Αγιάς. Γεώργιος Τουφεξής αρχαιολόγος, ΙΕ ΕΠΚΑ Georgios Toufexis archaeologist, IE EΠΚΑ. Ο προϊστορικός οικισμός στην Παλιόσκαλα

Transcript

1

2 Γεώργιος Τουφεξής αρχαιολόγος, ΙΕ ΕΠΚΑ Georgios Toufexis archaeologist, IE EΠΚΑ Λάρισα 2014 / Larisa 2014 Ο προϊστορικός οικισμός στην Αγιάς The prehistoric settlement at Palioskala Agias

3 Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού IE Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων Hellenic Ministry of Culture and Sports IE Ephorate of Prehistoric & Classical Antiquities Έργο Συντήρηση, αποκατάσταση και ανάδειξη νεολιθικού οικισμού στη θέση, Δήμος Κιλελέρ, Π.Ε. Λάρισας. Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Θεσσαλίας - Στερεάς Ελλάδος - Ηπείρου Προϋπολογισμός: Το έργο υλοποιήθηκε με αυτεπιστασία απο την IE Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων Μελέτη ανάδειξης: Μαρία Δαφούλα, αρχιτέκτων μηχανικός, ΙΕ ΕΠΚΑ Γεώργιος Τουφεξής, αρχαιολόγος, ΙΕ ΕΠΚΑ Φωτογραφίες: Θ. Ευθυμιόπουλος, Γ. Τουφεξής, Μ. Δαφούλα, Δ. Λέτσιος, Ε. Ξένος Αεροφωτογραφίες: Θ. και Α. Ευθυμιόπουλος Κείμενα: Γ. Τουφεξής Project Conservation, restoration and enhancement of the neolithic settlement at Palioskala, Municipality of Kileler - Prefecture of Larisa Regional Operational Programme Thessaly - Mainland Greece - Epirus Budgeted cost: The project was carried out and supervised by the IE Ephorate of Prehistoric & Classical Antiquities Restoration study: Maria Dafoula, architect, IE EΠΚΑ Georgios Toufexis, archaeologist, IE EΠΚΑ Photos: T. Eythimiopoulos, G. Toufexis, M. Dafoula, D. Letsios, V. Xenos Air-photos: T. and A. Eythimiopoulos Texts: G.Toufexis ISBN Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού - ΙΕ ΕΠΚΑ Printing & Graphic Design: Croma Print - Larisa, info@chromaprint.gr Εισαγωγή Ο προϊστορικός οικισμός στη θέση ανασκάφηκε τα έτη ενόψει της κατασκευής του Συλλεκτήρα Σ3 στο πλαίσιο του έργου «Κατασκευή Ταμιευτήρα της Λίμνης Κάρλας». Το έτος 2003 το ΥΠΠΟΑ αποφάσισε τη διατήρηση του προϊστορικού οικισμού και την κατασκευή αντιστρεπτών στεγάστρων προστασίας των αρχαιοτήτων, ενώ η πορεία του Συλλεκτήρα Σ3 μετατοπίστηκε προς Δ. Με χρηματοδότηση του προγράμματος ΕΣΠΑ (Περιφερειακό Πρόγραμμα Θεσσαλίας - Στερεάς Ελλάδας - Ηπείρου ) διενεργήθηκαν στον οικισμό εργασίες συντήρησης, αποκατάστασης και ανάδειξης του προϊστορικού οικισμού, ο οποίος αποτελεί σήμερα επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο. Preface. The prehistoric settlement at Palioskala was excavated in owing to the construction of the drainage channel S3 which consists part of the project Construction of the Reservoir of the Lake Karla. In 2003 the Ministry of Culture and Sports decided the preservation of the prehistoric settlement and the construction of temporary pavilions for the protection of the antiquities whereas the drainage channel S3 has been rerouted further west. Conservation, restoration and enhancement works were conducted in the settlement between with funds from the Regional Operational Programme ThessalyMainland Greece and Epirus in order the prehistoric settlement to become a visitable archaeological site. 5

4 Ο οικισμός βρίσκεται στην ανατολική θεσσαλική πεδιάδα, στους πρόποδες του Ορους Μαυροβούνι και στην ανατολική όχθη της λίμνης Κάρλας (αρχαία Βοιβηίς) που αποξηράνθηκε το Απέχει περ. 45 χλμ. ΝΑ της Λάρισας, 5χλμ. Ν. του χωριού Καλαμάκι και διοικητικά ανήκει στη Δημοτική Ενότητα Αγιάς, Π.Ε Λάρισας. Η πρόσβαση στον οικισμό είναι εύκολη και γίνεται μέσω του επαρχιακού ασφαλτοστρωμένου δρόμου Καλαμακίου - Καναλίων. Palioskala The settlement is situated in the eastern Thessalian plain, at the foothills of Mt. Mavrovouni, on the eastern shore of Lake Karla (ancient Boebeis) which was drained in The settlement is located approximately 45 Km. SE of Larisa, 5 Km. S of the village Kalamaki and belongs to the Municipality of Agia, Prefecture of Larisa. The site is easily accessible through the asphalt road from Kalamaki to Kanalia. Χάρτης Προϊστορικών Οικισμών στην Ανατολική Θεσσαλική Πεδιάδα. Map of prehistoric sites in the eastern Thessalian Plain. Ανασκαμμένοι οικισμοί - Excavated sites. 7

5 H λίμνη Κάρλα αρχαία Βοιβηίς Η λίμνη Κάρλα πριν την αποξήρανσή της καταλάμβανε μεγάλο τμήμα στη νοτιοανατολική περιοχή της θεσσαλικής πεδιάδας κατά μήκος του Μαυροβουνίου σε έκταση στρεμμάτων. Το κατάφυτο όρος Μαυροβούνι (υψόμ μ.) αποτελεί το ανατολικό όριο της λίμνης και μαζί με τα Όρη Οσσα (Κίσσαβος) προς Β. και Πήλιο προς Ν. αποκόπτουν τη θεσσαλική πεδιάδα από το Αιγαίο Πέλαγος. Κύριο χαρακτηριστικό της λίμνης ήταν η αυξομειούμενη στάθμη της,ιδιαίτερα σε περιόδους πλημμύρας ή ξηρασίας, ενώ το σχετικά μικρό βάθος της (μέγιστο βάθος περ. 6μ.) επέτρεψε την ανάπτυξη εκτεταμένων καλαμιώνων και καθόρισε ιδιότυπες τεχνικές ψαρέματος από τους ντόπιους ψαράδες, οι οποίοι διέμεναν για μεγάλες περιόδους σε χορτάρινες καλύβες που έκτιζαν στα αβαθή μέρη της λίμνης. Σε αντίθεση με όλες τις μελέτες αξιοποίησης της λίμνης που προέβλεπαν την μερική έστω διατήρησή της, η αποξήρανσή της το είχε σοβαρότατες περιβαλλοντικές, κλιματικές, οικονομικές, κοινωνικές, δημογραφικές και πολιτισμικές συνέπειες. 9

6 Ένας σημαντικός αριθμός κατοίκων κυρίως από το χωριό Κανάλια, άλλαξε ασχολίες ή κατευθύνθηκε στη γειτονική βιομηχανική πόλη του Βόλου. Μαζί τους χάθηκε και μια ιδιότυπη «πολιτεία του νερού» που έζησε για πολλές γενιές απόλυτα εναρμονισμένη με το οικοσύστημα της περιοχής. Σήμερα, στη θέση της λίμνης κατασκευάστηκε ένας μεγάλος ταμιευτήρας περ στρεμμάτων και η ζωή της λίμνης έχει κατά ένα μέρος αποκατασταθεί. Οι κατάλληλες συνθήκες της περιοχής ευνοούν την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας (κυρίως αιγοπρόβατα και βοοειδή) και της γεωργίας (οι κύριες καλλιέργειες περιλαμβάνουν σήμερα ελιές και αμυγδαλιές, βαμβάκι, σιτάρι και καλαμπόκι). Αριστερά, ο Ταμιευτήρας Κάρλας, στο μέσον καλλιέργειες στην πρώην λίμνη Κάρλα. On the left side: Lake Karla Reservoir, in the middle: fields in the former Lake Karla. Lake Karla (ancient Boebeis) Before its drainage Lake Karla occupied a large part of the southeastern part of the thessalian plain along Mt Mavrovouni in an area ranged from acres. The overgrown Mt Mavrovouni (altitude 1.054m.), consists the eastern border of the lake and together with Mt Ossa (Kissavos) to the North and Mt Pilion to the South separate the thessalian plain form the Aegean Sea. The main characteristic of the lake was the continuous fluctuations of its water level especially after periods of severe floods or draughts. The relatively small depth of the lake (approx. 6m depth) flourished the growth of extended reed beds and led to specific methods of fishing invented by the local fishermen, who were living for large periods of the year in huts constructed in the shallow waters of the lake. Contrary to previous developing plans which presupposed the preservation of a large part of the lake, its drainage in caused severe environmental, climatic, economic, social, demographic and cultural changes. A large part of the local population mainly from the village Kanalia left their initial jobs and moved to the industrial city of Volos. With them a flourished water culture disappeared which lasted for many generations in harmony with the local ecosystem. Today, the lake has been partly replenished by the construction of the big Karla Reservoir which covers an area of approx acres and the life of the lake has partly returned. The suitable conditions of the region favour the growth of the animal husbandry (mainly sheep, goats and cattle) and agriculture (the main cultivations today include olive and almond trees, cotton, wheat and corn). 11

7 Ο προϊστορικός οικισμός Ο οικισμός έχει τη μορφή κυκλικής μαγούλας με διάμετρο μ., και μεγ. ύψος περ. 6μ. (υψόμετρο στην κορυφή 53.66μ.). Ανασκάφηκε το διάστημα σε έκταση περ. 3.5 στρεμμάτων ενόψει της κατασκευής του Συλλεκτήρα Σ3 που καταλήγει στον Ταμιευτήρα Κάρλας. The prehistoric settlement The settlement is a circular magoula (tell) with a diameter of m and a maximum height of approx. 6m (53.66m asi at the highest point). It was excavated in owing to the construction of the water collector S3 which ends at the Karla reservoir. 13

8 Οι περίβολοι Ο οικισμός περιβάλλεται από λιθόκτιστους κυκλοτερείς περιβόλους σε ομόκεντρη διάταξη, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν αναλημματικοί με έντονη κλίση προς την εσωτερική τους πλευρά και χωρίς εσωτερικό μέτωπο, δημιουργώντας άνδηρα για οικίες και κατασκευές, ενώ κατά τα φαινόμενα δεν ήταν όλοι σύγχρονοι μεταξύ τους. Ωστόσο, προϊστορικά κτίσματα βρέθηκαν και εξωτερικά των περιβόλων στο νοτιοανατολικό τμήμα του οικισμού. Ο εξωτερικός περίβολος στο νότιο και νοτιοανατολικό τμήμα του οικισμού αποκαλύφθηκε σε μήκος 45μ. και σωζ. ύψος 2.30μ. Ο περίβολος κτίστηκε από μικρές ασβεστολιθικές πέτρες και λάσπη με χαρακτηριστική κλίση προς το εσωτερικό του και χωρίς εσωτερική παρειά, ενώ κατά μήκος εσωτερικά αυτού εντοπίστηκαν οι «περασιές» παρόμοιων περιβόλων. Εσωτερικά των παραπάνω αναλημματικών περιβόλων ψηλότερα και παράλληλα με εκείνους, ανασκάφηκε ένας άλλος λίθινος περίβολος στην ανατολική και νότια πλευρά του οικισμού. Ο περίβολος είχε πάχος 1.5-2μ. και αποκαλύφθηκε σε μήκος περ. 70μ. και, σε αντίθεση με τους αναλημματικός τοίχους, είχε δύο προσόψεις. Στην ανατολική του πλευρά υπήρχε είσοδος πλάτους 2μ. που οδηγούσε στο εσωτερικό του οικισμού, η οποία σε μεταγενέστερη φάση φράχτηκε από έναν άλλο λίθινο τοίχο. Εσωτερικά του περιβόλου αυτού δημιουργείται ένα ευρύχωρο πλάτωμα με κατάλοιπα κατοικιών και κατασκευών (κυρίως θερμικές κατασκευές - εστίες και φούρνοι). The enclosures The settlement is surrounded by stone circular and concentric enclosures. Most of them were in fact terrace walls without a rear façade and with a lean towards their inner part creating terraces for houses and structures whereas it seems that not all of them were synchronous. Outside the enclosures in the southeastern part of the settlement foundations of prehistoric houses were also found. The outer enclosure was excavated in a length of 45m and preserved to a height of 2,30m. It was built with small and medium - sized natural stones bonded with mud and had a lean towards its interior lacking a rear façade. On the inside and along the length of the enclosure traces of similar enclosures were found. Inside and above these terrace walls another parallel stone enclosure was excavated in the eastern and southern side of the settlement. The enclosure was 1.5-2m wide and revealed in a length of approx. 70m but unlike the terrace walls it has two facades. In its eastern side there is an entrance 2m wide leading to the interior of the settlement which was blocked in a later phase by another stone wall. Inside the enclosure there is a spacious terrace with remains of houses and structures (mainly thermal structures - hearths and ovens). 15

9

10 Τα κτίσματα Οι κατοικίες ήταν ευρύχωρες και παρουσίαζαν επιμέρους οικοδομικές φάσεις. Στις περισσότερες περιπτώσεις η ανασκαφή τους δεν έχει ολοκληρωθεί και η διατήρησή τους είναι αποσπασματική κυρίως εξαιτίας της σύγχρονης καλλιεργητικής δραστηριότητας και εργασιών ισοπέδωσης. Οι θεμελιώσεις των τοίχων ήταν λίθινες και η ανωδομή τους κατά τα φαινόμενα από ωμά πλιθιά, ενώ σε μερικές περιπτώσεις οι τοίχοι ήταν εξ ολοκλήρου λίθινοι, τα δάπεδα ήταν χωμάτινα και οι στέγες πιθανόν από καλάμια και χόρτα της λίμνης πάνω σε σκελετό από ξύλα. Ανάμεσα στις κατοικίες ξεχωρίζει στο βορειοανατολικό τμήμα του οικισμού μια ευρύχωρη ορθογώνια κατοικία με προσανατολισμό ΒΑ - ΝΔ (μέγ. εσωτερικές διαστάσεις περ x 9.70μ.), η οποία χρονολογείται στην Τελική Νεολιθική / Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Η οικία χρησιμοποιήθηκε για μεγάλο διάστημα με κάποιες μετατροπές στην αρχική της κάτοψη. Στο δυτικό τμήμα της υπήρχε κυκλική πήλινη εστία πάνω σε βάση από μικρές πέτρες. Μία ακόμη εστία βρέθηκε στο ανατολικό τμήμα της κατοικίας καθώς και δύο αποθηκευτικά αγγεία δίπλα στο νότιο τοίχο. Τα δάπεδα ήταν χωμάτινα, ενώ οι τοίχοι παρουσιάζουν έντονη κλίση στο εσωτερικό της οικίας. Νότια της οικίας αποκαλύφθηκε μια μεγάλη θερμική κατασκευή (θολωτός φούρνος). 19

11 The buildings The houses were wide and had several building phases. Their excavation has not been completed and in some cases they are badly preserved mainly due to the modern agricultural activity and leveling works. They had walls with stone foundations and superstructure probably built with mud bricks although it seems that some walls were entirely stone built, earth beaten floors and roofs probably made of reeds and grass from the lake on a wooden frame. Among the houses in the northeastern part of the settlement a wide rectangular house with a NE - SW orientation (max. internal dimensions: 7.20 x 9.70m) was found dated to the Final Neolithic / Early Bronze Age. The house was in use for a long period of time and underwent alterations in its original plan. In its western part a circular clay thermal structure on a slightly raised substructure of small stones was found. Another hearth and two storage vessels standing close to the southern wall were found in the eastern part of the house. The house had earth-beaten floors and its walls bear a strong lean towards its interior. Outside the house to the south a big thermal structure (oven) was found. Το «κεντρικό οίκημα» Στο κεντρικό τμήμα του οικισμού υπάρχει λιθόκτιστο ορθογώνιο οίκημα («Κεντρικό Οίκημα») με προσανατολισμό ΒΑ - ΝΔ και πρόσοψη προς Δ, το οποίο περιβάλλεται ξεχωριστά από δύο λιθόκτιστους αναλληματικούς περιβόλους που απέχουν μεταξύ τους μ. Το οίκημα έχει υποστεί σημαντικές μετατροπές κατά περιόδους και η κάτοψή του δεν είναι ακόμα σαφής, καθώς η ανασκαφή του βρίσκεται σε εξέλιξη. Σύμφωνα με τις διαθέσιμες μέχρι σήμερα ενδείξεις, φαίνεται ότι στην αρχική του φάση που κατά τα φαινόμενα πρέπει να τοποθετηθεί στo τέλος της Νεότερης και στην Τελική Νεολιθική περίοδο, το οίκημα ίσως έφθανε ή ξεπερνούσε τα 8.80μ. μήκος (εσωτερικές διαστάσεις). Στο ανατολικό τμήμα του οικήματος βρέθηκε ένα ευρύχωρο δωμάτιο (εσωτερικές διαστάσεις 4.10 X 6.30μ.) με μια έκκεντρη είσοδο πλάτους 1.10μ. Σε μεταγενέστερη φάση, που ακόμα

12 δεν έχει προσδιοριστεί, κατασκευάστηκε εξωτερικά του δωματίου ένας παράλληλος τοίχος. Φαίνεται, επίσης, ότι στην περίοδο αυτή ή σε ακόμη μεταγενέστερη φάση το κτίριο περιβλήθηκε από το ζεύγος των περιβόλων που αναφέρθηκαν παραπάνω, οι οποίοι περιόρισαν το αρχικό του μήκος, ενώ το εσωτερικό του κτιρίου μπαζώθηκε με πολλές πέτρες και χώμα. Επάνω στο μεγάλο αυτό οίκημα και στους λιθόκτιστους περιβόλους που το περικλείουν, κτίστηκε ένα μεγάλο ορθογώνιο κτίσμα διαστάσεων x 7.80μ. με εντελώς διαφορετικό προσανατολισμό (ΒΔ-ΝΑ). Το κτίσμα κτίστηκε πρόχειρα με μεγάλες ακατέργαστες πέτρες, η χρήση του δεν έχει διευκρινιστεί και χρονολογήθηκε στην ύστερη αρχαιότητα (πιθανόν στη Ρωμαϊκή περίοδο). Στα νότια του «Κεντρικού Οικήματος» αποκαλύφθηκαν μικρά τετράπλευρα κτίσματα, το ένα δίπλα στο άλλο. Στο ένα από αυτά στο οποίο η ανασκαφή προχώρησε περισσότερο, υπήρχε χαμηλή πήλινη «εξέδρα», γύρω από την οποία βρέθηκαν τρία πήλινα ζωόμορφα αντικείμενα πιθανόν στηρίγματα σκευών («κρατευτές») και ένα σπασμένο πιθάρι. Ανάμεσα στα λίγα ευρήματα από το εσωτερικό του περιλαμβάνονται τρία μαρμάρινα κεφάλια και ένα πήλινο σώμα από «ακρολιθικά» ειδώλια ανθρώπων. The central building The central part of the settlement is occupied by a stone built rectangular building ( central building ) with a NE - SW orientation facing to West which is encircled by two separate circuit retaining walls m apart. The building underwent substantial modifications in several phases and its plan is not yet clear whereas its excavation is still in progress. According to the available indications till now it seems that in its initial phase probably in the end of the Late and in the Final Neolithic period the building was probably up to 8.80m long (internal dimensions) or even longer. In the eastern part of the building a spacious room (internal dimensions 4.10 χ 6.30m) with an off-centered door 1.10m wide was found. In a later phase, yet to be specified, outside the room a wall was built parallel to it. It also seems that in this or even in a still posterior phase the building was encircled by the pair of enclosures mentioned above which have shortened further the length of the initial building. The interior of the building was filled with lots of stones and earth. On this wide building and its enclosures, another big rectangular building with dimensions by 7.80m was built with an entirely different orientation (NW-SE). The building is dated to the Late Antiquity (probably in Roman period) and was carelessly built with big natural stones, whereas its function has not yet been identified. To the South of the central building small adjacent and quadrangular stonebuilt buildings were uncovered. The more well investigated building had a slightly raised clay platform in one corner around which three zoomorphic clay supports of vessels ( Krateutes ) and a broken storage vessel were found. Among the relatively few finds from its interior, three heads and a clay torso from «acrolithic» human figurines are included. 23

13 (B.C.) (B.C.) (B.C.) Neolithic Period Bronze Age Οι πλαγιές του Μαυροβουνίου με τις μικρές κοιλάδες και τα υγρά εδάφη γύρω από τη λίμνη πρόσφεραν στην προϊστορία κατάλληλες συνθήκες, όπως και σήμερα, για την ανάπτυξη μιας μικτής αγροτικής οικονομίας σε συνδυασμό με το κυνήγι και βεβαίως το ψάρεμα στη λίμνη. (B.C.) (B.C.) (B.C.) (B.C.) (B.C.) Early Middle Late Final Neolithic Early Middle Late The slopes of Mt Mavrovouni with its small valleys and the wetlands surrounding the lake offered in prehistory suitable conditions - as they do today - for a mixed farming economy in combination with hunting and fishing in the lake. Ο οικισμός της ς παρουσιάζει πολλές περιόδους κατοίκησης και πυκνή οικιστική δραστηριότητα. Προς το παρόν και με βάση τα ευρήματα και τις διαθέσιμες μέχρι σήμερα ραδιοχρονολογήσεις, ο οικισμός φαίνεται ότι κατοικείται στη Νεότερη, Τελική Νεολιθική και στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, περίπου στο πρώτο μισό της 5ης χιλιετίας, στην 4η και πιθανόν σε κάποιο διάστημα της 3ης χιλιετίας π.χ.. Κάποια δραστηριότητα στην περιοχή φαίνεται ότι συνεχίστηκε για σύντομο διάστημα και στην Eλληνιστική / Ρωμαϊκή εποχή και με λίγες ενδείξεις στους μεταβυζαντινούς χρόνους, ενώ κοντά σε ένα χαμηλό βραχώδες έξαρμα Β. του οικισμού, ανασκάφηκαν κάποια κτίσματα της Πρωτοβυζαντινής περιόδου. Λίγα μέτρα ανατολικά της εισόδου στον αρχαιολογικό χώρο είναι ορατός σύγχρονος κλίβανος παρασκευής ασβέστου που λειτουργούσε μέχρι τη δεκαετία του Palioskala is a multiple phase settlement with dense building activity. For the time being and on the basis of the finds and the available radiocarbon dates, it seems that Palioskala can be dated in the Late Neolithic (Dimini period), Final Neolithic and Early Bronze Age, approx. in the first half of the 5th, 4th and probably part of the 3rd millennia B.C. The activity in the area continued for a short period in the Hellenistic/Roman and Post-byzantine periods, whereas on a small rocky outcrop to the north of the settlement some buildings of the Early Christian period were excavated. A few meters East of the entrance to the archaeological site a modern limekiln is visible which was in use till 1970 s. Σημείωση: Η περιγραφή και οι διαστάσεις μερικών κτισμάτων μπορεί να διαφέρουν σε προηγούμενες δημοσιεύσεις εξαιτίας των νέων ανασκαφικών δεδομένων. Note: Τhe description and the dimensions of some buildings may differ from previous publications owing to new excavation data. 25

14 Ευρήματα Finds Apart from the great amount of pottery, the other finds include chipped flint stone tools as for example some beautiful leaf-shaped points, stone axes and chisels, bone tools, quernstones, some human and animal clay figurines, stone beads, few pieces of jewellery from the sea shell spondylus gaederopus, clay spindle whorls, a small copper axe etc. Εκτός από τη μεγάλη ποσότητα κεραμικής βρέθηκαν πελεκητά εργαλεία κυρίως από πυριτόλιθο, ανάμεσα στα οποία ωραίες αιχμές από πυριτόλιθο, αρκετοί λίθινοι πελέκεις και σμίλες, μυλόπετρες, μερικά ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα πήλινα ειδώλια, λίθινες χάντρες, λίγα επεξεργασμένα τμήματα κοσμημάτων από το θαλάσσιο όστρεο spondylus gaederopus, σφοντύλια και οστέινα εργαλεία, ενώ στα λίγα χάλκινα αντικείμενα συγκαταλέγεται και ένας πέλεκυς.

15 Οι εργασίες συντήρησης, αποκατάστασης και ανάδειξης του προϊστορικού οικισμού. Η πρόσβαση στον αρχαιολογικό χώρο έγινε με την κατασκευή μιας τσιμεντένιας ράμπας και χώρου στάθμευσης αυτοκινήτων μπροστά από την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου. Επίσης, κατασκευάστηκε οίκημα υποδοχής και πληροφόρησης του κοινού και εξασφαλίστηκε η σύνδεση με το ηλεκτρικό και αρδευτικό δίκτυο της περιοχής με την κατασκευή υπόγειων δεξαμενών δίπλα στο κτίριο υποδοχής. Σε περιοχές του αρχαιολογικού χώρου κυρίως στο χώρο στάθμευσης των αυτοκινήτων και κατά μήκος του διαδρόμου περιμετρικά των αρχαιοτήτων, μικρά φυτά και δέντρα εξωραΐζουν το χώρο και προστατεύουν το έδαφος από τη διάβρωση. Η επίσκεψη στον προϊστορικό οικισμό γίνεται δια μέσου ενός περιμετρικού χωμάτινου διαδρόμου που παρακολουθεί τις ήπιες κλίσεις του εδάφους μήκους 288 μ. και πλάτους 1.80 μ. Ο διάδρομος έχει καστανέρυθρο χωμάτινο δάπεδο και εδράζεται σε υποδομή από χαλίκια, ενώ κάτω από αυτόν διέρχονται κατά τόπους αποστραγγιστικοί αγωγοί. Σε ορισμένα σημεία του ο διάδρομος διευρύνεται με ξύλινες εξέδρες που φέρουν ενημερωτικές πινακίδες και προσφέρουν απρόσκοπτη θέαση των προϊστορικών κτισμάτων. 29

16 Όπως προέβλεπε η σχετική μελέτη, πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντήρησης και μερικής αποκατάστασης στους λίθινους περιβόλους του οικισμού και στους τοίχους των οικημάτων. Σε πρώτη φάση το χώμα που χρησιμοποιήθηκε ως συνδετικό υλικό για την κατασκευή των προϊστορικών τοίχων αναλύθηκε από το ΙΓΜΕ (Ινστιτούτο Γεωλογικών Μελετών Ελλάδος) και στη συνέχεια αφαιρέθηκε προσεκτικά από τους αρμούς ανάμεσα στις πέτρες και αντικαταστάθηκε από εγκεκριμένο κονίαμα που εξασφάλισε τη δομική στατικότητα των τοίχων. Κατά τόπους και σε πολύ περιορισμένη κλίμακα έγινε μερική αποκατάσταση της τοιχοποιίας με την επανατοποθέτηση πεσμένων λίθων στην αρχική τους θέση. Μετά τις εργασίες συντήρησης το δάπεδο του «κεντρικου οικήματος» στο κεντρικό τμήμα του οικισμού σκεπάστηκε με ανοξείδωτο μεταλλικό πλέγμα, χαλίκια και άμμο ώστε να εξασφαλιστεί η αποστράγγισή του. The conservation, restoration and enhancement works in the prehistroric settlement. The access to the archaeological site was facilitated by the construction of a cemented ramp and a parking area in front of the site. Furthermore an information and reception building for the visitors was built and the site was connected with the electricity and irrigation system of the region constructing underground water reservoirs next to the reception building. In some areas mainly around the parking area and along the corridor leading to the prehistoric remains small plants and trees beautify and prevent the ground from the erosion. The visit to the prehistoric remains is obtained through a perimeter corridor 288 m long and 1.80 m wide following the mild gradient of the ground. The corridor has a reddish-brown earth floor on a substructure with pebbles and it has underground drainage pipes. In specific places the corridor is broadened with wooden platforms equipped with information boards which offer an unobstructed vision of the prehistoric remains. According to the approved study, conservation and small - scale restoration works were conducted in the stone built enclosures and the walls of the prehistoric buildings. In the first stage the earth used as a bonding material for the construction of the stone walls was analysed by IGME (Institute of Geological Studies of Greece) and in a second stage it was carefully removed from the joints around the stones and was replaced by an authorized mortar securing the stability of the walls. In some places small scale restorations of the walls were undertaken lifting up the fallen stones and placing them in their initial place. After the conservation works, the floor of the central building in the central part of the settlement was covered by a stainless metal net and thin layers of gravels and sand for drainage purposes. 31

17 Βιβλιογραφία Για τον προϊστορικό οικισμό Γαλλής Ι. Κ., Ατλας προϊστορικών οικισμών της ανατολικής θεσσαλικής πεδιάδας, Έκδοση Εταιρείας Ιστορικών Ερευνών Θεσσαλίας, Λάρισα Τουφεξής Γ., H λίμνη Κάρλα (Βοιβηίς) και η ανασκαφή στον προϊστορικό οικισμό στη θέση. Πρώτα συμπεράσματα και προοπτικές, στο: 1ο Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας,Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης, Βόλος , Υπουργείο Πολιτισμού - Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τόμος Ι, Βόλος 2006,σελ Τουφεξής Γ., Τρία πήλινα ζωόμορφα αντικείμενα από τον οικισμό της Tελικής Nεολιθικής στη θέση, Ν. Λάρισας, στο: 2ο Αρχαιολογικό Εργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης, Βόλος , Υπουργείο Πολιτισμού - Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τόμος Ι: Θεσσαλία, Βόλος 2009, σελ Τουφεξής Γ., Ανάδειξη προϊστορικών οικισμών Ν. Λάρισας στα πλαίσια κατασκευής των μεγάλων δημοσίων έργων, στο: Πρακτικά του 1ου Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας και Πολιτισμού της Θεσσαλίας, Περιφέρεια Θεσσαλίας, Λάρισα 9-11 Νοεμβρίου 2006, Τόμος Ι, Toufexis G., Palioskala. A 5th-4th millennium BC settlement in the Eastern Thessalian plain (Central Greece), στο Tsirtsoni Z. (ed), The Human Face of Radiocarbon: Reassessing Chronology in Prehistoric Greece and Bulgaria, CAL.BC, Maison de l Orient et de la Méditerranée, Lyon (υπό έκδοση). Συνοπτική βιβλιογραφία για τη λίμνη Κάρλα (Βοιβηίδα) Εξαρχόπουλος Μ. (επιμέλεια), Λίμνη Κάρλα. Η αρχαία Βοιβηίς. Η αποκατάσταση ενός υγρότοπου στην Ελλάδα από τους σημαντικότερους της Ευρώπης, ΤΕΕ- Τμήμα Μαγνησίας, Βόλος Κοβάνη Θ. Ε., Λιμνών αποξηράνσεις: μελέτη αειφορίας και πολιτιστικής ιστορίας, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα Λεφούσης Η., Κανάλια και Κάρλα. Οι άνθρωποι, ο τόπος, η λίμνη, Κοινότητα Καναλίων, Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία Καναλίων, Ρούσκας Γ., Η Επιστροφή της Κάρλας, Αθήναι

18 Ευχαριστίες Ευχαριστούμε για την πολύτιμη βοήθειά τους το Δημοτικό Συμβούλιο Αγιάς και το Δήμαρχο κ. Α. Γκουντάρα, τα Δημοτικά Συμβούλια και τους πρώην δημάρχους του Δ. Κιλελέρ κ. Απ. Έξαρχο και κ. K. Δεσπόπουλο, τον Πρόεδρο του Αγροτικού Συνεταιρισμού Καλαμακίου κ. Β. Παπακανάκη, τον Πρόεδρο της Τοπικής Ενότητας Ελάφου κ. Ν. Κοσμά, τον τοπογράφο κ. Ι. Τζαβέλα και τους κατοίκους του Καλαμακίου και της Ελάφου. Acknowledgments We thank for their substantial help the Municipal Council and the Mayor of the Municipality of Agia Mr. A. Gkountaras, the Municipal Councils and the former Mayors of the Municipality of Kileler Mr. A. Exarchos and K. Despopoulos, the President of the Agricultural Cooperative of Kalamaki Mr. B. Papakanakis, the President of the Local Community of Elafos Mr. N. Kosmas, the topographer Mr. I. Tzavelas and the inhabitants of Kalamaki and Elafos. 35

19