμού της ταχύτητας ροής αποτελεί την πιο σημαντική συνιστώσα της στερεοαπορροής που ενδιαφέρει σε ότι αφορά τον υδραυλικό και υδρολογικό σχεδιασμό των μεγάλων φραγμάτων. Η 41

42 απόθεση των φερτών υλικών σε ταμιευτήρες και η μείωση της αποθηκευτικότητας επηρεάζει αρνητικά τους σκοπούς για τους οποίους έχει κατασκευαστεί ένας ταμιευτήρας, όπως η ύδρευση, άρδευση, αντιπλημμυρική προστασία, παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας και άλλα. Ειδικότερα σε ότι αφορά στους υδροηλεκτρικούς ταμιευτήρες, η πρόσχωσή τους μπορεί να προκαλέσει και την εισχώρηση των φερτών υλικών διαμέσου της υδροληψίας στα συστήματα παραγωγής υδροηλεκτρικής ενέργειας που πιθανό να έχει ως αποτέλεσμα σημαντικές βλάβες. Ο όγκος που καταλαμβάνουν τα φερτά υλικά μέσα στον ταμιευτήρα αποτελούν τον νεκρό όγκο, ο οποίος και αποτελεί τη βασική παράμετρο υπολογισμού της ωφέλιμης διάρκειας ζωής του έργου. Εικόνα 8: Διαστασιολόγηση νεκρού όγκου ταμιευτήρα Σε άνυδρες περιοχές, τα προβλήματα από την απόθεση φερτών υλικών σε ταμιευτήρες εντείνονται όταν η απώλεια του αποθηκευτικού όγκου ξεπερνά το 1% με 2% το χρόνο και η οικονομική ζωή του έργου δεν ξεπερνά τα είκοσι (20) με τριάντα (30) έτη. Ο ταμιευτήρας Welbedacht στη Νότια Αφρική, η κατασκευή του οποίου ολοκληρώθηκε το 1973 με hm 3 αποθηκευτικό όγκο, απώλεσε το 66% της αποθηκευτικής του δυνατότητας μέσα στα δεκατρία (13) πρώτα έτη της λειτουργίας του (Rooseboom, 1992). Στην Ινδία οι μετρήσεις απόθεσης φερτών υλικών σε ταμιευτήρες δείχνουν ότι η μέση ετήσια απώλεια όγκου νερού σε εννέα σημαντικούς ταμιευτήρες κυμαίνεται μεταξύ 0.34 και 1.79%. Από συνολικά εικοσιτρείς (23) μεγάλους ταμιευτήρες, ο μετρημένος ρυθμός της απώλειας αποθήκευσης νερού ήταν μικρότερος από την αντίστοιχη τιμή κατά την εκπόνηση της μελέτης σε μόνο δύο (2) ταμιευτήρες, ενώ στους υπόλοιπους η μετρημένη τιμή ήταν τουλάχιστον πενταπλάσια της αρχικά εκτιμημένης (Central Water Commision, 1996). Ο ταμιευτήρας Austin του ποταμού Colorado στο Texas των Η.Π.Α απώλεσε το 95.6% της αποθηκευτικότητάς του σε 13 έτη, ο ταμιευτήρας Habra στην Αλγερία 42

43 το 58% σε 22 έτη, ο ταμιευτήρας Wuchieh στην Taiwan το 98.7% σε 35 μόλις έτη (Xiaoqing,2003). Στην Ιταλία, ανάλυση σε 268 ταμιευτήρες που κατανέμονται σε όλη τη χώρα με μέση διάρκεια λειτουργίας τα πενήντα (50) έτη, δείχνουν ότι το 1.5% από αυτούς έχουν πλήρως καταληφθεί από φερτά υλικά, το 4.5% έχουν απωλέσει το 50% του αποθηκευτικού τους όγκου και το 17.5% το 20% του αντίστοιχου όγκου. Ο ταμιευτήρας Ichari στην Ινδία προσχώθηκε έως τη στάθμη υπερχείλισης μέσα σε δύο (2) μόνο έτη. Στην Κίνα, ο Κίτρινος ποταμός είναι ένα ποτάμιο σύστημα με μέση ετήσια στερεοπαροχή ίση με 1600 Mt. Με στοιχεία του 1989, οι απώλειες του αποθηκευτικού όγκου από την απόθεση φερτών υλικών σε ταμιευτήρες έφτασαν τα hm 3, που υπολογίζονται ίσες με το 21% της συνολικής αποθηκευτικής ικανότητας όλων των ταμιευτήρων που βρίσκονται στον κύριο κλάδο του ποταμού αλλά και στους επιμέρους κλάδους. Στους επιμέρους κλάδους οι απώλειες αποθηκευτικού όγκου υπολογίζονται σε 26% επί του συνόλου (Xiaoqing, 2003). Ενώ παραπάνω δίνονται παραδείγματα ταμιευτήρων που απώλεσαν μεγάλο ποσοστό του αποθηκευτικού τους όγκου σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, παρακάτω αναφέρονται παραδείγματα ποταμών στα οποία παρουσιάζεται χρονική μεταβλητότητα της στερεοαπορροής. Στη Βόρεια Αμερική τα ποτάμια μεταφέρουν το 50% της στερεοαπορροής στο 1% του χρόνου και το 90% στο 10% του έτους Ο ποταμός Var στη Γαλλία μεταφέρει σε πλημμύρα μιας ημέρας τη στερεοαπορροή ενός ολόκληρου έτους Ο ποταμός Eel στην Καλιφόρνια μετέφερε το 1964 μέσα σε τρεις (3) ημέρες το αθροιστικό φορτίο των οκτώ (8) προηγούμενων ετών Στην Ελλάδα είναι προφανής η απουσία οποιασδήποτε συστηματικής εκτίμησης της στερεοαπορροής και του ρυθμού διάβρωσης. Μόνο η ΔΕΗ στη φάση της μελέτης κάποιου ταμιευτήρα διενεργούσε παλαιότερα στερεοϋδρομετρήσεις (ταυτόχρονες μετρήσεις παροχής και στερεοπαροχής) πριν την κατασκευή του, ώστε να εκτιμήσει τον νεκρό όγκο του (π.χ. Αλιάκμονας, Αχελώος, Άραχθος) (Mimikou, 1982, Κουτσογιάννης και Ταρλά, 1987). Οι μετρήσεις αυτές, που είναι σποραδικές και συχνά ανεπαρκείς, αφορούν μόνο στο φορτίο σε αιώρηση και σταματούν μετά την κατασκευή του έργου. Το άμεσο αποτέλεσμα είναι ότι σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να εκτιμηθεί αν η πραγματική στερεοαπορροή και επομένως ο ρυθμός πρόσχωσης του ταμιευτήρα είναι στα επίπεδα εκείνου που είχε υιοθετηθεί κατά τον σχεδιασμό του έργου. Επομένως, παραμένει άγνωστος ο πραγματικός ρυθμός πρόσχωσης του ταμιευτήρα, η απώλεια της χωρητικότητας του ταμιευτήρα και η πραγματική οικονομική ζωή του έργου. Οποιαδήποτε τέτοια μέτρηση σταμάτησε το

44 Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του φράγματος Λούρου, στον ποταμό Λούρο της Ηπείρου, όπου οι στερεοπαροχές του ποταμού είχαν υποεκτιμηθεί σημαντικά ώστε ο ωφέλιμος όγκος του ταμιευτήρα (0.37 hm 3 ) να καλυφθεί από τις προσχώσεις μέσα σε λίγα χρόνια. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα ο ταμιευτήρας να έχει μηδενική αποθηκευτική ικανότητα και ο αντίστοιχος ΥΗΣ να λειτουργεί πλέον ως σταθμός βάσης αξιοποιώντας μόνο την υπάρχουσα στιγμιαία παροχή του ποταμού. Οι στερεοϋδρομετρήσεις επιτρέπουν την κατάρτιση καμπυλών παροχής - στερεοπαροχής (sediment discharge rating curves) και την επακόλουθη εκτίμηση της μέσης ημερήσιας στερεοπαροχής με βάση την αντίστοιχη τιμή της παροχής, είτε πρόκειται για στιγμιαία μέτρηση της στάθμης από σταθμήμετρο ή/και τη μέση ημερήσια όταν στον σταθμό μέτρησης έχει εγκατασταθεί και σταθμηγράφος. Τα δείγματα των στερεοϋδρομετρήσεων, πλέον του ότι είναι σποραδικά, σταματούν μετά από λίγα χρόνια. Επομένως είναι αδύνατον να υπάρξει μια ολοκληρωμένη εκτίμηση της στερεοαπορροής στην Ελλάδα, αλλά πολύ περισσότερο μια εκτίμηση της χρονικής (αλλά και γεωγραφικής) της μεταβολής, τόσο στην κλίμακα ενός συγκεκριμένου πλημμυρικού γεγονότος όσο και σε υπερετήσια κλίμακα. Σήμερα δεν εκτελείται καμία στερεοϋδρομέτρηση στα ελληνικά ποτάμια και είναι παντελώς άγνωστη η διάβρωση και η στερεοαπορροή στη χώρα. Μερικές μόνο αποσπασματικές μετρήσεις της μάζας φερτών υλικών που έχουν αποτεθεί σε ταμιευτήρες έχουν γίνει στο Πολύφυτο από το ΕΚΘΕ, στα Κρεμαστά από το ΕΜΠ και αλλού, ενώ έχουν πραγματοποιηθεί διάφορα ερευνητικά προγράμματα, όπως στο Νέστο από το ΑΠΘ και για το σύνολο των ελληνικών ποταμών από το ΕΜΠ. Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί διεθνώς τεχνικές για την αυτόματη και αξιόπιστη μέτρηση της στερεοπαροχής με τη χρήση συγκεκριμένων οργάνων που καταγράφουν τη συγκέντρωση των φερτών υλικών (κυρίως αφορούν σε αιωρούμενα φερτά υλικά αλλά και σε φερτά κοίτης σπανιότερα) σε συνεχή χρόνο. Οι νέες τεχνολογίες είναι δυστυχώς πολύ ακριβές (αφού βρίσκονται ακόμα σε πρώιμο επιχειρησιακό στάδιο) και επομένως απαιτείται μια εθνική στρατηγική, κεντρικά σχεδιασμένη για την (επαν)-έναρξη των μετρήσεων στερεοπαροχής στη χώρα Αντιμετώπιση πρόσχωσης ταμιευτήρα Η εισροή σε ένα ταμιευτήρα περιλαμβάνει εκτός από το νερό, τόσο το φορτίο σε αιώρηση όσο και το φορτίο κοίτης. Η ποσότητα του φορτίου σε αιώρηση είναι συχνά πολύ μεγαλύτερη από την ποσότητα του φορτίου κοίτης. Στην εκβολή του ποταμού μέσα στον ταμιευτήρα, το φορτίο κοίτης καθιζάνει συνεισφέροντας στην ανάπτυξη του δέλτα. Τα σωματίδια του φορτίου σε αιώρηση καθιζάνουν κοντά στο 44

45 δέλτα, ενώ τα λεπτότερα σωματίδια καθιζάνουν μέσα στον ταμιευτήρα, στις ζώνες των στάσιμων υδάτων. Τα εξαιρετικά λεπτόκοκκα φερτά υλικά παραμένουν αιωρούμενα και απομακρύνονται με το νερό. Η μείωση της εισροής του φορτίου κοίτης σε ταμιευτήρες επιτυγχάνεται είτε με συγκράτηση των φερτών υλικών στην λεκάνη απορροής είτε με την απομάκρυνση αυτών από τον ταμιευτήρα. Η πρώτη τεχνική ασχολείται με την αιτία του προβλήματος. Ωστόσο, η εφαρμογή της σε μεγάλης έκτασης λεκάνες είναι σχεδόν αδύνατη λόγω αυξημένων δαπανών, ενώ η διαδικασία διάβρωσης σε μικρής ή μέτριας έκτασης λεκάνες μπορεί να μειωθεί με μεθόδους που στοχεύουν στη διατήρηση του εδάφους και με μέτρα στο υδατικό δίκτυο. Στην περίπτωση που εφαρμόζονται τεχνικές για τη διατήρηση του εδάφους αυτές γίνονται αποτελεσματικές μόνο μετά από δεκαετίες καθώς είναι μακροχρόνιες και δαπανηρές και πρέπει να υποστηρίζονται από την ανάπτυξη καλλιεργειών. Οι τεχνικές που περιλαμβάνουν μέτρα στο υδατικό δίκτυο βασίζονται στην πλήρη απομάκρυνση των συγκεντρώσεων των φερτών υλικών. Τέτοιες είναι ποτάμια έργα που προλαμβάνουν κατολισθήσεις κατά μήκος των ποταμών και φράγματα ελέγχου τα οποία εμποδίζουν την κατά πλάτος και βάθος διάβρωση του ποταμού. Οι λεκάνες κατακράτησης των φερτών υλικών τοποθετούνται σε συγκεκριμένες θέσεις και πρέπει να καθαρίζονται σε τακτά χρονικά διαστήματα. Τα μέτρα απομάκρυνσης φερτών υλικών από τους ταμιευτήρες φραγμάτων αφορούν είτε τη διατήρηση του ωφέλιμου όγκου είτε τη λειτουργικότητα της εξόδου από τον πυθμένα ή ακόμη και τα δύο. Στα άμεσα μέτρα κατατάσσονται η λεκάνη χαλικιών, η οποία βρίσκεται αμέσως ανάντη από τον ταμιευτήρα και μπορεί να σχεδιαστεί ως ζώνη αποθήκευσης, η μετωπική λεκάνη με ή χωρίς διόδους φερτών υλικών, δηλαδή ένα δεύτερο φράγμα στη ζώνη εισόδου του ταμιευτήρα που συγκρατεί το φορτίο κοίτης, και η εκσκαφή του ταμιευτήρα, στην οποία ανάλογα με το τοπικό βάθος, την ποιότητα των φερτών υλικών και τα συστήματα μεταφοράς, τα φερτά υλικά μπορούν να απομακρυνθούν είτε από τις όχθες είτε από πλοίο. Άλλα μέτρα απομάκρυνσης φερτών υλικών είναι ο καθαρισμός εξόδου του φράγματος, με την προϋπόθεση ότι η συγκέντρωση των φερτών υλικών μένει μεταξύ κάποιων ορίων και ότι η λεκάνη που εφαρμόζονται τα μέτρα είναι μικρής έκτασης, και η εκκένωση ταμιευτήρα που αποτελεί μια τυπική διαδικασία που περιλαμβάνει την έκπλυση των φερτών υλικών μέσα από τα ύδατα εκροής. Συνεπώς, για την αντιμετώπιση της πρόσχωσης του ταμιευτήρα πρέπει να υπάρχει: Πολύ καλή γνώση της λεκάνης απορροής ως προς τους μηχανισμούς διάβρωσης καθώς αποτελεί ένα πολύ σημαντικό χειμαρρικό φαινόμενο. Εφαρμογή δράσεων (πρακτικές διαχείρισης χρήσεων γης) με σκοπό τη μείωση της διάβρωσης και συνεπώς της στερεοπαροχής του ποταμού. 45

46 Ενσωμάτωση, κατά την κατασκευή του ταμιευτήρα, νέων τεχνικών που μελλοντικά θα επιτρέψουν κατασκευαστικές τροποποιήσεις (αλλαγή της θέσης υδροληψίας, μηχανισμός απομάκρυνσης φερτών υλικών και άλλα), ώστε ο ταμιευτήρας να μπορέσει να ανταποκριθεί σε περίπτωση πλήρωσης του νεκρού όγκου με φερτές ύλες. Αειφορική διαχείριση των ταμιευτήρων με εφαρμογή μέτρων μείωσης της στερεοαπορροής και της τεχνητής απομάκρυνσης των φερτών υλικών από τον νεκρό όγκο του ταμιευτήρα. Μη κατασκευή μεγάλων (υπερδιαστασιολόγηση), πλην όμως πεπερασμένου χρόνου ζωής κατασκευών, λόγω πλήρωσής τους με φερτά υλικά (Palmieri et al, 2001). Αξιοποίηση παραμετρικών μοντέλων που εξετάζουν σε χωρική κλίμακα την επίδραση διαφόρων μη κατασκευαστικών μέτρων περιορισμού της διάβρωσης στη συνολική στερεοαπορροή ποταμού (Apitz and White, 2003, Owens, 2005) Το φράγμα του Πηνειού στο Νομό Ηλείας Περί το 1950 συστήθηκε στην πόλη της Αμαλιάδας ένας σύλλογος με την επωνυμία "Φράγμα του Πηνειού Ποταμού Ηλείας" με επικεφαλή τον Χαράλαμπο Μπιμπίκο. Η διοίκηση του συλλόγου κατανόησε το πρόβλημα της άρδευσης του Ηλειακού κάμπου και επινόησε την κατασκευή ενός φράγματος στον ποταμό Πηνειό, όπου μετά από διάφορες συσκέψεις κινήθηκε δυναμικά στην περιφέρεια για να προκαλέσει το ενδιαφέρον της πολιτείας. Παρά τη δυσπιστία του κόσμου, ο σύλλογος κατάφερε να ενισχυθεί από πενταμελείς επιτροπές από κάθε κοινότητα και εννεαμελείς από τις πόλεις Αμαλιάδα, Γαστούνη, Ανδραβίδα, Λεχαινά και Βαρθολομιό. Ένας επαρχιακός σύλλογος βέβαια δεν ήταν δυνατόν να αναλάβει ένα τεράστιο έργο της δημιουργίας λίμνης μέσα σε φράγμα σε ορισμένη θέση του κάμπου και να χρηματοδοτήσει την εκτέλεσή του, οπότε και κατεύθυνε τις ενέργειές του προς την Κυβέρνηση. Η προμελέτη του έργου αναλήφθηκε και πραγματοποιήθηκε από την Αμερικανική Τεχνική Εταιρεία Krappen Tippet Abbet το έτος Σ αυτή στηρίχθηκαν οι οριστικές μελέτες της Κοινοπραξίας τεσσάρων Εταιρειών: 1. WESTERN CONSTRUCTIVE CORPORATION. 2. Ε.Δ.Ο.Κ. Α.Ε. - Ε.Τ.Ε.Ρ. Α.Ε. 3. ΔΟΜΙΚΗ Α.Ε. 4. ΟΔΩΝ ΚΑΙ ΟΔΟΣΤΡΩΜΑΤΩΝ Α.Ε. 46

47 Η εδαφοτεχνική έρευνα που πραγματοποιήθηκε προσδιόρισε την θέση έδρασης του φράγματος και των χώρων από τους οποίους θα γινόταν η λήψη δανείων για την κατασκευή του, ενώ από την εδαφολογική έρευνα του ταμιευτήρα διαπιστώθηκε το αδιαπέρατο του πυθμένα (μάργα). Τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν από τις εδαφοτεχνικές έρευνες χρησιμοποίησε ο Γερμανός καθηγητής Breth, ο οποίος εκπόνησε την κατασκευαστική μελέτη του φράγματος. Τις υδραυλικές μελέτες η κοινοπραξία ανέθεσε στον Καθηγητή Press του Βερολίνου. Εν συνεχεία, η Ελληνική κυβέρνηση μετά από διεθνή διαγωνισμό επέλεξε το 1962 ως τεχνικό σύμβουλο του Υπουργείου Δημοσίων Έργων τον ελβετικό οίκο Electro Watt για τον έλεγχο του συνόλου των μελετών του φράγματος και την επίβλεψη της εκτελέσεως του έργου. Η πραγματική έναρξη των εργασιών άρχισε το θέρος του 1962 και περατώθηκαν το Πρόκειται για ετερογενές χωμάτινο φράγμα ύψους 50m και μήκους 2175m ενώ η λίμνη κατάκλυσης καλύπτει έκταση περί τα 19,87km 2. Ο αδιαπέρατος πυρήνας του καθώς και ο οριζόντιος τάπητας αποτελούνται εξ' ολοκλήρου από αργιλικά υλικά, ενώ είναι επενδυμένα από φίλτρο. Το κύριο σώμα του φράγματος είναι κατασκευασμένο από αμμοχάλικο. Από το κέντρο του αργιλικού πυρήνα απέχει 74,40m το διάφραγμα, κατασκευασμένο από οπλισμένο σκυρόδεμα, πάχους 60cm και βάθους κυμαινόμενο από 10 έως 20m, αναλόγως του βάθους του υπόγειου αδιαπέρατου στρώματος της μάργας. Στη βάση του φράγματος έχουν γίνει και στεγανοποιητικές ενέσεις, όπως και στα αντερίσματα. Για την προστασία του κατάντη πρανούς του φράγματος τοποθετήθηκαν φυτικές γαιές πάχους 50cm και έγινε σπορά με ιταλικό τριφύλλι, ενώ η επένδυση ανάντη του θυροφράγματος και της κατάντη λεκάνης ηρεμίας του εκχειλιστή πλημμυρών με λιθορριπή και κυβόλιθους από σκυρόδεμα. Το τελικό υψόμετρο της στέψης του φράγματος είναι τα 101m, η οποία διαμορφώθηκε με ελαφρά κλίση προς τα ανάντη με σκοπό την απομάκρυνση των όμβριων υδάτων προς αποφυγή διαβρώσεων του κατάντη πρανούς του φράγματος. Η τυπική διατομή του φράγματος όπως τελικώς εγκρίθηκε αλλά και η αρχική διατομή όπως σχεδιάστηκε από τον οίκο Electro Watt, δίνονται ως ένθετα στην παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή. 47

48 Εικόνα 9: Η στέψη του φράγματος Πηνειού Ο ταμιευτήρας συγκεντρώνει τα επιφανειακά νερά μιας λεκάνης απορροής 673,41 km 2 και ο σχεδιασμός και η κατασκευή του έγινε για την αποθήκευση ετησίως περίπου 415 *10 6 m 3 ύδατος. Η απολήψιμη ποσότητα ανέρχεται σε εκατ. m 3 / έτος (65%). Ο όγκος αυτός είναι ο προσδοκώμενος όγκος απορροής με βάση το μέσο ετήσιο ύψος βροχής με συντελεστή απορροής Το ανώτερο ύψος νερού της στάθμης της λίμνης του ταμιευτήρα είναι +93 m πάνω από το οποίο αρχίζει και η υπερχείλιση του φράγματος. Το κατώτερο ύψος της στάθμης του ταμιευτήρα είναι +65 m. Η στέψη του αγωγού υδροληψίας βρίσκεται στα +61m ενώ το κατώφλι του στα +58 m. Η ανώτατη στάθμη (+93 m) αντιστοιχεί σε συνολική χωρητικότητα ταμιευτήρα 415*10 6 m 3 και σε ωφέλιμη χωρητικότητα 365*10 6 m 3. Η κατώτατη στάθμη (+65 m) αντιστοιχεί σε συνολική χωρητικότητα ταμιευτήρα 50*10 6 m 3 και σε μηδενική ωφέλιμη χωρητικότητα διότι με στάθμη της λίμνης του ταμιευτήρα στα +65 m δεν είναι εφικτή η απόληψη νερού δεδομένου ότι ο σχεδιασμός του έργου προβλέπει σε κάθε περίπτωση να παραμένει η χωρητικότητα των 50*10 6 m 3 για την διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας του υδάτινου όγκου του. Το νερό χρησιμοποιείται για την άρδευση των πεδινών εκτάσεων κατά μήκος του άξονα Λάππα - Αμαλιάδας Καρδαμά για την περίοδο Απριλίου - Οκτωβρίου. Το μεγαλύτερο μέρος των στρεμμάτων καλύπτεται από κλειστά δίκτυα υπό πίεση και 48

49 το υπόλοιπο από δίκτυα ανοιχτών διωρύγων με καναλέτα. Από το Φράγμα τροφοδοτούνται οι 2 Κύριες Διώρυγες: Η Νότια Κύρια Διώρυγα με μια 24ωρη παροχή m 3 /sec. Από τη Νότια Διώρυγα αρδεύονται στρ. Έχει μήκος 12km. Η Βόρεια Κύρια Διώρυγα με μια 24ωρη παροχή m 3 /sec. Από τη Βόρεια Διώρυγα προβλέπεται η άρδευση στρ. Σήμερα, έχει κατασκευαστεί σε συνολικό μήκος 33 km, δηλαδή κατά το μεγαλύτερο τμήμα της. Συγκεκριμένα έχει κατασκευαστεί μέχρι τον ποταμό Λαρισσό συμπεριλαμβανομένου και του σίφωνα διέλευσης της. Εικόνα 10: Προσαγωγός διώρυγα Για τον ταμιευτήρα, υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία εισροών εκροών που προέρχονται από την Δ/νση Εγγείων Βελτιώσεων της Ν.Α. Ηλείας. Τα στοιχεία αυτά αφορούν μηνιαίες μετρήσεις του ύψους της στάθμης της λίμνης του ταμιευτήρα για τα υδρολογικά έτη έως , των εισροών του, της συνολικής και της ωφέλιμης χωρητικότητας του. Οι μηνιαίες μετρήσεις αφορούν τόσο την περίοδο αποθήκευσης του νερού στον ταμιευτήρα, από τον Οκτώβριο έως τον Μάρτιο κάθε έτους όσο και την αρδευτική περίοδο από τον Απρίλιο έως τον Σεπτέμβριο. Η τεχνητή λίμνη του φράγματος του Πηνειού, η οποία είναι ένα από τα πιο σημαντικά εγγειοβελτιωτικά έργα της περιοχής, έχει καταγραφεί ως υγρότοπος με κωδικό GR Αποτελεί έναν τεχνητό υγρότοπο με ιδιαίτερη οικολογική και αισθητική αξία, ιδιαίτερα κατά την περίοδο της μετανάστευσης της ορνιθοπανίδας. 49

50 Εικόνα 11: Λίμνη κατάκλισης Σήμερα, το φράγμα χρήζει ιδιαίτερης προσοχής καθώς απαιτούνται μια σειρά εργασιών προκειμένου να παραταθεί η ωφέλιμη διάρκεια ζωής του. Αξίζει να σημειωθεί ότι παραμένει ασυντήρητο επί 45 χρόνια και λειτουργεί χωρίς τη στοιχειώδη συντήρηση με σοβαρές βλάβες. Μετά από ελέγχους των αρμοδίων διαπιστώθηκε ότι: τα υδραυλικά συστήματα της πόρτας υπερχειλιστή δεν λειτουργούν τουλάχιστον εδώ και 15 χρόνια δεν λειτουργεί η μια από τις δύο βαλβίδες διαφυγής του νερού (για να εκτονωθεί η πίεση του νερού ανοίγει μόνο η μία βαλβίδα, η οποία στέλνει έως 30 κυβικά νερού το δευτερόλεπτο στις διώρυγες). Παρακάτω παρατίθενται ιστορικά στοιχεία της κατάστασης του φράγματος τα τελευταία χρόνια. Το καλοκαίρι του 2008, για πρώτη φορά στα χρονικά, η στάθμη του νερού του φράγματος έπεσε κάτω από τα 81 m. Το σταθμήμετρο στον πυργίσκο δεν μετρούσε, γιατί ήταν εκτός νερού. Στην περίπου 40ετή ζωή του, το φράγμα έχει μείνει κλειστό άλλη μια φορά πριν από 20 χρόνια, όταν το νερό εξαντλήθηκε το καλοκαίρι και δεν έβρεξε τον χειμώνα, με συνέπεια να μην αναπληρωθούν τα αποθέματα. Βέβαια, τους επόμενους χειμώνες, οι βροχοπτώσεις επανήλθαν κανονικά και το φράγμα 50

51 γέμισε ξανά. Οι παράγοντες που έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στη μείωση της στάθμης του νερού, συνοψίζονται στα εξής: Κάθε χρόνο έχουμε λιγότερες βροχοπτώσεις-χιονοπτώσεις και τα αποθέματα εξαντλούνται πολύ γρήγορα. Το 2007 το φράγμα είχε 240*10 6 m 3 ωφέλιμο νερό και το 2008 μόλις 175*10 6 m 3. Διαφορά δηλαδή 65*10 6 m 3. Το αρδευτικό δίκτυο είναι πεπαλαιωμένο και οι απώλειες του νερού είναι τεράστιες. Μεγάλες ποσότητες καταλήγουν στη θάλασσα. Η μη συμμόρφωση των αγροτών που είναι οι κύριοι χρήστες των υδάτινων πόρων στις οδηγίες για σωστή διαχείριση του νερού και εξοικονόμηση. Παρόλο που τους είχαν γίνει συστάσεις εγκαίρως να αποφύγουν την εγκατάσταση υδροβόρων καλλιεργειών, όπως το καλαμπόκι, δυστυχώς συνέβη το αντίθετο. Η άνοδος της θερμοκρασίας και το φαινόμενο του θερμοκηπίου οδηγούν σε κλιματικές μεταβολές και λειψυδρία. Το 2010, παρουσιάστηκαν πλημμυρικά φαινόμενα να πλήττουν τις παραποτάμιες περιοχές κατάντη του φράγματος, γεγονός που εμφάνισε για άλλη μία φορά τα σοβαρά προβλήματα του ίδιου του φράγματος. Ο χειμώνας του 2010 υπήρξε έντονα βροχερός με ακραία,πολλές φορές,καιρικά φαινόμενα, που είχαν σαν αποτέλεσμα, εκτός των άλλων, να εισρεύσουν πολύ μεγάλες ποσότητες νερού στην τεχνητή λίμνη του Πηνειού, να υπερπληρωθεί και να υπερχειλίσει. Έτσι, προκειμένου να αποφορτισθεί το φράγμα από τις ασκούμενες υψηλές υδροστατικές πιέσεις, ανοίχθηκε η θυρίδα στην προσαγωγό διώρυγα, παροχετεύοντας μέσω του υπερχειλιστή της στην παλαιά κοίτη του Πηνειού ποταμού m 3 /min, όταν η στάθμη του νερού στην τεχνητή λίμνη έφτασε τα 92m και με δεδομένο ότι ο υπερχειλιστής της λειτουργεί στα 93m περίπου στάθμης νερού. 51

52 Εικόνα 12: Υπερχειλιστής του φράγματος Δυστυχώς όμως οι εισροές νερού στη λίμνη από τις συνεχιζόμενες βροχοπτώσεις και το λιώσιμο του χιονιού στα γύρο βουνά, συνεχίστηκαν με αμείωτη ένταση με αποτέλεσμα να εκρέει νερό συνολικά πολύ περισσότερο των 30 m 3 /min από τους υπερχειλιστές τόσο της λίμνης όσο και της προσαγωγού διώρυγας που μέσω του Πηνειού πόταμου απάγεται στη θάλασσα πλησίον της πόλης του Βαρθολομιού. Αυτό σημαίνει ότι οι ποσότητες νερού που βρίσκονται μέσα στο φράγμα έχουν ξεπεράσει τα 390*10 6 m 3. Όμως η παλαιά κοίτη του Πηνειού με την σημερινή οριοθέτηση και διευθέτηση της ξεπέρασε την αντοχή της σε απαγόμενο φορτίο με αποτέλεσμα να υπάρξουν οι πρώτες πλημμύρες σε καλλιεργήσιμες και καλλιεργημένες εκτάσεις. Τα προβλήματα στη λειτουργία του φράγματος συνοψίζονται στα εξής: στην πλημμελή συντήρηση και παρακολούθησή του στη βλάβη λειτουργίας του υπερχειλιστή, των οργάνων του πύργου ελέγχου και της θυρίδας εισαγωγής νερού στην υδροληψία. 52

53 Εικόνα 13: Υπερχείλιση του φράγματος Στο όριο της υπερχείλισης βρισκόταν για άλλη μια φορά τον Απρίλιο του 2011 το φράγμα του Πηνειού με το νερό να τρέχει από τα τοιχώματα του υπερχειλιστή, εξαιτίας της μεγάλης ποσότητας νερού που είχε συγκεντρωθεί εντός του φράγματος με τη στάθμη να βρίσκεται στα 93m. Η επέκταση της Βόρειας Κεντρικής Διώρυγας του φράγματος Πηνειού στη δυτική Αχαϊα, «σκοντάφτει» καθώς το κύριο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η περιβαλλοντική αδειοδότηση του έργου είναι η ανεπάρκεια των εισροών του ταμιευτήρα Πηνειού για την κάλυψη των ήδη αρδευόμενων από αυτόν εκτάσεων. Τον Φεβρουάριο του 2012, εξαιτίας των ακραίων καιρικών φαινομένων των τελευταίων ημερών υπήρξε ανύψωση της στάθμης του ταμιευτήρα της τεχνητής λίμνης του φράγματος Πηνειού. Ένα βήμα προς την βελτίωση της κατάστασης που επικρατεί μέχρι σήμερα, έχει γίνει με την εκπόνηση ειδικής περιβαλλοντικής μελέτης με στόχο την αξιοποίηση των αναπτυξιακών δυνατοτήτων της περιοχής που περιβάλλει τη λίμνη του φράγματος Πηνειού. Οι δράσεις που προτείνεται να αναπτυχθούν είναι η δημιουργία τουριστικών καταλυμάτων και λοιπών χώρων αναψυχής, η δημιουργία εγκαταστάσεων ναυταθλητισμού που θα επιτρέπουν την άθληση και διαμονή ενός αριθμού αθλητών με τον ανάλογο εξοπλισμό τους και την ενίσχυση της χλωρίδας (δενδροφύτευση) και της πανίδας (εμπλουτισμό της περιοχής με είδη πτηνών, απαγόρευση κυνηγίου κλπ), του βιοτόπου της περιοχής. Παράλληλα έχουν γίνει μετρήσεις παραμέτρων του νερού της λίμνης. Μετά από σειρά δειγματοληψιών η ποιότητα του νερού της λίμνης κρίθηκε ως εξαιρετικά καλή, δεδομένου ότι οι τιμές των φυσικοχημικών παραμέτρων είναι σε πολλές 53

54 περιπτώσεις καλύτερες και από τις αποδεκτές για το πόσιμο νερό. Τα παραπάνω συνηγορούν στην αξιοποίηση της λίμνης ως δεξαμενής για την ύδρευση των κατοίκων του Δήμου Αμαλιάδας μετά την κατασκευή κατάλληλου διυλιστηρίου. Η τελευταία ενέργεια πραγματοποιήθηκε την Άνοιξη του 2013, που αποσκοπούσε στην αποκατάσταση της λειτουργίας του ή/και του εξοπλισμού του φράγματος και στον εντοπισμό των αιτιών δυσλειτουργίας του. Για τον σκοπό αυτό με τον έλεγχο που πραγματοποίησε ομάδα δυτών, διαπιστώθηκαν οι βλάβες στις εγκαταστάσεις που απαιτούν παρεμβάσεις συντήρησης και εκσυγχρονισμού του θυροφράγματος, των υδραυλικών και ηλεκτρομηχανολογικών εγκαταστάσεων, των οργάνων ελέγχου και λειτουργίας. 54

55 Κεφάλαιο 4 Υδατικό διαμέρισμα Βόρειας Πελοποννήσου - Λεκάνη Απορροής Πηνειού 4.1 Γεωγραφικά στοιχεία Η περιοχή μελέτης ανήκει στο υδατικό διαμέρισμα Βόρειας Πελοποννήσου (GR02), το οποίο περιλαμβάνει τη λεκάνη απορροής Πηνειού-Πείρου-Βέργα (GR28) έκτασης 2.423,43 km2, τις λεκάνες Ρεμάτων Παραλίας Β. Πελοποννήσου (GR27) έκτασης 3.684,59 km2 καθώς και τις λεκάνες των νήσων Ζακύνθου-Ιθάκης-Κεφαλονιάς (GR45) συνολικής έκτασης 1.288,53 km2. Εικόνα 14: Υδατικό Διαμέρισμα Βόρειας Πελοποννήσου (02) 55

56 Η λεκάνη απορροής GR28 περιλαμβάνει τις υδρολογικές λεκάνες του Πηνειού έκτασης 1026 km 2, Πείρου έκτασης 580 km 2, Βέργα έκτασης 125 km 2 και έξι (6) παράκτιες λεκάνες χωρίς σημαντικούς ποταμούς. Ανήκει εξ' ολοκλήρου στην Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας. Η λεκάνη απορροής GR27 περιλαμβάνει 42 υδρολογικές λεκάνες από τις οποίες τρεις (3) είναι κλειστές (Αλέας, Φενεού, Στυμφαλίας) και οι υπόλοιπες είναι παράκτιες. Οι σημαντικότερες από αυτές είναι του Γλαύκου, του Κράθι, του Σελινούντα, του Κριού, του Ασωπού, του Βουραϊκού, του Σίθα και της Ράχιανης. Η λεκάνη απορροής Ρεμάτων Παραλίας Βόρειας Πελοποννήσου περιλαμβάνει τμήματα των Περιφερειών Πελοποννήσου και Δυτικής Ελλάδας με ποσοστό έκτασης 57% και 43% αντίστοιχα. Η λεκάνης απορροής GR45 περιλαμβάνει τα νησιά Κεφαλονιά, Ιθάκη, Ζάκυνθο και Στροφάδες. Ο χαρακτήρας της λεκάνης είναι καθαρά νησιωτικός χωρίς σημαντικά ποτάμια και λίμνες. Το υδατικό διαμέρισμα οριοθετείται από τον υδροκρίτη που ξεκινά από το ακρωτήριο Κατάκωλο, συνεχίζει στους ορεινούς όγκους Φολόη, Λάμπεια, Ερύμανθο, Αροάνεια, στο υψίπεδο Καλαβρύτων, στο νότιο όριο της κλειστής λεκάνης Φενεού, στους ορεινούς όγκους του Ολιγύρτου, Λύρκειου και Ονείων και καταλήγει στο ακρωτήριο Τραχήλι μέσω των κορυφών Τραπεζώνα και Πολίτη. Η έκταση του ΥΔ είναι 7.396,55 km 2 και περιλαμβάνει τμήματα των Περιφερειών Πελοποννήσου, Δυτικής Ελλάδας και Ιονίων Νήσων με ποσοστά έκτασης 28%, 54% και 18% αντίστοιχα. 4.2 Γεωμορφολογικά - γεωλογικά χαρακτηριστικά Το γεωμορφολογικό ανάγλυφο του ΥΔ χαρακτηρίζεται γενικά ορεινό (600 έως 2400m) και απότομο στο εσωτερικό, ημιορεινό (100 έως 600m) στην εξωτερική του περίμετρο και πεδινό (0 έως 100m) στην παράκτια ζώνη του. Οι μεγαλύτερες πεδινές εκτάσεις αναπτύσσονται στις υπολεκάνες των ποταμών Πηνειού, Πείρου και Γλαύκου και στο εσωτερικό στις κλειστές λεκάνες Φενεού και Στυμφαλίας. Οι κυριότεροι ποταμοί συνεχούς ροής είναι ο Πηνειός, οι παραπόταμοί του Πηνειακός και Λάδων, ο Πείρος, ο Παραπείρος και μερικοί ακόμη στα Ρέματα της Βόρειας Πελοποννήσου. Παράκτιες λίμνες σχηματίζονται μεταξύ Αράξου και Κυλλήνης. Η ευρύτερη περιοχή του διαμερίσματος αποτελείται από ποικιλία γεωλογικών σχηματισμών. Από τα δυτικά προς τα ανατολικά απαντώνται οι εξής γεωτεκτονικές ζώνες: 56

57 Ιόνιος Ζώνη: εμφανίζεται περιορισμένα στο ακρωτήριο του Αράξου και συνίσταται από εναλλαγές ασβεστόλιθου και φλύσχη. Ζώνη Γαβρόβου-Τριπόλεως: καταλαμβάνει περιοχές νοτιοδυτικά της Πάτρας (βουνό Σκόλις) και περιοχές της Ζήρειας. Συνίσταται από εναλλαγές ασβεστόλιθου και φλύσχη. Ζώνη Ωλονού-Πίνδου: καταλαμβάνει μεγάλο μέρος του διαμερίσματος και συνίσταται από εναλλαγές ασβεστόλιθων, κερατόλιθων, μαργών, ψαμμιτών και φλύσχη. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ζώνης είναι η ύπαρξη τεκτονικών λεπιών, που καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό την ανάπτυξη των υδροφόρων συστημάτων. Ζώνη Κεντρικής Πελοποννήσου (στρώματα Τυρού): εμφανίζεται στο κεντρικό τμήμα του διαμερίσματος και συνίσταται από εναλλαγές σχιστόλιθων και φυλλιτών στους οποίους παρεμβάλλονται τα μάρμαρα. Πελαγονική Ζώνη: εμφανίζεται στην περιοχή Κορινθίας-Αργολίδας. Συνίσταται από παλαιοζωικούς ασβεστόλιθους. Σε όλο το διαμέρισμα αναπτύσσονται εκτεταμένες περιοχές σύγχρονων νεογενών και πλειστοκαινικών αποθέσεων που αποτελούνται από μάργες, αργίλους, κροκαλοπαγή και ψαμμίτες. Οι αποθέσεις αυτές συναντώνται σε μεγάλο τμήμα του δυτικού τμήματος και σε μεγάλο τμήμα των βόρειων ακτών (Πάτρα-Κόρινθος). Ιδιαίτερη σημασία στις αποθέσεις αυτές έχουν οι εμφανίσεις συνεκτικών κροκαλοπαγών με ανθρακικό συνδετικό υλικό (περιοχή Νεμέας, Κεφαλαρίου, Καλαβρύτων κλπ). Τέλος, στια παραλιακές πεδινές εκτάσεις συναντώνται σύγχρονες αλλουβιακές αποθέσεις, που στις περισσότερες περιπτώσεις έχουν ως υπόβαθρο νεογενείς και πλειστοκαινικούς σχηματισμούς. 4.3 Υδρολογικές Λεκάνες Το υδατικό διαμέρισμα της Βόρειας Πελοποννήσου οριοθετείται δυτικά από το Ιόνιο πέλαγος, βορειοδυτικά από τον Πατραϊκό Κόλπο, βόρεια από τον Κορινθιακό Κόλπο, βορειοανατολικά από τον Σαρωνικό Κόλπο και νότια από τον ορεογραφικό άξονα που εκκινεί δυτικά με το όρος Σκόλλις, συνεχίζεται στην κεντρική περιοχή με τους ορεινούς όγκους του Ερύμανθου, του Παναχαϊκού, του Μαρματίου και της Κυλλήνης και καταλήγει ανατολικά στα Όνεια Όρη. Κύριες υδρολογικές λεκάνες Οι κύριες υδρολογικές λεκάνες του διαμερίσματος είναι η λεκάνη του Πηνειού και η λεκάνη του Πείρου. Το μεγαλύτερο νησί είναι η Κεφαλονιά με έκταση 808 km. Υδρολογικά στοιχεία για τις λεκάνες αυτές παρατίθενται στη συνέχεια. 57

58 Πηνειός Πρόκειται για τη μεγαλύτερη λεκάνη του διαμερίσματος με έκταση 1025 km 2. αποστραγγίζεται από τον Πηνειό, που διασχίζει την ορεινή και ημιορεινή Ηλεία και καταλήγει σήμερα στην τεχνητή λίμνη του φράγματος. Στο φράγμα καταλήγει και ο παραπόταμος Πηνειακός Λάδωνας (θερινή παροχή 0.4 m 3 /s), που έχει ροή σε όλο το μήκος του. Ο Πηνειός και ο Πηνειακός Λάδωνας τροφοδοτούνται από τις πηγές του καρστικού συστήματος του νότιου Ερύμανθου σε υψόμετρο 1000m. Η μετρηθείσα ετήσια απορροή του ποταμού στη θέση Καβάσιλα (αντιστοιχεί σε επιφάνεια λεκάνης 725 km 2 ) είναι 427 hm 3. Η δίαιτα του ποταμού στη θέση αυτή διαμορφώνεται όπως φαίνεται στον Πίνακα 1. Πίνακας 1: Μέσες μηνιαίες παροχές Πηνειού, (m3/s) ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΕΤΟΣ Πηγή: ΕΗ, µετρήσεις Η ελάχιστη ετήσια μετρημένη εισροή στην τεχνητή λίμνη του φράγματος (εμβαδόν λεκάνης 723 km 2 ) είναι 160 hm 3 και εμφανίστηκε το έτος (Παπαναστασίου & συνεργάτες, 1989). Πείρος H λεκάνη του Πείρου έχει έκταση 580 km 2 και αναπτύσσεται στη δυτική Αχαΐα. Αποστραγγίζεται από τον ποταμό Πείρο, που πηγάζει από πηγές του καρστικού συστήματος βόρειου Ερύμανθου και έχει ροή σε όλη τη διάρκεια του έτους. Στο πεδινό τμήμα της λεκάνης (κάμπος Κάτω Αχαΐας ) συμβάλλουν τρεις σχετικά μεγάλοι χείμαρροι. Οι ποταμοί Πείρος και Παραπείρος ρέουν χωριστά μέχρις ορισμένου σημείου (περιοχή Θεριανό) όπου και ενώνονται σε έναν, ο οποίος τελικά εκβάλλει στον Πατραϊκό Κόλπο, στην περιοχή της Κάτω Αχαΐας. Η εκτιμώμενη απορροή του ποταμού στην έξοδο της λεκάνης είναι 265 hm 3 ετησίως. Η μέση παροχή θερινής περιόδου είναι περίπου 700 m 3 /h (Ζερβογιάννης, 1982). Νήσος Κεφαλονιά Η Κεφαλονιά έχει έκταση 808 km 2 και είναι ιδιαίτερα ορεινή. Μικρή πεδινή έκταση διαμορφώνεται στον όρμο Σάμης-Αγίας Ευφημίας, όπου καταλήγουν διάφοροι μικροί χείμαρροι. Λόγω της γεωλογικής δομής δεν εμφανίζει αξιόλογη επιφανειακή απορροή, αφού το σύνολο της ωφέλιμης βροχόπτωσης κατεισδύει στο αναπτυγμένο και περίπλοκα δομημένο καρστικό σύστημα του νησιού. Άλλες λεκάνες Η λεκάνη του Γλαύκου έχει έκταση 165 km 2 και μέση ετήσια απορροή 39 hm 3. Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται οι μέσες μηνιαίες παροχές του ποταμού στη θέση Κουρνάμπελο για την περίοδο

59 Η λεκάνη του Σελινούντα έχει έκταση 300 km 2 και αναπτύσσεται κυρίως στους ανθρακικούς σχηµατισµούς Ερύμανθου και Παναχαϊκού. Το καρστικό σύστηµα που αναπτύσσεται στους σχηµατισµούς αυτούς αποτελεί την κύρια τροφοδοσία του ποταµού. Η µέση ετήσια απορροή ανέρχεται σε 70 hm 3. Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται οι µέσες µηνιαίες παροχές του ποταµού στη θέση Μονή Μακελαριάς. Η λεκάνη του Βουραϊκού έχει έκταση 233 km 2 και αναπτύσσεται κυρίως στους ανθρακικούς σχηµατισµούς Ερύµανθου και Παναχαϊκού. Το καρστικό σύστηµα που αναπτύσσεται στους σχηµατισµούς αυτούς αποτελεί την κύρια τροφοδοσία του ποταµού. Η µέση ετήσια απορροή ανέρχεται σε 117 hm 3. Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται οι µέσες µηνιαίες παροχές του ποταµού στη θέση Ζαχλωρού για την περίοδο Η λεκάνη του Κράθι έχει έκταση 149 km 2 και ένα µέρος της αναπτύσσεται στους ασβεστόλιθους της Πίνδου. Το καρστικό σύστηµα Μαρµάτι, που αναπτύσσεται σε αυτούς, αποτελεί την κύρια τροφοδοσία του ποταµού. Η µέση ετήσια απορροή ανέρχεται σε 69 hm 3. Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται οι µέσες µηνιαίες παροχές του ποταµού στη θέση Τσιβλός (αντιστοιχεί σε έκταση λεκάνης 78.9 km 2 ) για την περίοδο Η λεκάνη του Ασωπού έχει έκταση 286 km 2 και µέση ετήσια απορροή 50 hm 3. Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται οι µέσες µηνιαίες παροχές του ποταµού. Στον Ασωπό εκτρέπονται τα νερά του καρστικού συστήµατος Στυµφαλίας, τα οποία κατά τη θερινή περίοδο χρησιµοποιούνται στην άρδευση εκτάσεων των κάµπων Κιάτου και Βόχας. Οι παροχές των ποταµών αυτών είναι σαφώς υποτιµηµένες λόγω απουσίας µετρήσεων των πληµµυρικών παροχών. Πίνακας 2: Μέσες μηνιαίες παροχές διαφόρων ποταμών (m3/s) ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΕΤΟΣ Γλαύκος Σελινούντας Βουραϊκός Κράθι Ασωπός Πηγή: Παπαναστασίου & Συνεργάτες (1989) Κύριες υδρογεωλογικές λεκάνες Ιδιαίτερο ενδιαφέρον από υδρογεωλογική άποψη έχουν οι µεγάλες ανθρακικές ενότητες που συναντώνται στους ορεινούς όγκους του Παναχαϊκού, Ερύµανθου, Αροανείων, Κυλλήνης (Ζήρειας) και Όνειων στο ανατολικό τµήµα. Οι ασβεστολιθικοί 59

60 αυτοί ορεινοί όγκοι τροφοδοτούν µεγάλο αριθµό πηγών, η απορροή των οποίων συµµετέχει στην τροφοδοσία των ποταµών. Στο δυτικό και κεντρικό τµήµα του διαµερίσµατος, όπου έχουµε και υψηλές βροχοπτώσεις, έχουµε ανάπτυξη εκτεταµένων υπόγειων καρστικών υδρογεωλογικών λεκανών που διακινούν νερά και εκτός του διαµερίσµατος. Τα συστήµατα αυτά είναι: Καρστικό σύστηµα νότιου Ερύµανθου Περιλαµβάνει τις νοτιοδυτικές παρυφές του Ερύµανθου. Αναπτύσσεται στους κρητιδικούς ασβεστόλιθους της ζώνης Πίνδου και έχει έκταση περίπου 400 km 2. Ο υπόγειος υδροκρίτης του υπερβαίνει τα όρια του διαµερίσµατος και εκφορτίζεται από πηγές που αναβλύζουν στην κοίτη του Πηνειού και Πηνειακού Λάδωνα. Η πηγή Κακοταρίου είναι πηγή υπερχείλισης συνεχούς ροής που, µαζί µε άλλες µικρότερες, εξασφαλίζει θερινή παροχή περίπου 0.7 m 3 /s. Η µέση υπερετήσια παροχή του συστήµατος εκτιµάται σε περίπου 6 m 3 /s. Καρστικό σύστηµα βόρειου Ερύµανθου και Παναχαϊκού Αναπτύσσεται στους κρητιδικούς ασβεστόλιθους της ζώνης Πίνδου και στα κροκαλοπαγή του Νεογενούς και έχει συνολική έκταση περίπου 800 km 2. Εκφορτίζεται κυρίως µέσω των πηγών που εµφανίζονται στις κοίτες των κυριότερων ποταµών και χειµάρρων καθώς και από τις πηγές βάσης των καρστικών συστηµάτων. Οι κυριότεροι ποταµοί που διασχίζουν τα παραπάνω συστήµατα είναι οι Πύρρος, Γλαύκος, Σελινούς, Βουραϊκός. Η µέση υπερετήσια παροχή του συνόλου των καρστικών συστηµάτων υπερβαίνει τα 12.5 m 3 /s. Καρστικό σύστηµα Μαρµάτι Αναπτύσσεται στους κρητιδικούς ασβεστόλιθους της ζώνης Πίνδου και έχει έκταση περίπου 60 km 2. Αποστραγγίζεται κυρίως από το χείµαρρο Κράθι, που έχει µέση υπερετήσια παροχή 2.2 m 3 /s. Το εκτιµώµενο δυναµικό του καρστικού συστήµατος είναι περίπου 1.2 m 3 /s. Καρστικό σύστηµα Σωτήρα Αναπτύσσεται στους κρητιδικούς ασβεστόλιθους της ζώνης Πίνδου και έχει έκταση περίπου 30 km 2. Αποστραγγίζεται από µικρά ρέµατα. Πιθανόν να εκφορτίζεται και µε υποθαλάσσιες πηγές. Η µέση υπερετήσια παροχή του συστήµατος εκτιµάται σε περίπου 0.5 m 3 /s. Καρστικό σύστηµα Φενεού Αναπτύσσεται στους ασβεστόλιθους της ζώνης Πίνδου και Γαβρόβου-Τριπόλεως, έχει έκταση περίπου 180 km 2 και υψόμετρο πυθμένα 720m. Εκφορτίζεται κυρίως στις πηγές Πλανητέρου και Λυκουρίας στη λεκάνη του Αλφειού (Υδατικό ιαµέρισµα υτικής Πελοποννήσου). Η µέση υπερετήσια παροχή του συστήµατος εκτιµάται σε περίπου 3 m 3 /s. 60

61 Καρστικό σύστηµα Στυµφαλίας Αναπτύσσεται στους ασβεστόλιθους της ζώνης Πίνδου και Γαβρόβου-Τριπόλεως του όρους Κυλλήνη, έχει έκταση περίπου 120 km 2 και υψόμετρο πυθμένα 612m. Παλαιότερα εκφορτιζόταν κυρίως µέσω των πηγών που εµφανίζονται στην πόλγη της Στυµφαλίας και στη συνέχεια µέσω των καταβοθρών της στις πηγές του Αργολικού Κόλπου. Σήµερα, το µεγαλύτερο µέρος της παροχής του συστήµατος εκτρέπεται µέσω σήραγγας στη λεκάνη του Ασωπού. Η µέση υπερετήσια παροχή του συστήµατος εκτιµάται σε περίπου 2.5 m 3 /s. Το 15% περίπου από αυτό εξακολουθεί να κινείται νότια υπογείως προς τον Αργολικό Κόλπο (Υδατικό ιαµέρισµα Ανατολικής Πελοποννήσου). Καρστικό σύστηµα Σκοτεινής-Αλέα Αναπτύσσεται στους ασβεστόλιθους της ζώνης Πίνδου και Γαβρόβου-Τριπόλεως των βουνών Ολίγυρτου-Φαρµακά και έχει έκταση περίπου 200 km 2. Αποτελείται από δύο κλειστές καρστικές λεκάνες, της Σκοτεινής και της Αλέας, όπου τα υψόμετρα πυθμένων τους είναι 528m και 590m αντίστοιχα. Εκφορτίζεται προς τον Αργολικό Κόλπο (Υδατικό ιαµέρισµα Ανατολικής Πελοποννήσου) µέσω των καταβοθρών Σκοτεινής-Αλέας. Η µέση υπερετήσια παροχή του συστήµατος εκτιµάται σε περίπου 4 m 3 /s. Καρστικό σύστηµα Όνειων Αναπτύσσεται στους ασβεστόλιθους της Πελαγονικής Ζώνης και έχει έκταση περίπου 300 km 2. Εκφορτίζεται κυρίως προς τον Αργοσαρωνικό Κόλπο µέσω υποθαλάσσιων πηγών µε εκτιµώµενη παροχή περίπου 4 m 3 /s. Στις νεογενείς και τεταρτογενείς αποθέσεις, λόγω των εναλλαγών διαπερατών και αδιαπέρατων σχηµατισµών, αναπτύσσονται υπό πίεση υπόγειες υδροφορίες στις χαµηλότερες µορφολογικά περιοχές. Τέτοιες υδρογεωλογικές ενότητες έχουµε στη λεκάνη Πηνειού, Κάτω Αχαΐας, Γλαύκου και στο µεγαλύτερο τµήµα των βόρειων ακτών της Πελοποννήσου. Στους υδροφορείς αυτούς έχει διαπιστωθεί αυξηµένη περιεκτικότητα του νερού σε σίδηρο, µαγγάνιο και νιτρικά, που το καθιστούν σε ορισµένες περιπτώσεις ακατάλληλο για ύδρευση. Οι πληροφορίες που αναφέρονται στις κύριες υδρογεωλογικές λεκάνες προέρχονται από στοιχεία της έκθεσης του ΙΓΜΕ (1996). 4.4 Υδροφόροι ενότητες - Αποθέματα υπόγειων νερών Ηπειρωτικό τμήμα διαμερίσματος Εντός των γεωλογικών δομών που δομούν το υδατικό διαμέρισμα της Βορείου Πελοποννήσου δημιουργούνται πολλά υδροφόρα συστήματα ενδορωγματικής και ενδοπορικής δομής. 61

62 Το συνολικό υπόγειο δυναμικό του διαμερίσματος εκτιμάται στην τάξη των 630 * 10 6 m 3 και αντιστοιχεί σε 347 * 10 6 m 3 σε καρστικά αποθέματα και 283 * 10 6 m 3 σε αποθέματα κοκκωδών συστημάτων. Στους υπολογισμούς αυτούς δεν περιλαμβάνονται τα αποθέματα εντός των χαρακτηριζόμενων ως υδατοστεγών, πρακτικά στεγανών, σχηματισμών που καταλαμβάνουν έκταση 633 km 2 και τα οποία εκτιμώνται σε 16 * 10 6 m 3 λαμβανόμενων υπ' όψη 3% συντελεστή κατείσδυσης και μέσο ετήσιο ύψος βροχής 850mm. Έτσι τα συνολικά υπόγεια αποθέματα νερού στο ηπειρωτικό τμήμα του διαμερίσματος ανέρχονται σε 650 * 10 6 m 3. Ως προς τα εκμεταλλεύσιμα αποθέματα, αυτά μόνο για το νομό Αχαΐας ανέρχονται σε 321 * 10 6 m 3 και κατανέμονται σε 186 * 10 6 m 3 στην πεδινή Δυτική Αχαΐα, 40 * 10 6 m 3 στην ορεινή περιοχή Καλαβρύτων-Δ. Αχαΐας και 95 * 10 6 m 3 στην Αιγιαλεία. Νησιωτικό τμήμα διαμερίσματος Τα δυναμικά αποθέματα των υπόγειων νερών στο νησιωτικό τμήμα του διαμερίσματος, με βάση τον κατεισδύοντα όγκο νερού στα ανθρακικά και λοιπά πετρώματα που δομούν τα νησιά, εκτιμώνται σε 460 * 10 6 m 3 και αντιστοιχούν σε 312 * 10 6 m 3 στην Κεφαλονιά, 40 * 10 6 m 3 στην Ιθάκη και 108 * 10 6 m 3 στη Ζάκυνθο. Εξ αυτών ποσοστό 93% αντιστοιχεί σε αποθέματα καρστικών σχηματισμών και το 7% σε αποθέματα εντός νεογενών και τεταρτογενών σχηματισμών. Σημειώνεται εδώ ότι σημαντικό ποσοστό του δυναμικού αυτού είναι ποιοτικά υποβαθμισμένο λόγω υφαλμύρινσης. Ειδικότερα, σε ότι αφορά τη νήσο Ζάκυνθο, στην καρστική ενότητα του ανθρακικού αντικλίνου στην δυτική ακτή της νήσου δημιουργούνται δύο συστήματα. Το καρστικό σύστημα του δυτικού σκέλους του αντικλίνου έκτασης 95 km 2, το οποίο εκφορτίζεται μέσω διάσπαρτων παράκτιων και υποθαλάσσιων υφάλμυρων πηγών εκτιμούμενης συνολικής παροχής της τάξης του 1m 3 /s, και το σύστημα του ανατολικού σκέλους του αντικλίνου η καρστική υδροφορία του οποίου εκδηλώνεται στην ενδοχώρα σε πολύ μικρά υψόμετρα (περίπου στο επίπεδο της θάλασσας), λόγω της παρεμβολής στην προς ανατολάς πορεία των καρστικών νερών, των υδατοστεγών μειοκαινικών μαργών. Το σύστημα αυτό, έκτασης περίπου 142 km 2, δέχεται κατά μέσο όρο ετησίως 128 * 10 6 m 3 α.κ. εκ των οποίων κατεισδύει ποσοστό 50% ή 64 *10 6 m 3. Η ποσότητα αυτή δίνει την τάξη μεγέθους των μέσων ετήσιων ανανεώσιμων αποθεμάτων και επαληθεύεται εάν ληφθεί υπόψη η έκταση του υδροφορέα (20km 2 ), το κορεσμένο πάχος αυτού (18 m) και ο συντελεστής υδροχωρητικότητας (20%). Ως προς τα εκμεταλλεύσιμα αποθέματα, επί του προκειμένου, αυτά εκτιμώνται σε 12 * 10 6 m 3 και αναφέρονται στην εκμετάλλευση του 1/6 του πάχους του υδροφόρου (3m) που αντιστοιχεί σε πτώση στάθμης μέχρι του επιπέδου της 62

63 θάλασσας, ώστε να αποφεύγεται η υφαλμύρινση. Σημειώνεται επίσης ότι το ποιο πάνω σύστημα εκφορτίζεται και από την παράκτια - υποθαλάσσια πηγή "Κερί Ζακύνθου" μέσης ετήσιας παροχής 2 * 10 6 m 3, με περιεκτικότητα νερού σε χλωριούντα κυμαινόμενα από mg/l. Οι τεταρτογενείς αποθέσεις της Ζακύνθου καταλαμβάνουν την ανατολική πεδινή περιοχή με πάχος έως 8m. Η ποιότητα του υπόγειου νερού είναι υποβαθμισμένη λόγω επίδρασης της θάλασσας και των γυψούχων κοιτασμάτων καθώς και της ανθρώπινης δραστηριότητας. Τα ρυθμιστικά αποθέματα των τεταρτογενών αποθέσεων εκτιμώνται της τάξης των 11 * 10 6 m 3, λαμβανόμενων υπόψη, την έκταση του υδροφορέα (75 km 2 ), την μέση ετήσια διακύμανση της στάθμης (1.80m) και τον συντελεστή υδροχωρητικότητας (8%). Οι νεογενείς αποθέσεις της Ζακύνθου περιλαμβάνουν σε μεγάλη αναλογία λεπτομερείς υδατοστεγείς μάργες συνολικής έκτασης 82 km 2 που περιορίζουν σημαντικά την υδροφορία τους, ενώ παράλληλα η ποιότητα του υπόγειου νερού είναι υποβαθμισμένη εξ αιτίας της ανθρωπογενούς δραστηριότητας. Τα ρυθμιστικά αποθέματα του αδρομερούς νεογενούς τομέα είναι της τάξης των 2.5 * 10 6 m 3, λαμβανομένων υπόψη της έκτασης του συστήματος (10 km 2 ), της μέσης ετήσιας διακύμανσης της στάθμης (1.7m) και του συντελεστή εναποθήκευσης (0.15). 63

64 Εικόνα 15: Υδρολιθολογικός χάρτης Υδατικού Διαμερίσματος Βόρειας Πελοποννήσου (ενδεικτικός) 64

65 4.5 Θερμομεταλλικά νερά Μιας μικρής κλίμακας θερμική δραστηριότητα συγκεντρώνεται προς τα δυτικά του διαμερίσματος και εκδηλώνεται με τις υπόθερμες πηγές των περιοχών Κυλλήνης, Ανδραβίδας, Κουνουπελίου και Αράξου. Η αρχική - λόγω ομαλής γεωθερμικής βαθμίδας - θερμοκρασία των νερών αυτών μειώνεται κατά την μέσω βαθιών ρηγμάτων άνοδο προς τις πηγές, εξ' αιτίας του εξαιρετικά σημαντικού πάχους των νεογενών σχηματισμών της περιοχής. Αναβλύσεις υδροθειούχων κυρίως πηγών σημειώνονται διάσπαρτα σε όλη την έκταση του διαμερίσματος και οφείλονται στην παρεμβολή πλούσιων σε οργανική ύλη αργιλικών ενστρώσεων εντός των στρωμάτων των νεογενών σχηματισμών. 4.6 Κλίμα Στο δυτικό τμήμα του διαμερίσματος (ηπειρωτικό και νησιωτικό) επικρατεί θαλάσσιο μεσογειακό κλίμα, στο ανατολικό τμήμα χερσαίο μεσογειακό, ενώ στο ορεινό τμήμα το κλίμα εξελίσσεται σε ορεινό. Το κλίμα σε ετήσια βάση διακρίνεται στη ψυχρή χειμερινή περίοδο (από Οκτώβριο έως και Μάρτιο) και στη θερμή περίοδο (από Απρίλιο έως Σεπτέμβριο). Η μέση ετήσια υγρασία κυμαίνεται από 60% έως 70%. Η πλέον υγρή περίοδος είναι ο χειμώνας με μέση ετήσια σχετική υγρασία έως 80% και η πλέον ξηρή περίοδος είναι το θέρος με μέση μηνιαία σχετική υγρασία 50%. Η παρουσία μεγάλων υψομέτρων και παράκτιων ζωνών προκαλεί διαφοροποιήσεις στην κατανομή των βροχοπτώσεων. Σύμφωνα με εκτιμήσεις και υπολογισμούς της ΔΕΗ (1980) η μέση ετήσια τιμή της βροχόπτωσης για το ηπειρωτικό τμήμα του διαμερίσματος είναι 860 mm ενώ στο νησιωτικό τμήμα εκτιμάται στα 950 mm. Η ετήσια βροχόπτωση κυμαίνεται στα παράλια του ηπειρωτικού τμήματος μεταξύ 500 και 800 mm, στο νησιωτικό μεταξύ 1000 και 1200mm ενώ στις ορεινές περιοχές ξεπερνά τα 1200 mm (ΥΒΕΤ, 1989). Ο μέσος αριθμός ημερών βροχής κυμαίνεται από 80 έως 110 το χρόνο. Τα χαμηλότερα ύψη βροχής παρατηρούνται στις ανατολικές περιοχές. Από την άποψη συγκέντρωσης βροχόπτωσης στη χειμερινή περίοδο, παρατηρούνται χειμερινές βροχοπτώσεις που αντιστοιχούν σε ποσοστό μεγαλύτερο του 85% των συνολικών ετησίων (Υπουργείο Ανάπτυξης, 1997). Η τάση των ετήσιων κατακρημνίσεων στο υδατικό διαμέρισμα παρουσιάζεται ελαφρώς ανοδική, της τάξης του 0.03%. Με βάση την έκταση του Διαμερίσματος και το μέσο ετήσιο ύψος βροχής, ο ετήσιος όγκος βροχής εκτιμάται σε hm 3 νερό (Υπουργείο Ανάπτυξης, 1997). 65

66 Η μέση ετήσια θερμοκρασία του διαμερίσματος είναι C στο ηπειρωτικό τμήμα και C στο νησιωτικό. Το ετήσιο θερμομετρικό εύρος στο ηπειρωτικό τμήμα κυμαίνεται από 16 C στα δυτικά μέχρι 18 C στα ανατολικά και C στα ορεινά. Στο νησιωτικό τμήμα το ετήσιο θερμομετρικό εύρος είναι λίγο πάνω από 15 C. (Παπαναστασίου & συνεργάτες, 1989) 4.7 Προστατευόμενες περιοχές Σύμφωνα με το Άρθρο 6 και το Παράρτημα IV της Οδηγίας Πλαίσιο για τα νερά 2000/60 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ως προστατευόμενες περιοχές χαρακτηρίζονται: Νερά τα οποία προορίζονται για πόση σύμφωνα με το Άρθρο 7 της Οδηγίας Πλαίσιο. Περιοχές αναγνωρισμένες για την προστασία υδρόβιων ειδών σημαντικής οικονομικής σημασίας. Υδάτινα σώματα που χρησιμοποιούνται για αναψυχή, συμπεριλαμβανομένων και των υδάτων κολύμβησης σύμφωνα με την Οδηγία 76/160/ΕΟΚ. Ευαίσθητες περιοχές, συμπεριλαμβανομένων περιοχών που χαρακτηρίζονται ως ευπρόσβλητες σύμφωνα με την Οδηγία 91/676/ΕΟΚ και υδάτινων περιοχών που χαρακτηρίζονται ως ευαίσθητες σύμφωνα με την Οδηγία 91/271/ΕΟΚ. Περιοχές που έχουν αναγνωρισθεί για την προστασία οικοτόπων και ειδών όπου η διατήρηση και/ή βελτίωση της ποιότητας των υδάτων αποτελεί κρίσιμο παράγοντα, συμπεριλαμβανομένων των χαρακτηρισμένων περιοχών Natura 2000 σύμφωνα με τις Οδηγίες 92/43/ΕΟΚ και 79/409/ΕΟΚ. Στο Υδατικό Διαμέρισμα Βορείου Πελοποννήσου υπάρχουν 40 τόποι κοινοτικής σημασίας (SCI) και 9 ζώνες ειδικής προστασίας (SPA), ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η λεκάνη του ποταμού Πηνειού Ηλείας, η οποία βάσει των διατάξεων της Οδηγίας 91/676/ΕΟΚ περί νιτρορύπανσης, έχει χαρακτηρισθεί ως ευπρόσβλητη. 4.8 Λεκάνη απορροής Πηνειού Θέση, Γεωγραφία Η λεκάνη του Πηνειού έκτασης περίπου 1026 km 2 είναι η μεγαλύτερη λεκάνη του διαμερίσματος και αποστραγγίζεται από τον Πηνειό, που διασχίζει την ορεινή και ημιορεινή Ηλεία και καταλήγει σήμερα στην τεχνητή λίμνη του ομώνυμου φράγματος (τοποθεσία Κέντρο). 66

67 Ο Πηνειός αποτελείται από δύο παραπόταμους, τον κυρίως Πηνειό (ο οποίος ονομάζεται και ως άνω Πηνειός) και τον Πηνειακό Λάδωνα (ο οποίος δεν έχει σχέση με τον Λάδωνα της Αρκαδίας). Αυτοί οι δύο παραπόταμοι ρέουν με διεύθυνση από τα ανατολικά προς τα δυτικά με πολλούς ελιγμούς και συναντιούνται στη μέση της κοιλάδας της Ήλιδας, κοντά στο χωριό Αγραπιδοχώρι. Ο άνω Πηνειός είναι μακρύτερος και αφθονότερος από τον άλλο παραπόταμο και έχει τις πηγές του κοντά στον Κόμβο του όρους Ερύμανθος. Από εκεί που αρχίζει την πορεία του, περνώντας κοντά στο χωριό Σκιαδά και αφού δέχεται και άλλους χείμαρρους, ενώνεται με τον Λάδωνα. Ο άνω Πηνειός λέγεται και ποτάμι της Ξενίας. Ο Πηνειακός Λάδωνας (το Λαγανέϊκο ποτάμι όπως λέγεται διαφορετικά), πηγάζει λίγο νοτιότερα από τις πηγές του άνω Πηνειού και συγκεκριμένα από τα απόκρημνα βουνά της Δίβρης. Περνάει από το οροπέδιο της Φολόης προτού ενωθεί με τον άνω Πηνειό. Οι πλουσιότερες πηγές του Πηνειακού Λάδωνα είναι πάνω από το χωριό Ανδρώνι. Παρακάτω παρατίθεται ο χάρτης του υδρογραφικού δικτύου της περιοχής μελέτης, όπου απεικονίζονται ξεκάθαρα ο άνω Πηνειός και ο Πηνειακός Λάδωνας καθώς και όλοι οι παραπόταμοι που τους τροφοδοτούν. 67

68 Εικόνα 16: Το υδρογραφικό δίκτυο της περιοχής μελέτης Πριν γίνει το φράγμα, ο Πηνειός συνέχιζε την πορεία του περνώντας στα δεξιά της Αρχαίας Ήλιδας κατά μήκος μιας μεγάλης και εύφορης κοιλάδας για να καταλήξει στην μεγάλη πεδιάδα του κόλπου της Γαστούνης. Από εκεί ακολουθεί πορεία προς νοτιοδυτικά μέχρι το Βαρθολομιό και κατόπιν στρέφεται προς νοτιοανατολικά και εκβάλει στον κόλπο Χελωνάτα. Γεωλογία - Τεκτονική Η περιοχή της λεκάνης απορροής του Πηνειού, από τα δυτικά περιθώρια μέχρι την θέση του φράγματος, δομείται τόσο από τους αλπικούς σχηματισμούς των γεωτεκτονικών ζωνών Ωλονού-Πίνδου και Γαβρόβου-Τριπόλεως, όσο και από τις σύγχρονες Τεταρτογενείς και Νεογενείς αποθέσεις που έχουν πληρώσει τα τεκτονικά βυθίσματα. 68

69 Ζώνη Γαβρόβου - Τριπόλεως: περιλαμβάνει μικρή εμφάνιση ασβεστόλιθων στο όρος Σκόλις και εκτεταμένες εμφανίσεις ψαμμιτών και κροκαλοπαγών με παρεμβολές ιλυολίθων του φλύσχη μεταξύ των ποταμών Πηνειού και Πείρου (κροκαλοπαγή Μόρβης). Ζώνη Ωλονού - Πίνδου: περιλαμβάνει λεπτοπλακώδεις ασβεστόλιθους, κερατόλιθους και στρώματα του φλύσχη. Τα στρώματα παρουσιάζονται εντόνως πολυπτυχωμένα και διαρρηγμένα. Μεταλπικοί σχηματισμοί του Νεογενούς και Τεταρτογενούς: αποτελούνται από εναλλαγές αδρομερών υλικών (κροκάλες, κροκαλοπαγή, άμμοι) με πλέον λεπτομερή υλικά (άργιλοι, μάργες, ιλύες). Εικόνα 17: Γεωλογία της λεκάνης απορροής ανάντη του φράγματος Πηνειού Όλοι οι ανωτέρω σχηματισμοί, και ιδιαίτερα οι αλπικοί, έχουν υποστεί την επίδραση επανειλημμένων τεκτονικών γεγονότων που είχαν ως αποτέλεσμα τόσο την πτύχωση και διάρρηξη των σχηματισμών όσο και τις ευρύτερες μετακινήσεις 69

70 ζωνών με χαρακτηριστικό παράδειγμα εδώ την επώθηση της ζώνης της Πίνδου επί της ζώνης Τρίπολης. Η ζώνη Τρίπολης αποτελεί μια παχιά και μηχανικά δύσκαμπτη ανθρακική πλατφόρμα, στην οποία η παραμόρφωση εκφράζεται - στο μεγασκοπικό πεδίο - με μεγάλα ασύμμετρα ανοικτά αντίκλινα και σύγκλινα, τα οποία σε ορισμένες θέσεις συνδέονται με επωθήσεις (Sotiropoulos et al., 2003). Προς τα ανατολικά η ζώνη Τριπόλεως χωρίζεται από τη ζώνη της Πίνδου με μία από τις μεγαλύτερες επωθήσεις που συναντώνται στον ελληνικό χώρο, την «Επώθηση της Πίνδου», κατά την οποία η ακολουθία των πετρωμάτων της ζώνης Πίνδου άρχισε να αποκολλάται από το υπόβαθρό της, να παραμορφώνεται έντονα και τελικά να επωθείται επί της δυτικότερα ευρισκόμενης ζώνης της Τρίπολης. Το αποτέλεσμα αυτών των κινήσεων ήταν ο σχηματισμός του Καλύμματος της Πίνδου και η εμφάνιση της ζώνης της Τρίπολης σε μορφή τεκτονικών παραθύρων. Η έντονη τεκτονική καταπόνηση των ανθρακικών σχηματισμών σε συνδυασμό με τις εναλλαγές διαπερατών και αδιαπέρατων ζωνών λόγω των λεπιώσεων έχουν συμβάλλει στη διαμόρφωση των επιμέρους υδρογεωλογικών συστημάτων και λεκανών. Πολλές φορές τα κύρια ποτάμια και ρέματα της περιοχής κινούνται κατά μήκος των τεκτονικών αυτών διαρρήξεων. Ζώνη Γαβρόβου - Τρίπολης Εικόνα 18: Η ζώνη Γαβρόβου - Τρίπολης 70

71 Η ζώνη Γαβρόβου - Τρίπολης τοποθετείται στην Απούλια Μικροπλάκα με τυπική νηριτική ανθρακική ιζηματογένεση στους Αλπικούς χρόνους (Τριαδικό - Ηώκαινο). Αποτελεί έτσι μια Μεσοζωική ανθρακική ακολουθία μεγάλου πάχους. Η ζώνη αυτή αποτελούσε κατά τη διάρκεια της ιζηματογένεσης ένα ύβωμα που χώριζε την Ιόνια από την Πινδική αύλακα. Από το Τριαδικό έως το Ανώτερο Ηώκαινο η ιζηματογένεση είναι νηριτική και υφαλογόνα. Κατά το διάστημα αυτό αποτέθηκαν ασβεστόλιθοι σκοτεινοί-τεφροί έως μαύροι κατά τόπους λατυποπαγείς πλούσιοι σε απολιθώματα. Η παρουσία μικρών βωξιτικών οριζόντων υποδηλώνει ότι η ζώνη χέρσεψε για ένα μικρό διάστημα μέσα στο Ηώκαινο και έπειτα ξαναβυθίστηκε. Ορίζοντες βωξιτών συναντώνται στην Αρκαδία καθώς και στην Πύλο. Ασύμφωνα επάνω στην ανθρακική σειρά αναπτύχθηκε φλύσχης. Ο φλύσχης αποτέθηκε έως το Κατώτερο Μειόκαινο. Τα μεταβατικά στρώματα προς το φλύσχη συνίστανται από μαργαικούς ασβεστόλιθους και μάργες. Η ακολουθία του φλύσχη δομείται κυρίως από εναλλαγές ψαμμιτών και πηλιτών με συχνές παρεμβολές κροκαλοπαγών. Ο φλύσχης της ζώνης της Τρίπολης διαφέρει από το φλύσχη της Ιόνιας ζώνης από τις μεγάλες κροκάλες κερατόλιθων που προέρχονται από τη ζώνη της Πίνδου. Σαν υπόβαθρο της ζώνης της Τρίπολης αναφέρονται τα ημιμεταμορφωμένα πετρώματα της φυλλιτικής σειράς, η οποία αποτελείται από τους «πραγματικούς φυλλίτες» και τα «στρώματα του Τυρού» και οι πλακώδεις ασβεστόλιθοι (Plattenkalk). Οι δύο παραπάνω ενότητες εμφανίζονται στην Πελοπόννησο υπό μορφή τεκτονικών παραθύρων και αποτελούν σύμφωνα με κάποιους ερευνητές το υπόβαθρο της Πελοποννήσου. Στην εικόνα 17 παρουσιάζεται μια τυπική στρωματογραφική στήλη, έτσι όπως περιγράφηκε ανωτέρω. 71

72 Εικόνα 19: Τυπική στρωματογραφική στήλη της ζώνης Γαβρόβου - Τρίπολης Στην περιοχή μελέτης: Ο φλύσχης αποτελείται από το ψαμμιτικό και το ιλυολιθικό τμήμα του με παρεμβολές κροκαλοπαγών οριζόντων και ύπαρξη απολιθωμάτων. Απαντά στο βόριο και κεντρικό τμήμα της υπόψη λεκάνης. Οι ασβεστόλιθοι της ζώνης αυτής απαντούν κυρίως στην περιοχή του όρους Σκόλις. Το πάχος των στρωμάτων τους είναι μεταβλητό, ενώ παρουσιάζονται κλαστικοί στα όρια μεταβάσεως προς φλύσχη. Εμφάνιση απολιθωμάτων και στους ασβεστόλιθους. Οι δολομίτες απαντούν μαζί με τους ασβεστόλιθους στο όρος Σκόλις. 72

73 Ζώνη Ωλονού - Πίνδου Εικόνα 20: Η ζώνη Ωλονού - Πίνδου Συνήθως αναφέρεται σαν το "Ελληνικό ευγεωσύγκλινο" του Μεσοζωϊκού. Η ζώνη αυτή αντιπροσωπεύει μαζί με την Υποπελαγονική ζώνη τον κατεστραμμένο ωκεανό της Νεοτηθύος. Τα στρώματα της ζώνης αναδύθηκαν μεταξύ Ηωκαίνου - Κατώτερου Ολιγοκαίνου με μια φάση πτυχώσεων που είχε σαν αποτέλεσμα την έντονη λεπίωση και την επώθηση των στρωμάτων της ζώνης επί των δυτικότερων ζωνών ως τεκτονικά καλύμματα. Τα τεκτονικά λέπια της Πίνδου επωθούνται το ένα πάνω στο άλλο από τα ανατολικά προς τα δυτικά δημιουργώντας πολλαπλές επαναλήψεις των στρωμάτων της ζώνης και αυξάνοντας το φαινομενικό τους πάχος. Στη ζώνη Ωλονού - Πίνδου εμφανίζονται οφιολιθικές μάζες τεκτονικά τοποθετημένες πάνω στον τριτογενή φλύσχη. Από τα τέλη του Κρητιδικού μέχρι το Ηώκαινο - Κατώτερο Ολιγόκαινο στο χώρο της Πίνδου αποτίθενται ρυθμικές εναλλαγές ψαμμιτών, μαργών μαζί με κροκαλοπαγή και ασβεστόλιθους που δομούν τον κύριο "δεύτερο φλύσχη της Πίνδου", τυπικό του ελληνικού χώρου. 73

74 Καθ' όλη τη διάρκεια του Ιουρασικού στην αύλακα της Πίνδου αποτίθενται ιζήματα βαθειάς θάλασσας, κερατόλιθοι, ραδιολαρίτες, άργιλοι, ψαμμίτες, πελαγικοί πυριτικοί ασβεστόλιθοι και ιάσπιδες που αποτελούν την "Σχιστοκερατολιθική διάπλαση". Στην εικόνα 19 παρουσιάζεται μια τυπική στρωματογραφική στήλη της ζώνης Ωλονού - Πίνδου, έτσι όπως περιγράφηκε ανωτέρω. Εικόνα 21: Τυπική στρωματογραφική στήλη της ζώνης Ωλονού - Πίνδου Στην περιοχή μελέτης έχουμε από τα ανώτερα προς τα κατώτερα στρώματα: Δεύτερο φλύσχη, όπου εναλλαγή πάγκων ψαμμιτών και ψαμμιτικών ιλυόλιθων μεγάλου πάχους με εμφάνιση απολιθωμάτων. Στρώματα μεταβάσεως προς φλύσχη τα οποία αποτελούνται από εναλλαγές ασβεστόλιθων και ψαμμιτών. Ύπαρξη απολιθωμάτων. Πλακώδεις ασβεστόλιθους που αποτελούνται από λατυποπαγείς και λεπτοπλακώδεις ασβεστόλιθους με απολιθώματα. Πρώτο φλύσχη, στον οποίο οι ραδιολαρίτες μεταπίπτουν σε ιλυόλιθους λίγο ή πολύ πλούσιους σε ψαμμίτες και σε ασβεστόλιθους. Εδώ τα απολιθώματα λείπουν. Κερατόλιθους που περιγράφονται ως γκρίζα πυριτικά πετρώματα με πολλά στρώματα μικρολατυποπαγών. 74

75 Κλαστική σειρά Τριαδικού, όπου έχουμε ψαμμίτες και ιλυόλιθοι με μερικές ενστρώσεις ασβεστόλιθων. 75

76 Κεφάλαιο 5 Η Παγκόσμια Εξίσωση Εδαφικής Απώλειας (USLE) 5.1 Γενικά Οι διεργασίες αποσαθρώσεως, διαβρώσεως και αποθέσεως φερτών υλικών στις λεκάνες απορροής, οι οποίες επηρεάζουν και μεταβάλλουν τη μορφή του ανάγλυφου της περιοχής έρευνας, εξαρτώνται κυρίως από κλιματικούς, τοπογραφικούς, γεωλογικούς, και ανθρωπογενείς παράγοντες. Οι παράγοντες αυτοί ρυθμίζουν τις συνθήκες ροής του υδρογραφικού δικτύου, ευνοούν τις διεργασίες αποσαθρώσεως-διαβρώσεως και διαμορφώνουν την γεωμετρία των λεκανών απορροής. Η ανάγκη προβλέψεως έντονων διαβρωτικών συνθηκών σε μικρή χωρική κλίμακα είναι σημαντική γιατί επιτρέπει τον ορθολογικό σχεδιασμό των έργων υποδομής και την αποφυγή εκτεταμένων καταστροφών από αιφνίδια και μη αναμενόμενα φαινόμενα. Για τον αποτελεσματικό έλεγχο της εδαφικής διαβρώσεως, που εμφανίζεται κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, απαιτείται μια χωρική και ποσοτική πρόβλεψη της εδαφικής διαβρώσεως. Στην παρούσα διατριβή αυτό επιτυγχάνεται με τη χρήση μιας απλής εμπειρικής μεθόδου εκτιμήσεως της εδαφικής απώλειας. Η μέθοδος αυτή είναι η Παγκόσμια Εξίσωση Εδαφικής Απώλειας (ΠΕΕΑ) (Universal Soil Loss Equation, USLE) (Wischmeier and Smith, 1965, 1978, Schwertmann et al., 1990), που βασίζεται κυρίως σε παρατηρήσεις και υπολογίζει την ποσότητα του εδάφους που χάνεται με τη διάβρωση υδατοκορεσμένου εδάφους και με την αυλακοειδή διάβρωση και αναπτύχθηκε ως μια τεχνική εκτιμήσεως της εδαφικής διαβρώσεως και αποτιμήσεως των διαφόρων πρακτικών διατηρήσεως του εδαφικού στρώματος. Η ΠΕΕΑ καθώς και οι διαφοροποιήσεις της (Revised USLE και USLE-Μ) για μεμονωμένες καταιγίδες (Williams and Bernt, 1977; Renard et al., 1991; Kinnell and Rise, 1998) αποτελούν τις πιο συχνά χρησιμοποιούμενες μεθόδους εκτιμήσεως της διαβρώσεως παγκοσμίως, κυρίως λόγω της απλότητάς τους στην εφαρμογή, δεν είναι δηλαδή ένα απαιτητικό μοντέλο και επομένως μπορεί να εφαρμοστεί με δεδομένα που είναι συνήθως διαθέσιμα. Σύμφωνα με τον Wischmeier (1976) σκοπός της εξίσωσης ήταν ο κάθε παράγοντας να μπορεί να εκφραστεί αριθμητικά, να μπορεί να εκτιμηθεί από μετεωρολογικά, εδαφικά και άλλα δεδομένα για τη διάβρωση και να μην περιορίζεται για μία συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή. Ο όρος "Παγκόσμια" στην εξίσωση διαφοροποιεί αυτό το μοντέλο πρόβλεψης από τα 76

77 προηγηθέντα μοντέλα, των οποίων η εφαρμογή περιοριζόταν μόνο για τις τοπικές συνθήκες για τις οποίες σχεδιάστηκαν (Wischmeier, 1976). Αρκετές έρευνες έχουν διεξαχθεί για να εκτιμηθεί κατά πόσο είναι δυνατή η αυτούσια μεταφορά της ΠΕΕΑ στις Ευρωπαϊκές συνθήκες. Οι μελέτες αυτές έδειξαν ότι χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή στην επιλογή των παραμέτρων της βροχοπτώσεως (R) (Chisci and Zanchi, 1981; Richter, 1983) και της εδαφικής διαβρωσιμότητας (Κ) (Richter, 1980; DePloey, 1986; Schwertmann, 1986). Η ΠΕΕΑ αφορά την εκτίμηση της μέσης ετήσιας απώλειας που προκαλείται από επιφανειακή (sheet) και αυλακωτή (rill) διάβρωση μόνο. Η χαραδρωτική διάβρωση και η μεταφορά μαζών δεν λαμβάνονται υπόψη και η εναπόθεση ιζημάτων δεν θεωρείται ότι πραγματοποιείται στην περιοχή στην οποία εφαρμόζεται το μοντέλο (Zhang et al., 1995). Άλλη σημαντική αδυναμία της ΠΕΕΑ είναι ότι υπολογίζει την εδαφική διάβρωση πολλαπλασιάζοντας εντελώς διαφορετικά μεγέθη, τα οποία εκφράζουν βροχόπτωση, εδαφολογικά χαρακτηριστικά, τοπογραφικές κλίσεις, φυτοκάλυψη και πρακτικές ελέγχου της διαβρώσεως ενώ στην πραγματικότητα η διάβρωση δεν μπορεί να προσεγγιστεί με τόσο απλουστευμένο τρόπο (Kirkby, 1980). Ακόμα, το μοντέλο της Παγκόσμιας Εξίσωσης Εδαφικής Απώλειας δεν είναι βασισμένο στο γεγονός (event-based) και ως εκ τούτου δεν μπορεί να αναγνωρίσει εκείνα τα γεγονότα τα οποία πιθανώς μπορούν να οδηγήσουν σε μεγάλη διάβρωση (Zhang et al., 1995). Τέλος, η ΠΕΕΑ έχει αναπτυχθεί με βάση δεδομένα μικρών εδαφικών εκτάσεων με σχετικά ομοιόμορφα τοπογραφικά, εδαφολογικά και υδρολογικά χαρακτηριστικά και επομένως η εφαρμογή της σε λεκάνες απορροής μεγάλης κλίμακας είναι προβληματική. Αν και από τον υπολογισμό της ΠΕΕΑ θα προκύψει ποσοτική εκτίμηση της εδαφικής απώλειας, εντούτοις τα αποτελέσματα θα πρέπει να ερμηνευθούν περισσότερο ως διαφοροποίηση της εδαφικής απώλειας μεταξύ των περιοχών, από ότι ως ακριβής ποσότητα διαβρωμένου υλικού. Έτσι η ποσοτική εκτίμηση της εδαφικής διάβρωσης της περιοχής μελέτης είναι αξιόπιστη εφόσον λαμβάνεται υπόψη περισσότερο ως μέτρο σύγκρισης των περιοχών και όχι ως απόλυτη τιμή. Παρόλα όμως τα μειονεκτήματα της μεθόδου, οι πληροφορίες που προκύπτουν, ως προς το κίνδυνο της εδαφικής διάβρωσης και ως προς την τάξη μεγέθους της εδαφικής απώλειας, είναι πολύτιμες. Η σχέση που δίνει την εδαφική διάβρωση είναι μια απλή πολλαπλασιαστική σχέση της μορφής: όπου, SE R K LS C P SE: η εδαφική απώλεια ανά μονάδα επιφάνειας λεκάνης (soil loss per unit area) (t/ha), δηλαδή η ποσότητα του εδάφους που χάνεται με τη διάβρωση. 77

78 R: η διαβρωτική ικανότητα - διαβρωτικότητα (erosivity) των βροχοπτώσεων και των νερών της επιφανειακής απορροής, ως αποτέλεσμα της κινητικής ενέργειας των βροχών των καταιγίδων και με μέγιστη ένταση διάρκειας 30min (MJ mm ha -1 h -1 ). K: η διαβρωσιμότητα του εδάφους (soil erodibility) που ισοδυναμεί με την τιμή της ποσότητας του εδάφους που χάνεται από ένα κανονικό πειραματικό τεμάχιο μήκους 22.1m και με κλίση 9% σε συνθήκες κατεργασίας καθαρισμού του εδάφους και σε διαρκή αγρανάπαυση (t h MJ -1 mm -1 ). LS: ο αδιάστατος τοπογραφικός συντελεστής (topographic factor) που αποτελείται από το γινόμενο του συντελεστή μήκους κλιτύος (L) (slope-length factor) και του συντελεστή κλίσεως κλιτύος (S) (slope-gradient factor). C: ο αδιάστατος συντελεστής φυτοκάλυψης (cropping management factor), όπου εκφράζει το καλλιεργητικό σύστημα και τη διαχείριση του εδάφους. P: ο αδιάστατος συντελεστής διαχειρίσεως των εδαφών κατά της διαβρώσεως (erosion control practice factor). Ο παράγοντας αυτός αναφέρεται σε πρακτικές εφαρμογές που έχει ως σκοπό να ελέγχει τη διάβρωση του εδάφους π.χ. καλλιέργεια κατά τις ισοϋψείς καμπύλες και σε λωρίδες του εδάφους. 5.2 Τροποποιήσεις της USLE Εξαιτίας της ανάγκης βελτίωσης των αδυναμιών που παρουσιάζει η Παγκόσμια Εξίσωση Εδαφικής Απώλειας (USLE), έχουν γίνει προσπάθειες για την εξαγωγή ενός μοντέλου για την εκτίμηση της εδαφικής απώλειας που να εξαλείφει τους περιορισμούς που αναφέρθηκαν στην παράγραφο 5.1. Μία από τις αναθεωρήσεις της USLE οδήγησε το 1985, με την έναρξη των εργασιών ανάπτυξης στα τέλη του 1980, στην ανάπτυξη της Βελτιωμένης Παγκόσμιας Εξίσωσης Εδαφικής Απώλειας (RUSLE), η οποία ενώ διατηρεί τη βασική δομή της USLE, οι εξισώσεις που χρησιμοποιήθηκαν για τον υπολογισμό των επιμέρους παραγόντων τροποποιήθηκαν σημαντικά. Η ανάγκη για αυτή τη βελτίωση έγινε εμφανής καθώς οι χρήστες απαιτούσαν μεγαλύτερη ευελιξία στο μοντέλο διάβρωσης καθώς το πρότυπο USLE δεν λειτουργούσε για νέες συνθήκες. Επιπλέον, νέες έρευνες και αναλύσεις οδήγησαν τους επιστήμονες στην βελτίωση των επιδόσεων της USLE τόσο για νέα όσο και για παλιά συστήματα διαχείρισης γης (Renard et al., 1991; Renard et al., 1994; Renard et al., 1997). Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα της RUSLE έναντι στην USLE εντοπίζεται στην δυνατότητα εκτίμησης του παράγοντα C από πληροφορίες σχετικά με τον τύπο, τη ζωτικότητα της βλάστησης και τις καλλιεργητικές πρακτικές (Merritt et al., 2003). Συγκεκριμένα, οι βελτιώσεις σε κάθε παράγοντα περιγράφονται παρακάτω: 78

79 Παράγοντας R: νέους και βελτιωμένους χάρτες φυσικής διάβρωσης, ειδικά για τις δυτικές ΗΠΑ, και καλύτερη κατανομή του δείκτη διαβρωτικότητας (EI) για ορισμένες περιοχές των ΗΠΑ και τη Χαβάη. Παράγοντας Κ: την ανάπτυξη μιας μεταβλητής που μεταβάλλεται με τον χρόνο και αφορά την επιφανειακή απορροή. Παράγοντας LS: νέες εξισώσεις που αντιπροσωπεύουν το μήκος και την κλίση των πρανών Παράγοντας C: νέους υποπαράγοντες για την αξιολόγηση του συντελεστή κάλυψης γης C, όπως αναφέρεται παραπάνω. Παράγοντας P: νέες τιμές για την πρακτική διαχείρισης της γης κατά της διάβρωσης. Οι νεότερες εκδόσεις του μοντέλου RUSLE έχουν επεκτείνει την τεχνολογία ώστε να συμπεριλαμβάνει υπολογισμούς απόθεσης για να καταστεί δυνατή η πρόβλεψη στερεοπαροχής. Η διάβρωση του εδάφους είναι μια υδρολογικά καθοδηγούμενη διαδικασία και εξαρτάται από τα ιζήματα που μεταφέρονται με την απορροή. Συμπεριλαμβάνοντας την απορροή ως ανεξάρτητο παράγοντα στο μοντέλο της διάβρωσης, η Τροποποιημένη Παγκόσμια Εξίσωση Εδαφικής Απώλειας (MUSLE) παρέχει καλύτερη ακρίβεια πρόβλεψης της εδαφικής διάβρωσης από ότι η RUSLE και η USLE (Williams,1975; Williams and Berndt, 1977; Erskine et al., 2002; Neitsch et al., 2005; Sadeghi et al., 2007). Ενώ τα USLE και RUSLE μοντέλα εκτιμούν την μέση ετήσια απορροή ως συνάρτηση της κινητικής ενέργειας των βροχοπτώσεων, στο MUSLE μοντέλο ο παράγοντας της ενέργειας της βροχόπτωσης έχει αντικατασταθεί από τον παράγοντα της επιφανειακής απορροής. Αυτό βελτιώνει την πρόβλεψη στερεοπαροχής, καθώς η επιφανειακή απορροή είναι συνάρτηση των προγενέστερων συνθηκών υγρασίας και της ενέργειας των βροχοπτώσεων (Williams, 1977; Williams and Berndt, 1977; Kinnell, 2005; Neitsch et al., 2005), και καθιστά ικανή την εφαρμογή της εξίσωσης για μεμονωμένα γεγονότα καταιγίδας. Η εξίσωση MUSLE εφαρμόζεται για τα σημεία όπου η χερσαία ροή εισάγεται στα ρέματα και στη συνέχεια όλα αυτά τα σημεία συνοψίζονται για να δώσουν το συνολικό ποσό του ιζήματος που μεταφέρεται μέσα στο υδρογραφικό δίκτυο μιας λεκάνης απορροής. Τέλος, η μέθοδος αυτή προσφέρεται για υπολογισμούς σε λεκάνες απορροής χειμαρρικών ρευμάτων και λοφωδών περιοχών (η έκταση της λεκάνης δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 26km 2 ), ενώ η εφαρμογή της σε δασωμένες λεκάνες είναι δυσχερής διότι σε επιφάνειες με δασοκάλυψη δεν σχηματίζεται υδαταπορροή επειδή το νερό απορρέει βραδέως και διαμέσου του εδάφους (Κωτούλας, 2001). Ένα άλλο μοντέλο που δημιουργήθηκε με σκοπό να αντικαταστήσει το μοντέλο USLE και να επεκτείνει τις ικανότητες για την πρόβλεψη της διάβρωσης σε 79

80 διαφορετικά περιβάλλοντα είναι το WEPP (Water Erosion Prediction Program) (Lane and Nearing, 1989) που αναπτύχθηκε από το Τμήμα Γεωργίας των Ηνωμένων Πολιτειών. Το μοντέλο έχει πολλές και ποικίλες παραμέτρους και περιλαμβάνει τους παράγοντες όπως το κλίμα, την υδρολογία, το έδαφος, την διάβρωση και την απόθεση, ενώ η εφαρμογή του είναι για περιοχές μέσης κλίσης και έκτασης γύρω στα 2.5km 2. Οι παράμετροι μπορούν να χρησιμοποιηθούν με χρονική βάση ένα μεμονωμένο γεγονός βροχής είτε ένα μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Η διάβρωση στο WEPP περιγράφεται με τους όρους της αυλακωτής διάβρωσης (rill) και την ενδιάμεση μεταξύ των αυλακιών διάβρωση (interill), υποθέτοντας ότι τα ποσοστά διάβρωσης και απόθεσης είναι συνάρτηση της μεταφορικής ικανότητας. Στο εμπειρικό μοντέλο USLE βασίζεται και το SEDD (SEdiment Delivery Distributed model) που προτάθηκε το έτος 2000 από τους Ferro και Porto. Η τεχνική που χρησιμοποιήθηκε ήταν αυτή του Monte Carlo για να δοκιμαστεί η επίδραση της αβεβαιότητας στις παραμέτρους του μοντέλου για τον υπολογισμό της στερεοπαροχής. Το μοντέλο CREAMS (Chemicals, Runoff and Erosion from Agricultural Management Systems) (Knisel, 1980) αναπτύχθηκε ως ένα εργαλείο για την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των διάφορων γεωργικών πρακτικών στη μόλυνση της επιφανειακής απορροής και του εδαφολογικού νερού κάτω από τη ζώνη ρίζας των φυτών. Αν και κάνει χρήση των εξισώσεων της USLE, διαφέρει ριζικά, καθώς χρησιμοποιεί μια αναλυτική προσέγγιση για τον υπολογισμό των διαφόρων στοιχείων της διάβρωσης και μεταφοράς ιζημάτων πέρα από μία επιφάνεια και υπολογίζει τη χαραδρωτική διάβρωση και απόθεση στο υδρογραφικό δίκτυο. Παραλλαγή του μοντέλου USLE αποτελεί και το μοντέλο LASCAM (Large Scale Catchment Model) που προτάθηκε από τους Viney και Sivapalan το 1999 για την εκτίμηση της παραγωγής φερτών υλών. Το μοντέλο ενσωματώνει τις διαδικασίες υπαρχόντων αναλυτικών-προσδιοριστικών μοντέλων κάνοντας τη διαδικασία όσο το δυνατόν απλούστερη διατηρώντας την ικανότητα αλλαγής των αποτελεσμάτων με αλλαγή των χρήσεων γης και κλίματος (Viney and Sivapalan, 2001). Οι παράμετροι που περιλαμβάνει το μοντέλο απαιτούν τη βαθμονόμηση τους στο πεδίο με τη βοήθεια μετρήσεων σε μία ή περισσότερες θέσεις στη λεκάνη απορροής. Τα παραπάνω μοντέλα αποτελούν ένα περιορισμένο αριθμό μοντέλων διάβρωσης που στηρίζονται στην Παγκόσμια Εξίσωση Εδαφικής Απώλειας (USLE) ενώ αποτελούν ένα πολύ μικρότερο υποσύνολο των μοντέλων που έχουν αναπτυχθεί για την εκτίμηση της εδαφικής διάβρωσης και στερεοπαροχής. 80

81 5.3 Περιγραφή των παραγόντων της USLE Ο συντελεστής διαβρωτικότητας της βροχόπτωσης (R) Ο παράγοντας της βροχοπτώσεως και της επιφανειακής απορροής (R) αναφέρεται στη δύναμη της διάβρωσης των βροχοπτώσεων και των νερών της επιφανειακής απορροής. Η διαβρωτικότητα της βροχόπτωσης οφείλεται μερικώς στην άμεση σύγκρουση των σταγόνων της βροχής και μερικώς στην απορροή που δημιουργείται από τη βροχόπτωση. Το συνολικό βροχομετρικό ύψος και η ένταση των βροχοπτώσεων είναι παράμετροι που επηρεάζουν τη διάβρωση των εδαφών. Υψηλό ετήσιο βροχομετρικό ύψος προερχόμενο από βροχοπτώσεις μικρής έντασης προκαλεί μικρή διάβρωση στα εδάφη, ενώ αντίθετα χαμηλότερο ετήσιο βροχομετρικό ύψος προερχόμενο από βροχοπτώσεις υψηλής έντασης προκαλεί σοβαρές ζημιές στα εδάφη εξαιτίας της διάβρωσης. Επίσης, η εποχιακή κατανομή των βροχοπτώσεων επηρεάζει τις απώλειες του εδάφους από τη διάβρωση. Ο παράγοντας R καλείται και δείκτης διάβρωσης των βροχοπτώσεων. Ο υπολογισμός του συντελεστή της διαβρωτικότητας της βροχόπτωσης είναι ο σημαντικότερος παράγοντας για την σωστή και αποτελεσματική χρήση της εξισώσεως. Τα αρχικά δεδομένα που οδήγησαν στην ανάπτυξη της εξισώσεως έδειξαν ότι διατηρώντας όλες τις άλλες παραμέτρους σταθερές, η εδαφική απώλεια είναι ανάλογη σε έναν συντελεστή ΕI 30, όπου Ε η είναι η κινητική ενέργεια της βροχοπτώσεως και I 30 είναι η μέγιστη 30-λεπτη ένταση βροχόπτωσης σε κάθε καταιγίδα. Η κινητική ενέργεια της βροχόπτωσης Ε (kg m/( m2 mm)) συνδέεται με τη μέγιστη 30-λεπτη ένταση Ι 30 (mm/h) με την εξίσωση : Ε = logI 30 Η τιμή του συντελεστή R είναι το άθροισμα όλων των ΕΙ 30 για όλες τις ισχυρές βροχοπτώσεις κατά τη διάρκεια ενός υδρολογικού έτους. Βροχοπτώσεις με συνολικό ύψος βροχόπτωσης μικρότερο από 13mm και με προηγούμενη μη βροχερή περίοδο 6h δεν υπολογίζονται, εκτός αν 6mm και πλέον βροχής συμβούν σε 15min (Foster et al, 1981). Είναι φανερό, ότι για την κατάρτιση των ΕΙ 30 κατά τη διάρκεια ενός υδρολογικού έτους απαιτείται η ύπαρξη δεδομένων από βροχογράφο με χρονικό βήμα 30min. Σε πολλές περιπτώσεις η πληροφορία αυτή δεν είναι διαθέσιμη, ακόμα και σε προηγμένες τεχνολογικά χώρες. Για την παράκαμψη αυτού του προβλήματος έχουν αναζητηθεί τεχνικές που συσχετίζουν τον συντελεστή R με άλλες μεταβλητές που είναι πιο εύκολα μετρήσιμες και διαθέσιμες. 81

82 Μία από τις αυτές τις τεχνικές, η οποία έχει εξεταστεί και εφαρμοστεί για συνθήκες διαφόρων χωρών, συνδέει τον συντελεστή R με τη μέση ετήσια βροχόπτωση P σύμφωνα με την σχέση: R= a*p όπου a είναι ένας συντελεστής αναλογίας. Η παραπάνω εξίσωση έχει προταθεί στο παρελθόν από τον Roose (1997) για την Δυτική Αφρική ενώ στον Ευρωπαϊκό χώρο από τον Van der Knijff et al (1999) σε συνεργασία με τον C.A. Zanchi (Πανεπιστήμιο Φλωρεντίας) για την περιοχή της Τοσκάνης (κεντρική Ιταλία) και για ολόκληρη την Ιταλία από τον Van der Knijff (2003). Σαν μία πρώτη προσέγγιση, οι τιμές για τον παράγοντα R για όλη την Ευρώπη εκτιμήθηκαν χρησιμοποιώντας κυρίως την "εξίσωση της Βαυαρίας", όπου R= 10 ( Ns), και την "εξίσωση της Τοσκάνης", όπου R=aP. Η "εξίσωση της Βαυαρίας" είναι αντιπροσωπευτική για τις συνθήκες της Β. Ευρώπης, ενώ η "εξίσωση της Τοσκάνης" για τις συνθήκες της Ν. Ευρώπης, αν και ο διαχωρισμός μεταξύ Βορρά και Νότου είναι αρκετά ασαφής. Ωστόσο, η εφαρμογή αυτών των εξισώσεων σε όλη την Ευρώπη είναι αδόκιμη, λόγω των διαφορετικών κλιματικών συνθηκών που επικρατούν στην ήπειρο. Βελτίωση μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την διατύπωση παρόμοιων εξισώσεων και για άλλα μέρη της Ευρωπαϊκής ηπείρου. Για την Ελλάδα, ο υπολογισμός του συντελεστή διαβρωτικότητας της βροχόπτωσης R με αυτή την τεχνική έγινε για ορισμένες περιοχές της χώρας από τον πολιτικό μηχανικό Κωνσταντίνο Π. Φλαμπούρη στα πλαίσια της Διδακτορικής του διατριβής με τίτλο " Μελέτη της επίδρασης του παράγοντα R στον νόμο RUSLE" (2008). Η τεχνική αυτή προτιμάτε στις περιπτώσεις όπου υπάρχει έλλειψη των απαραίτητων δεδομένων, τόσο ως προς τη χρονική τους κλίμακα όσο και ως προς τη χωρική τους κατανομή. Στην περίπτωση όπου τα δεδομένα είναι σχετικώς επαρκή, δηλαδή εκτός από τις ετήσιες βροχοπτώσεις υπάρχουν και μηνιαίες μετρήσεις των βροχοπτώσεων, εφαρμόζεται μία άλλη τεχνική, είναι εκείνη που προτάθηκε και από τους Renard και Freimund (1994). Ο τρόπος αυτός εκτίμησης του παράγοντα R θα χρησιμοποιηθεί στην λεκάνη απορροής του Πηνειού, καθώς εκτιμάται ότι δίνει τα πιο αξιόπιστα αποτελέσματα. Το 1977, ο Arnoldus, ήταν πεπεισμένος ότι ο δείκτης Fournier p 2 /P (όπου p είναι η μέση βροχόπτωση του μήνα με το μεγαλύτερο ύψος βροχής και P είναι η μέση ετήσια βροχόπτωση) είχε πτωχή συσχέτιση με τις τιμές του συντελεστή R σε 178 μετεωρολογικούς σταθμούς (164 σταθμοί στις Η.Π.Α και 14 στην Δυτική Αφρική). Έτσι, τροποποίησε τον δείκτη Fournier ως εξής: 82

83 MF 12 i1 p P 2 1 όπου, MF είναι ο τροποποιημένος δείκτης Fournier, p i είναι η μέση μηνιαία βροχόπτωση και P είναι η μέση ετήσια βροχόπτωση R MF MF 55mm 2 R MF 0.477MF MF 55mm όπου, R (MJ mm ha -1 h -1 ) ο συντελεστής διαβρωτικότητας της βροχοπτώσεως. Παρόμοια με τον συντελεστή R, ο τροποποιημένος δείκτης Fournier (MF) αυξάνεται με την αύξηση της βροχόπτωσης. Σε αντίθεση, ο παρανομαστής του αρχικού δείκτη Fournier (p 2 /P), δηλαδή η μέση ετήσια βροχόπτωση P, αυξάνεται με την αύξηση της μηνιαίας βροχόπτωσης εκτός όμως από τον μήνα με το μεγαλύτερο ύψος βροχής. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, τη μείωση του δείκτη Fournier με αύξηση της βροχόπτωσης - ιδιαίτερα αν η βροχόπτωση κατανέμεται ομοιόμορφα όλο το έτος (Arnoldus, 1977). Τέλος, μία ακόμη μέθοδος για τον υπολογισμό του παράγοντα R, σαν συνάρτηση της έντασης και της κινητικής ενέργειας των μεμονωμένων βροχών ενός έτους που μπορούν να προκαλέσουν διάβρωση στο έδαφος, είναι η χρήση βροχογραφημάτων. Όταν τα βροχογραφήματα δεν είναι διαθέσιμα, χρησιμοποιείται η παρακάτω εμπειρική εξίσωση παλινδρόμησης (Schwertmann et al.,1990): όπου, R ο συντελεστής διαβρωτικότητας της βροχής σε (N/hour) και N το μέσο ετήσιο ύψος βροχής σε (mm) Συντελεστής διαβρωσιμότητας του εδάφους (Κ) Η διαβρωσιμότητα του εδάφους (Κ) αναφέρεται στην ποσότητα του εδάφους που χάνεται από ένα κανονικό πειραματικό αγροτεμάχιο μήκους 22.1 m και με κλίση 9% σε συνθήκες κατεργασίας καθαρισμού του εδάφους και σε διαρκή αγρανάπαυση. Ο παράγοντας Κ είναι ένα εμπειρικό κριτήριο της διαβρωσιμότητας του εδάφους και επηρεάζεται από τις πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις των διάφορων φυσικών και χημικών ιδιοτήτων του. Σύμφωνα με τους Wischmeier και Smith (1978), η διαβρωσιμότητα του εδάφους και η διάβρωση του εδάφους είναι δύο διαφορετικοί όροι. Όπως φαίνεται και από την Παγκόσμια Εξίσωση Εδαφικής Απώλειας (USLE), ο ρυθμός της διάβρωσης 83

84 επηρεάζεται από τα χαρακτηριστικά της βροχόπτωσης, την κλίση και τη φυτική κάλυψη του εδάφους και από τις πρακτικές διαχείρισης. Αντίθετα, οι ιδιότητες του εδάφους συμμετέχουν λιγότερο στον ρυθμό διάβρωσής του. Ωστόσο, κάποια εδάφη είναι περισσότερο ευαίσθητα στη διάβρωση από ότι άλλα, ακόμα και όταν όλοι οι υπόλοιποι παράγοντες είναι ίδιοι. Αυτή η διαφορά οφείλεται στην διαβρωσιμότητά τους. Ακόμα και αν ένα έδαφος χαρακτηρίζεται από μικρό παράγοντα διαβρωσιμότητας, μπορεί να εμφανίσει σημάδια ισχυρής διάβρωσης όταν χαρακτηρίζεται από μεγάλου μήκους ή απότομες κλίσεις ή αν σημειώνονται στην περιοχή μεγάλης έντασης βροχοπτώσεις. Από την άλλη μεριά, ένα έδαφος με μεγάλο παράγοντα διαβρωσιμότητας μπορεί να παρουσιάσει μικρή διάβρωση όταν χαρακτηρίζεται από μικρές και μικρού μήκους κλίσεις(wischmeier and Smith, 1978). Η διαβρωσιμότητα του εδάφους, δηλαδή η αντίδρασή του στη διάβρωση, εξαρτάται από: Τη διηθητικότητα του εδάφους και Τη δομή του εδάφους. Επιπλέον, η διηθητικότητα του εδάφους εξαρτάται από: Τη δομή του επιφανειακού ορίζοντα του εδάφους Την περιεκτικότητα του εδάφους σε οργανική ουσία Την κοκκομετρική σύσταση του εδάφους Το είδος και την ποσότητα της αργίλου που διαστέλλεται Το βάθος της εδαφικής κατατομής Την τάση που έχει το έδαφος να σχηματίζει κρούστα και Την παρουσία αδιαπέρατης εδαφικής στρώσης. Η κοκκομετρική σύσταση του εδάφους είναι σημαντική για τον καθορισμό της διαβρωσιμότητας. Συνήθως, ένας εδαφικός τύπος είναι λιγότερος ευπρόσβλητος στη διάβρωση με μείωση του κλάσματος της ιλύος, ανεξάρτητα από το αν έχουμε αντίστοιχη αύξηση είτε στο κλάσμα της άμμου είτε στο κλάσμα της αργίλου. Νομογράφημα υπολογισμού του Κ Όπως έχει αναφερθεί, ο συντελεστής διαβρωσιμότητας του εδάφους Κ προκύπτει από τη φυσική σύσταση του εδαφικού υλικού σε άργιλο, ιλύ και άμμο. Τα δεδομένα της εδαφικής απώλειας δείχνουν ότι στη διαβρωσιμότητα η πολύ λεπτή άμμος (0,05-0,10mm) είναι συγκρίσιμη με τα τεμαχίδια μεγέθους ιλύος. Αυτή η μηχανική ανάλυση δεδομένων είναι περισσότερο πολύτιμη όταν εκφράζεται από έναν όρο αλληλεπίδρασης που περιγράφει τις αναλογίες στις οποίες το κλάσμα της άμμου, 84

85 της ιλύος και της αργίλου συνδυάζονται σε ένα έδαφος. Όταν τα δεδομένα της μηχανικής ανάλυσης, βασισμένα στην τυπική ταξινόμηση USDA, χρησιμοποιούνται στο νομογράφημα, το ποσοστό της πολύ λεπτής άμμου(0,05-0,10mm) πρέπει πρώτα να μεταφερθεί από το κλάσμα της άμμου στο κλάσμα της ιλύος. Τα δεδομένα της μηχανικής ανάλυσης περιγράφονται αποτελεσματικά από την παράμετρο Μ, η οποία ισούται με το ποσοστό της ιλύος και πολύ λεπτής άμμου στο έδαφος (0.002<=d<=0.1mm) (Ps) πολλαπλασιασμένο με 100-μείον το ποσοστό της αργίλου (d<0,002mm) (Pc), δηλαδή: Όπου το κλάσμα της ιλύος και πολύ λεπτής άμμου δεν ξεπερνά το 70%, η διαβρωσιμότητα ισούται με την παράμετρο Μ υψωμένη στη δύναμη 1,14, δηλαδή: Η ακρίβεια της πρόβλεψης βελτιώνεται με την προσθήκη πληροφορίας σχετικά με την περιεκτικότητα της οργανικής ύλης, τη δομή του εδάφους και την τάξη εδαφικής διαπερατότητας. Με την προϋπόθεση ότι το ποσοστό της ιλύος και της λεπτής άμμου δεν ξεπερνά το 70%, η σχέση που δίνει τον συντελεστή Κ (t h MJ -1 mm -1 ), όπως προδιαγράφεται στο USLE Handbook (Wischmeier & Smith, 1978), είναι η εξής: όπου, Μ: η παράμετρος μεγέθους κόκκων, a: ποσοστό οργανικού εδαφικού υλικού, b: ο κωδικός εδαφικής δομής και c: η τάξη εδαφικής διαπερατότητας. Η τομή της καμπύλης του επιλεγόμενου ποσοστού ιλύος και της καμπύλης του ποσοστού της άμμου υπολογίζει την τιμή της παραμέτρου Μ πάνω στην οριζόντια κλίμακα του νομογραφήματος (το ποσοστό της αργίλου υπολογίζεται ως 100 μείον το ποσοστό της άμμου και της ιλύος). Όταν το κλάσμα της ιλύος και πολύ λεπτής άμμου υπερβαίνει το 70%, τα δεδομένα υποδεικνύουν μια μεταβολή στη σχέση της παραμέτρου Μ με τη διαβρωσιμότητα. Αυτή η αλλαγή αποδόθηκε εμπειρικά στις κλίσεις των καμπυλών της άμμου στο σημείο της τομής αλλά δεν έχει περιγραφεί από αριθμητική εξίσωση. 85

86 Εικόνα 22: Νομογράφημα υπολογισμού του Κ Για τη σωστή χρήση του παραπάνω νομογραφήματος, έχοντας τα κατάλληλα δεδομένα, ξεκινάμε από την αριστερή κλίμακα (ποσοστό ιλύος και πολύ λεπτής άμμου) και προχωράμε μέχρι το σημείο της καμπύλης που υποδεικνύει το ποσοστό της άμμου. Στη συνέχεια, κινούμαστε κατακόρυφα μέχρι το ποσοστό του οργανικού υλικού και ακολούθως η κίνηση γίνεται πάλι οριζόντια μέχρι την δεξιά κλίματα του πρώτου σκέλους του νομογραφήματος όπου έχουμε την πρώτη προσέγγιση του Κ. Στο δεύτερο σκέλος, συνεχίζουμε την οριζόντια κίνηση από την πρώτη εκτίμηση του παράγοντα Κ μέχρι να φτάσουμε στο σημείο που αντιστοιχεί στην εδαφική δομή. Η κίνηση γίνεται κατακόρυφη για να συναντήσουμε την τάξη της εδαφικής διαπερατότητας. Τέλος, προχωράμε οριζόντια μέχρι την αριστερή κλίμακα του δεύτερου σκέλους του νομογραφήματος που μας δίνει την τελική εκτίμηση του συντελεστή διαπερατότητας του εδάφους. Πολλά γεωργικά εδάφη έχουν λεπτόκοκκο ανώτερο ορίζοντα και μέτρια διαπερατότητα. Για αυτά τα εδάφη ο συντελεστής Κ μπορεί να υπολογίζεται από την κλίμακα της πρώτης προσέγγισης του, παραλείποντας το δεύτερο σκέλος του 86

87 νομογραφήματος. Για όλα τα υπόλοιπα εδάφη είναι απαραίτητο η διαδικασία να ακολουθείται μέχρι τέλους Ο τοπογραφικός συντελεστής (LS) Οι παράγοντες του μήκους κλίσης (slope-length factor) (L) και της κλίσης του εδάφους (slope-gradient factor) (S) στην USLE αντιπροσωπεύουν την επίδραση της τοπογραφίας στη διάβρωση. Ο συντελεστής LS είναι ο λόγος της ποσότητας του εδάφους που χάνεται από την περιοχή που διαβρώνεται προς την ποσότητα του εδάφους που χάνεται από ένα κανονικό πειραματικό τεμάχιο μήκους 22.1 m και με κλίση 9% και ευρισκόμενο σε διαρκή αγρανάπαυση. Η κλίση των επικλινών περιοχών επηρεάζει τη διάβρωση του εδάφους και σε βαθμό που οι απώλειες του εδάφους γίνονται μεγαλύτερες όσο μεγαλύτερες είναι οι κλίσεις των κεκλιμένων εδαφών, με την προϋπόθεση ότι οι άλλοι παράγοντες και συνθήκες που επιδρούν στη διάβρωση έχουν τις ίδιες τιμές στα εδάφη αυτά. Το μήκος των επικλινών εδαφών σχετίζεται με την ένταση της διάβρωσης και είναι μεγάλης σημασίας επειδή όσο μεγαλύτερο είναι το μήκος της κλίσης, τόσο μεγαλύτερη θα είναι και η ποσότητα των νερών της επιφανειακής απορροής, ενώ παράλληλα αυξάνεται η ταχύτητα του νερού απορροής και συνεπώς η διάβρωση. Με άλλα λόγια, μια αύξηση της τιμής των δύο συντελεστών L και S, επιφέρει σημαντική αύξηση της εδαφικής διάβρωσης, διότι οι πιο απότομες κλίσεις (S) παράγουν τις υψηλότερες ταχύτητες ροής και οι μακρύτερες κλίσεις (L) συσσωρεύουν επιφανειακή απορροή από μεγαλύτερες περιοχές με αποτέλεσμα την αύξηση πάλι της ταχύτητας ροής. Κατά συνέπεια η αύξηση και των δύο συντελεστών οδηγούν στην αυξανόμενη δυνατότητα εδαφικής διάβρωσης [Stefano, et al. 2000]. Είναι σαφές λοιπόν ότι οι απότομες πλαγιές και κλίσεις μεγαλύτερου μήκους θα προκαλέσουν υψηλότερα επίπεδα διάβρωσης του εδάφους και ως εκ τούτου την απώλεια του. Επιπλέον, η μεγάλη απώλεια εδάφους σχετίζεται περισσότερο με τις αλλαγές του βαθμού κλίσης συγκριτικά με το μήκος αυτής (McCool et al., 1987). Σύμφωνα με πειραματικά δεδομένα, για κλίσεις μικρότερες του 10% ο διπλασιασμός τους (π.χ. από 3% σε 6%) συνεπάγεται σχεδόν τον διπλασιασμό της απώλειας εδάφους, ενώ κλίσεις μεγαλύτερες του 10% αποτελούν το κυριότερο εμπόδιο για την καλλιέργεια της γης (Συλλαίος, 1990). Το μήκος κλίσης ορίζεται ως η οριζόντια απόσταση από το σημείο έναρξης της επιφανειακής ροής μέχρι το σημείο εκείνο όπου είτε η κλίση μειώνεται αρκετά έτσι 87

88 ώστε να αρχίσει η απόθεση είτε η απορροή εισέρχεται σε ένα καλά καθορισμένο κανάλι. Κατά καιρούς έχουν προταθεί και εφαρμοστεί ένα πλήθος μοντέλων που χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν την επίδραση της κλίσης και του μήκους κλίσης. Το 1940 ο Zingg ανέλυσε βροχομετρικά δεδομένα σε αργιλικές και αμμώδεις καλλιεργήσιμες εκτάσεις στο Κάνσας και σε αργιλικές εκτάσεις στην Αλαμπάμα. Από τις έρευνες αυτές συνέστησε την ακόλουθη σχέση προκειμένου να συνδέσει τις δύο παραμέτρους με την διάβρωση: όπου Α είναι η μέση απώλεια εδάφους ανά μονάδα έκτασης, λ είναι το μήκος κλίσης και s είναι το ποσοστό κλίσης το οποίο καθορίζεται ως 100 tanθ, όπου θ είναι η κλίση σε μοίρες. Το μειονέκτημα σε αυτήν την εξίσωση ήταν ότι οι απώλειες εδάφους για μηδενικές κλίσεις ήταν μηδενικές και για κλίσεις από 0 έως 4% οι τιμές της εδαφικής απώλειας ήταν υποτιμημένες. Το 1947 μια επιτροπή έρευνας με επικεφαλή τον Musgrave πρότεινε μια εξίσωση με την γενική μορφή: όπου s είναι η κλίση και τα a, b και n (n=1.35 και ο εκθετικός συντελεστής του μήκους κλίσης είναι 0.35) είναι σταθερές, οι οποίες είναι συναρτήσεις της έντασης της βροχής, του εδάφους και της φυτοκάλυψης. Χρησιμοποιώντας την εξίσωση του Musgrave (1947), οι Smith και Whitt (1948) ανέλυσαν την απώλεια εδάφους από στοιχεία που συγκεντρώθηκαν από τον Neal το 1938 από εργαστηριακά δοκίμια μήκους 3.7m με κλίση 16%, υπό προσομοιωμένες βροχοπτώσεις, και προέκυψε η ακόλουθη σχέση: Περίπου το 1957, ένας σημαντικός όγκος δεδομένων απώλειας εδάφους από αρκετές καλλιεργήσιμες εκτάσεις, ήταν ήδη διαθέσιμα. Οι Smith και Wischmeier (1957) προσδιόρισαν μια παραβολική εξίσωση από τα δεδομένα δεκαεφτά χρόνων, που συγκεντρώθηκαν από φυσικές βροχοπτώσεις σε εκτάσεις (11.1m και 22.1m μήκος και 4,3m πλάτος) με κλίσεις 3%, 8%, 13% και 18% στον πειραματικό σταθμό της LaCross στο Wisconsin. Η εξίσωση ήταν: Επιπλέον, τα δεδομένα που συγκεντρώθηκαν από τις μελέτες με τεχνητή βροχόπτωση στο Bethany του Missouri (Zingg, 1940) και από τις μελέτες με φυσική (1) (2) (3) (4) 88

89 βροχόπτωση σε δύο λόφους, στο Dixon Springs στο Illinois και στο Zanesville στο Ohio, χρησιμοποιήθηκαν για την επικύρωση της σχέσης από τον πειραματικό σταθμό LaCross. Από όλα αυτά τα δεδομένα προέκυψε η εξίσωση: Οι Smith και Wischmeier (1957) ανέλυσαν το μήκος των πρανών, συγκεντρώνοντας δεδομένα εδαφικής διάβρωσης, καταλήγοντας στην σχέση: όπου, λ είναι το μήκος κλίσης και m μια σταθερά παλινδρόμησης, με τιμές που κυμαίνονται από 0 έως 0.9. Στο U.S.D.A, Agriculture Handbook 282, οι Wischmeier και Smith (1965) περιγράφουν λεπτομερώς την χρήση της Παγκόσμια Εξίσωσης Απώλεια Εδάφους (USLE). Συνδυάζοντας τις δύο παραπάνω εξισώσεις κατέληξαν στην ακόλουθη σχέση: όπου, λ είναι το μήκος κλίσης και s η κλίση. Η USLE αναπτύχθηκε αρχικά από δεδομένα εδαφικής διάβρωσης σε εδάφη όπου το μήκος κλίσης δεν ξεπερνούσε τα 122m και κλίσεις από 3 έως 18% και με φυσική βροχόπτωση (McCool et al., 1987). To 1978, οι Wischmeier και Smith τροποποίησαν την παραπάνω εξίσωση, μετά την αυξημένη χρήση της USLE σε διαφορετικές συνθήκες, όπως σε εκτάσεις με μεγαλύτερες κλίσεις, αναλύοντας δεδομένα εδαφικής απώλειας που συγκεντρώθηκαν από καλλιεργήσιμα εδάφη στο Wisconsin, με σκοπό την μείωση της επίδρασης της κλίσης στην απώλεια εδάφους. Έτσι, προέκυψε η εξίσωση: όπου, LS ο παράγοντας μήκους κλίσης και κλίσης, λ είναι το μήκος κλίσης, θ είναι η γωνία κλίσης και m μια σταθερά, η οποία είναι ίση με 0.5 αν η κλίση είναι >5%, 0.4 αν η κλίση είναι μεταξύ των 3 και 5%, 0.3 αν είναι μεταξύ 1 και 3% και 0.2 αν η κλίση είναι 1%. Συνδυάζοντας όλες τις έρευνες από τον Zingg (1940), τον Musgrave (1947), τους Smith και Whitt (1948) και τους Wischmeier και Smith (1965), προκύπτει η παρακάτω σχέση για τον συντελεστή LS: (6) (7) (9) (5) (8) 89

90 όπου, λ, m και θ έχουν προσδιοριστεί παραπάνω, και n ένας συντελεστής παλινδρόμησης. Σε μια νέα προσπάθεια να αναθεωρηθεί η σχέση του παράγοντα S στην USLE, οι McCool et al. (1987) έδωσαν δύο νέες εξισώσεις για μέτριες (s<9%) και απότομες κλίσεις (s 9%): για s<9% για s 9% Αυτές οι δύο εξισώσεις περιλαμβάνονται στο RUSLE μοντέλο. Οι τιμές της απώλειας εδάφους που εκτιμώνται από τα μοντέλα USLE και RUSLE είναι παρόμοιες για κλίσεις πρανών μικρότερες από 20%, αλλά για μεγαλύτερες κλίσεις η εδαφική απώλεια υπερεκτιμάται από την USLE (Renard et al., 1997). Από την άλλη πλευρά, το 1986, το Ινστιτούτο Υδραυλικής της Δανίας διαπίστωσε ότι η επίδραση της κλίσης -για κλίσεις μικρότερες από 5%- δεν επηρεάζει τον ρυθμό της μεταξύ των αυλακιών διάβρωσης. Αν το πρανές υπερβεί την κρίσιμη κλίση τότε αρχίζει η αυλακωτή διάβρωση, με αποτέλεσμα την γρήγορη αύξηση της συνολικής απώλειας εδάφους με τη αύξηση των κλίσεων (Presbitero, 2003). Το 1994, χρησιμοποιώντας δεδομένα εδαφικής διάβρωσης από αγροτεμάχια σε τρεις θέσεις στον Κίτρινο Ποταμό, στο οροπέδιο της ηπειρωτικής Κίνας (Liu, Nearing και Risse), όπου οι κλίσεις κυμαίνονταν από 9 έως 55%, προέκυψε ότι ο παράγοντας S σχετίζεται γραμμικά με το ημίτονο της γωνίας κλίσης ως εξής: Σύμφωνα με τους Forest et al. (1981), η USLE δεν ισχύει για μήκος κλίσης μικρότερο από περίπου 4m, επειδή για τέτοια μήκη η απώλεια του εδάφους αποδίδεται κατά κύριο λόγω στην μεταξύ των αυλακιών διάβρωση, με την αυλακωτή διάβρωση να είναι αμελητέα (Presbitero, 2003). Κατά συνέπεια, οι εξισώσεις 8,10 και 11 αναπτύχθηκαν για τον υπολογισμό εδαφικής διάβρωσης σε εκτάσεις μήκους 22.13m και δεν μπορούν να εφαρμοστούν σε οποιαδήποτε κλίση εάν το μήκος αυτής είναι μικρότερο από 4m (McCool et al., 1987). Από την άλλη πλευρά, οι Foster et al. (1981) πρότειναν για την εκτίμηση της μεταξύ των αυλακιών διάβρωσης, για κάθε κλίση με μήκος μικρότερο από 4m, την εξίσωση που είχε προκύψει το 1974 από τους Lattanzi, Meyer και Baumgarder: (10) (11) (12) (13) 90

91 Για αυτό το τελευταίο πείραμα, χρησιμοποιήθηκε τεμαχίδιο εδάφους με μήκος κλίσης 0.61m σε προσομοιωμένες βροχοπτώσεις. Η εξίσωση (13) επιβεβαιώθηκε με μελέτης που έγιναν από τους Singer και Blackard το 1982, τους Rubio-Montoya και Brown το 1984 και τους Evett και Dutt το Στο πέρασμα των χρόνων διατυπώθηκαν και άλλες εξισώσεις υπολογισμού του τοπογραφικού συντελεστή LS προσαρμοσμένες στο περιβάλλον του GIS. Κάποιες από αυτές περιγράφονται σε επόμενο κεφάλαιο Συντελεστής κάλυψης και διαχείρισης γης (C) Ο παράγοντας C της παγκόσμιας εξίσωσης εδαφικής απώλειας αντιπροσωπεύει την επίδραση των πρακτικών διαχείρισης γεωργικών εκμεταλλεύσεων καθώς και την επίδραση της βλάστησης στη μείωση της απώλειας εδάφους. Ορίζεται ως ο λόγος της απώλειας του εδάφους από την καλλιεργήσιμη γη κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες προς την αντίστοιχη απώλεια σε συνθήκες αγρανάπαυσης. Σύμφωνα με τους Benkobi et al. (1994) και Biesemans et al. (2000), ο παράγοντας C μαζί με τον βαθμό και το μήκος κλίσης σχετίζεται περισσότερο με την απώλεια εδάφους. Ο παράγοντας κάλυψης και διαχείρισης γης αναφέρεται κυρίως στη βλάστηση που καλύπτει το έδαφος και στη συνεισφορά της στη μείωση της κινητικής ενέργειας και της ποσότητας της βροχόπτωσης που φτάνει στο έδαφος. Η κάλυψη του εδάφους από τη βλάστηση συνεισφέρει στη μείωση της διάβρωσης λόγω της μείωσης της κινητικής ενέργειας των σταγόνων της βροχής, της κάλυψης ενός μεγάλου ποσοστού του εδάφους σε περιόδους του έτους στις οποίες σημειώνονται οι εντονότερες βροχοπτώσεις, της επιβράδυνσης της απορροής και της διατήρησης του πορώδους της επιφάνειας του εδάφους. Έτσι, μεγαλύτερη φυτοκάλυψη έχει ως συνέπεια μικρότερη απώλεια εδάφους. Οι Wischmeier και Smith (1978) αναφέρουν ότι η απώλεια που θα προκύψει σε μία περιοχή αν ήταν συνεχώς σε αγρανάπαυση υπολογίζεται από τον πολλαπλασιασμό των παραγόντων R, K και LS. Η πραγματική απώλεια συνήθως είναι πολύ μικρότερη όταν το έδαφος καλύπτεται από βλάστηση. Το ποσοστό μείωσης εξαρτάται από τον συνδυασμό της κάλυψης του εδάφους και των πρακτικών διαχείρισης, όπως επίσης και από το στάδιο ανάπτυξης της βλάστησης κατά τις περιόδους που σημειώνονται βροχοπτώσεις. Η αντιστοιχία των περιόδων στους οποίους αναμένεται υψηλή διαβρωτικότητα της βροχόπτωσης με τις περιόδους φτωχής ή καλής φυτοκάλυψης διαφέρει μεταξύ των περιοχών αλλά και από θέση σε θέση. Ως εκ τούτου, η τιμή του συντελεστή C για ένα συγκεκριμένο σύστημα καλλιέργειας δεν είναι η ίδια σε όλες τις περιοχές μιας χώρας. Η εξαγωγή κατάλληλων τιμών του C για μία συγκεκριμένη περιοχή απαιτεί 91

92 τη γνώση της κατανομής της διαβρωτικότητας της βροχόπτωσης για όλο το έτος σε αυτή την περιοχή και κατά πόσο προστατεύεται από τη διάβρωση η ανάπτυξη των φυτών, τα υπολείμματα καλλιεργειών και οι επιλεγμένες πρακτικές διαχείρισης κατά την περίοδο που είναι πιθανό να συμβούν βροχοπτώσεις κατάλληλες να διαβρώσουν σημαντικά το έδαφος (Wischmeier and Smith, 1978). Ο παράγοντας C μετρά όλες τις συνδυασμένες επιδράσεις όλων των αλληλένδετων μεταβλητών κάλυψης και διαχείρισης του εδάφους, ενώ μπορεί εύκολα να αλλάξει από την επέμβαση του ανθρώπου (Folly et al., 1996). Λόγω λοιπόν αυτής της δυνατότητας μεταβολής, η προσπάθεια ελάττωσης ή εξάλειψης των δυσμενών επιπτώσεων της διάβρωσης εξαρτάται από τον άνθρωπο. Όμως, η αξιολόγηση της προστατευτικής δράσης της φυτοκάλυψης του εδάφους χωρίς τη λεπτομερή γνώση των τεχνικών καλλιέργειας και των χρήσεων γης της περιοχής είναι δύσκολη. Η επιλογή από τους γεωργούς των κατάλληλων φυτών για καλλιέργεια των επικλινών περιοχών θα πρέπει να είναι πρώτης προτεραιότητας, για να μειωθούν οι απώλειες του εδάφους από τη διάβρωση. Κάθε καλλιεργητικό σύστημα παρέχει διαφορετικό βαθμό αντιδιαβρωτικής προστασίας στα εδάφη. Τα δάση και τα διάφορα γρασίδια προσφέρουν πολύ καλή αντιδιαβρωτική προστασία στις επικλινείς περιοχές, σε αντίθεση με τα σανοδοτικά φυτά, τον συνδυασμό ψυχανθών και γρασιδιών, όπου η αντιδιαβρωτική προστασία είναι μικρότερη. Το σιτάρι και η βρώμη παρέχουν μέτρια αντιδιαβρωτική προστασία ενώ μικρή αντιδιαβρωτική προστασία στις επικλινείς περιοχές προσφέρουν τα φυτά αραβόσιτος, βαμβάκι, σόγια και πατάτα. Η αμειψισπορά επίσης επηρεάζει σημαντικά τη διάβρωση. Η εφαρμογή της κατάλληλης αντιδιαβρωτικής αμειψισποράς έχει μεγάλη σημασία στην επίλυση των προβλημάτων που προκαλεί η διάβρωση. Η τεχνική αυτή περιλαμβάνει αυξημένη κάλυψη του εδάφους με πολυετείς καλλιέργειες, όπως τριφύλλια, μηδική, λειμώνια φυτά κ.λ.π. Ο ρόλος των ριζών, εκτός από τη μεγαλύτερη συνοχή και ισχυρότερη συγκράτηση του εδάφους, αποκτά μεγαλύτερη σημασία λόγω της δυνατότητας κίνησης του εδαφικού νερού μέσω του ριζικού δικτύου αυξάνοντας την ικανότητα διήθησης, γεγονός που αποφέρει ταυτόχρονα τη μείωση του επιφανειακού κινούμενου νερού που κυρίως προκαλεί διάβρωση του εδάφους (Συλλαίος κα, 2007) Συντελεστής διαχειρίσεως των εδαφών κατά της διαβρώσεως (P) Ο συντελεστής P αφορά μόνο καλλιεργήσιμες εκτάσεις και είναι το μέτρο απομείωσης της εδαφικής απώλειας που οφείλεται σε πρακτικές ενίσχυσης των αγρών έναντι της διάβρωσης, εφόσον ακολουθούνται. Τέτοιες πρακτικές είναι το 92

93 όργωμα και η φύτευση σε γραμμές παράλληλες με τις ισοϋψείς (P = ), ο διαχωρισμός της γης σε λωρίδες παράλληλες με τις ισοϋψείς (P = ) και η κατασκευή σειράς μικρών αναχωμάτων κάθετα στη διεύθυνση της κλίσης του εδάφους (P = ). Στην περίπτωση όπου δεν ακολουθείται καμία πρακτική ο συντελεστής P ισούται με τη μονάδα (P = 1)(καθόλου διευθετημένη λεκάνη), ενώ στην περίπτωση όπου έχουν παρθεί όλα τα απαραίτητα μέτρα για την απομείωση της διάβρωσης ο συντελεστής P ισούται με 0.1 (πλήρως διευθετημένη λεκάνη). Όταν ένα κεκλιμένο έδαφος πρόκειται να καλλιεργηθεί και να εκτεθεί σε βροχοπτώσεις ικανές για διάβρωση, η προστασία που του προσφέρεται μέσω του γρασιδιού ή των γειτονικών συστημάτων καλλιεργειών πρέπει να υποστηριχθεί από πρακτικές που θα επιβραδύνουν την απορροή του νερού με αποτέλεσμα να μειωθεί η ποσότητα του εδάφους που μπορεί να μεταφερθεί. Εξ ορισμού, είναι ο λόγος της απώλειας του εδάφους, το οποίο προφυλάσσεται από συγκεκριμένο μέτρο αντιδιαβρωτικής προστασίας, προς την αντίστοιχη εδαφική απώλεια με εφαρμογή οργώματος κατά μήκος της κλίσης. 93

94 Κεφάλαιο 6 Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (GIS) 6.1 Γενικά Η ιδέα της οργάνωσης και συστηματοποίησης της γεωγραφικής πληροφορίας με τη χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή εμφανίστηκε για πρώτη φορά στα μέσα της δεκαετίας του Η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας οδήγησε τελικά στην εμφάνιση των γεωγραφικών συστημάτων πληροφοριών τη δεκαετία του Η επανάσταση που έφεραν οι υπολογιστές στη διαχείριση της πληροφορίας άργησε να αγγίξει τον τομέα της χωρικής πληροφορίας κυρίως για τεχνικούς λόγους που σχετίζονται με τις αυξημένες απαιτήσεις σε γραφικά. Όταν όμως τη δεκαετία του 1990 ξεπεράστηκαν τα τεχνικά εμπόδια και όταν το κόστος των συστημάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών έπαψε να είναι απαγορευτικό, η ευρεία χρήση τους οδήγησε στην ανάπτυξη των ΓΣΠ και στη σταδιακή δημιουργία των απαραίτητων χωρικών δεδομένων για τη λειτουργία των συστημάτων αυτών. Η τεχνολογία αυτή γνώρισε μία ευρύτατη σειρά εφαρμογών, σχεδόν σε κάθε ζήτημα όπου η παράμετρος της γεωγραφικής πληροφορίας υπεισέρχεται έμμεσα ή άμεσα. Το Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφοριών (ΓΣΠ), γνωστό ευρέως και ως Geographic Information Systems (GIS), είναι ένα "δυναμικό εργαλείο" συλλογής, αποθήκευσης, διαχείρισης, ανάκτησης, μετασχηματισμού και απεικόνισης χωρικών δεδομένων, σχετικών με φαινόμενα που απαντούν/εξελίσσονται στον πραγματικό κόσμο (Goodchild 1985, Burrough 1992, Burrough and McDonnell 2000). Πρόκειται για έναν ευρύ ορισμό που αναφέρεται σε όλα εκείνα τα συστήματα, τα οποία ασχολούνται με τη λήψη αποφάσεων σε γεωγραφικά θέματα με την χρήση ή όχι υπολογιστή. Ωστόσο, σήμερα δεν θα μπορούσαμε να διαχωρίσουμε την έννοια του ΓΣΠ από την χρήση της εξελιγμένης τεχνολογίας, τόσο των υπολογιστών όσο και των περιφερειακών τους συσκευών, για την αυτόματη συλλογή της πληροφορίας, τη διαλογική (interactive) επεξεργασία και διαχείριση/ανάλυσή της καθώς και την απόδοσή της. Η λειτουργία των ΓΣΠ στηρίζεται σε μια βάση δεδομένων (database), η οποία αποτελείται από μία σειρά πληροφοριακών επιπέδων, τα οποία αφορούν την ίδια γεωγραφική περιοχή. Η βάση αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί από διάφορους χρήστες για την κάλυψη πληροφοριακών αναγκών. Το καθένα από τα επίπεδα αυτά 94

95 περιλαμβάνει είτε μη επεξεργασμένα δεδομένα, όπως τοπογραφικά, δορυφορικά κλπ., είτε θεματικές πληροφορίες, όπως είδος βλάστησης, τύπος εδαφών, κλίση και έκθεση του ανάγλυφου, αποτελέσματα ταξινόμησης δορυφορικών δεδομένων κλπ. Όλα όμως τα παραπάνω είναι αυστηρά προσανατολισμένα σε ένα κοινό γεωγραφικό σύστημα, ώστε να καθίσταται δυνατός ο συνδυασμός ορισμένων από αυτά, ανάλογα με τις επιθυμίες του χρήστη. Θα πρέπει να τονιστεί ότι όλα τα δεδομένα και οι πληροφορίες είναι σε ψηφιακή μορφή και η επεξεργασία τους γίνεται με ειδικά προγράμματα (Καρτέρης 1994). Εικόνα 23: Αναπαράσταση της λειτουργίας του GIS Ο αντικειμενικός σκοπός της συλλογής και αποθήκευσης των δεδομένων σε μία βάση είναι η συσχέτιση γεγονότων και καταστάσεων τα οποία προηγουμένως ήταν χωριστά. Σε αυτό το σημείο πρέπει να σημειωθεί ότι ένα ΓΣΠ διαφέρει από ένα σύστημα CAD (Computer Aided Design), παρ' όλο που οι βασικές διαλογικές λειτουργίες και οι έξοδοί του στηρίζονται σε μία οθόνη γραφικών. Και τα δύο συστήματα διαχειρίζονται γραφικά και μη στοιχεία, ενώ μπορούν να περιγράψουν και να χρησιμοποιήσουν τοπολογικές σχέσεις (γειτνιάσεις) ανάμεσα στα φαινόμενα/αντικείμενα. Η διαφορά τους έγκειται στο ότι ένα ΓΣΠ δέχεται δεδομένα 95

96 πολύ μεγαλύτερου όγκου και ποικιλίας και χρησιμοποιεί μεθόδους ανάλυσης που δεν συναντώνται σε ένα CAD. Ένα άλλο σημείο που αξίζει να τονισθεί, είναι η σχέση ενός ΓΣΠ με ένα σύστημα Αυτοματοποιημένης Χαρτογραφίας (Computer Assisted Cartography/CAC). Και τα δύο συστήματα αναφέρονται σε γεωγραφικά δεδομένα, διαχειρίζονται περίπου τους ίδιους τύπους δεδομένων και εκτελούν σχεδόν τις ίδιες λειτουργίες. Η διαφορά τους έγκειται στο βασικό σκοπό χρήσης του κάθε συστήματος. Η βασική χρήση ενός συστήματος αυτοματοποιημένης χαρτογραφίας είναι η παραγωγή χαρτών, ενώ η βασική χρήση ενός ΓΣΠ είναι η λήψη αποφάσεων που αφορούν τη γη, το περιβάλλον και τον άνθρωπο (Μανιάτης 1993). Έτσι, ένα ΓΣΠ παράγει εξιδανικευμένα προϊόντα σε γραφική ή άλλη μορφή που παρόμοιά τους δεν παράγει ένα CAC. Αντίθετα, τα τελευταία, παρέχουν δυνατότητες, π.χ. αλλαγής προβολικών συστημάτων, διαχωρισμού χρωματικών επιπέδων, χρήσης διαφόρων τύπων χαρακτήρων και ειδικών χαρτογραφικών συμβόλων κλπ, που είναι απαραίτητες στην παραγωγή χαρτών (Παρασχάκης κ.α. 1990). Τα τελευταία χρόνια τα εξειδικευμένα χαρτογραφικά προγράμματα CAD και CAC έχουν ενσωματωθεί μέσα στο ΓΣΠ, αποτελώντας έτσι υποσύνολά του. 6.2 Εφαρμογές των γεωγραφικών συστημάτων πληροφοριών Τα πεδία εφαρμογής των ΓΣΠ είναι πολλά και εκτείνονται σε πολλούς επιστημονικούς, κοινωνικούς και οικονομικούς τομείς και αυτό λόγω της μοναδικής τους ιδιότητας να εξάγουν "ευφυείς" πληροφορίες από ένα σύνολο εισερχόμενων δεδομένων ανάλογα, βέβαια, και με διαδικασίες που εξαρτώνται από τον χρήστη. Έτσι, χρησιμοποιούνται στην επίλυση των ποικίλων χωρικών προβλημάτων που αφορούν μια σειρά επιστημών, όπως η Γεωλογία, η Γεωπονία, η Κοινωνιολογία, η Τοπογραφία, η Χαρτογραφία, η Χωροταξία και Πολεοδομία, η Γεωγραφία, οι Ιατρικές Επιστήμες, η Υδρολογία, αλλά και γενικότερα κάθε λογής επιστήμη, στην οποία η έννοια του "χωρικού στοιχείου" ή καλύτερα του "γεωγραφικού χώρου" συσχετίζεται άμεσα ή έμμεσα με αυτήν (Mark et al., 1996). Μια γενικευμένη ταξινόμηση αναφέρεται παρακάτω: Περιγραφή δραστηριοτήτων και χωρικών φαινομένων Ανάλυση της δομής του χώρου Έρευνα και μελέτες εφαρμογών Υποστήριξη λήψης απόφασης Σχεδιασμός εναλλακτικών σχεδίων Προσομοίωση, μοντελοποίηση, πρόβλεψη οι οποίες αντανακλούν σε πλήθος εφαρμογών, όπως: 96

97 1. Αναπτυξιακό Προγραμματισμό και Σχεδιασμό σε συνδυασμό με συστήματα λήψης αποφάσεων. Συγκεκριμένα, ο Keenan (1996) αναφέρει τις δυνατότητες ενός GIS στο χωρικό σχεδιασμό ως βασικό εργαλείο μεθοδολογίας και τονίζει την εφαρμογή του ως σύστημα λήψης αποφάσεων. Από την άλλη, οι Lejeune et al (2008) σχεδίασαν ένα σύστημα λήψης αποφάσεων σε περιβάλλον GIS ώστε να εκτιμήσουν και να χαρτογραφήσουν περιβαλλοντικούς και τοπιογραφικούς περιορισμούς στην ανάπτυξη και εγκατάσταση ενεργειακών ανεμόμυλων στο νότιο Βέλγιο χρησιμοποιώντας πολυκριτηριακή ανάλυση και ανάλυση ευαισθησίας, ενώ μία γενικότερη θεώρηση των αναπτυξιακών προοπτικών του GIS ως σύστημα λήψης απόφασης συζητιέται από πολλούς άλλους ερευνητές (Armstrong et al., 1990, Dunn et al.,1997). 2. Προστασία και Διαχείριση του Περιβάλλοντος. Αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών και προστασία του περιβάλλοντος με τη δυνατότητα δημιουργίας σεναρίων καταστάσεων έκτακτης ανάγκης και άσκηση των υπηρεσιών στην αντιμετώπισή τους. Συγκεκριμένα, οι Chung et al. (1994) προτείνουν μία νέα μέθοδο εκτίμησης της επικινδυνότητας κατολισθήσεων πραγματοποιώντας διαχωρισμό σε ζώνες και χαρτογράφηση αυτών ανάλογα με την πιθανότητα να προκληθεί ατύχημα λαμβάνοντας υπόψη ποικίλους γεωμορφολογικούς παράγοντες, όπως τοπογραφία, κλίσεις, γεωλογικό υπόστρωμα και άλλα. Επίσης, ο Mennis et al. (2001) σχεδίασαν και υλοποίησαν μία χωροχρονική βάση δεδομένων σε περιβάλλον GIS με στόχο την παρακολούθηση των αλλαγών στη γεωμετρία των αλπικών παγετώνων και έθεσαν τις βάσεις για τη συσχέτισή τους με φυσικούς κινδύνους, τα αποθέματα νερού, την κλιματική αλλαγή και την παγκόσμια αύξηση της θαλάσσιας στάθμης. Κάτι ανάλογο αναφέρουν και οι Shipley et al (2007) για τις ατμοσφαιρικές και ωκεανογραφικές εφαρμογές του GIS σε επιχειρησιακό επίπεδο και σε διάφορους τομείς που κυμαίνονται από το κλίμα, την πρόβλεψη καιρού και την αλιεία ως τα ακραία καιρικά φαινόμενα (τσουνάμι) και την έγκαιρη αντιμετώπισή τους. Άλλα παραδείγματα αφορούν την υποβάθμιση του εδάφους είτε λόγω διάβρωσης (Xu Yue-qing et al., 2008) ή την χαρτογράφηση μέσω παρεμβολικών μεθόδων της σύστασης του εδάφους σε οργανικά και ανόργανα στοιχεία (Imrie et al., 2008) ή ακόμη και τον κίνδυνο ερημοποίησης (Petta et al., 2005). Επίσης, σημαντική κρίνεται η συνεισφορά του GIS στη διαχείριση παράλιων οικοσυστημάτων (Rickets, 1992). 3. Μοντελοποίηση διαφόρων φαινομένων, όπως η υδρολογική μοντελοποίηση και ανάλυση σε επίπεδο λεκάνης απορροής (Ogden et al., 2001), καθώς και η χωρική-χρονική μοντελοποίηση της ηλιακής ακτινοβολίας με πολλαπλές εφαρμογές στο περιβάλλον, την κλιματολογία, την οικολογία, τη διαχείριση γης, την εγκατάσταση φωτοβολταϊκών σταθμών κλπ. (Hofierka et al., 2002). 97

98 4. Διαχείριση των φυσικών πόρων, όπου μέσω της δημιουργίας "ψηφιακών μοντέλων εδάφους" παρέχεται τρισδιάστατη απεικόνιση των χαρτών με ανάγλυφο εδάφους και μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην διαχείριση των ορυκτών ή των υδάτινων πόρων αλλά και των φυσικών πόρων γενικότερα. 5. Σχεδιασμός και ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας μέσω της παρακολούθησης των οικονομικών, εμπορικών, βιομηχανικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων της χώρας. 6. Αστικό Σχεδιασμό και Τεχνικές Υποδομές. Αναρίθμητες είναι και οι εφαρμογές των ΓΣΠ στον αστικό σχεδιασμό. Ενδεικτικά αναφέρονται: η χρησιμότητά τους στις κτηματομεσιτικές επιχειρήσεις και στο Marketing (Thrall, 1998), καταγραφή και διαχείριση της δημόσιας και ιδιωτικής ακίνητης περιουσίας (κτηματολόγιο), πολεοδομικός και χωροταξιακός σχεδιασμός, ο στρατηγικός ρόλος τους στον ορθό περιβαλλοντικό σχεδιασμό τω πόλεων (Kurt, 1999, Filho et al., 2002), ενώ οι Shkaruba et al. (2004) προχωρούν ακόμα περισσότερο τονίζοντας την χρήση τους στην εκτίμηση περιβαλλοντικής απόδοσης διαφόρων επιλογών και στο σχεδιασμό και αξιολόγηση εναλλακτικών λύσεων. Ακόμη, σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν τα ΓΣΠ στο σχεδιασμό τεχνικών υποδομών όπως η εγκατάσταση χώρου διάθεσης απορριμμάτων μέσω ανάλυσης καταλληλότητας και ευαισθησίας αξιολογώντας τα επιφανειακά και υπόγεια νερά, το έδαφος, την ατμόσφαιρα και την ανθρώπινη υγεία (Zamorano et al., 2008). 7. Συγκοινωνίες, όπου εξετάζεται η σημασία των ΓΣΠ στο σχεδιασμό και εφαρμογή συγκοινωνιακών μοντέλων στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις στη βάση του ορθού σχεδιασμού (cost-benefit analysis) δικτύων μαζικής συγκοινωνίας (Dailey et al., 1994, Miller et al., 2008). 8. Ανάλυση, σχεδιασμό και διαχείριση δικτύων, όπως είναι για παράδειγμα η εύρεση συντομότερων διαδρομών, ο σχεδιασμός δρομολογίων, η παρακολούθηση της κυκλοφορίας, η ομαδοποίηση των κόμβων ενός δικτύου έτσι ώστε αυτοί να εξυπηρετούνται από συγκεκριμένα σημεία. 9. Υγεία. Συγκεκριμένα, παρακολούθηση της υγείας του πληθυσμού, εντοπισμό επιδημιών στη γένεσή τους, σχεδιασμό νοσηλευτικών κέντρων σε σχέση με την κατανομή του πληθυσμού. Ενδεικτικά, οι Johnson et al. (2001) αναδεικνύουν τη χρήση των ΓΣΠ στην παρακολούθηση και διαχείριση των επιδημιών στην Ινδία, ενώ στην ίδια χώρα προτείνεται η ανάπτυξη μιας GIS μεθοδολογίας με τη δημιουργία μιας γεωβάσης του συστήματος υγείας στο Δελχί (Chapelet et al., 2005). 10. Την Αστυνομία, την Πυροσβεστική και τη Δασική Υπηρεσία για την αντιμετώπιση έκτακτων αναγκών. Συγκεκριμένα, αναγνωρίζεται η αξία των ΓΣΠ στον προγραμματισμό, την πρόληψη και καταστολή έκτακτων περιστατικών στα πλαίσια της Αστυνομίας και άλλων επεμβάσεων (Cova, 1999, MacFarlane, 2005) και παράλληλα υπογραμμίζεται η σημασία τους 98

99 στην πρόληψη και διαχείριση πυρκαγιών που ενδιαφέρει την Πυροσβεστική και τη Δασική Υπηρεσία (hamilton et al., 1989, ESRI, 2006). 11. Δίκτυα Διανομών και τις Χωροθετήσεις Κατανομών, όπου ενδεικτικά αναφέρεται ο σχεδιασμός, δημιουργία και εφαρμογή ενός τηλεπικοινωνιακού δικτύου (Peery, 2004) αλλά και η διαχείριση των δικτύων των οργανισμών κοινής ωφέλειας (ηλεκτρικό, τηλέφωνο, νερό, αποχέτευση, φυσικό αέριο, καλωδιακή τηλεόραση). 12. Διαδικτυακές εφαρμογές, όπως η ανάπτυξη του PP-GIS (Public Participatory Geographical Information Systems) στην Αυστρία με σκοπό την εμπλοκή και συμμετοχή πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων σε θέματα που αφορούν την πόλη του Σαλτσμπουργκ σε πραγματικό χρόνο (online) (Steinmann et al., 2004). 13. Τουρισμό. Για παράδειγμα, οι Bahaire et al. (1999) εξετάζουν την πρόοδο του τουρισμού στην Αγγλία σχετικά με τη χρήση των ΓΣΠ ως εργαλείου για την επίτευξη αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης και αρωγού στη λήψη αποφάσεων που αφορούν το χωρικό σχεδιασμό του τουρισμού σε αρμονία πάντα με την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης. 14. Αρχαιολογική έρευνα, με στόχο την μοντελοποίηση των τρόπων κατοίκισης σε ιστορικές περιόδους, τον εντοπισμό νέων αρχαιολογικών θέσεων καθώς και τη μελέτη της επικοινωνίας και των ορίων επικράτειας των αρχαίων οικισμών. Επίσης, τα ΓΣΠ μπορούν να αναχθούν σε ένα εξαιρετικά χρήσιμο μεθοδολογικό εργαλείο που μπορεί να συνεισφέρει ουσιαστικά στην αντιμετώπιση προβλημάτων που απορρέουν από την ανάγκη προστασίας και διαχείρισης των πολιτιστικών μνημείων υπό την πίεση των σύγχρονων αναπτυξιακών έργων. Η δημιουργία ηλεκτρονικών θεματικών αρχαιολογικών χαρτών και γεωγραφικών συστημάτων αρχαιολογικών πληροφοριών, σε συνάρτηση με τις υπάρχουσες περιβαλλοντικές συνθήκες, τις γεωμορφολογικές και κλιματικές αλλαγές και τις πιέσεις που δημιουργούνται από τον χωροταξικό σχεδιασμό, μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία ενός μοντέλου αντιμετώπισης προβλημάτων που αφορούν τη διαχείριση της πολιτισμικής κληρονομιάς. Τα ΓΣΠ αποτελούν μια δυναμική και συνεχώς αναπτυσσόμενη τεχνολογία της σύγχρονης εποχής και έρχεται να αντικαταστήσει παραδοσιακούς τρόπους εργασίας και παραγωγής. Σε αυτή την εξέλιξη είναι αναπόφευκτο να ακολουθήσουν τρία βασικά στάδια έως την πλήρη αποδοχή τους: 1. Άρνηση χρήσης και αποδοχής 2. Προσεκτική αποδοχή και χρήση 3. Πλήρης αποδοχή και εφαρμογή των πλεονεκτημάτων που παρέχουν. 99

100 Κεφάλαιο 7 Ανάπτυξη και Εφαρμογή του μοντέλου USLE και του GIS στην υπόψη λεκάνη απορροής 7.1 Εισαγωγή Αν και η μαθηματική μοντελοποίηση των φυσικών διεργασιών υπήρξε για πολλά χρόνια το επίκεντρο του ενδιαφέροντος για τους επιστήμονες, η εφαρμογή ωστόσο των μοντέλων αποτελούσε μεγάλο πρόβλημα. Σήμερα, η τεχνολογία των ΓΣΠ έχει γίνει ιδιαίτερα χρήσιμη για τη δημιουργία και την εφαρμογή των μοντέλων για προβλήματα χωρικής φύσης (Buhmann et al., 2005) δημιουργώντας επανάσταση σε ότι αφορά την εφαρμογή μοντέλων, όπως είναι η USLE. Πιο συγκεκριμένα, τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών παρέχουν την δυνατότητα για την αποθήκευση και επεξεργασία των χωρικών και μη χωρικών δεδομένων που είναι απαραίτητα για την επίλυση του μοντέλου. Η συμβολή των GIS στη μελέτη της εδαφικής διάβρωσης συνοψίζεται στα παρακάτω από τον De Roo (1996): Δυνατότητα ταχείας παραγωγής χαρτών (π.χ. χάρτες εδάφους, χάρτες χρήσεων γης) για την αξιολόγηση εναλλακτικών σεναρίων διαχείρισης της γης. Δυνατότητα οπτικοποίησης των αποτελεσμάτων που προκύπτουν από την εφαρμογή μοντέλων για τη διάβρωση, με αποτέλεσμα την καλύτερη ερμηνεία και κατανόησή τους. Ικανότητα ανάλυσης μεγάλων λεκανών απορροής. Στην παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή η χρήση του GIS ήταν κομβικής σημασίας για την εκτίμηση της διάβρωσης και τελικά της στερεοαπορροής στην λεκάνη ανάντη του φράγματος Πηνειού, καθόσον βοήθησε στον υπολογισμό των συντελεστών που υπεισέρχονται στην Παγκόσμια Εξίσωση Εδαφικής Απώλειας (USLE) αλλά και στην εξαγωγή χαρτών κατανομής των παραγόντων αυτών. 7.2 Υπολογισμός της εδαφικής διάβρωσης (SE) Η εκτίμηση της μέσης ετήσιας απώλειας εδάφους υπολογίζεται από τον συνδυασμό των συντελεστών της Παγκόσμιας Εξίσωσης Εδαφικής Απώλειας μέσω του 100

101 προγράμματος ArcGIS, όπου κάθε παράγοντας αντιστοιχεί σε ένα επίπεδο πληροφορίας που δημιουργείται μέσω του προγράμματος, αποθηκεύεται και αναλύεται. Ο συνδυασμός αυτός, υπολογίζει το εκτιμώμενο δυναμικό διάβρωσης του εδάφους για το σύνολο της λεκάνης απορροής και προσδιορίζονται οι περιοχές με υψηλό δυναμικό εδαφικής διάβρωσης. Οι κυψελίδες κάθε επιπέδου πληροφορίας επικαλύπτονται και επομένως ο υπολογισμός της USLE μπορεί να γίνει πολλαπλασιάζοντας όλους μαζί τους συντελεστές της εξίσωσης Συντελεστής διαβρωτικότητας της βροχόπτωσης (R) Για τον υπολογισμό του συντελεστή R στην περιοχή ενδιαφέροντος συλλέχθηκαν δεδομένα από τους μετεωρολογικούς σταθμούς Ξηροχώρι, Πόρτες, Σιμόπουλο, Κούμανη και Κρυόβρυση (Τα βροχομετρικά δεδομένα των σταθμών αυτών παρατίθενται αναλυτικά στο παράρτημα Α). Το μέσο ετήσιο ύψος βροχής P για μια σειρά ετών ( ) σε κάθε μετεωρολογικό σταθμό υπολογίστηκε ως ο μέσος όρος των ετήσιων βροχοπτώσεων για αυτά τα έτη, ενώ η μέση μηνιαία βροχόπτωση προκύπτει ως ο μέσος όρος των βροχοπτώσεων για μια σειρά ετών ( ) του ίδιου μήνα. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα: Βροχομετρικός Σταθμός Πίνακας 3: Βροχομετρικά δεδομένα σταθμών, (mm) Μέση μηνιαία βροχόπτωση (p i ) ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Ξηροχώρι Πόρτες Κούμανη Κρυόβρυση Σιμόπουλο Μέση ετήσια βροχό πτωση P(mm) Στη συνέχεια, με βάση τις εξισώσεις που έχουν διατυπωθεί στο κεφάλαιο υπολογίστηκε ο δείκτης Fournier (MF) και τελικά ο συντελεστής διαβρωτικότητας της βροχόπτωσης (R). Οι τιμές MF και R για κάθε έναν σταθμό φαίνονται στον παρακάτω πίνακα: 101

102 Πίνακας 4: Συντελεστής διαβρωτικότητας της βροχόπτωσης (R) με βάση τον δείκτη MF για τους μετεωρολογικούς σταθμούς του Πηνειού Βροχομετρικός Συντεταγμένες (ΕΓΣΑ '87) Σταθμός X Y Z MF (mm) R (MJ mm ha -1 h -1 ) R (MJ cm ha -1 h -1 ) Ξηροχώρι Πόρτες Κούμανη Κρυόβρυση Σιμόπουλο Το μέσο ετήσιο ύψος βροχής στην περιοχή μελέτης υπολογίστηκε και με τη χρήση της βροχοβαθμίδας, δηλαδή από το διάγραμμα της μέσης ετήσιας βροχόπτωσης των σταθμών με το υψόμετρο που αυτοί βρίσκονται. Όπως φαίνεται στο παρακάτω διάγραμμα, οι σταθμοί διατάσσονται με σημαντική συσχέτιση γύρω από την ευθεία (R 2 =-----), η κλίση της οποίας δίνει την βροχοβαθμίδα που ισχύει για την περιοχή ( mm/m αύξησης του υψομέτρου). Η σημαντική συσχέτιση δείχνει και ακρίβεια των υπολογισμών και την αξιοπιστία των βροχομετρικών σταθμών. Εικόνα 24: Υπολογισμός του μέσου ετήσιου ύψους βροχής με τη χρήση της βροχοβαθμίδας Στο περιβάλλον εργασίας του ArcMap 10 του GIS εισήχθησαν γεωαναφερμένοι οι πέντε μετεωρολογικοί σταθμοί (Σιμόπουλο, Κούμανη, Πότρες, Κρυόβρυση, Ξηροχώρι) που βρίσκονται εντός των ορίων της περιοχής μελέτης (εικόνα 23). Στη βάση δεδομένων των σταθμών αυτών προστέθηκε η τιμή του R έτσι όπως υπολογίστηκε πιο πάνω. 102

103 Εικόνα 25: Γεωαναφερμένοι σταθμοί στην λεκάνη αποροοής ανάντη του φράγματος Πηνειού Για την εξαγωγή του χάρτη κατανομής του παράγοντα R χρησιμοποιήθηκε από την γραμμή εργαλείων η επιλογή Geostatistical Analyst και στη συνέχεια επιλέχθηκε το Geostatistical Wizard. Ύστερα από δοκιμές των διαφόρων μεθόδων κατανομής κρίθηκε ως καταλληλότερη η μέθοδος γρήγορης προσδιοριστικής παρεμβολής (Inverse Distance Weighting) από την οποία προκύπτει ο παρακάτω χάρτης. 103

104 Εικόνα 26: Κατανομή του συντελεστή R (MJ cm ha -1 h -1 ) Το σκούρο μπλε χρώμα δείχνει τις περιοχές όπου η διαβρωτικότητα της βροχόπτωσης είναι υψηλότερη, ενώ όσο το χρώμα πλησιάζει το λευκό οι τιμές του συντελεστή R γίνονται μικρότερες, έτσι όπως φαίνεται και στο υπόμνημα. Επίσης, οι υψηλότερες τιμές του R εμφανίζονται στις περιοχές με τα υψηλότερα υψόμετρα (ανατολικό τμήμα της περιοχής μελέτης). Επομένως, επαληθεύεται η παραδοχή ότι η αύξηση υψομέτρου συνεπάγεται αύξηση της βροχόπτωσης και αύξηση του συντελεστή R. Έτσι, για την λεκάνη απορροής ανάντη του φράγματος του Πηνειού, ο μέσος όρος του R υπολογίστηκε μέσω του προγράμματος GIS ίσος με MJ mm ha -1 h -1 ή ---- MJ cm ha -1 h

105 7.2.2 Συντελεστής διαβρωσιμότητας του εδάφους (K) Έχοντας στην διάθεσή μας τέσσερα γεωλογικά φύλλα από το ΙΓΜΕ σε κλίμακα 1:50000, τα οποία καλύπτουν την λεκάνη απορροής του Πηνειού ανάντη του φράγματος, με βάση την λιθολογική σύσταση των σχηματισμών, την ηλικία τους και την εκτίμηση της διαπερατότητάς τους καταλήξαμε στην ενοποίηση τους σε εννέα (9) κατηγορίες διαβρωσιμότητας, έτσι όπως δίνεται στον παρακάτω πίνακα. Πίνακας 5: Ενοποιήσεις των γεωλογικών σχηματισμών της περιοχής μελέτης σε κατηγορίες διαβρωσιμότητας ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΗΛΙΚΙΑ ΛΙΘΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΔΙΑΠΕΡΑΤΟΤΗΤΑ Κ Κ Κ K Κ Κ Κ Κ Κ Για την εφαρμογή της εξίσωσης που υπολογίζει την διαβρωσιμότητα του εδάφους (Κ) (κεφάλαιο 5.3.2) απαραίτητα στοιχεία είναι το ποσοστό της άμμου, της ιλύος και της αργίλου καθώς και το ποσοστό του οργανικού υλικού, η δομή εδάφους και η τάξη της διαπερατότητας που συμμετέχουν στους γεωλογικούς σχηματισμούς που αποτελούν την περιοχή μελέτης. Τα ποσοστά αυτά εκτιμήθηκαν κατά προσέγγιση, καθώς η δειγματοληψία δεν ήταν εφικτή, με βάση τη λιθολογική σύσταση των σχηματισμών του παραπάνω πίνακα. Επίσης, με βάση τον παραπάνω πίνακα 105

106 βαθμονομήθηκαν η οργανική ύλη, ο δείκτης δομής εδάφους και ο δείκτης διαπερατότητας προκειμένου να καταλήξουμε στον κάτωθι πίνακα 6. Η εξίσωση, όπως αυτή περιγράφτηκε στην παράγραφο 5.3.2, εφαρμόστηκε για κάθε μία από τις παραπάνω κατηγορίες διαβρωσιμότητας και τα αποτελέσματα εμφανίζονται στον παρακάτω πίνακα (οι τιμές επαληθεύτηκαν με τη χρήση του νομογραφήματος του κεφαλαίου 5.3.2). Οι συντελεστές εδαφικής διαβρωσιμότητας (Κ), επειδή υπολογίστηκαν με αυτό τον τρόπο, εν συνεχεία πολλαπλασιάστηκαν με τον αριθμητικό συντελεστή 1.313, προκειμένου να μετατραπούν οι μονάδες του Κ σε t h/mj cm (HANDBOOK 537). Πίνακας 6: Εκτίμηση του συντελεστή διαβρωσιμότητας των εδαφών (Κ) ανάντη του φράγματος Πηνειού ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΙ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Τεταρτογενείς αδρομερείς ιλυοαμμώδεις σχηματισμοί Κορήματα και πλειστοκαινικοί αδρομερείς σχηματισμοί Αργιλοαμμώδεις χονδρόκοκκοι Πλειο- Πλειστοκαινικοί σχηματισμοί Αμμοαργιλώδεις λεπτόκοκκοι Πλειο- Πλειστοκαινικοί σχηματισμοί Ψαμμιτικός Φλύσχης Ιλυολιθικός Φλύσχης % ΛΕΠΤΗ ΑΜΜΟΣ ΚΑΙ ΙΛΥΣ % ΑΜΜΟΣ % ΑΡΓΙΛΟΣ % ΟΡΓΑΝΙΚ Η ΥΛΗ ΔΕΙΚΤΗΣ ΔΟΜΗΣ ΕΔΑΦΟΥΣ ΔΕΙΚΤΗΣ ΔΙΑΠΕΡΑ- ΤΟΤΗΤΑΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΗ ΕΔΑΦΙΚΗΣ ΔΙΑΒΡΩΣΙΜΟ ΤΗΤΑΣ (K) ΣΥΝΤΕΛΕΣΤ ΗΣ ΕΔΑΦΙΚΗΣ ΔΙΑΒΡΩΣΙ- ΜΟΤΗΤΑΣ (K) ΣΥΝΤΕΛΕΣΤ ΗΣ ΕΔΑΦΙΚΗΣ ΔΙΑΒΡΩΣΙ- ΜΟΤΗΤΑΣ (K) t h/mj cm Φλύσχης Πίνδου Ψαμμίτες & Ιλυόλιθοι με ραδιολαρίτες Ασβεστόλιθοι

107 Εν συνεχεία, δημιουργήθηκε μια βάση δεδομένων στο περιβάλλον του GIS, αφού πρώτα έγινε ψηφιοποίηση των γεωλογικών σχηματισμών, και βάσει των τιμών του συντελεστή Κ προέκυψε ο χάρτης κατανομής διαβρωσιμότητας του εδάφους που δίνεται παρακάτω. Εικόνα 27: Χάρτης κατανομής διαβρωσιμότητας του εδάφους (Συντελεστής Κ) ανάντη του φράγματος Πηνειού Τοπογραφικός συντελεστής (LS) Ο τοπογραφικός συντελεστής αποτελείται από το συντελεστή μήκους κλιτύος L (slope-length factor) και το συντελεστή της κλίσεως κλιτύος S (slope-gradient factor). Με κατάλληλο προγραμματισμό σε σύστημα GIS υπολογίζεται ως ενιαίος ο συντελεστής LS βάσει του Ψηφιακού Μοντέλου Αναγλύφου (DEM). 107

108 Όπως αναφέρθηκε στην παράγραφο , έχουν διατυπωθεί πολλές εξισώσεις για τον υπολογισμό του τοπογραφικού συντελεστή LS. Προκειμένου να βρεθεί η εξίσωση που θα μας δώσει τα αποδεκτά, σε θεωρητικό επίπεδο, αποτελέσματα, εφαρμόστηκαν στο περιβάλλον του GIS: η σχέση που προτάθηκε από τους Wischmeier και Smith (1978) και στο raster calculator του GIS γράφεται: Pow(("FlowLength"/22.13),"m_factor"/10)*(((Sin("Slope_degrees"/deg)*Sin(" Slope_degrees"/deg))*65.41)+(Sin("Slope_degrees"/deg)*4.56)+0.065) όπου, deg είναι μια σταθερά ίση με 57,296. η εξίσωση: LS = (FlowAccumulation*CellSize/22.13) 0.6 (Sin(Slope* )/0.09) 1.3 *1.6 που προτάθηκε από τον Mitasova et al. (1999) και Jianguo Ma (2001) και για το περιβάλλον του GIS στο raster calculator γράφεται ως: Pow("flowacc"*cellsize/22.1,0.6)*Pow(sin("slope"* )/0.09,1.3)*1.6 η εξίσωση: LS = (Flow Accumulation * Cell Size / 22.13) 0,4 * (SinSlope / ) 1,3 που προτάθηκε από τους Moore και Burch (1986) και στο raster calculator του GIS γράφεται: Pow("flowacc"*cellsize/22.13,0.4)*Pow(sin("slope")/0.0896,1.3) Η τελευταία μέθοδος είναι αυτή που τελικά εφαρμόστηκε στην παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή, ως μια απλή και εύχρηστη σχέση, η οποία έδωσε και τα πιο αποδεκτά αποτελέσματα. Επίσης, ο υπολογισμός του τοπογραφικού συντελεστή έγινε με βάση τέσσερα διαφορετικά Ψηφιακά Μοντέλα Αναγλύφου (DEM), διαφορετικής χωρικής διακριτικής ικανότητας και υψομετρικής ακρίβειας. Σκοπός μας ήταν να εξαλειφθεί κάθε πιθανότητα λάθους των DEM που αποτελούν την αρχική πηγή πληροφορίας για τον υπολογισμό του παράγοντα LS και ως εκ τούτου η πιθανότητα λάθους να οφείλεται στην εξίσωση που εφαρμόζεται ή σε κάποιο δεδομένο εισόδου σε αυτή. Όπως φαίνεται από την εξίσωση, η μόνη μεταβλητή που επιδέχεται διορθώσεις είναι το μέγεθος του κελιού (cell size), ή αλλιώς η ανάλυση του DEM. Με την λογική ότι η μέση ετήσια διάβρωση υπολογίζεται σε τόνους ανά εκτάριο, η τιμή του cell size δόθηκε σε εκτάρια. Μετά την εκτέλεση της εξίσωσης στα τέσσερα DEM προέκυψαν τα εξής αποτελέσματα: 0 LS... 0 LS... 0 LS... 0 LS

109 Ο χάρτης του τοπογραφικού συντελεστή LS που χρησιμοποιήθηκε για την εκτίμηση της μέσης ετήσιας διάβρωσης είναι αυτός που δίνει τα αποτελέσματα της πρώτης περίπτωσης, καθώς το Ψηφιακό Μοντέλο Αναγλύφου που χρησιμοποιείται ως πρώτο επίπεδο πληροφορίας (εικόνα 26) έχει την πιο έγκυρη πηγή προέλευσης (Κτηματολόγιο). Στη συνέχεια, περιγράφεται αναλυτικά ο τρόπος υπολογισμού του παράγοντα LS. Εικόνα 28: Ψηφιακό Μοντέλο Αναγλύφου (100 x 100m) περιοχής μελέτης Αρχικά, δημιουργήθηκε ο χάρτης κλίσεων της περιοχής μελέτης (εικόνα 27) εκτελώντας την εντολή Slope από το ArcToolbox του GIS. Όπως φαίνεται στον χάρτη, η περιοχή χαρακτηρίζεται από μεγάλες κλίσεις κυρίως στο ανατολικό τμήμα της αλλά και στο βόρειο τμήμα της καθώς εκεί βρίσκεται το όρος Σκόλλις, ενώ ηπιότερες κλίσεις αντιπροσωπεύουν το μεγαλύτερο τμήμα τις λεκάνης απορροής. 109

110 Εικόνα 29: Χάρτης κλίσεων σε μοίρες Το επόμενο βήμα ήταν να διορθωθεί το Ψηφιακό Μοντέλο Αναγλύφου με την εντολή Fill από το ArcToolbox (εικόνα 28). Η εντολή αυτή "γεμίζει" τις κοιλότητες της επιφάνειας προκειμένου να διορθώσει μικρές ατέλειες στα δεδομένα. Για τον υπολογισμό του τοπογραφικού συντελεστή LS αυτό θεωρείται βασική προϋπόθεση για δύο λόγους. Πρώτον, οι κοιλότητες είναι σπάνιες στη φύση, όπως επίσης και οι κοιλότητες σε ένα Ψηφιακό Μοντέλο Αναγλύφου είναι συχνά λάθος. Δεύτερον, όταν χρησιμοποιούμε τον αλγόριθμο της μέγιστης γωνίας κλίσης προς τα κατώτερα υψομετρικά σημεία, οι κοιλότητες δίνουν αρνητικές τιμές στην κλίση και τελικά θα οδηγήσει σε αρνητικές εκτιμήσεις της διάβρωσης. 110

111 Εικόνα 30: Τροποποιημένο Ψηφιακό Μοντέλο Αναγλύφου Στη συνέχεια, έχοντας ως επίπεδο πληροφορίας το διορθωμένο DEM, η επόμενη εντολή που εκτελέστηκε ήταν το Flow Direction από το ArcToolbox με αποτέλεσμα την δημιουργία του αντίστοιχου χάρτη (εικόνα 29). Η λειτουργία αυτή υπολογίζει την διεύθυνση ροής από κάθε κελί προς τη γειτονική του απότομη κατωφέρεια, δηλαδή προς τα κελιά που βρίσκονται σε χαμηλότερο υψόμετρο από αυτό. Υπάρχουν 8 έγκυρες κατευθύνσεις στις οποίες μπορεί να ταξιδέψει η ροή και σε κάθε μια από αυτές ο αλγόριθμος δίνει μια συγκεκριμένη τιμή: 111

112 Ανατολικά --> 1 Νοτιοανατολικά --> 2 Νότια --> 4 Νοτιοδυτικά -->8 Δυτικά --> 16 Βορειοδυτικά -->32 Βόρεια --> 64 Βορειοανατολικά --> 128 Εικόνα 31: Χάρτης Διεύθυνσης Ροής (Flow Direction) Από τον χάρτη διεύθυνσης ροής προέκυψε από την εντολή Flow Accumulation ο χάρτης συγκέντρωσης της ροής (εικόνα 30), στον οποίο τα κελιά με μεγάλη συσσώρευση ροής είναι επιφάνειες με συγκεντρωμένη ροή και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να προσδιορίσουν την κοίτη του φυσικού στραγγιστικού 112

113 δικτύου της περιοχής, ενώ τα κελιά με συσσώρευση ροής ίση με το μηδέν είναι τοπικά υψώματα. Εικόνα 32: Χάρτης συγκέντρωσης ροής (Flow Accumulation) Τέλος, στην εντολή Raster Calculator από το ArcToolbox εφαρμόσαμε την εξίσωση των Moore και Burch (1986) σύμφωνα με την οποία: LS = (Flow Accumulation * Cell Size / 22.13) 0,4 * (SinSlope / ) 1,3 όπου, στο Flow Accumulation εισάγουμε το επίπεδο πληροφορίας του χάρτη που δημιουργήσαμε με την αντίστοιχη εντολή (εικόνα 30), στο Slope το επίπεδο πληροφορίας του χάρτη κλίσεων (εικόνα 27) και στο cell size την τιμή

114 Εικόνα 33: Χάρτης Tοπογραφικού Συντελεστή LS περιοχής μελέτης Το αποτέλεσμα της παραπάνω εξίσωσης που αντικατοπτρίζει τον παράγοντα LS φαίνεται στην εικόνα 31. Γενικά, οι υψηλότερες τιμές του LS παρατηρήθηκαν στο ανατολικό τμήμα της λεκάνης και στο όρος Σκόλλις (βόρειο τμήμα) όπου έχουμε τις μεγαλύτερες κλίσεις, καθώς και κατά μήκος των ποταμών, ενώ οι χαμηλότερες τιμές εκεί όπου οι κλίσεις είναι μικρές ή πλησιάζουν το μηδέν Συντελεστής κάλυψης και διαχείρισης γης (C) O συντελεστής φυτοκαλύψεως (C) προκύπτει από τα διαγράμματα των χρήσεων γης (CORINE). Σε κάθε κωδικοποιημένη χρήση γης που απαντάται στη λεκάνη απορροής του Πηνειού αντιστοιχίζεται μια τιμή του συντελεστή C, αξιοποιώντας τιμές από την διεθνή βιβλιογραφία προσαρμοσμένες στην περιγραφή των συγκεκριμένων χρήσεων γης (Wischmeier and Smith, 1978; Schwertmann et al., 1990; Χρυσάνθου και Πυλιώτης, 1995; Van der Knijff et al., 2000). Στον παρακάτω πίνακα 114

ΖΩΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΛΙΣΘΗΤΙΚΗΣ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΠΗΛΙΟ ΜΕ ΤΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΥΜΒΟΛΟΜΕΤΡΙΑΣ ΜΟΝΙΜΩΝ ΣΚΕΔΑΣΤΩΝ

ΖΩΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΛΙΣΘΗΤΙΚΗΣ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΠΗΛΙΟ ΜΕ ΤΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΥΜΒΟΛΟΜΕΤΡΙΑΣ ΜΟΝΙΜΩΝ ΣΚΕΔΑΣΤΩΝ EΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΕΙΟ Τμήμα Μηχανικών Μεταλλείων-Μεταλλουργών ΖΩΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΛΙΣΘΗΤΙΚΗΣ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΤΗΤΑΣ ΜΕ ΤΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΥΜΒΟΛΟΜΕΤΡΙΑΣ ΜΟΝΙΜΩΝ ΣΚΕΔΑΣΤΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Κιτσάκη Μαρίνα

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙO ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ & ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙO ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ & ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙO ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ & ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΣΤΟΥΣ ΦΥΣΙΚΟΥΣ ΠΟΡΟΥΣ» «Χωρικά μοντέλα πρόβλεψης αναβλάστησης

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΙ ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΤΕΙ ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΙ ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ''ΜΕΛΕΤΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΤΟΥ Τ.Ε.Ι. ΗΠΕΙΡΟΥ ΑΠΟ ΤΙΣ ΣΠΟΥΔΕΣ ΤΟΥΣ'' ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΝΤΑΛΑΟΥΤΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

Α. ΟΡΓΑΝΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

Α. ΟΡΓΑΝΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Α. ΟΡΓΑΝΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Με την υπαγωγή του τομέα και της πολιτικής για την Έρευνα και την Τεχνολογία στο Υπουργείο Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων (ΥΠΔΒΜΘ), το Υπουργείο ανέλαβε

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Κεφάλαιο 1: Κεφάλαιο 2: Κεφάλαιο 3:

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Κεφάλαιο 1: Κεφάλαιο 2: Κεφάλαιο 3: 4 Πρόλογος Η παρούσα διπλωµατική εργασία µε τίτλο «ιερεύνηση χωρικής κατανοµής µετεωρολογικών µεταβλητών. Εφαρµογή στον ελληνικό χώρο», ανατέθηκε από το ιεπιστηµονικό ιατµηµατικό Πρόγραµµα Μεταπτυχιακών

Διαβάστε περισσότερα

Από το ξεκίνημά του ο ΤΙΤΑΝ εκφράζει

Από το ξεκίνημά του ο ΤΙΤΑΝ εκφράζει Ένας Τιτανικός θεσμός επιβράβευσης επιτυχιών νέων ανθρώπων Από το ξεκίνημά του ο ΤΙΤΑΝ εκφράζει έμπρακτα και πολύπλευρα το ενδιαφέρον του για τους νέους ανθρώπους, ιδιαίτερα δε για τα παιδιά, κάθε ηλικίας,

Διαβάστε περισσότερα

"ΤΟ ΞΥΛΟ ΣΤΙΣ ΔΟΜΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ: ΘΕΜΑΤΑ ΥΓΡΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΙΣΟΤΡΟΠΙΑΣ, ΒΕΛΤΙΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΞΥΛΙΝΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ A

ΤΟ ΞΥΛΟ ΣΤΙΣ ΔΟΜΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ: ΘΕΜΑΤΑ ΥΓΡΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΙΣΟΤΡΟΠΙΑΣ, ΒΕΛΤΙΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΞΥΛΙΝΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ A "ΤΟ ΞΥΛΟ ΣΤΙΣ ΔΟΜΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ: ΘΕΜΑΤΑ ΥΓΡΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΙΣΟΤΡΟΠΙΑΣ, ΒΕΛΤΙΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΞΥΛΙΝΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ A Δρ Μιχάλης Σκαρβέλης, Αναπληρωτής Καθηγητής, υπεύθυνος Εργαστηρίου Τεχνολογίας

Διαβάστε περισσότερα

Προδημοσιεύτηκαν τα τέσσερις πρώτα προγράμματα του νέου ΕΣΠΑ που αφορούν

Προδημοσιεύτηκαν τα τέσσερις πρώτα προγράμματα του νέου ΕΣΠΑ που αφορούν Προδημοσιεύτηκαν τα τέσσερις πρώτα προγράμματα του νέου ΕΣΠΑ που αφορούν μικρομεσαίες επιχειρήσεις και ελευθέρους επαγγελματίες. Τονίζεται ότι τα προγράμματα είναι σε προδημοσίευση. Με τη δημοσίευση της

Διαβάστε περισσότερα

ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ. Αγγελική Περιστέρη Α 2

ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ. Αγγελική Περιστέρη Α 2 ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Αγγελική Περιστέρη Α 2 ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ Ιρλανδία: Τη νύκτα της παραμονής των Χριστουγέννων όλα τα παράθυρα των σπιτιών που βλέπουν προς το δρόμο, φωτίζονται από ένα αναμμένο κερί, το οποίο

Διαβάστε περισσότερα

Ελένη Σ. Χατζηιορδάνου

Ελένη Σ. Χατζηιορδάνου ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΟΡΥΚΤΩΝ ΠΟΡΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης στα πλαίσια του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Γεωτεχνολογία και Περιβάλλον»

Διαβάστε περισσότερα

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2008 ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ ΑΡΧΗΓΟ ΤΗΣ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΤΙΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΕΔΡΟ ΤΟΥ ΠΑΣΟΚ

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2008 ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ ΑΡΧΗΓΟ ΤΗΣ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΤΙΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΕΔΡΟ ΤΟΥ ΠΑΣΟΚ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2008 ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΡΟΣ κ. ΓΕΩΡΓΙΟ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ ΑΡΧΗΓΟ ΤΗΣ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΤΙΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΕΔΡΟ ΤΟΥ ΠΑΣΟΚ Θέμα: Θέσεις της ΚΕΕΕ για την ελληνική οικονομία

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ Έκτακτη-Κατεπείγουσας Συνεδρίασης Δημοτικού Συμβουλίου Αιγιαλείας 26 Οκτωβρίου 2015

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ Έκτακτη-Κατεπείγουσας Συνεδρίασης Δημοτικού Συμβουλίου Αιγιαλείας 26 Οκτωβρίου 2015 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΝΟΜΟΣ ΑΧΑΪΑΣ ΔΗΜΟΣ ΑΙΓΙΑΛΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ: ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΔΗΜΟΥ ΓΡΑΦΕΙΟ: ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ Έκτακτη-Κατεπείγουσας Συνεδρίασης Δημοτικού Συμβουλίου Αιγιαλείας

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΗΠΕΙΡΟΥ ΝΟΜΟΣ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΔΗΜΟΣ ΙΩΑΝΝΙΤΩΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΗΠΕΙΡΟΥ ΝΟΜΟΣ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΔΗΜΟΣ ΙΩΑΝΝΙΤΩΝ Δ/ΝΣΗ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑΣ, ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΣ, ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΕΡΓΩΝ ΚΑΙ ΠΡΑΣΙΝΟΥ Τμήμα Συντήρησης Έργων και Πολιτικής Προστασίας Ταχ. Δ/νση: Κωνσταντινουπόλεως 6, Τ.Κ. 45 445 Ιωάννινα ΜΕΛΕΤΗ ΤΙΤΛΟΣ : ΠΡΟΜΗΘΕΙΑ ΠΛΑΚΩΝ ΚΡΑΣΠΕΔΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΜΜΟΡΦΩΣΗ ΜΕ ΤΙΣ ΝΕΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ

ΣΥΜΜΟΡΦΩΣΗ ΜΕ ΤΙΣ ΝΕΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΣΥΜΜΟΡΦΩΣΗ ΜΕ ΤΙΣ ΝΕΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η πρόσφατη οικονομική κρίση έχει δείξει ότι οι χώρες οι οποίες δεν έχουν προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας, επηρεάστηκαν περισσότερο. Παράλληλα,

Διαβάστε περισσότερα

, νηπιαγωγός info@paidikopanepistimio.gr

, νηπιαγωγός info@paidikopanepistimio.gr , νηπιαγωγός info@paidikopanepistimio.gr : Το πρόγραμμα «Ολυμπιακή Παιδεία» οργανώθηκε για τα νήπια και προνήπια του Παιδικού Πανεπιστημίου, σε συνεργασία με τους γονείς, αλλά και τους ιδιωτικούς και δημόσιους

Διαβάστε περισσότερα

ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΤΩΝ ΟΔΙΚΩΝ ΑΤΥΧΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΕΠΙΡΡΟΗΣ ΤΟΥ

ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΤΩΝ ΟΔΙΚΩΝ ΑΤΥΧΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΕΠΙΡΡΟΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΤΩΝ ΟΔΙΚΩΝ ΑΤΥΧΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΕΠΙΡΡΟΗΣ ΤΟΥ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΟΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ν. ΠΙΤΕΡΟΥ

Διαβάστε περισσότερα

Ο Υφυπουργός κατά την επίσκεψή του στο νέο κτίριο, ανακοίνωσε τα

Ο Υφυπουργός κατά την επίσκεψή του στο νέο κτίριο, ανακοίνωσε τα Τρίπολη, 4 Απριλίου 2008 Δηλώσεις του Υφυπουργού Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων κ. Ανδρέα Λυκουρέντζου μετά την επιθεώρηση των έργων μεταστέγασης της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Τρίπολης από το Μαντζούνειο

Διαβάστε περισσότερα

Α. Πολιτιστικοί φορείς... 3. 1. Πλήθος φορέων... 3. 2. Έδρα... 3. 3. Γεωγραφική κατανομή φορέων... 4. 4. Νομική μορφή... 5. 5. Έτος ίδρυσης...

Α. Πολιτιστικοί φορείς... 3. 1. Πλήθος φορέων... 3. 2. Έδρα... 3. 3. Γεωγραφική κατανομή φορέων... 4. 4. Νομική μορφή... 5. 5. Έτος ίδρυσης... ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2012 Α. Πολιτιστικοί φορείς... 3 1. Πλήθος φορέων... 3 2. Έδρα... 3 3. Γεωγραφική κατανομή φορέων... 4 4. Νομική μορφή... 5 5. Έτος ίδρυσης... 6 6. Αντικείμενο δραστηριότητας... 7 1 7. Εργαζόμενοι...

Διαβάστε περισσότερα

03-00: Βιομάζα για παραγωγή ενέργειας Γενικά ζητήματα εφοδιαστικών αλυσίδων

03-00: Βιομάζα για παραγωγή ενέργειας Γενικά ζητήματα εφοδιαστικών αλυσίδων Κεφάλαιο 03-00 σελ. 1 03-00: Βιομάζα για παραγωγή ενέργειας Γενικά ζητήματα εφοδιαστικών αλυσίδων Μια από τις κύριες διαφορές μεταξύ της βιομάζας και των ορυκτών καυσίμων είναι ότι η βιομάζα παραμένει

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ ΜΙΑΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ

ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ ΜΙΑΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ ΤΕΙ ΗΠΕΙΡΟΥ- ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΡΕΒΕΖΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ ΜΙΑΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ:

Διαβάστε περισσότερα

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ A1. Ο συγγραφέας ορίζει το φαινόμενο του ανθρωπισμού στη σύγχρονη εποχή. Αρχικά προσδιορίζει την

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ A1. Ο συγγραφέας ορίζει το φαινόμενο του ανθρωπισμού στη σύγχρονη εποχή. Αρχικά προσδιορίζει την ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ A1. Ο συγγραφέας ορίζει το φαινόμενο του ανθρωπισμού στη σύγχρονη εποχή. Αρχικά προσδιορίζει την έννοια της ανθρωπιάς ως συμμετοχής στα προβλήματα των

Διαβάστε περισσότερα

Τοποθέτηση Δημάρχου Γ. Πατούλη. για τεχνικό πρόγραμμα 2010

Τοποθέτηση Δημάρχου Γ. Πατούλη. για τεχνικό πρόγραμμα 2010 Τοποθέτηση Δημάρχου Γ. Πατούλη για τεχνικό πρόγραμμα 2010 Κυρίες και κύριοι συνάδελφοι Η διοίκηση του Δήμου φέρνει σήμερα προς ψήφιση στο Δημοτικό Συμβούλιο το τεχνικό πρόγραμμα του Δήμου Αμαρουσίου για

Διαβάστε περισσότερα

Σοφία Γιουρούκου, Ψυχολόγος Συνθετική Ψυχοθεραπεύτρια

Σοφία Γιουρούκου, Ψυχολόγος Συνθετική Ψυχοθεραπεύτρια Σοφία Γιουρούκου, Ψυχολόγος Συνθετική Ψυχοθεραπεύτρια Η αντίδραση στο άγχος είναι μία φυσιολογική, ζωτική αντίδραση στην απειλή. Το άγχος είναι ένα συναίσθημα δυσθυμίας που προέρχεται από την υποκειμενική

Διαβάστε περισσότερα

Όταν το μάθημα της πληροφορικής γίνεται ανθρωποκεντρικό μπορεί να αφορά και την εφηβεία.

Όταν το μάθημα της πληροφορικής γίνεται ανθρωποκεντρικό μπορεί να αφορά και την εφηβεία. Όταν το μάθημα της πληροφορικής γίνεται ανθρωποκεντρικό μπορεί να αφορά και την εφηβεία. Στόχος μας : να χρησιμοποιήσουμε τον υπολογιστή και το διαδίκτυο για να αντλήσουμε σωστές πληροφορίες, να τις επεξεργαστούμε

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΣΩ ΟΛΟΤΑΧΩΣ! ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΠΡΟΣΩ ΟΛΟΤΑΧΩΣ! ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 1 Απόστολος Πιερρής ΠΡΟΣΩ ΟΛΟΤΑΧΩΣ! ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ πόλιν δὲ μικρὰν καὶ ἄδοξον παραλαβὼν ἔνδοξον καὶ μεγάλην ἀπεργάσασθαι 14 Ιανουαρίου 2015 2 Η χώρα έχει ναυαγήσει.

Διαβάστε περισσότερα

ΕΘΝΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ

ΕΘΝΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ Αθήνα, 7 Αυγούστου 2014 ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΘΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΤΗΣ ΕΣΕΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΛΑΦΡΥΝΣΗΣ ΤΩΝ ΜΙΚΡΟΜΕΣΑΙΩΝ Το φορολογικό σύστημα αποτελεί το βασικότερο εργαλείο

Διαβάστε περισσότερα

1 Επιμέλεια: Γράβαλος Βασίλειος, Χρυσανθάκης Ιωάννης

1 Επιμέλεια: Γράβαλος Βασίλειος, Χρυσανθάκης Ιωάννης ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΑΣΦΑΛΙΣΕΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ Δ/νση Μελετών & Εφαρμογών Η Δ/νση Μελετών & Εφαρμογών παραδίδει το 14 ο στατιστικό τεύχος του έτους 2012, που εκπόνησε το. Η διάρθρωσή του γίνεται

Διαβάστε περισσότερα

Ασυντήρητες και επικίνδυνες οικοδομές

Ασυντήρητες και επικίνδυνες οικοδομές Ασυντήρητες και επικίνδυνες οικοδομές Στα τελευταία πέντε χρόνια έχουν καταγραφεί αρκετά περιστατικά πτώσης τμημάτων οικοδομών, κυρίως μπαλκονιών από πολυώροφες οικοδομές και είναι πραγματικά θαύμα το

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Π.Μ.Σ. «ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΥΛΑ: ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ»

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Π.Μ.Σ. «ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΥΛΑ: ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ» ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Π.Μ.Σ. «ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΥΛΑ: ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Γυναικείοι Συνεταιρισμοί: εκδοχή ή εργασιακή

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΣΕΡΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ & ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ Πτυχιακή Εργασία των Αϊβαλιώτης Κων/νος (ΑΕΜ 902) Τσουρέκας Κων/νος (ΑΕΜ 559)

Διαβάστε περισσότερα

Ε Κ Θ Ε Σ Η. του Διοικητικού Συμβουλίου της Ανωνύμου Εταιρίας με την επωνυμία. «Unibios Ανώνυμος Εταιρία Συμμετοχών»

Ε Κ Θ Ε Σ Η. του Διοικητικού Συμβουλίου της Ανωνύμου Εταιρίας με την επωνυμία. «Unibios Ανώνυμος Εταιρία Συμμετοχών» Ε Κ Θ Ε Σ Η του Διοικητικού Συμβουλίου της Ανωνύμου Εταιρίας με την επωνυμία «Unibios Ανώνυμος Εταιρία Συμμετοχών» για την έκδοση Μετατρέψιμου Ομολογιακού Δανείου βάσει του άρθρου 4.1.4.1.2 του Κανονισμού

Διαβάστε περισσότερα

ΗΛΙΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΑΥΤΟΣΚΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ

ΗΛΙΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΑΥΤΟΣΚΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ ΗΛΙΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΑΥΤΟΣΚΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ ΗΛΙΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΑΝΑΚΛΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΩΝ ΗΛΙΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΣΚΙΑΣΗ ΤΩΝ ΑΝΟΙΓΜΑΤΩΝ ΗΛΙΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΣΚΙΑΣΗ ΤΩΝ ΑΝΟΙΓΜΑΤΩΝ ΗΛΙΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΣΚΙΑΣΗ ΤΩΝ ΑΝΟΙΓΜΑΤΩΝ ΗΛΙΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ

Διαβάστε περισσότερα

ΟΡΙΣΜΟΣ: Μεταλλευτική είναι η ανθρώπινη

ΟΡΙΣΜΟΣ: Μεταλλευτική είναι η ανθρώπινη ΟΡΙΣΜΟΣ: Μεταλλευτική είναι η ανθρώπινη δραστηριότητα της εξόρυξης ορυκτών και πετρωμάτων για χρήση στην οικοδομή, την εξαγωγή μετάλλων και την παραγωγή αντικειμένων γενικότερα. Η μεταλλευτική είναι μία

Διαβάστε περισσότερα

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ. Ελλείψεις στο φορολογικό νομοσχέδιο. Σοβαρές ελλείψεις στη νέα μορφή του φορολογικού νομοσχεδίου

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ. Ελλείψεις στο φορολογικό νομοσχέδιο. Σοβαρές ελλείψεις στη νέα μορφή του φορολογικού νομοσχεδίου Επαγγελματικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης Γραφείο Τύπου Θεσσαλονίκη, 12 Απριλίου 2010 ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ Ελλείψεις στο φορολογικό νομοσχέδιο Σοβαρές ελλείψεις στη νέα μορφή του φορολογικού νομοσχεδίου διαπιστώνει

Διαβάστε περισσότερα

Συνοπτική Παρουσίαση. Ελλάδα

Συνοπτική Παρουσίαση. Ελλάδα Ελλάδα Συνοπτική Παρουσίαση Η θρησκευτική ελευθερία προστατεύεται από το Σύνταγμα και άλλους νόμους και πολιτικές, με κάποιους περιορισμούς. Γενικώς, η κυβέρνηση σεβάστηκε εμπράκτως τη θρησκευτική ελευθερία,

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ ΚΑΙ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ ΚΤΗΜΑΤΟΓΡΑΦΗΣΕΩΝ

ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ ΚΑΙ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ ΚΤΗΜΑΤΟΓΡΑΦΗΣΕΩΝ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ ΚΑΙ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ ΚΤΗΜΑΤΟΓΡΑΦΗΣΕΩΝ ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ

Διαβάστε περισσότερα

ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ & ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ & ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ & ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΣΥΜΒΟΛΑΙΑΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΤΗΣ ΡΟΔΙΑΣ ΣΤΟ ΝΟΜΟ

Διαβάστε περισσότερα

Πρακτικό εργαλείο. για την ταυτοποίηση πρώτου επιπέδου των θυμάτων παράνομης διακίνησης και εμπορίας. τη σεξουαλική εκμετάλλευση

Πρακτικό εργαλείο. για την ταυτοποίηση πρώτου επιπέδου των θυμάτων παράνομης διακίνησης και εμπορίας. τη σεξουαλική εκμετάλλευση Πρακτικό εργαλείο για την ταυτοποίηση πρώτου επιπέδου των θυμάτων παράνομης διακίνησης και εμπορίας με σκοπό τη σεξουαλική εκμετάλλευση Ιούνιος 2013 Στα πλαίσια της επαγγελματικής σας ιδιότητας ενδέχεται

Διαβάστε περισσότερα

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ. Ακολουθεί ολόκληρη η τοποθέτηση - παρέμβαση του Υπουργού Δ.Μ.&Η.Δ.

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ. Ακολουθεί ολόκληρη η τοποθέτηση - παρέμβαση του Υπουργού Δ.Μ.&Η.Δ. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ & ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΓΡΑΦΕΙΟ ΤΥΠΟΥ Αθήνα, 18 Ιουνίου 2013 ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ Ο Υπουργός Διοικητικής Μεταρρύθμισης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης

Διαβάστε περισσότερα

ΚΟΛΥΜΒΗΤΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ «ΤΡΙΠΟΛΗ»

ΚΟΛΥΜΒΗΤΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ «ΤΡΙΠΟΛΗ» ΚΟΛΥΜΒΗΤΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ «ΤΡΙΠΟΛΗ» Ουάσιγκτον & Δημητσάνης 1, Τρίπολη Τ.Κ. 22 100, Τηλ.:2710 224114, Fax.:2710 242773 www.koat.gr e-mail: info@koat.gr ΤΡΙΠΟΛΗ 29 / 09 / 07 Πρός: ΣΥΛΛΟΓΟΥΣ-ΟΜΙΛΟΥΣ ΚΟΕ

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΙΣ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΙΣ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΙΣ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ Διπλωματική Εργασία Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΣΥΝΟΔΟΣ ΚΟΡΥΦΗΣ ΤΟΥ

Διαβάστε περισσότερα

«ΧΩΡΙΚΗ ΜΟΝΤΕΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΟΜΗΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΤΗΣ ΠΕΡΔΙΚΑΣ (ALECTORIS GRAECA) ΣΤΗ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ»

«ΧΩΡΙΚΗ ΜΟΝΤΕΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΟΜΗΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΤΗΣ ΠΕΡΔΙΚΑΣ (ALECTORIS GRAECA) ΣΤΗ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ» ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ & ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΕΔΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΓΕΩΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΣΤΟΥΣ ΦΥΣΙΚΟΥΣ ΠΟΡΟΥΣ «ΧΩΡΙΚΗ ΜΟΝΤΕΛΟΠΟΙΗΣΗ

Διαβάστε περισσότερα

ΚΟΛΥΜΒΗΤΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ «ΤΡΙΠΟΛΗ»

ΚΟΛΥΜΒΗΤΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ «ΤΡΙΠΟΛΗ» ΚΟΛΥΜΒΗΤΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ «ΤΡΙΠΟΛΗ» Ουάσιγκτον & Δημητσάνης 1, Τρίπολη Τ.Κ. 22 100, Τηλ.:2710 224114, Fax.:2710 242773 www.koat.gr e-mail: info@koat.gr ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ Κολυμβητικών αγώνων «6 Ο ΚΥΠΕΛΛΟ Κ Ο

Διαβάστε περισσότερα

Η συμβολή του Πλάτωνα στα Μαθηματικά

Η συμβολή του Πλάτωνα στα Μαθηματικά ΠΛΑΤΩΝ Η συμβολή του Πλάτωνα στα Μαθηματικά I. Ανδρέας Παπαϊωάννου II. Αλέξανδρος Μπαλάσκας III. Κωνσταντίνος Θούας IV.Λουκάς Σωτηρόπουλος V. Πέτρος Κορφιάτης Εισηγητής : Γεώργιος Κ. Ντόντος (ΠΕ03) Χρονικη

Διαβάστε περισσότερα

«ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ»

«ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ» I ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗΝ «ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ

Διαβάστε περισσότερα

Παραβατικότητα Ανηλίκων και Πρόγραμμα Κυκλοφοριακής Αγωγής «ΕΡΜΗΣ» ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΕΠΙΜΕΛΗΤΩΝ ΑΝΗΛΙΚΩΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ ΑΝΗΛΙΚΩΝ ΑΘΗΝΑΣ

Παραβατικότητα Ανηλίκων και Πρόγραμμα Κυκλοφοριακής Αγωγής «ΕΡΜΗΣ» ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΕΠΙΜΕΛΗΤΩΝ ΑΝΗΛΙΚΩΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ ΑΝΗΛΙΚΩΝ ΑΘΗΝΑΣ Παραβατικότητα Ανηλίκων και Πρόγραμμα Κυκλοφοριακής Αγωγής «ΕΡΜΗΣ» Τάνια Κοσκινιάδου Κοινωνική Λειτουργός Πάρη Ζαγούρα Νομικός-Εγκληματολόγος ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΕΠΙΜΕΛΗΤΩΝ ΑΝΗΛΙΚΩΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ ΑΝΗΛΙΚΩΝ ΑΘΗΝΑΣ ο

Διαβάστε περισσότερα

Ο τίτλος της εργασία μας για αυτό το τετράμηνο ήταν «Πολίτες της πόλης μου, πολίτες της οικουμένης». Κλιθήκαμε λοιπόν να γνωρίσουμε καλύτερα την πόλη

Ο τίτλος της εργασία μας για αυτό το τετράμηνο ήταν «Πολίτες της πόλης μου, πολίτες της οικουμένης». Κλιθήκαμε λοιπόν να γνωρίσουμε καλύτερα την πόλη Ο τίτλος της εργασία μας για αυτό το τετράμηνο ήταν «Πολίτες της πόλης μου, πολίτες της οικουμένης». Κλιθήκαμε λοιπόν να γνωρίσουμε καλύτερα την πόλη μας και καταγράψουμε τις παρατηρήσεις μας. Αρχικά δεν

Διαβάστε περισσότερα

Πρόγραµµα για τη µείωση των καθηµερινών προβληµάτων στην Αθήνα

Πρόγραµµα για τη µείωση των καθηµερινών προβληµάτων στην Αθήνα Πρόγραµµα για τη µείωση των καθηµερινών προβληµάτων στην Αθήνα 2. Κάθε µέρα λιγότερα προβλήµατα στην Αθήνα Η έννοια «καθηµερινότητα» είναι για όλους µας εξαιρετικά σύνθετη. Τα προβλήµατα που καθηµερινά

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ Τακτικής Συνεδρίασης ηµοτικού Συµβουλίου Αιγιαλείας 29 Ιανουαρίου 2014

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ Τακτικής Συνεδρίασης ηµοτικού Συµβουλίου Αιγιαλείας 29 Ιανουαρίου 2014 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΝΟΜΟΣ ΑΧΑΪΑΣ ΗΜΟΣ ΑΙΓΙΑΛΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ: ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΗΜΟΥ ΓΡΑΦΕΙΟ: ΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ Τακτικής Συνεδρίασης ηµοτικού Συµβουλίου Αιγιαλείας 29 Ιανουαρίου

Διαβάστε περισσότερα

ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗ

ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΑΘΗΝΑ 2015 1 Το επιστημονικό περιεχόμενο του παρόντος βιβλίου έχει υποβληθεί σε κριτική ανάγνωση και εγκριθεί με το σύστημα των κριτών. Η κριτική ανάγνωση πραγματοποιήθηκε από

Διαβάστε περισσότερα

Ενότητα 2. Γενικά Οργάνωση Ελέγχου (ΙΙ) Φύλλα Εργασίας Εκθέσεις Ελέγχων

Ενότητα 2. Γενικά Οργάνωση Ελέγχου (ΙΙ) Φύλλα Εργασίας Εκθέσεις Ελέγχων Ενότητα 2 Γενικά Οργάνωση Ελέγχου (ΙΙ) Φύλλα Εργασίας Εκθέσεις Ελέγχων Φύλλα Εργασίας (Γενικά) Με τον όρο "φύλλα εργασίας" εννοούµε, το σύνολο των φύλλων που περιέχουν όλο το αποδεικτικό υλικό, το οποίο

Διαβάστε περισσότερα

Σχολή Αναρρίχησης Βράχου Μέσου Επιπέδου Άνοιξη 2014

Σχολή Αναρρίχησης Βράχου Μέσου Επιπέδου Άνοιξη 2014 Σχολή Αναρρίχησης Βράχου Μέσου Επιπέδου Άνοιξη 2014 Βασικός στόχος της σχολής είναι η περαιτέρω τεχνική κατάρτιση και απόκτηση εμπειριών ώστε μετά τη σχολή να μπορούν οι συμμετέχοντες αναρριχητές να πραγματοποιούν

Διαβάστε περισσότερα

Πρόγραμμα Κοινωνικών Δεξιοτήτων Δεκεμβρίου

Πρόγραμμα Κοινωνικών Δεξιοτήτων Δεκεμβρίου Πρόγραμμα Κοινωνικών Δεξιοτήτων Δεκεμβρίου www.asteria.edu.gr info@asteria.edu.gr www.facebook.com/omades.asteria Αγίου Δημητρίου 177 Άγιος Δημήτριος τηλ.: 6979651231-6986795031 Κυριακή 14 Δεκεμβρίου 2014

Διαβάστε περισσότερα

Ολοκληρώθηκε η καλοκαιρινή εκστρατεία «Ο Κόσμος στις Βιβλιοθήκες είναι πολύχρωμος» με 55 δράσεις στις Παιδικές Εφηβικές Βιβλιοθήκες του Δήμου Χανίων

Ολοκληρώθηκε η καλοκαιρινή εκστρατεία «Ο Κόσμος στις Βιβλιοθήκες είναι πολύχρωμος» με 55 δράσεις στις Παιδικές Εφηβικές Βιβλιοθήκες του Δήμου Χανίων Ολοκληρώθηκε η καλοκαιρινή εκστρατεία «Ο Κόσμος στις Βιβλιοθήκες είναι πολύχρωμος» με 55 δράσεις στις Παιδικές Εφηβικές Βιβλιοθήκες του Δήμου Χανίων Με πολύ μεγάλη επιτυχία ολοκληρώθηκαν οι δράσεις της

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΤΗΓΑΝΕΛΑΙΟΥ ΓΙΑΤΙ - ΠΩΣ - ΠΟΤΕ

ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΤΗΓΑΝΕΛΑΙΟΥ ΓΙΑΤΙ - ΠΩΣ - ΠΟΤΕ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΤΗΓΑΝΕΛΑΙΟΥ ΓΙΑΤΙ - ΠΩΣ - ΠΟΤΕ Μετά το τηγάνι.το λάδι γίνεται τοξικό για τη θάλασσα το έδαφος τον υδροφόρο ορίζοντα για όλους μας!!! Tο χρησιµοποιηµένο λάδι ΕΝ το πετάµε στην αποχέτευση γιατί

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ «ΚΑΤΟΙΚΙΔΙΑ ΖΩΑ»

ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ «ΚΑΤΟΙΚΙΔΙΑ ΖΩΑ» ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ «ΚΑΤΟΙΚΙΔΙΑ ΖΩΑ» ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ : Ποιο είναι το αγαπημένο ζώο των εφήβων? ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Από τα αρχαία χρόνια οι άνθρωποι ανέπτυξαν μια ιδιαίτερη σχέση με τα ζώα. Τα χρησιμοποιούσαν

Διαβάστε περισσότερα

ΣΤΑΘΜΟΙ ΤΟΥ ΜΕΤΡΟ - - ΑΤΤΙΚΗ - ΣΕΠΟΛΙΑ - ΑΓ. ΑΝΤΩΝΙΟΣ - - ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ - ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ

ΣΤΑΘΜΟΙ ΤΟΥ ΜΕΤΡΟ - - ΑΤΤΙΚΗ - ΣΕΠΟΛΙΑ - ΑΓ. ΑΝΤΩΝΙΟΣ - - ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ - ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ 1 Τ.Ε.Ι. ΠΕΙΡΑΙΑ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΔΟΜΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΣΤΑΘΜΟΙ ΤΟΥ ΜΕΤΡΟ - - ΑΤΤΙΚΗ - ΣΕΠΟΛΙΑ - ΑΓ. ΑΝΤΩΝΙΟΣ - - ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ - ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Πτυχιακή Εργασία ΛΟΥΛΑΔΑΚΗ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ

Διαβάστε περισσότερα

Αξιολόγηση του Εκπαιδευτικού Έργου. Διαδικασία Αυτοαξιολόγησης στη Σχολική Μονάδα

Αξιολόγηση του Εκπαιδευτικού Έργου. Διαδικασία Αυτοαξιολόγησης στη Σχολική Μονάδα ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Αξιολόγηση του Εκπαιδευτικού Έργου Διαδικασία Αυτοαξιολόγησης στη Σχολική Μονάδα Σχέδιο Ετήσιας Έκθεσης Αυτοαξιoλόγησης

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΕΩΣ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΡΙΠΟΛΗΣ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ ΤΗΣ 23 ης ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013 ΑΠΟΦΑΣΗ ΜΕ ΑΡΙΘΜΟ 787/2013

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΕΩΣ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΡΙΠΟΛΗΣ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ ΤΗΣ 23 ης ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013 ΑΠΟΦΑΣΗ ΜΕ ΑΡΙΘΜΟ 787/2013 1 Ελληνική ΑΝΑΡΤΗΤΕΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΘΕΜΑ: Γνωμοδότηση σχετικά με Εισήγηση της Δ/νσης Νεώτερης & Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς του ΥΠΠΟ, για τον χαρακτηρισμό ή μη ως μνημείων ταφικών κατασκευών στο

Διαβάστε περισσότερα

ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΒΑΛΕΝΤΙΝΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ Α.Μ.: 09/061. Υπεύθυνος Καθηγητής: Σάββας Μακρίδης

ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΒΑΛΕΝΤΙΝΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ Α.Μ.: 09/061. Υπεύθυνος Καθηγητής: Σάββας Μακρίδης Α.Τ.Ε.Ι. ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΡΓΟΣΤΟΛΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Η διαμόρφωση επικοινωνιακής στρατηγικής (και των τακτικών ενεργειών) για την ενδυνάμωση της εταιρικής

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΩΛΟΓΙΚΕΣ ΓΕΩΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ. Geological Geotechnical Environmental Solutions

ΓΕΩΛΟΓΙΚΕΣ ΓΕΩΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ. Geological Geotechnical Environmental Solutions ΓΕΩΛΟΓΙΚΕΣ ΓΕΩΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ Geological Geotechnical Environmental Solutions ΕΤΑΙΡΙΚΟ ΠΡΟΦΙΛ Η εταιρεία geolysis Ο.Ε. με έδρα την Αθήνα, δραστηριοποιείται κυρίως στον τομέα εκπόνησης

Διαβάστε περισσότερα

Αξιοποιούμε το χαλκό με γνώμονα τον άνθρωπο

Αξιοποιούμε το χαλκό με γνώμονα τον άνθρωπο Αξιοποιούμε το χαλκό με γνώμονα τον άνθρωπο ΥΔΡΟΡΡΟΕΣ ΤΙΤΑΝΙΟΥΧΟΥ ΨΕΥΔΑΡΓΥΡΟΥ Καινοτομία με ισχυρούς δεσμούς στην παράδοση Με το πλεονέκτημα της διαχρονικής αξίας του χαλκού και τη σιγουριά της μακροχρόνιας

Διαβάστε περισσότερα

ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ-ΚΟΣΜΗΤΟΛΟΓΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ-ΚΟΣΜΗΤΟΛΟΓΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ-ΚΟΣΜΗΤΟΛΟΓΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟ ΕΛΑΙΟΛΑΔΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΡΑΣΗ

Διαβάστε περισσότερα

Πασχαλινά Έθιμα στη Θράκη και στην Αίνο

Πασχαλινά Έθιμα στη Θράκη και στην Αίνο Πασχαλινά Έθιμα στη Θράκη και στην Αίνο Το Άγιο Πάσχα για τους Έλληνες θεωρείται η ``πιο τρανή γιορτή`` που πήρε όμως ιδιαίτερη σημασία τον καιρό της Τουρκοκρατίας. Δεν σήμαινε μόνο τα πάθη και την ανάσταση

Διαβάστε περισσότερα

ΝΕΑ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ- ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΕ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ

ΝΕΑ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ- ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΕ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΝΕΑ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ- ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΕ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΟΙ ΦΟΙΤΗΤΕΣ: ΤΣΙΡΙΠΙΔΟΥ ΦΩΤΕΙΝΗ ΚΑΣΙΑΡΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...1 Εισαγωγή...6 ΜΕΡΟΣ Α ΝΕΟ ΠΡΟΪΟΝ

Διαβάστε περισσότερα

Ρόδος και Αίγυπτος : λίκνα ευεργετισμού. Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη

Ρόδος και Αίγυπτος : λίκνα ευεργετισμού. Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη Ρόδος και Αίγυπτος : λίκνα ευεργετισμού Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη Ο 19 ος και οι αρχές του 20 ου αιώνα αντιπροσωπεύουν την «εποχή της αυτοκρατορίας», δηλαδή την παγκόσμια επέκταση του αποικιοκρατικού συστήματος

Διαβάστε περισσότερα

Το Μουσείο των Βαλκανικών Πολέμων στη Γέφυρα και ο Οθωμανός αρχιστράτηγος Χασάν Ταχσίν πασά

Το Μουσείο των Βαλκανικών Πολέμων στη Γέφυρα και ο Οθωμανός αρχιστράτηγος Χασάν Ταχσίν πασά Το Μουσείο των Βαλκανικών Πολέμων στη Γέφυρα και ο Οθωμανός αρχιστράτηγος Χασάν Ταχσίν πασά Έφη Αλλαμανή Τον περασμένο Σεπτέμβριο (2011) είχα την τύχη να επισκεφτώ το Στρατιωτικό Μουσείο των Βαλκανικών

Διαβάστε περισσότερα

Εσωτερικοί Κανονισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης

Εσωτερικοί Κανονισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης Εσωτερικοί Κανονισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης Καταστατικές Πρόνοιες και Εσωτερικοί Κανονισμοί που αφορούν τη Διεύθυνση Τοπικής Αυτοδιοίκησης, τις εκλογές Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Σχολικών Εφορειών, τη λειτουργία

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΔΟΣΗ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ Φυσική Β' Γυμνασίου. Επιμέλεια: Ιωάννης Γιαμνιαδάκης

ΔΙΑΔΟΣΗ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ Φυσική Β' Γυμνασίου. Επιμέλεια: Ιωάννης Γιαμνιαδάκης ΔΙΑΔΟΣΗ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ Φυσική Β' Γυμνασίου Επιμέλεια: Ιωάννης Γιαμνιαδάκης Σύνδεση με προηγούμενο Μάθημα Στο κεφάλαιο Θερμότητα έχουμε μάθει: Τι είναι θερμότητα & θερμοκρασία μακροσκοπικά & μικροσκοπικά Μέτρηση

Διαβάστε περισσότερα

«ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΠΟΥ ΕΠΙ ΡΟΥΝ ΣΤΗΝ ΑΦΟΣΙΩΣΗ ΤΟΥ ΠΕΛΑΤΗ ΣΕ ΕΠΩΝΥΜΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΕΠΩΝΥΜΩΝ ΓΑΛΑΚΤΟΚΟΜΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ»

«ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΠΟΥ ΕΠΙ ΡΟΥΝ ΣΤΗΝ ΑΦΟΣΙΩΣΗ ΤΟΥ ΠΕΛΑΤΗ ΣΕ ΕΠΩΝΥΜΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΕΠΩΝΥΜΩΝ ΓΑΛΑΚΤΟΚΟΜΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ» ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΡΟΦΙΜΩΝ & ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΣΥΝΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟ ΤΜΗΜΑ: ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

Όμιλος Λογοτεχνίας. Δράκογλου Αναστασία, Κιννά Πασχαλίνα

Όμιλος Λογοτεχνίας. Δράκογλου Αναστασία, Κιννά Πασχαλίνα Όμιλος Λογοτεχνίας Δράκογλου Αναστασία, Κιννά Πασχαλίνα Πρότυπο Πειραματικό Δημοτικό Σχολείο Σερρών «Κων/νος Καραμανλής» Δράκογλου Αναστασία, adrakogl@yahoo.gr Κιννά Πασχαλίνα, kinpash@yahoo.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Διαβάστε περισσότερα

Το σχολείο πρέπει να ικανοποιεί με τα ωράριά του το πρόγραμμα των γονέων.

Το σχολείο πρέπει να ικανοποιεί με τα ωράριά του το πρόγραμμα των γονέων. Cover Story Το σχολείο πρέπει να ικανοποιεί με τα ωράριά του το πρόγραμμα των γονέων. Φωτογραφίες: Δημήτρης Διακογιάννης Cover Ελευθέριος Γείτονας Γενικός Διευθυντής Εκπαιδευτηρίων Γείτονα 38 ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΟ

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΟΙΜΙΟ... 4-5 1.ΑΝΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΑΤΕΣΤΗΜΕΝΩΝ... 6-20

ΠΡΟΟΙΜΙΟ... 4-5 1.ΑΝΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΑΤΕΣΤΗΜΕΝΩΝ... 6-20 Πίνακας περιεχομένων ΠΡΟΟΙΜΙΟ... 4-5 1.ΑΝΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΑΤΕΣΤΗΜΕΝΩΝ... 6-20 1.1 Αλλαγή του πολιτικού συστήματος... 6-9 1.1.1 Εξυγίανση του πολιτικού συστήματος. Διαφάνεια παντού...

Διαβάστε περισσότερα

ΕΞΩΔΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΔΗΛΩΣΗ ΜΕΤΑ ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΦΥΛΑΞΕΩΣ

ΕΞΩΔΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΔΗΛΩΣΗ ΜΕΤΑ ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΦΥΛΑΞΕΩΣ ΕΞΩΔΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΔΗΛΩΣΗ ΜΕΤΑ ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΦΥΛΑΞΕΩΣ Της εδρεύουσας στην Αθήνα, (οδός Μεσογείων αριθμός 15) Ανωνύμου Εταιρείας με την επωνυμία «ΓΕΝΙΚΗ ΙΔΙΩΤΙΚΗ ΠΟΛΥΚΛΙΝΙΚΗ ΛΑΜΙΑΣ ΑΝΩΝΥΜΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ»,

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΥΠΟΥ. Η ολοκληρωμένη προσέγγιση θα εφαρμοστεί με τα παρακάτω Εργαλεία

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΥΠΟΥ. Η ολοκληρωμένη προσέγγιση θα εφαρμοστεί με τα παρακάτω Εργαλεία ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΥΠΟΥ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η κρίση υπερχρέωσης και οι πολιτικές δημοσιονομικής προσαρμογής ανέδειξαν τις διαρθρωτικές αδυναμίες της περιφερειακής οικονομίας και προκάλεσαν επιπτώσεις σε σχέση με την οικονομική

Διαβάστε περισσότερα

Η αξιολόγηση των εκπαιδευτικών το Π.Δ 152/2013, του Γιώργου Καλημερίδη

Η αξιολόγηση των εκπαιδευτικών το Π.Δ 152/2013, του Γιώργου Καλημερίδη Η αξιολόγηση των εκπαιδευτικών το Π.Δ 152/2013, του Γιώργου Καλημερίδη Η εισήγηση μου χωρίζεται σε δύο μέρη. Θα κάνω μια μικρή εισαγωγή για την αξιολόγηση γενικά στη σημερινή συγκυρία και με βάση αυτό

Διαβάστε περισσότερα

Το συνέδριο σας πραγματοποιείται σε μια εξαιρετικά δύσκολη συγκυρία για τον τόπο, την οικονομία της χώρας, την κοινωνία και τον κόσμο της εργασίας.

Το συνέδριο σας πραγματοποιείται σε μια εξαιρετικά δύσκολη συγκυρία για τον τόπο, την οικονομία της χώρας, την κοινωνία και τον κόσμο της εργασίας. ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ του ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ ΜΠΑΛΑΣΟΠΟΥΛΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ της ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ της Π.Ο.Ε.-Ο.Τ.Α. στο ΤΑΚΤΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ της Κ.Ε.Δ.Ε. ΚΟΜΟΤΗΝΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 27 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2012 Αγαπητοί Φίλοι, Θέλω εκ μέρους των

Διαβάστε περισσότερα

στο ΕΣΠΑ του έργου ανέγερσης του 4ου Λυκείου Κέρκυρας.

στο ΕΣΠΑ του έργου ανέγερσης του 4ου Λυκείου Κέρκυρας. Η ένταξη στο ΕΣΠΑ του έργου ανέγερσης του 4ου Λυκείου Κέρκυρας. Δευτέρα, 06 Φεβρουαρίου 2012 Ο Περιφερειάρχης Ιονίων Νήσων, Σπύρος Σπύρου, υπέγραψε την ένταξη στο ΕΣΠΑ του έργου ανέγερσης του 4ου Λυκείου

Διαβάστε περισσότερα

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΟ ΕΝΤΥΠΟ ΑΡ.20. Φορολογική μεταρρύθμιση Κύπρου Ιούλιος 2002 Αύγουστος 2006. Γενικά

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΟ ΕΝΤΥΠΟ ΑΡ.20. Φορολογική μεταρρύθμιση Κύπρου Ιούλιος 2002 Αύγουστος 2006. Γενικά ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΟ ΕΝΤΥΠΟ ΑΡ.20 Φορολογική μεταρρύθμιση Κύπρου Ιούλιος 2002 Αύγουστος 2006 Γενικά Η φορολογική μεταρρύθμιση του 2002 είναι η σημαντικότερη και η πιο ουσιαστική που έγινε από την εγκαθίδρυση της

Διαβάστε περισσότερα

Επιβλέπουσα: Ελένη Χοντολίδου ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Επιβλέπουσα: Ελένη Χοντολίδου ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Επιβλέπουσα: Ελένη Χοντολίδου

Διαβάστε περισσότερα

ΙΕΘΝΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 183 «για την αναθεώρηση της (αναθεωρηµένης) σύµβασης για την προστασία της µητρότητας,»

ΙΕΘΝΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 183 «για την αναθεώρηση της (αναθεωρηµένης) σύµβασης για την προστασία της µητρότητας,» ΙΕΘΝΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 183 «για την αναθεώρηση της (αναθεωρηµένης) σύµβασης για την προστασία της µητρότητας,» Η γενική Συνδιάσκεψη της ιεθνούς Οργάνωσης Εργασίας, που συγκλήθηκε στη Γενεύη από το ιοικητικό

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΓΕΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΩΝ ΟΡΩΝ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ «ΑΣΦΑΛΩΣ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ» ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΟΙ ΧΩΡΟΙ

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΓΕΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΩΝ ΟΡΩΝ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ «ΑΣΦΑΛΩΣ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ» ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΟΙ ΧΩΡΟΙ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΓΕΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΩΝ ΟΡΩΝ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ «ΑΣΦΑΛΩΣ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ» ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΟΙ ΧΩΡΟΙ ΓΕΝΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΑΡΘΡΟ 1. ΟΡΙΣΜΟΙ Αξία καινούργιου: Είναι το ποσό που απαιτείται για την ανακατασκευή του κτιρίου

Διαβάστε περισσότερα

Ε 01.01.24. Έκδοση 1.0 / 21-10-2009 ΣΥΝΤΑΞΗ ΚΑΙ ΥΠΟΒΟΛΗ ΜΗΤΡΩΟΥ ΕΡΓΟΥ 01 ΓΕΝΙΚΑ 01 ΓΕΝΙΚΕΣ Ο ΗΓΙΕΣ ΓΕΝΙΚΗ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΥΠΟ ΟΜΗΣ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΓΡΑΜΜΗΣ

Ε 01.01.24. Έκδοση 1.0 / 21-10-2009 ΣΥΝΤΑΞΗ ΚΑΙ ΥΠΟΒΟΛΗ ΜΗΤΡΩΟΥ ΕΡΓΟΥ 01 ΓΕΝΙΚΑ 01 ΓΕΝΙΚΕΣ Ο ΗΓΙΕΣ ΓΕΝΙΚΗ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΥΠΟ ΟΜΗΣ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΓΡΑΜΜΗΣ Ε 01.01.24 ΓΕΝΙΚΗ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΥΠΟ ΟΜΗΣ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΓΡΑΜΜΗΣ Έκδοση 1.0 / 21-10-2009 01 ΓΕΝΙΚΑ 01 ΓΕΝΙΚΕΣ Ο ΗΓΙΕΣ 24 ΣΥΝΤΑΞΗ ΚΑΙ ΥΠΟΒΟΛΗ ΜΗΤΡΩΟΥ ΕΡΓΟΥ Η Οδηγία τέθηκε σε ισχύ με την υπ αριθμ. 4.335.320/21-10-2009

Διαβάστε περισσότερα

Πρότυπο Σχέδιο Δράσης για τα Συμβούλια Ένταξης Μεταναστών

Πρότυπο Σχέδιο Δράσης για τα Συμβούλια Ένταξης Μεταναστών Πρότυπο Σχέδιο Δράσης για τα Συμβούλια Ένταξης Μεταναστών Δράση 4.1/10 - «Δημιουργία δικτύου συνεργασίας σε τοπικό επίπεδο μεταξύ κρατών μελών της ΕΕ» 1 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. Εισαγωγή...3 2. Το σχέδιο

Διαβάστε περισσότερα

Αυτός που δεν μπορεί να δει τα μικρά πράγματα είναι τυφλός και για τα μεγαλύτερα. (Κομφούκιος, 551-479 πχ)

Αυτός που δεν μπορεί να δει τα μικρά πράγματα είναι τυφλός και για τα μεγαλύτερα. (Κομφούκιος, 551-479 πχ) Αυτός που δεν μπορεί να δει τα μικρά πράγματα είναι τυφλός και για τα μεγαλύτερα (Κομφούκιος, 551-479 πχ) ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στο παιχνίδι αυτό, κάθε παίκτης έχει το ρόλο ενός Κινέζου πρίκγιπα, προσπαθώντας

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ

ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΓΡ. & ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧ. ΤΟΜΕΑΣ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ Γ.Ν. ΜΑΚΡΗΣ ΑΘΗΝΑ, 2011 1 Γενικά Εδώ και πολλά χρόνια, οι ανασκαφικές έρευνες δέχονται τη βοήθεια

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ Από το υπ' αριθμ. 06/17-03-2014 Πρακτικό της Οικονομικής Επιτροπής Ιονίων Νήσων

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ Από το υπ' αριθμ. 06/17-03-2014 Πρακτικό της Οικονομικής Επιτροπής Ιονίων Νήσων ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ Από το υπ' αριθμ. 06/17-03-2014 Πρακτικό της Οικονομικής Επιτροπής Ιονίων Νήσων Αριθμ. απόφασης 161-06/17-03-2014 ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Έγκριση

Διαβάστε περισσότερα

Trans. D.A/Koss/LLM (EU Law) (UKC), MA (Soc. Sciences) (OU) 17 Ιουνίου 2015 1

Trans. D.A/Koss/LLM (EU Law) (UKC), MA (Soc. Sciences) (OU) 17 Ιουνίου 2015 1 1 Ένα σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο για την Κίνα; Tony Andréani & Rémy Herrera Κριτικές παρατηρήσεις στο βιβλίο των Μ. Αλιετά & Γκούο Μπάι «Ο Κινέζικος Δρόμος: Καπιταλισμός και Αυτοκρατορία» Στο βιβλίο αυτό

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΛΟΓΩ ΥΠΕΡ Η ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΜΒΑΤΙΚΩΝ ΤΖΑΚΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΥΣΗΣ ΞΥΛΕΙΑΣ ΓΙΑ ΟΙΚΙΑΚΉ ΘΕΡΜΑΝΣΗ

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΛΟΓΩ ΥΠΕΡ Η ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΜΒΑΤΙΚΩΝ ΤΖΑΚΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΥΣΗΣ ΞΥΛΕΙΑΣ ΓΙΑ ΟΙΚΙΑΚΉ ΘΕΡΜΑΝΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΛΟΓΩ ΥΠΕΡ Η ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΜΒΑΤΙΚΩΝ ΤΖΑΚΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΥΣΗΣ ΞΥΛΕΙΑΣ ΓΙΑ ΟΙΚΙΑΚΉ ΘΕΡΜΑΝΣΗ ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ 1.Καύση απόδοση καυσίμων υλών (Χημεία) 2.Ενέργεια (Φυσική) 3.Ασθένειες

Διαβάστε περισσότερα

Πορεία του Φ.Ο.Σ. στα χιόνια της Κυρά-Βγένας

Πορεία του Φ.Ο.Σ. στα χιόνια της Κυρά-Βγένας Πορεία του Φ.Ο.Σ. στα χιόνια της Κυρά-Βγένας Μετά τις βροχές και τις ομίχλες της Πάρνηθας και του Κιθαιρώνα, ο Σύλλογός μας, στις 16 17 Ιανουαρίου 2016 βρέθηκε στις χιονισμένες πλαγιές και τα ελατοδάση

Διαβάστε περισσότερα

...ακολουθώντας τη ροή... ένα ημερολόγιο εμψύχωσης

...ακολουθώντας τη ροή... ένα ημερολόγιο εμψύχωσης ...ακολουθώντας τη ροή... ένα ημερολόγιο εμψύχωσης Κυριακή 9 Αυγούστου 2015 Αγαπητό μου ημερολόγιο Δυσκολεύομαι να προσαρμοστώ, από χθες που έχουμε έρθει στη κατασκήνωση ασχολούμαστε με τη γνωριμία με

Διαβάστε περισσότερα

289 ον Σύστημα Αεροπροσκόπων Αγίας Φύλας ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΚΟΠΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΧΑΛΚΙΝΟΥ ΤΡΙΦΥΛΛΟΥ

289 ον Σύστημα Αεροπροσκόπων Αγίας Φύλας ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΚΟΠΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΧΑΛΚΙΝΟΥ ΤΡΙΦΥΛΛΟΥ 289 ον Σύστημα Αεροπροσκόπων Αγίας Φύλας ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΚΟΠΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΧΑΛΚΙΝΟΥ ΤΡΙΦΥΛΛΟΥ 1 2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ Φτιάξε ένα κατάλογο με τα πράγματα που θέλεις να κάνεις στην Ομάδα και συζήτησε με τον Αρχηγό

Διαβάστε περισσότερα

1 ο ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ Σχολικό έτος 2006 2007. ΘΕΜΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ: Το ρεμπέτικο τραγούδι: Η γέννηση και εξέλιξη του στην Ελλάδα του 20 ου αιώνα

1 ο ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ Σχολικό έτος 2006 2007. ΘΕΜΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ: Το ρεμπέτικο τραγούδι: Η γέννηση και εξέλιξη του στην Ελλάδα του 20 ου αιώνα 1 ο ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ Σχολικό έτος 2006 2007 ΘΕΜΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ: Το ρεμπέτικο τραγούδι: Η γέννηση και εξέλιξη του στην Ελλάδα του 20 ου αιώνα Υπεύθυνη προγράμματος: Δώρα Χαραλαμπή ΕΠΙΛΟΓΗ ΘΕΜΑΤΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

Αρωματικά φυτά της Ελλάδας

Αρωματικά φυτά της Ελλάδας Αρωματικά φυτά της Ελλάδας 1. ΣΤΟΧΟΙ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Να ενημερωθούμε περί των αρωματικών φυτών της Ελλάδας. Να μάθουμε για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες. Να μάθουμε τις τοποθεσίες που βρίσκονται. Να μάθουμε

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: ΑΝΑΛΥΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΖΩΝΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΟΥΜΕΝΩΝ ΕΚΤΑΣΕΩΝ ΒΙΑΝΝΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΛΑΔΑΚΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΕΔΡΕΙΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΩ.

ΠΡΟΕΔΡΕΙΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΩ. Ελληνική Δημοκρατία Νόμος Δωδεκανήσου ΔΗΜΟΣ ΚΩ Απόφαση Νο 1 ΑΝΑΡΤΗΤΕΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Που έχει καταχωρηθεί στο 01ο Πρακτικό της από 06-01-2013 ειδικής συνεδρίασης του Δημοτικού Συμβουλίου Κω, απόσπασμα του

Διαβάστε περισσότερα

Kεντρικός συντονισμός πολιτικών, μόνιμοι υφυπουργοί, μείωση ειδικών συμβούλων, κατάργηση αναπληρωτών.

Kεντρικός συντονισμός πολιτικών, μόνιμοι υφυπουργοί, μείωση ειδικών συμβούλων, κατάργηση αναπληρωτών. ΣΥΝΤΑΓΜΑ Αν η παρούσα Βουλή διαλυθεί χωρίς προηγουμένως να κινήσει την διαδικασία για την αναθεώρηση του Συντάγματος, θα έχουμε άλλη μια απόδειξη ότι το πολιτικό σύστημα δεν έχει επαφή με την πραγματικότητα.

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2009-201 0

ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2009-201 0 1 5 ο ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2009-201 0 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ ΥΠΕΥΘΥΝΕΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Φαμέλου Σεβαστή, δασκάλα Α! τάξης Σέντα Θεοδώρα, δασκάλα Β!

Διαβάστε περισσότερα

Η Υγεία είναι ο παράγοντας που μετράει την φυσική, ψυχολογική ή ακόμα και την πνευματική κατάσταση ενός ζώντος οργανισμού.

Η Υγεία είναι ο παράγοντας που μετράει την φυσική, ψυχολογική ή ακόμα και την πνευματική κατάσταση ενός ζώντος οργανισμού. ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ Η Υγεία είναι ο παράγοντας που μετράει την φυσική, ψυχολογική ή ακόμα και την πνευματική κατάσταση ενός ζώντος οργανισμού. Διατροφή είναι η επιστήμη της τροφής που σχετίζεται με την

Διαβάστε περισσότερα

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 2014-15

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 2014-15 ANOIXTO ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΗΜΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ KAI ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ & ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 2014-15 Κύκλοι χειμερινό εξάμηνο: 114 Ζητήματα Ελληνικής

Διαβάστε περισσότερα