ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (ΤΕΙ) ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΑΚΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΟΚΟΜΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΜΕΛΕΤΗ

Transcript

1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (ΤΕΙ) ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΑΚΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΟΚΟΜΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΜΕΛΕΤΗ Καλλιέργεια του μανιταριού I Λ η ι ίϊη ι ι Ια e d o d e s σε αγροδασικά παραπροϊόντα Εισηγητής Ζερβάκης Γεώργιοζ Σπουδαστής Σκλάβος Πέτρος ΚΑΛΑΜΑΤΑ 2012

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον εισηγητή καθηγητή μου κύριο Ζερβάκη Γεώργιο για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε καθώς και για τις πολύτιμες συμβουλές του κατά τη διάρκεια της πειραματικής διαδικασίας αλλά και της συγγραφής της παρούσας πτυχιακής εργασίας. Θα ήθελα επίσης να απευθύνω τις ευχαριστίες μου στους γονείς μου, οι οποίοι στήριξαν τις σπουδές μου με διάφορους τρόπους, φροντίζοντας για την καλύτερη δυνατή μόρφωση μου.

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ...1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. ΠΕΡΙΛΗΨΗ...3 Α' ΜΕΡΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΜΥΚΗΤΩΝ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ & ΣΤΗ ΦΥΣΗ. Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 1.2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΩΝ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ & ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥΣ Η ΟΙΚΟΜΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΩΝ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΩΣ ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΙΤΙΚΗ ΑΞΙΑ ΤΩΝ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜΥΚΗΤΩΝ ΒΑΣΙΔΙΟΜΥΚΗΤΕΣ Βοτανική ταξινόμηση και βιολογικός κύκλος του γένους L.edodes Μορφολογικά χαρακτηριστικά του γένους L.edodes Στοιχεία φυσιολογίας γένους L. edodes ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ L.edodes Διαδικασία καλλιέργειας των μανιταριών του γένους L.edodes και κτιριακός εξοπλισμός Ασθένειες και επιβλαβή έντομα για την καλλιέργεια του γένους L.edodes ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗ ΚΑΙ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ L.edodes ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ...34 Β' ΜΕΡΟΣ...35 ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ Μ ΕΡΟΣ ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Γ ' ΜΕΡΟΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΙΝΑΚΕΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΠΙΝΑΚΕΣ ΣΥΓΚΡΙΣΗΣ ΑΠΟΔΟΣΗΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας δυο στελεχών του μύκητα Lentinula edodes (Jumbo και IK-12) σε τέσσερα υποστρώματα με διαφορετική αναλόγια σύστασης αποτελούμενα από αγροδασικά παραπροϊόντα. Το πείραμα έλαβε μέρος στις εγκαταστάσεις του ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε Καλαμάτας σε συνθήκες πραγματικής καλλιέργειας με σκοπό τα συμπεράσματα από το πείραμα να χρησιμοποιηθούν για εμπορική παραγωγική διαδικασία. 3

5 Α' ΜΕΡΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι μύκητες αποτελούν την δεύτερη πολυπληθέστερη μετά τα έντομα ομάδα οργανισμών στην βιόσφαιρα (Ζερβάκης, 1998). Οι μύκητες είναι ευκαρυωτικοί οργανισμοί που στερούνται χλωροφύλλης, επομένως προσλαμβάνουν τις οργανικές ουσίες είτε από ζώντες οργανισμούς είτε από νεκρά υπολείμματα και σήμερα εξετάζονται ως ένα ξεχωριστό βασίλειο (Παντίδου, 1990). Τα μανιτάρια είναι ευμεγέθεις καρποφορίες που σχηματίζουν ορισμένες κατηγορίες μυκήτων κατά την διάρκεια του βιολογικού τους κύκλου. Υπολογίζεται ότι στην φύση έχουν καταγραφεί περίπου είδη μυκήτων και εκτιμάται ότι αποτελούν μόλις το 5% των υπαρχόντων μυκήτων. Από τα είδη,τα κατατάσσονται στους μακρομύκητες (μανιτάρια) και από αυτά τα χαρακτηρίζονται ως εδώδιμα μανιτάρια ενώ μόλις τα 20 καλλιεργούνται σε εμπορική κλίμακα για ανθρώπινη κατανάλωση (Ζερβάκης, 1998). Στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί μέχρι σήμερα περίπου είδη μυκήτων, από τα οποία πάνω από 900 κατατάσσονται στους μακρομύκητες. Ο αριθμός αυτός θεωρείται πολύ μικρός για να είναι αντιπροσωπευτικός, αν λάβουμε υπόψη μας τον περιορισμένο αριθμό επιστημονικών ερευνών που έχουν πραγματοποιηθεί για την καταγραφή των μυκήτων στην χώρα μας, τη ποικιλομορφία των εδαφοκλιματικών περιβαλλόντων και των οικολογικών συνθηκών, την πλούσια χλωρίδα και μικρό-χλωρίδα της πατρίδας μας, καθώς και το συγκριτικά μεγάλο πλήθος ειδών μυκήτων που έχουν καταγραφεί από συστηματικές έρευνες σε άλλες χώρες που δεν παρουσιάζουν το γεωγραφικό ανάγλυφο και την ποικιλότητα των περιβαλλοντικών συνθηκών της Ελλάδας (π.χ. Ην. Βασίλειο: είδη, Ελβετία: είδη). (Ζερβάκης & Δήμου, 2000). Στη χώρα μας η ύπαρξη ελληνικών βιβλιογραφικών αναφορών γύρω από τους μακρομύκητες είναι περιορισμένη γι' αυτό είναι απαραίτητη η διεξαγωγή εργασιών τόσο σε βιβλιογραφικές ανασκοπήσεις του θέματος, όσο και σε πειραματικές έρευνες, που να μπορούν να χαρακτηριστούν αξιόπιστες. 4

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τα μανιτάρια είναι ευμεγέθεις καρποφορίες, που σχηματίζουν ορισμένες κατηγορίες μυκήτων κατά την διάρκεια του βιολογικού τους κύκλου. Η καλλιέργεια τους,αποτελεί μια σύγχρονη μεγάλης κλίμακας ελεγχόμενη εφαρμογή της μικροβιακής τεχνολογίας,για την επικερδή βιομετατροπή λιγνοκυτταριούχων υπολειμμάτων και αποβλήτων της γεωργίας ή της δασοκομίας σε τροφή σημαντικής διαιτητικής άξιας (Φιλιππούσης & Ζερβάκης,1998). Τα μανιτάρια «Shiitake» όπως είναι περισσότερο γνωστά με το γιαπωνέζικο όνομά τους αναγνωρίζονται σαν φαρμακευτικά και θεραπευτικά στην Ιαπωνία και Κίνα εδώ και πάρα πολλά χρόνια. O Wu Ri, ένας φημισμένος γιατρός από την Κινεζική Δυναστεία των Ming ( ), έγραφε αποκλειστικά για αυτό το μανιτάρι ότι «αυξάνει την ενέργεια, θεραπεύει τα κρυολογήματα και εξαφανίζει τα παράσιτα». Αλλά εκτός της μεγάλης υπόληψης και αποδοχής του Ledodes σαν θεραπευτικό μανιτάρι από τους λαούς της Ανατολής η επιστημονική κοινότητα έχει μελετήσει σε μεγάλη έκταση τις ιδιότητες αυτού του μύκητα. Αυτές περιλαμβάνουν μια σειρά από θεραπευτικές δράσεις με κυριότερες την ανοσοδιεγερτική αντικαρκινική, αντιμικροβιακή, υποχοληστερινική κ.α. (Φιλιππούσης & Ισαραηλίδης, 2005). Η καλλιέργεια των μανιταριών αποτελεί μια σύγχρονη μεγάλης κλίμακας ελεγχόμενη εφαρμογή της μικροβιακής τεχνολογίας για την επικερδή βιομετατροπή λιγνοκυτταρινούχων αγρο-βιομηχανικών υπολειμμάτων σε τροφή ιδιαίτερης διαιτητικής αξίας για τον άνθρωπο. Σήμερα παγκοσμίως καλλιεργούνται 12 γένη μυκήτων, των οποίων η ετήσια συνολική παραγωγή μανιταριών ανέρχεται σε 5 εκατ. τόνους, αξίας πάνω από 10 δις δολλάρια ΗΠΑ. Στη χώρα μας η ετήσια παραγωγή μανιταριών ανέρχεται σε τόνους από τους οποίους το 90% αφορά το λευκό μανιτάρι Agaricus bisporus και το 10% τα οστρακόμορφα μανιτάρια του γένους Pleurotus (Philippoussis and Zervakis, 2000a). Παρ' όλα αυτά, η παραγωγή των ελληνικών μονάδων δεν επαρκεί για να ικανοποιήσει την εγχώρια ζήτηση με αποτέλεσμα την εισαγωγή σημαντικών ποσοτήτων μανιταριών που το 1999 έφθασαν τους 7500 τόνους, συνολικής αξίας 4 δισεκατ. δραχμών περίπου (στοιχεία Ε.Σ.Υ.Ε). Το σημαντικότερο μερίδιο των εισαγωγών κατέχουν εδώδιμα μανιτάρια που δεν καλλιεργούνται μέχρι σήμερα στη χώρα μας. Είδη όπως τα Pleurotus eryngii, Lentinula edodes, Volvariella volvacea, Agrocybe aegerita, Stropharia rugoso-annulata κ.ά. διαθέτουν πολύ καλές οργανοληπτικές ιδιότητες, προσφέρουν αξιόλογο εισόδημα και μπορούν να καλλιεργηθούν σε μεγάλο εύρος υποστρωμάτων και κλιματικών συνθηκών (Φιλιππούσης & Ζερβάκης, 1998). 5

7 1.1 Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΜΥΚΗΤΩΝ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΚΑΙ ΣΤΗ ΦΥΣΗ Η ευεργετική δράση των μυκήτων στον άνθρωπο είναι γνωστή από την αρχαιότητα. Η ζυθοποιία και οινοποιία βασίζονται στους μύκητες ζυμώσεως, όπως οι Saccharomyces cerevisiae και Saccharomyces carlsbergensis στην παραγωγή μπύρας και ο Saccharomyces ellipsoideus στην παραγωγή κρασιού (Ζερβάκης, 1998). Η σπουδαιότητα των μυκήτων στον άνθρωπο αφορά την χρησιμοποίηση τους στην παραγωγή φαρμάκων και ιδιαίτερα στην παραγωγή αντιβιοτικών. Χαρακτηριστικό δείγμα αυτού είναι η ανακάλυψη του αντιβιοτικού πενικιλίνη, το 1929 από τον Αλέξανδρο Φλέμιγκ, που παράγεται από το μύκητα Pénicillium notatum. Το παραπάνω όμως δεν αποτελεί το μοναδικό σημείο σπουδαιότητας των μυκήτων.μύκητες λαμβάνουν μέρος στη βιομηχανική παραγωγή οργανικών οξέων, φαρμάκων, καθώς και ορισμένων αντιβιοτικών. (Διαμαντής 1992). Οι μύκητες (μαζί με τα βακτήρια) παίζουν σημαντικό ρόλο και στη φύση. Είναι οργανισμοί αναντικατάστατοι στη διατήρηση του κύκλου του άνθρακα και ιδιαίτερα σημαντικοί στη διάσπαση της κυτταρίνης, που αποτελεί την πιο άφθονη οργανική ουσία στη φύση. Τα μανιτάρια κατέχουν σημαντικό ρόλο στην λειτουργία του οικοσυστήματος, επειδή (μεταξύ άλλων) καταναλίσκουν νεκρά φυτικά και ζωικά υπολείμματα και (όπως συμβαίνει με ορισμένα βακτήρια και ακτινομύκητες) εκκρίνουν κατάλληλα ένζυμα, που διασπούν τις πολύπλοκες οργανικές ενώσεις σε απλά στοιχεία. Αυτά μπορούν να απορροφηθούν από τις ρίζες δένδρων, δημιουργώντας την λεγάμενη «μυκορριζική συμβίωση» κατά την οποία επιπλέον ο μύκητας προσλαμβάνει από τις ρίζες υδατάνθρακες που παράγει το φυτό κατά την φωτοσύνθεση (Παντίδου, 1990). Οι μυκόρριζες που σχηματίζουν ωφελούν τα φυτά-ξενιστές ως εξής: αυξάνουν τη φυσιολογικά ενεργή επιφάνεια του ριζικού τους συστήματος, βελτιώνουν την ικανότητα πρόσληψης νερού και θρεπτικών στοιχείων από το έδαφος, αυξάνουν την αντοχή τους σε δυσμενείς αβιοτικούς παράγοντες κα προστατεύουν από προσβολές νηματωδών και παθογόνων εδάφους, ενώ παράλληλα οι ίδιοι μύκητες προσλαμβάνουν υδατάνθρακες και άλλους αυξητικούς παράγοντες από τα φυτά (Ζερβάκης, 1998). Τέλος πρέπει να σημειωθεί ότι, πολλοί μύκητες της τάξεως των Agaricales εκκρίνουν κυτταρινάσες και λιγνινάσες, τα οποία είναι ένζυμα που προσλαμβάνουν την κυτταρίνη και τη λιγνίνη και συμβάλουν στη αποδόμηση του νεκρού ξύλου (Ζερβάκης, 1998). 6

8 Εκτός όμως από τις ανωτέρω ευεργετικές δράσεις ορισμένων μυκήτων, υπάρχουν και άλλοι μύκητες οι οποίοι είναι επιζήμιοι για τον άνθρωπο. Για παράδειγμα, ορισμένοι ωομύκητες (ο περονόσπορος, το ωίδιο, κλπ.) ή ασκομύκητες (φουζικλάδιο, εξώασκος, κλπ.) προκαλούν καταστροφικές ασθένειες σε καλλιεργούμενα φυτά (Ζερβάκης, 1998). Οι βασιδιομύκητες με την σειρά τους επιφέρουν κάθε χρόνο σημαντικές απώλειες στη γεωργική παραγωγή. Στην τάξη Uredinales περιλαμβάνονται οι σκωριάσεις που αποτελούν μάστιγα κυρίως στην καλλιέργεια σιτηρών καθώς και σε ορισμένες δενδρώδεις καλλιέργειες (Alexopoulos & Mims,1979). Η τάξη Ustilaginales περιλαμβάνει τα υποχρεωτικά παράσιτα που είναι γνωστά ως άνθρακες και δαυλίτες και προσβάλουν δημητριακά, σιτηρά, καθώς και καλλωπιστικά φυτά. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι στην κατηγορία των ομοβασιδιομυκήτων υπάρχουν είδη μυκήτων, οι οποίοι αναπτύσσονται πάνω σε κατεργασμένη εμπορική ξυλεία και προκαλούν τεράστιες οικονομικές απώλειες, γιατί διασπούν με τα ένζυμα που εκκρίνουν, την κυτταρίνη και την λιγνίνη και οδηγούν στην αποσάθρωση. Επίσης, στην ίδια κατηγορία, υπάγονται είδη μανιταριών τα οποία είναι δηλητηριώδη για τον άνθρωπο (Μπαλατσούρας 1992). 7

9 1.2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥΣ Τα μανιτάρια για ανθρώπινη κατανάλωση είναι γνωστά από την αρχαιότητα και αναφέρονται σε γραπτά αρχαιολογικά ευρήματα των αρχαίων Ελλήνων. Στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, υπήρχαν νόμοι που αφορούσαν την εμπορία των μανιταριών. Οι Ινδιάνοι χρησιμοποιούσαν στις τελετές τους ορισμένα είδη μανιταριών (Psilocybe spp.), τα οποία έχουν παραισθησιογόνες επιδράσεις παρόμοιες με εκείνες των ναρκωτικών (Ζερβάκης, 1998). Για τα μανιτάρια υπήρχαν πολλές δοξασίες και παραδόσεις. Η συχνή εμφάνιση τους σε κυκλική διάταξη στο έδαφος αναφέρεται σαν «δακτυλίδι της νεράιδας». Ο Albert Magnus ( ), θεωρούσε ότι τα μανιτάρια ήταν ο «αφρός της γης γι' αυτό και τόσο φθαρτά και μικρής διάρκειας». Οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι ήταν ιδιαίτερα ενθουσιώδεις στην κατανάλωση των μανιταριών, αν και τα περιστατικά με δηλητηριώδη μανιτάρια δεν ήταν σπάνια σύμφωνα με τον Ευριπίδη. Τα θεωρούσαν εκλεκτό έδεσμα, ισάξιο της αμβροσίας των θεών και απέδιδαν την εμφάνιση τους στους κεραυνούς του Δία. Οι δοξασίες αυτές επικεντρώθηκαν στις τρούφες, οι οποίες αναπτύσσονται υπογείως. Κατά τον Πλούταρχο, τα μανιτάρια αυτά είναι αποτέλεσμα της θερμότητας του κεραυνού, ο οποίος περιέχει γόνιμο νερό. Η άποψη αυτή αμφισβητήθηκε από τον πατέρα της Βοτανικής Θεόφραστο, ο οποίος χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο μύκης και ανέφερε την τρούφα με τον όρο «υδύον». (Διαμαντής, 1992). Οι χρήσεις των μανιταριών είναι γνωστές, όχι μόνο για την πρόκληση δηλητηριάσεων, αλλά και για θεραπευτικούς σκοπούς. Ακόμη και στο πρόσφατο παρελθόν (χειμώνας 1991) ορειβάτες των Ιταλικών Άλπεων, βρήκαν πολλά μανιτάρια που αναγνωρίστηκαν κυρίως στο είδος Piptoporus betulinus και τα οποία χρησιμοποίησαν για να ανάβουν εύκολα φωτιά, ως φάρμακο για την θεραπεία των πληγών και ως αφέψημα κατά ασθενειών και κυρίως κρυολογημάτων. Έτσι, ακόμα και τώρα η γνώση αυτή έχει γίνει σωτηρία ζωής κυρίως για τους κατοίκους της υπαίθρου (Stamets, 1993). Οι πρώτες επιτυχείς μέθοδοι καλλιέργειας μανιταριών αναφέρονται το 300 μ.χ. στη Κίνα και στην Ιαπωνία με τον μύκητα Auricularia auricula - Judae. Η πρώτη όμως καλλιέργεια στην Ευρώπη αναφέρεται στην Γαλλία στα τέλη του 17ου αιώνα με το κοινό λευκό μανιτάρι Agaricus bisporus. Συγκεκριμένα, οι γεωργοί παρατήρησαν ότι συχνά αναπτύσσονταν μανιτάρια πάνω σε χωνεμένη αλογίσια κοπριά που χρησιμοποιούσαν ως 8

10 λίπασμα στα λαχανικά. Έτσι επιχειρήθηκε δοκιμαστικά η καλλιέργεια μανιταριών στο ύπαιθρο, στα αγροκτήματα του Λουδοβίκου του 16ου. Η καλλιέργεια διαδόθηκε κατόπιν στην Αγγλία, Ιταλία, Γερμανία κ.λ.π.. Η καλλιέργεια αρχικά γινόταν στο ύπαιθρο και στη συνέχεια σε σπηλιές, στάβλους, θερμοκήπια κ.λ.π. Πρώτος o Chambry το 1810, είχε την ιδέα να καλλιεργήσει μανιτάρια σε κλειστούς χώρους και συγκεκριμένα χρησιμοποίησε σπηλιές και εγκαταλελειμμένα ορυχεία. Η μέθοδος αυτή αποδείχθηκε εξαιρετικά επιτυχής. Σήμερα η καλλιέργεια γίνεται κυρίως σε κατάλληλα κτίσματα με πλήρως ελεγχόμενες συνθήκες, θερμοκρασίας, υγρασίας και αερισμού (Ζερβάκης, 1998; Φραντζεσκάκης, 1990). Οι βάσεις για την συστηματική καλλιέργεια σε εμπορική κλίμακα τέθηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα, με την παραγωγή ενδεδειγμένου πολλαπλασιαστικού υλικού -«σπόρου» (spawn), σε καθαρή μορφή για τον εμβολιασμό του υποστρώματος. Στις αρχικές προσπάθειες χρησιμοποίησαν σπόρο που προέρχονταν από φυσικούς βιότοπους μανιταριού. Οι Γάλλοι το 1799 άρχισαν να διαθέτουν «σπόρο», που μάζευαν από την φύση ή από κοπριά. Λίγο αργότερα Άγγλοι ανέπτυξαν μια μέθοδο παραγωγής «σπόρου» σε μίγμα αλογίσιας κοπριάς και αποσυντεθειμένων φύλλων. Παραγωγή «σπόρου» από καθαρή καλλιέργεια επιτεύχθηκε για πρώτη φορά από τον Chamberí το 1917 στις Η.Π.Α. Στη συνέχεια ακολούθησαν εργαστηριακές έρευνες οι οποίες έδωσαν ώθηση στην παραγωγή «σπόρου» και την καλλιέργεια του Agaricus αλλά και άλλων ειδών τις τελευταίας δεκαετίας (Ζερβάκης, 1998). Το 1905 ο Β.Μ. Duggar ανέπτυξε τη μέθοδο της καλλιέργειας ψευδοϊστών για την παραγωγή «σπόρου». Παρατήρησε οτι οι ψευδοϊστοί των ώριμων μανιταριών μπορούν να καλλιεργηθούν όπως ακριβώς των πράσινων φυτών, με σκοπό την παραγωγή γενετικά όμοιων ειδών. Μ' αυτή τη μέθοδο τα αρχικά στάδια της καλλιέργειας των μανιταριών μεταφέρθηκαν στο εργαστήριο με αποτέλεσμα την προώθηση νέων μεθόδων για μια αποδοτικότερη καλλιέργεια, όπως για παράδειγμα την χρήση αποστειρωμένων υλικών και διεξαγωγή του εμβολιασμού σε θάλαμος νηματικής ροής (laminar-flow) με αποτέλεσμα την αποφυγή μολύνσεων στη καλλιέργεια (Tracks 1998) 9

11 1.3 Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΩΝ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΩΣ. Σήμερα η καλλιέργεια μανιταριών έχει εξαπλωθεί σε όλο το κόσμο και έχει εξελιχθεί σε μία πλήρως βιομηχανοποιημένη μορφή γεωργικής εκμετάλλευσης. Η συνολική παγκόσμια παραγωγή εδώδιμων μανιταριών ανέρχεται στα 5 εκατομμύρια τόννους. παρουσιάζοντας ετήσια αύξηση της τάξεως του 8% (Φιλιππούσης & Ζερβάκης, 1998). Η συνεχόμενη αυξανόμενη τάση παραγωγής αλλά και κατανάλωσης των μανιταριών οφείλεται κυρίως στον σημαντικό ρόλο που κατέχουν στην γεωργική οικονομία καθώς κατά την παραγωγή τους: α) χρησιμοποιούνται πρώτες ύλες μικρής οικονομικής αξίας όπως υπολείμματα και παραπροϊόντα γεωργικών εκμεταλλεύσεων, βιομηχανικών τροφίμων κ.λ.π., β) παράγονται υποπροϊόντα, όπως το εξαντλημένο υπόστρωμα καλλιέργειας που διατίθεται ως ζωοτροφή, βιολιπάσματα ή βελτιωτικά εδάφους, γ) απασχολείται ανθρώπινο δυναμικό και δ) είναι συμφέρουσα η χρήση της γης λόγω της υψηλής παραγωγικότητας προϊόντος υψηλής θρεπτικής αξίας ανά μονάδα επιφάνειας της γης. (Φιλιππούσης & Ζερβάκης, 1998). Την πρώτη θέση στην παγκόσμια παραγωγή κατέχει το μανιτάρι Agaricus bisporus με μία παραγωγή που πλησιάζει τα 2 εκατομμύρια τόνους ετησίως (πίνακας 1.). Η Ελλάδα βρίσκεται στις τελευταίες θέσεις παραγωγής με τόννους, από τους οποίους το 90% αφορά το Agaricus bisporus και το 10% το Pleurotus eryngii. (Φιλιππούσης και Ζερβάκης, 1998). Στην χώρα μας καλλιεργούνται μανιτάρια από το 1966 με έτος σταθμό το 1996 όπου δημιουργήθηκαν δύο πρότυπες μονάδες παραγωγής (Εύβοια, Καρδίτσα) και εκσυγχρονίστηκαν άλλες δύο (Αλεξανδρούπολη, Κόρινθος) με αποτέλεσμα την ουσιαστική αναβάθμιση του κλάδου και την δυναμική εισαγωγή του προϊόντος στην εγχώρια αγορά (Φιλιππούσης & Ζερβάκης, 2000). Παρόλο αυτά η σημερινή παραγωγή στην Ελλάδα αν και έχει γνωρίσει κάποια μικρή άνοδο δεν επαρκεί για να ικανοποιήσει την εγχώρια ζήτηση, με αποτέλεσμα την εισαγωγή μανιταριών (Πίνακας 2.). Το σημαντικότερο μερίδιο των εισαγωγών κατέχουν εδώδιμα μανιτάρια που δεν καλλιεργούνται ή έχουμε μικρό ποσοστό παραγωγής μέχρι σήμερα στη χώρα μας. Τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο δεν υπάρχει ιδιαίτερη εμπορική καλλιέργεια στην Ελλάδα οσο αφόρα το shiitake. Υπάρχει μόνο μια εμπορική καλλιέργεια στην Εύβοια η οποία παράγει 50 κιλά ανά εβδομάδα. (Λαχουβάρης & Μαστογιάννης, 2009). 10

12 Αξιοσημείωτο είναι ότι σύμφωνα με εκτιμήσεις από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης υπήρξε αύξηση στην παραγωγή καλλιεργουμένων ειδών μανιταριών της τάξης του 30-40% χωρίς όμως να υπάρχουν επίσημα στοιχεία. Είδη Μανιταριών Ρυθμός Ανάπτυξης (%) Agaricus bisporus 1,227 (56.2%) 1,956(31.8 %) 59.4 Lentinula edodes 314(14.4%) 1,564 (25.4%) Pleurotus spp. 169 (7.7%) 876(14.2%) Auricularia spp. 119(5.5%) 485 (7.9%) Volvariella volvacea 178 (8.2%) 181 (2.9%) 1.7 Flammulina velutipes 100 (4.6%) 285 (4.6 %) Tremella spp. 40(1.8%) 130(2.1%) Hypsizigus spp. N/A 74(1.2%) _ Pholiota spp. 25 (1.1%) 56 (0.9%) Grifóla frondosa N/A 33 (0.5%). Άλλα είδη 10(0.5%) 518 (8.4%) 5,080.0 Σύνολο 2,182(100%) 6,158 (100%) Πίνακας 1. Παγκόσμια παραγωγή καλλιεργούμενων μανιταριών το 1986 και 1997 (νωπό βάρος /1.000 τόνους) (πηγή: Chang, 1999 & Royse, 2004) 11

13 ΧΩΡΑ ΑΞΙΑ ΠΟΣΟΤΗΤΑ (Ευρώ) (Κιλά) Σύνολο Ελλάδος Πολωνία Κάτω Χώρες Ιταλία Κύπρος Γαλλία Γ ερμανία Πίνακας 2. Αξία και ποσότητα εισαγωγών 2007 (πηγή:ε..σ.υ.ε) Αξίζει όμως να αναφέρουμε ότι η χώρα μας εξάγει κάποιες μικρές ποσότητες κυρίως χώρες των Βαλκανίων (Πίνακας.3.) ΧΩΡΑ ΑΞΙΑ (Ευρώ) ΠΟΣΟΤΗΤΑ (Κιλά) Σύνολο Ελλάδος Κύπρος Αλβανία Βουλγαρία Ε.Υ.Κ.Ο.Μ Πίνακας 3. Αξία και ποσότητα εξαγωγών 2007 (πηγή:ε..σ.υ.ε)

14 Είδη όπως τα Pleurotus eryngii, Lentinula edodes, Volvariella volvacea, Agrocybe aegerita, Stropharia rugoso-annulata κ.ά. διαθέτουν πολύ καλές οργανοληπτικές ιδιότητες, προσφέρουν αξιόλογο εισόδημα και μπορούν να καλλιεργηθούν σε μεγάλο εύρος υποστρωμάτων και κλιματικών συνθηκών (Φιλιππούσης και Ζερβάκης, 1998). 1.4 ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΙΤΗΤΙΚΗ ΑΞΙΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ Η θρεπτική αξία των μανιταριών είναι γνωστή και πολυσυζητημένη. Τα κυτταρικά του τοιχώματα αποτελούνται κυρίως από χιτίνη, ενός δηλαδή πολυσακχαρίτη μεγάλου μοριακού βάρους, που αποδομείται με μεγάλη δυσκολία. Σε μερικά όμως μανιτάρια τα κυτταρικά τους τοιχώματα αποτελούνται από σύνθετα σάκχαρα και πρωτεΐνες (Διαμαντής, 1992). Σε γενικές γραμμές το 80-95% του βάρους των μανιταριών αντιστοιχεί σε νερό, το 10-20% ξηράς ουσίας είναι πρωτεΐνες 3-20% ξηρού βάρους (Ξ.Β.) υδατάνθρακες και μόλις το 2-8% Ξ.Β. λιπίδια ( Φιλιππούσης & Ζερβάκης, 1998). Η περιεκτικότητα τους σε βιταμίνες είναι σημαντική καθώς έχουν σε μεγάλη ποσότητα την βιταμίνη Α και βιταμίνες του συμπλέγματος Β ενώ σε μικρότερες ποσότητες τις βιταμίνες D, Ε, Κ και C. Ανόργανα στοιχεία, όπως Κ, Ρ, Ca, Fe βρίσκονται σε αφθονία. Τέλος περιέχονται ιχνοστοιχεία σε μικρές ποσότητες, τα οποία όμως είναι απαραίτητα στον άνθρωπο για τις διάφορες ενζυματικές διαδικασίες, στην σύνθεση ορμονών κ.τ.λ. Για παράδειγμα ο Cu που είναι απαραίτητος στον σχηματισμό ερυθρών αιμοσφαιρίων έχει βρεθεί ότι περιέχεται στα μανιτάρια σε υψηλές συγκεντρώσεις (Flynn, 1991). Έχει αναφερθεί ότι η κατανάλωση των μανιταριών συμβάλει στον μεταβολισμό της χοληστερίνης και στην διατήρηση της σε χαμηλά επίπεδα λόγω της χαμηλής περιεκτικότητας τους σε λίπη, ενώ παράλληλα θεωρείται κατάλληλη τροφή για τους διαβητικούς, λόγω της μικρής συγκέντρωσης τους σε σάκχαρα. Επιπλέον βοηθάει στην θεραπεία της αναιμίας με το υψηλό ποσοστό Fe και φολικού οξέως (Διαμαντής, 1992). Για το shiitake όμως επειδή έχει κάποια χαρακτηριστικά και ιδιότητες που το χαρακτηρίζουν ως μανιτάρι ιδιαίτερης διαιτητικής και φαρμακευτικής αξίας θα αναφερθούμε λεπτομερώς σε επόμενες ενότητες. 13

15 1.5 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜΥΚΗΤΩΝ Οι μύκητες είναι ετερότροφοι οργανισμοί, δηλαδή στερούνται χλωροφύλλης. Για το λόγο αυτό προσλαμβάνουν οργανικές ουσίες από ζώντες ή νεκρούς οργανισμούς, αφού δεν έχουν την ικανότητα να τις συνθέτουν οι ίδιοι. Διαθέτουν συμπαγή κυτταρικά τοιχώματα και στερούνται κίνησης (εκτός λίγων ειδών που διαθέτουν αναπαραγωγικά κύτταρα με δυνατότητα κίνησης). Προσλαμβάνουν τον άνθρακα που απαιτείται για την ανάπτυξη τους, κυρίως σε μορφή γλυκόζης, σακχαρόζης και μαλτόζης, ενώ χρησιμοποιούν το ίδιο αποδοτικά διάφορες πηγές αζώτου (οργανικού ή ανόργανου). Πολλά είδη μυκήτων έχουν την ικανότητα να συνθέτουν μόνοι τους τις βιταμίνες που χρειάζονται και άλλα συνήθως χρειάζονται θεαμίνη και βιοτίνη. Οι κύριες μορφές αποθησαυριστικών ουσιών είναι το γλυκογόνο και διάφορα έλαια. Τα υλικά πάνω στα οποία αναπτύσσονται οι μύκητες ονομάζονται υποστρώματα (Ζερβάκης, 1998). Τα κύτταρα των μυκήτων αποτελούνται από κυτταρικό τοίχωμα το οποίο συνίσταται είτε από χιτίνη είτε από κυτταρίνη ή και από τις δύο. Το κυτταρικό τοίχωμα περικλείει το πρωτόπλασμα, το οποίο περιβάλλεται από πρωτοπλασματική μεμβράνη λιποπρωτεϊνικής σύστασης. Το σώμα των μυκήτων, ο θαλλός, μπορεί να είναι αμοιβαδοειδής, δηλαδή να συνίσταται από άμορφη πρωτοπλασματική μάζα, χωρίς κυτταρικό τοίχωμα ή μπορεί να είναι νηματοειδής, δηλαδή να σχηματίζεται από διακλάδιζομενα νηματοειδή κύτταρα τα οποία καλούνται υφές. Οι υφές διακλαδίζονται προς όλες τις κατευθύνσεις σχηματίζοντας την αποικία του μύκητα, η οποία αναπτύσσεται συνήθως κατά την έννοια της ακτίνας (νηματοειδής θαλλός -μυκήλιο) (Ηλιόπουλος, 1996).Οι υφές των περισσοτέρων μυκήτων που σχηματίζουν μυκήλιο χωρίζονται σε κύτταρα με εγκάρσια διαφράγματα,που ονομάζονται σέπτα, οπότε το μυκήλιο χαρακτηρίζεται ως πολυκύτταρο, κάτι που θεωρείται χαρακτηριστικό γνώρισμα των ανωτέρων μυκήτων (Ασκομύκητες - Βασίδιομύκητες - Δευτερομύκητες). Αλλοτε πάλι οι υφές στερούνται σεπτών και το μυκήλιο χαρακτηρίζεται ως κοινοκύτταρο, το οποίο απαντάται στους κατώτερους μύκητες (ωομύκητες - ζυγομύκητες κ.α.) ( Ζερβάκης, 1998.). 14

16 1.6 ΒΑΣΙΔΙΟΜΥΚΗΤΕΣ Οι βασιδιομύκητες, έχουν ως κύριο χαρακτηριστικό την παραγωγή σποριών εγγενούς αναπαραγωγής (βασιδιοσπόρια) πάνω σε εξειδικευμένα μικροσκοπικά σποροπαραγωγικά σώματα (βασίδια). Το μυκήλιο των βασιδιο μυκήτων αποτελείται από καλά αναπτυγμένες υφές με σέπτα, οι οποίες εισέρχονται στο υπόστρωμα και απορροφούν θρεπτικά στοιχεία. Η αγενής αναπαραγωγή στους βασιδιο μύκητες, γίνεται με εκβλαστήσεις, με τεμαχισμό του μυκηλίου, με παραγωγή κονιδίων (που είναι συνήθης στις ανθρακώσεις), αρθροσποριών που είναι μονοπύρηνα μυκηλιακά τεμάχια και προέρχονται από την διάσπαση υφών και ωιδιών (Moore, 1980). Οι ανώτεροι βασιδιομύκητες παράγουν τα βασίδια τους, σε οργανωμένες καρποφορίες διαφόρων τύπων. Η δομή των καρποφοριών αυτών αντιστοιχεί στο ασκοκάρπιο των ανώτερων Ασκομυκήτων και καλούνται βασιδιοκάρπια. Τα βασιδιο-κάρπια μπορεί να είναι λεπτά, ζελατινοειδή, σαρκώδη, σπογγώδη και σε πολλές άλλες δομές, ποικίλου μεγέθους. Οι περισσότεροι μύκητες παράγουν τα βασίδια τους στα βασιδιοκάρπια, εκτός των ανθρακώσεων και των σκωριάσεων που ανήκουν στις τάξεις Ustilaginales και Uredinales αντίστοιχα και μόνο ένα ή δύο είδη των τάξεων αυτών παράγουν βασιδιοκάρπια (Moore, 1980). Το βασιδιο είναι ένα κυλινδρικό, ροπαλόμορφο ή σφαιρικό κύτταρο. Πολλά βασίδια μαζί συνιστούν ένα γόνιμο στρώμα, το υμένιο, ενώ συχνά μεταξύ των βασιδίων βρίσκονται άγονες κατασκευές που ονομάζονται παραφύσεις και κυστίδια (Alexopoulos & Mims 1979). Το βασιδιοσπόριο είναι μονοκύτταρος, μονοπύρηνος και απλοειδής σχηματισμός. Τα βασιδιοσπόρια είναι λοβοειδή, ωοειδή, επιμήκη ή κυλινδρικά άχρωμα ή έγχρωμα, σχηματίζονται στην άκρη μικροσκοπικών νημάτων, τα στηρίγματα, τα οποία αναπτύσσονται εξωτερικά του βασιδίου. ( Hawksworth et al. 1995). Ο τυπικός βιολογικός κύκλος, που αντιπροσωπεύει σχεδόν όλους τους βασιδιομύκητες (με εξαίρεση τις τάξεις Ustilaginales και Uredinales), χαρακτηρίζεται από μία εξαιρετικά σύντομη διπλοειδή φάση που λαμβάνει χώρα στο βασιδιο και μια μακράς διάρκειας δικαρυωτική φάση ( Hawksworth et al. 1995). Όταν το βασιδιοσπόριο βλαστήσει δίνει ένα απλοειδές μονοκάρυο μυκήλιο, που καλείται πρωτογενές. Το πρωτογενές μικκύλιο δεν έχει στην αρχή σέπτα αλλά σύντομα με τον σχηματισμό σεπτών χωρίζεται σε πολλά μονοκάρυα κύτταρα. Αυτή η φάση του βιολογικού κύκλου είναι συνήθως μικρής διάρκειας. Στη συνέχεια γίνεται η πλασμογαμία η οποία πραγματοποιείται με την ένωση δύο μονοκαρυωτικών υφών ή με δύο μονοπύρηνα 15

17 κύτταρα της πρωτογενούς υφής (σωματογαμία) με εξαίρεση τη τάξη Uredinales.Αποτέλεσμα της πλασμογαμίας είναι η δημιουργία δικάρυου μυκηλίου, δηλαδή περιέχει δύο πυρήνες διαφορετικών γενετικών τύπων, το οποίο ονομάζεται δευτερογενές. Μετά την σωματογαμία και όταν το διπύρηνο κύτταρο είναι έτοιμο να διαιρεθεί, στο τοίχωμα της υφής και ανάμεσα στους δύο πυρήνες α και β σχηματίζεται ενίοτε ένας κρίκος. Στη συνέχεια οι δύο πυρήνες α και β, διαιρούνται με σύγχρονη μιτωτική διαίρεση (α'α" και β'β")- Κατά την διάρκεια της διαίρεσης, ο κρίκος καμπυλώνει περισσότερο και αγγίζει το τοίχωμα του κυττάρου, δημιουργώντας των θυγατρικών πυρήνων, μια γέφυρα μεταξύ ενώ παράλληλα πραγματοποιείται ο σχηματισμός σεπτών, που χωρίζουν το αρχικό κύτταρο σε δύο θυγατρικά κύτταρα, με αποτέλεσμα το καθένα να περιέχει τους δύο θυγατρικούς πυρήνες α'β'και α"β" αντίστοιχα. Ο κρίκος παραμένει σαν προσωρινό μέρος της υφής και αποτελεί μορφολογικό χαρακτηριστικό, ότι ο μύκητας ανήκει στους βασιδιομύκητες και η υφή είναι δικάρυα (Παντίδου 1976; Moore, 1996). Το δικαρυωτικό μυκήλιο μπορεί να ζει για πολύ χρόνο μέσα στο υπόστρωμα στο οποίο παρέχει θρεπτικά συστατικά. Όταν οι συνθήκες είναι ευνοϊκές, ορισμένα θυγατρικά κύτταρα, με μία σειρά από πολύπλοκες μορφογενετικές διαδικασίες, θα σχηματίσουν τα βασιδιοκάρπια που συνήθως είναι μακροσκοπικά ορατά (μανιτάρια) (Moore, 1980). Μερικά από τα κύτταρα του βασιδιοκαρπίου θα μετατραπούν σε βασίδια. Το βασίδιο αρχίζει σαν ακραίο κύτταρο της διπύρηνης υφής. Στην αρχή το βασίδιο είναι στενό και επίμηκες, αλλά σύντομα διευρύνεται, ενώ συγχρόνως γίνεται η συγχώνευση των δύο πυρήνων (καρυογαμία). Ακολουθούν δύο μειωτικές διαιρέσεις του διπλοειδούς πυρήνα, με αποτέλεσμα την δημιουργία τεσσάρων απλοειδών πυρήνων. Στο μεταξύ, στην κορυφή του βασιδίου, αναπτύσσονται τέσσερις εκβλαστήσεις, τα στηρίγματα, στην άκρη των οποίων αρχίζει ο σχηματισμός των νεαρών βασιδιοσπορίων. Στη συνέχεια, ένας απλοειδής πυρήνας μαζί με το κυττόπλασμα μεταναστεύει μέσω των στηριγμάτων στα βασιδιοσπόρια. Έτσι δημιουργούνται τέσσερα απλοειδή βασιδιοσπόρια στην κορυφή και έξω από το βασίδιο ( Moore, 1996). Τυπικά σε κάθε βασίδιο αναπτύσσονται τέσσερα βασιδιοσπόρια, όμως μπορεί να σχηματίσουν δύο ή σπάνια έως και οκτώ, όταν τα βασιδιοκάρπια των βασιδιοσπορίων είναι ανοικτά. Τα βασιδιοσπόρια απελευθερώνονται από τα βασίδια συνήθως με εκτίναξη. Καθώς το σπόριο ωριμάζει, δημιουργείται μια μικρή φυσαλίδα στη βάση του, η οποία τελικά σπάζει και τινάζει τα σπόρια. Για το λόγο αυτό τα βασιδιοσπόρια καλούνται και βαλλιστοσπόρια (Stamets, 1993). Στους βασιδιομύκητες με κλειστά βασιδιοκάρπια, τα σπόρια όταν 16

18 ωριμάσουν ελευθερώνονται με το νερό, τα έντομα, τον άνεμο ή με μηχανικά μέσα και διασκορπίζονται σε συνήθη μακρινές αποστάσεις (Moore, 1996). Έτσι διαφορετικά είδη των ίδιων γενών διασταυρώνονται και ανταλλάσσουν γενετικό υλικό. Στο οικολογικό περιβάλλον που συνεχώς εξελίσσεται, νέες ποικιλίες ή είδη δημιουργούνται και επιβιώνουν. Αυτή η ποικιλομορφία εντός του είδους είναι κρίσιμα αναγκαία για να διατηρήσει την ικανότητα προσαρμογής του (Ζερβάκης, 1998). 17

19 1.6.1 ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ L.edodes Τα μανιτάρια του γένους L.edodes υπάγονται στους βασιδιομύκητες, όπως εξάλλου και τα περισσότερα μανιτάρια. Η ακριβής ταξινομική τους θέση είναι η ακόλουθη : ΒΑΣΙΛΕΙΟ: Μύκητες (Fungi) ΦΥΛΟ: Basidiomycota ΚΛΑΣΗ: Agaricomycetes ΤΑΞΗ: Agar icales ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ: Marasmiaceae ΓΕΝΟΣ: Lentirmla ΕΙΔΟΣ: L. edodes Ο βιολογικός κύκλος των μυκήτων του γένους L.edodes δείχνει καθαρά πως το Shiitake αναπτύσσεται από τα διασπαρμένα βασιδιοσπόρια τα οποία παράγονται μέσα σε γόνιμα 'ελάσματα (ίεγΐί1ε gills) κάτω από την επιφάνεια του πίλου (Chang,S.T., & P.G Miles, 2004). Τα μονοπύρηνα βασιδιοσπόρια (οι πυρήνες έχουν προέλθει από μειωτική διαίρεση) βλαστάνουν και σχηματίζουν μονοκάρυες υφές. Μετά γενετικά συμβατές μονοκαρυωτικές υφές ενώνονται μέσω της φάσης της πλασμογαμιας για σχηματίσουν δικάρυες υφές (Chang,S.T., & P.G Miles, 2004). Με γενετικό υλικό και από τους δύο πυρήνες, οι δικάρυες υφές δημιουργούν συσσωματώματα που εξελίσσονται σε καρποφορίες στο κάτω μέρος των οποίων σχηματίζονται ελάσματα που φέρουν βασιδιοσπόρια.(chang,s.t., & P.G Miles, 2004). 18

20 1.6.2 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ L.edodes Τα μανιτάρια του γένους L.edodes κατά την τελική τους μορφή δηλαδή κατά την περίοδο της τελικής καρποφορίας μπορούμε να πούμε ότι διαθέτουν το τυπικό σχήμα μανιταριού, δηλαδή ομπρελοειδές (εικόνα.1.). Το σχήμα του μοιάζει με τα μανιτάρια τους γένους Agaricus, με διαφορές κυρίως στο χρώμα (Chen,A.W, 2004). Ο πίλος (καπέλο) των μανιταριών L.edodes είναι κυρτός, μετά στρογγυλός, νεφρόμορφος, το χρώμα του είναι σκούρο ή ανοιχτό καφέ (ωχροκάστανο) ή καστανόβιολετί, φέρουν λευκές φολίδες πάνω στην επιφάνεια του πίλου και καταλήγει όμως σε επίπεδος με κοιλία στο κέντρο. Τα ελάσματα είναι λευκά, στενά και πυκνά, ενώ τέλος οι καρποφορίες του έχουν μέγεθος 5-25 cm (Chen,A.W, 2004). Εικόνα 1 Σχήμα μανιταριού lentinula edodes Η σάρκα του πίλου είναι άσπρη και σφιχτή, ενώ του στίπου (κορμός) ινώδης και σκληρή. Επίσης ο στύπος του είναι κοντός και παχύς συχνά έκκεντρος ή οριζόντιος με κατακόρυφες ραβδώσεις, λευκός ή ωχρός. 19

21 1.6.3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ L.edodes Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του L.edodes παίζει η περιεκτικότητα του υποστρώματος σε άζωτο το οποίο είναι αναγκαίο για την οικοδόμηση του πρωτοπλάσματος και γενικότερα τα κυτταροδομικά στοιχεία που χρειάζεται το Shiitake για την ανάπτυξη του. Σημαντικός παράγοντας είναι και η αναλογία C / Ν η οποία είναι ιδανική στο 25:1 στο στάδιο της ανάπτυξης του μυκηλίου και στο 40:1 είναι η προτιμότερη για το στάδιο της καρποφορίας. Οι κυριότερες περιβαλλοντικές συνθήκες που επιδρούν κατά τη διάρκεια παραγωγής των μανιταριών του γένους L.Edodes είναι οι εξής : ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ: To L.Edodes είναι μανιτάρι για εύκρατα κλίματα.όλες οι μεταβολικές του διαδικασίες καθώς και οι φυσικές και χημικές αντιδράσεις του εξαρτώνται από τη θερμοκρασία και αυτό συμβαίνει γιατί κάθε κατηγορία ένζυμων έχουν τη δική τους ιδανική θερμοκρασία δράσης. Ιδανική θερμοκρασία για την ανάπτυξη του μυκηλίου είναι C. Χαμηλότερες τιμές στη θερμοκρασία έχουν ως αποτέλεσμα τη μείωση της ανάπτυξης του μυκηλίου. To L.Edodes όμως ανέχεται και στο κρύο κλίμα.το χειμώνα, σε θερμοκρασία 8-10 C τα μικκύλια είναι ακόμα βιώσιμα και μετά από μέρες. Σε αντίθεση με τις υψηλές θερμοκρασίες του καλοκαιριού,που σε θερμοκρασίες άνω των 34 C τα μυκήλια σταματούν την ανάπτυξη τους, (www. mushworld. com) ΑΕΡΙΣΜΟΣ: Ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξής του, το L.Edodes, χρειάζονται διαφορετικά ποσοστά αέρα. Στο στάδιο της αναπαραγωγής απαιτούνται μεγαλύτερα ποσοστά οξυγόνου σε αντίθεση με το στάδιο της εξάπλωσης του μυκηλίου που χρειάζονται μικρότερα ποσοστά.'ενας πολύ καλά αεριζόμενος θάλαμος με φρέσκο αέρα είναι απαραίτητος για την ενεργειακή ανάπτυξη του μυκηλίου το οποίο παράγει διοξείδιο του άνθρακα κατά την περίοδο της καρποφορίας ενώ οι απαιτήσεις για οξυγόνο είναι υψηλότερες καθώς και οι συγκεντρώσεις διοξειδίου του άνθρακα είναι επίσης υψηλότερες. Είναι πολύ ευεργετικό υπάρχει καλή ανάδευση του αέρα και περισσότερος περιοδικός αερισμός κατά την αναπαραγωγική περίοδο. Ο φρέσκος αέρας περιέχει 0,03 γρ διοξείδιο του άνθρακα ενώ μεγαλύτερη συγκέντρωση από το 1% αναστέλλει την ανάπτυξη της καρποφορίας και αυτό γιατί οι πίλοι των μανιταριών ανοίγουν νωρίτερα, ( ΦΩΤΙΣΜΟΣ: Ο φωτισμός είναι άμεση ή έμμεση πηγή ενέργειας του L.Edodes. Φωτισμός απαιτείται για το σχηματισμό και τη διασπορά των βασιδιοσποριων. Τα μυκήλια 20

22 όμως μπορούν να αναπτυχθούν και χωρίς την παρουσία φωτισμού. Κάτω από ασθενή διάχυση φωτός τα μυκήλια αναπτύσσονται καλύτερα σε αντίθεση με την με την ισχυρή διάχυση φωτός όπου εκεί έχουμε αναστολή της ανάπτυξης των μυκηλίων. Στο σκοτάδι τα μικκύλια αναπτύσσονται 3-4 φορές πιο γρήγορα παρά στα από την παροχή φωτός της τάξεως των 500 Ιυχ. Φωτισμός απαιτείται και για την καρποφορία του μανιταριού το οποίο άριστο επίπεδο φωτός είναι lux. ( ΥΓΡΑΣΙΑ: Το νερό είναι ζωτικής σημασίας στοιχείο για την ανάπτυξη και τη παραγωγή του L.Edodes.Οι θρεπτικές ουσίες πρέπει να διαλύονται μέσω του νερού κατά τη διάρκεια της απορρόφησης από το μυκηλιο. Επίσης οι τυχόν μεταβολικές απώλειες πρέπει να διαλύονται μέσω του νερού κατά την απελευθέρωση τους από το μικκύλιο. Βέβαια η παροχή σχετικής υγρασίας όχι μόνο του αέρα αλλά και του υποστρώματος πρέπει να είναι στα επιθυμητά επίπεδα ανάλογα πάντα το στάδιο ανάπτυξης, ( ΡΗ ΤΟΥ ΥΠΟΣΤΡΩΜΑΤΟΣ: Τα πολυκυτταρικά ένζυμα λειτουργούν σε συγκεκριμένο ποσοστό Ph κατά την εξάπλωση τους στο υπόστρωμα έτσι το Ph του υποστρώματος είναι πολύ σημαντικός παράγοντας. Το L.Edodes προτιμά το όξινο περιβάλλον. Μπορεί να αναπτυχθεί σε ένα εύρος Ph από 3-7 με την άριστη τιμή Ph να είναι 4,5-5,5. Η καλύτερη τιμή Ph για την πρωτογενή ανάπτυξη και την καρποφορία είναι 3,5-4,5. Αρχικά το Ph του υποστρώματος είναι 5-6 αλλά όσο τα μικκύλια μεγαλώνουν παράγονται οργανικά οξέα τα οποία μειώνουν το Ph του υποστρώματος. Σε αυτή την περίπτωση προσθέτουμε ΚΗΡΟ4 και ΚΗ2ΡΟ4 για να σταθεροποιήσουμε το Ph. Οι κλιματολογικές συνθήκες επηρεάζουν την παραγωγή των μανιταριών και πρέπει να μεταβάλλονται ανάλογα με το στάδιο της καλλιέργειας και του καλλιεργούμενου είδους, ώστε να πετύχουμε την μεγαλύτερη δυνατή ποιοτική και ποσοτική απόδοση. ( 21

23 1.7 ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ L.Edodes Τα μανιτάρια του γένους Lentinula edodes αποτελούν παραδοσιακό είδος τροφής στις χώρες της Άπω Ανατολής (Κίνα, Κορέα, Ιαπωνία). Καλλιεργούνται για τουλάχιστον 1000 χρόνια, ενώ η καλλιέργεια τους γίνεται κυρίως πάνω σε κορμούς δέντρων (εικόνα 2.),υπαίθρια και σε περιοχές ορεινές με εύκρατο κλίμα (Ζερβάκης, 1998). Βρίσκεται στην δεύτερη θέση της παγκόσμιας παραγωγής με τόνους ετησίως με πρωτοπόρες τις χώρες της Άπω Ανατολής για το λόγο ότι εκεί αναγνωρίζονται σαν θεραπευτικά και φαρμακευτικά μανιτάρια. Βέβαια αξίζει να πούμε ότι το L. edodes χαίρει μεγάλης εκτίμησης και αποδοχής από το σύνολο της επιστημονικής κοινότητας, η οποία έχει μελετήσει σε έκταση τις ιδιότητες αυτού του μύκητα οι οποίες είναι πολύ ευεργετικές για τον ανθρώπινο οργανισμό (Ισραηλίδης & Φιλιππούσης, 2005). Τα μανιτάρια του γένους Ι^.βάοάες αναπτύσσονται σε νεκρό ξύλο πλατύφυλλων δέντρων 22

24 δείχνοντας προτίμηση στη βελανιδιά, την οξιά, το πεύκο, την ιτιά, την σημύδα κ.α. Σε καλλιεργητική κλίμακα υπάρχουν καλλιέργειες σε κορμούς δέντρων κυρίως στην Βόρειο Αμερική (Η.Π.Α, Καναδά) αλλά και στην Ασία (Κίνα, Ιαπωνία, Κορέα) με καλά αποτελέσματα (Ισραηλίδης & Φιλιππούσης, 2005). Τα τελευταία χρόνια λόγω της καθυστέρησης της παραγωγής των καρποφοριών αναπτύχθηκαν μέθοδοι καλλιέργειας σε αποστειρωμένα υποστρώματα με βάση το πριονίδι και σε εσωτερικούς χώρους. Με αυτό τον τρόπο, παραγωγής υποστρωμάτων με βάση το πριονίδι αλλά και γενικά με την αξιοποίηση κάποιων άλλων γεωργικών υπολειμμάτων μπορούμε να επιτύχουμε την μετατροπή οικονομικά μη ωφέλιμων υπολειμμάτων, σε ωφέλιμα για τον άνθρωπο και την κτηνοτροφία προϊόντα υψηλής, διαιτητικής και προστιθέμενης αξίας (Φιλιππούσης & Διαμαντοπούλου, 2001) 23

25 1.7.1 ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΩΝ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ L.edodes ΚΑΙ ΚΤΙΡΙΑΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ Η τυπική διαδικασία της καλλιέργειας μανιταριών του γένους L.edodes συμπεριλαμβάνει τα ακόλουθα στάδια (Ζερβάκης, 1998): Παρασκευή του υποστρώματος καλλιέργειας. Παστερίωση του υποστρώματος. Εμβολιασμός του υποστρώματος (σπορά) και τοποθέτηση του σε σάκους καλλιέργειας. Επώαση του εμβολιασμένου υποστρώματος. Εισαγωγή στην φάση καρποφορίας (επαγωγή). Ανάπτυξη καρποφοριών και συγκομιδή. Τυποποίηση και εμπορία προϊόντος Οι συνθήκες καλλιέργειας των διαφόρων ειδών μανιταριών του γένους Lentinula, παρουσιάζουν μικρές διαφορές που αφορούν, τις διαφορετικές απαιτήσεις σε θερμοκρασία ανάπτυξης καρποφοριών, την ικανότητα ανταγωνισμού του μυκηλίου με άλλους μικροοργανισμούς στο υπόστρωμα και τις απαιτήσεις σε φωτισμό κατά την καρποφορία. Παρασκευή του υποστρώματος καλλιέργειας. Το κυριότερο υλικό για την παρασκευή του κατάλληλου μπλοκ υποστρώματος στην ανάπτυξη μυκηλίου L.edodes, είναι το άχυρο σιτηρών, το οποίο χρησιμοποιείται είτε αυτούσιο, είτε ως μίγμα με στελέχη πυρηνόξυλου, πίτουρου και πριονίδι ξύλου. Τα υλικά αυτά φυλάσσονται σε κατάλληλα διαμορφωμένο υπόστεγο, ώστε να προστατεύονται από αντίξοες καιρικές συνθήκες. Οι πρώτες ύλες που θα χρησιμοποιηθούν, μεταφέρονται στον χώρο επεξεργασίας τους, όπου τεμαχίζονται με σφυρόμυλο κοπής αχύρου, για να μπορούν να απορροφήσουν εύκολα νερό και να μπορούν να συμπιεσθούν στους σάκκους καλλιέργειας. Το καλύτερο μέγεθος τεμαχισμένου αχύρου είναι 2-4 cm. Το επιθυμητό ρη για το υπόστρωμα είναι 4,5-5,5. Επειδή όμως κατά την διάρκεια της καλλιέργειας συνεχώς μειώνεται, το ρη ρυθμίζεται στα 6,2-7. Εάν το ρη του υποστρώματος είναι 24

26 μεγαλύτερο του 5,5, τότε χρησιμοποιούμε γύψο ( π804). για την μείωση του, ενώ αν είναι χαμηλότερο του 4,5 χρησιμοποιούμε ανθρακικό ασβέστιο (ϋε(λθ3). Κατά την κοπή του υποστρώματος γίνεται η πρώτη διαβροχή. Στη συνέχεια τοποθετείται σε σωρούς ύψους 1,2-1,5 μ. και διαβρέχεται συνεχόμενα με ψεκαστικό σύστημα για 2-3 ημέρες, ώστε να επιτευχθεί σχετική υγρασία %. Κατά την ύγρανση γίνεται προσθήκη των ρυθμιστικών του ρη και των ουσιών που εμπλουτίζουν το υπόστρωμα με άζωτο (Ν). Ο χώρος διαβροχής (λεκάνη ενυδάτωσης) πρέπει να διαθέτει τσιμεντένιο δάπεδο με ελαφρά κλίση και ένα σύστημα ανακύκλωσης των απόνερων. Παστερίωση του υποστρώματος. Ο βασικός σκοπός της παστερίωσης είναι η αύξηση της θερμοκρασίας του υποστρώματος, με διαβίβαση ατμού και αυτοθέρμανση, με στόχο την καταστροφή των επιβλαβών μικροοργανισμών που βρίσκονται στο υπόστρωμα και την επαγωγή της ανάπτυξης θερμόφιλων μικροοργανισμών, οι οποίοι αποσυνθέτουν τα υλικά και το εμπλουτίζουν με ουσίες που δεν επιτρέπουν την ανάπτυξη ανταγωνιστικών μυκήτων. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιείται τούνελ παστερίωσης, το οποίο φέρει εσωτερική επικάλυψη πολυουρεθάνης ή πολυστερίνης (μόνωση), ένα σύστημα εξαερισμού και διοχέτευσης ατμού καθώς και ένα αυτοματισμό με αισθητήρες για τον έλεγχο θερμοκρασίας, υγρασίας και των αερίων που εκλύονται. Το τούνελ παστερίωσης γεμίζεται μέχρι το μισό του ύψους του, με το υπόστρωμα. Αρχικά ρυθμίζεται η θερμοκρασία παστερίωσης στην επιθυμητή θερμοκρασία και διατηρείται στα επίπεδα αυτά για ώρες. Στη συνέχεια μειώνεται η θερμοκρασία για ένα χρονικό διάστημα από ώρες (conditioning). Τέλος ακολουθεί το κλείσιμο της παστερίωσης για την μείωση της θερμοκρασίας (cooling)kai απαιτούνται ώρες. Στο χώρο της παστερίωσης περιλαμβάνεται μία ατμογεννήτρια για την παροχή ατμού στο τούνελ και στους θαλάμους καλλιέργειας. 25

27 Εμβολιασμός του υποστρώματος (σπορά) και τοποθέτηση του στους σάκκους καλλιέργειας. Ο εμβολιασμός του υποστρώματος ακολουθεί αμέσως μετά την ολοκλήρωση της παστερίωσης. Ο χώρος αυτός βρίσκεται κοντά στο τούνελ παστερίωσης, για αποφυγή μολύνσεως του υποστρώματος από μικροοργανισμούς και περιλαμβάνει την μηχανή σποράς και πλήρωσης των πλαστικών σάκκων καλλιέργειας καθώς και ένα ζυγό για την μέτρηση του βάρους των σάκκων. Ο χώρος και τα εργαλεία που θα χρησιμοποιηθούν κατά την σπορά, πρέπει να είναι καθαρά και να έχουν απολυμανθεί με διάλυμα φορμόλης και να απομακρύνονται από το χώρο αυτόν τυχόν εστίες μολύνσεων. Το υπόστρωμα μεταφέρεται από το παστεριωτήριο με φορτωτή στη χοάνη του μηχανήματος σποράς και στη συνέχεια με μεταφορική ταινία οδηγείται στο χώρο ανάμειξης με το σπόρο (spawn). Ο σπόρος βρίσκεται σε αναλογία 10% περίπου του νωπού βάρους του υποστρώματος. Ακολουθεί πλήρωση των πλαστικών σάκκων καλλιέργειας με kg εμβολιασμένου υποστρώματος. Οι σάκκοι φέρουν οπές διαμέτρου 1,5 cm περίπου σε απόσταση 10-15cm η μία από την άλλη. Επώαση του εμβολιασμένου υποστρώματος. Μετά τον εμβολιασμό του υποστρώματος, οι σάκκοι μεταφέρονται στο θάλαμο επώασης όπου πραγματοποιείται ο αποικισμός του υποστρώματος σε όλη την έκταση του από το μυκήλιο. Ο θάλαμος αυτός μπορεί, είτε να χρησιμοποιηθεί και ως θάλαμος καλλιέργειας, είτε να αποτελεί ένα αυτόνομο μέρος της επιχείρησης, που να εξασφαλίζει όμως την εύκολη μεταφορά των σάκκων στους θαλάμους καλλιέργειας. Αποτελείται από μεταλλικό σκελετό επενδυμένο από φύλλα πολυεστέρα, με ενδιάμεσο μονωτικό υλικό πολυουρεθάνης ή υαλοβάμβακος ή πετροβάμβακος. Από την ομαλή διεκπεραίωση της επώασης εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό η τελική απόδοση της καλλιέργειας. Η φάση της επώασης ολοκληρώνεται σε 2-3 εβδομάδες ανάλογα με το είδος του μυκηλίου. 26

28 Ε ισ α γ ω γ ή σ τ η ν φ ά σ η κ α ρ π ο φ ο ρ ία ς ( ε π α γ ω γ ή ). Μετά την φάση της επώασης, οι σάκκοι μεταφέρονται στους θαλάμους παραγωγής, οι οποίοι είναι κατάλληλα εξοπλισμένοι με κλιματιστικές μονάδες για την επεξεργασία του αέρα στο εσωτερικό τους, ώστε να εξασφαλίζουν την απαιτούμενη θερμοκρασία, υγρασία και αερισμό. Επιπλέον, διαθέτουν ένα σύστημα αυτοματισμού για τον ακριβή έλεγχο και τη ρύθμιση των παραπάνω περιβαλλοντικών συνθηκών, ενώ κατασκευαστικά είναι όμοιος με τον θάλαμο επώασης. Η φάση της επαγωγής ολοκληρώνεται σε μία εβδομάδα. Ανάπτυξη καρποφ οριώ ν και συγκομιδή. Η ωρίμανση των καρποφοριών μετά από την εμφάνιση των καταβολών, ολοκληρώνεται σε 5-8 ημέρες. Οι δείκτες ωρίμανσης είναι, η αλλαγή του χρώματος του πίλου σε ανοιχτότερο, το άνοιγμα των χειλέων του πίλου από κυρτή σε επίπεδη θέση και η εύκολη αποκοπή των καρποφοριών από το υπόστρωμα. Τυποποίηση και εμπορία του προϊόντος. Τα μανιτάρια μετά την συγκομιδή μεταφέρονται στο χώρο του συσκευαστηρίου το οποίο περιλαμβάνει μηχανές συσκευασίας, ζυγούς, πάγκους εργασίας κ.τ.λ. Αφού ολοκληρωθεί το στάδιο της διαλογής, συσκευάζονται συνήθως σε πλαστικά σκάφη των 50θ Γ ή σε χάρτινα τελάρα των 2-3 1ί και μεταφέρονται στο ψυγείο για συντήρηση λίγων ημερών ή προωθούνται αμέσως στην αγορά. 27

29 1.7.2 ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΒΑΑΒΗ ΕΝΤΟΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΑΑΙΕΡΓΕΙΑ TOY L.Edodes. Οι κυριότεροι σαπροφυτικοί μύκητες που δρουν ανταγωνιστικά στην καλλιέργεια του Shiitake είναι οι εξής: α) Ο Trichoderma viride (εικόνα,3.)ο οποίος εμφανίζεται σαν πράσινο εξάνθημα πάνω στο υπόστρωμα. Το χρώμα οφείλεται στη παραγωγή κονιδίων από τον μύκητα. Η προσβολή αυτή οφείλεται συνήθως σε άσχημες συνθήκες παστερίωσης, καθώς και σε υψηλές θερμοκρασίες. Ο μύκητας αυτός δρα παρεμποδιστικά στην ανάπτυξη του μυκηλίου. Συνήθως καταπολεμείται με την ενσωμάτωση του Benomyl στο υπόστρωμα. Σύμφωνα με έρευνες (Houdeau et al,. 1991) που έχουν πραγματοποιηθεί αποδείχθηκε ότι χρήση 16 ppm του Benomyl δεν παρουσίασε διαταραχές στην ανάπτυξη του μυκηλίου β) Ο Neurospora sitophila του οποίου τα συμπτώματα είναι η εμφάνιση παρασίτων με μορφή κόκκινης μούχλας τα οποία μοιάζουν με αυτά του Trichoderma viride. Εμφανίζεται συνήθως σε άσχημες συνθήκες παστερίωσης, καθώς και σε υψηλά ποσοστά υγρασίας στο υπόστρωμα και τείνει να πάρει τη μορφή επιδημίας στο θάλαμο αν τα ποσοστά υγρασίας και θερμοκρασίας παραμείνουν σχετικά υψηλά (Gu,Ε.Χ, 1993). Εικόνα 3. - Προσβολή υποστρώματος ξύλου από τον μύκητα ΤήαΙιοάβηηα \dnde 28

30 Αξίζει να αναφέρουμε και κάποιους μύκητες όπως ο Penicillium spp., ο Mucor spp. και ο Aspergillus spp. Οι οποίοι οφείλουν την ανάπτυξη τους σε προβλήματα που αφορούν κύριως τη θερμοκρασία, την υγρασία και τον αερισμό του θαλάμου επώασης ή καλλιέργειας. Συνήθως οι μύκητες αυτοί δεν προκαλούν έντονα προβλήματα στην καλλιέργεια, εφόσον απομακρυνθούν εγκαίρως οι προσβεβλημένοι σάκοι καλλιέργειας (Gu,Ε.Χ, 1993). Τα επιβλαβή έντομα και οι νηματώδεις γίνονται αντιληπτά κατά την επικράτηση υψηλών θερμοκρασιών. Συνήθως τα έντομα που προσβάλλουν την καλλιέργεια είναι, επιβλαβείς μύγες που ανήκουν σε διάφορα γένη και είδη όπως: Mesaglia halterata, Macrocra sp., Lycoriella mali και Sciara sp. (Eicker, 1995). 29

31 1.8 ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗ ΚΑΙ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ L.Edodes Τα μανιτάρια του γένους L.edodes είναι πολύ διαδεδομένα κυρίως στην Ασία και σαν γευστική απόλαυση στο φαγητό αλλά και για τις φαρμακευτικές του ιδιότητες. Είναι το δεύτερο σε κατάταξη μανιτάρι παγκοσμίως και αυτό οφείλεται κυρίως στην εξωτική του γεύση, στις θρεπτικές του άξιες, και στις διάφορες φαρμακευτικές του ιδιότητες που θα αναφερθούν στην συνέχεια (Yang & Jong, 1989). ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗ ΑΞΙΑ To L.edodes είναι εξαιρετικό και ιδιαίτερα διαδεδομένο για την θρεπτική του αξία.αποτελεί πηγή μέταλλων και βιταμινών, κυρίως ΒΙ(θειαμίνης), Β2 (ριβοφλαβίνης), Β3 (νιασίνης), και D. Επίσης περιέχει και βασικά αμινοξέα (λυσίνη,οργανίνη,μεθειομίνη,φαινυλανίνη).επίσης το ξηρό L.edodes περιέχει και κάποιο ποσοστό πρωτεϊνών (πίνακας 4.) το οποίο συγκρίνεται με το ποσοστό πρωτεϊνών που περιέχει το κοτόπουλο, το χοιρινό και το βοδινό ενώ το ποσοστό διαιτητικής ίνας είναι πολύ υψηλότερο από τα προϊόντα που προαναφέρθηκαν (Ikekawa, 2001). Εργαστηριακές αναλύσεις έχουν δείξει ότι τα αμινοξέα, η πρωτεΐνη, το γλυκογόνο,τα λιπίδια και το ασκορβικό οξύ αυξάνονται όσο το μανιτάρι αναπτύσσεται.βασισμένοι σ αυτά τα ευρήματα είναι κατανοητό ότι πρέπει το Shiitake καταναλώνεται σε όσο το δυνατό πιο ώριμο στάδιο με σκοπό να έχει το maximum των θρεπτικών του στοιχείων (Ikekawa,2001). Εκτός από τα παραπάνω θρεπτικά στοιχεία το L.edodes περιέχει και αρκετά μεγάλο ποσοστό διαιτητικής ίνας η οποία αποτρέπει την παχυσαρκία, την υπέρταση, το διαβήτη, την δυσκοιλιότητα, την αρτηριοσκλήρωση και μειώνει το επίπεδο της χοληστερίνης. Επίσης περιέχει υψηλά ποσοστά καλίου,σιδήρου,φωσφόρου και βιταμίνης Β και D σε μεγαλύτερο ποσοστό από τις περισσότερες τροφές αλλά δεν περιέχει καθόλου τις βιταμίνες Α και C (Ikekawa,2001). 30

32 Σ Υ Σ Τ Α Τ ΙΚ Α %g σε 100g ξηρού Πρωτεΐνη 12, Υδατάνθρακες 38,0-56,0 Λίπος 1,3-5,0 Τέφρα 6,0-10,0 Πίνακας 4. Η σύσταση (% ξηρού βάρους) των παραγόμενων καρποσωμάτων L. edodes. (Ισραηλίδης & Φιλιππούσης, 2005). Ι Η ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ Οι πληθυσμοί της Ασίας χρησιμοποιούν εδώ και χρόνια το L. edodes και αποτελεί για αυτούς ένα παραδοσιακό φάρμακο. Στη σημερινή φαρμακολογία ερευνώνται όλα τα παράγωγα του L. edodes. Ανάμεσα σε αυτά η λεντινάνη και το LEM (Lentinula Edodes mycelium extract) είναι οι mo συχνά μελετημένες χημικές ενώσεις.παρακάτω θα αναφερθούν οι σημαντικότερες εργαστηριακές και κλινικές έρευνες πάνω στην αντιογκολογική, αντιβιοτική, αντιβακτηριακή, ηπατοπροστατευτική και καρδιαγγειακή επίδραση του Shiitake (Izuka, 1997). ΑΝΤΙΟΓΚΟΛΟΓΙΚΗ ΔΡΑΣΗ : Μελέτες έχουν δείξει ότι το L. Edodes και τα παράγωγα του, ειδικότερα η λεντινάνη και το LEM έχουν ισχυρή αντικαρκινική και αντιβιοτική δράση τα οποία χορηγούνται στους ασθενείς είτε με χάπι είτε με ενέσιμη μορφή. Αυτές οι ουσίες βρέθηκε ότι λειτουργούν αυξάνοντας διάφορους παράγοντες του ανοσοποιητικού συστήματος παρά ότι "επιτίθενται" στα καρκινικά κύτταρα και στους ιούς κατευθείαν. Επίσης σε κλινικές δοκιμές έχει μελετηθεί ότι όταν η λεντινάνη χορηγείται στους ασθενείς με καρκίνο παράλληλα με την χημειοθεραπεία, η ανάπτυξη του όγκου αναστέλλεται, βελτιώνεται η αποτελεσματικότητα της χημειοθεραπείας και συνεπώς υπάρχει επέκταση του χρόνου ζωής στον ασθενή. Στην Ιαπωνία η λεντινάνη έχει εγκριθεί σαν φάρμακο για την καταπολέμηση του στομαχικού καρκίνου. (Chihara G. et al., 1987). > ΑΝΤΙΒΙΟΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ : Σε αντίθεση με την λεντινάνη που έχει αντικαρκινική δράση, η LEM έχει αποδειχτεί ότι έχει ισχυρότερη αντιβιοτική δράση η οποία μπορεί να καταπολεμήσει την ηπατίτιδα Β και τον ιό του HIV. Μια έγχυση σταγόνας αρκεί για να αποκαταστήσει τα ανοσοποιητικά κύτταρα που βρίσκονται σε χαμηλά επίπεδα λόγω του ιού. Οι ουσίες αυτές είναι επιφορτισμένες με το έργο της αποκατάστασης αλλά και της 31

33 δημιουργίας νέων κύτταρων τα οποία είναι αναγκαία για την καταπολέμηση του ιού όπως για παράδειγμα τα λεμφοκύτταρα, και τα Τ - κύτταρα αλλά και για ενισχύσουν τη δράση κάποιων φαρμάκων όπως το AZT. (Camevali, A,1997), (Fujii, T., et al. 1978). Εκτός από την ασθένεια του ιού HIV υπάρχουν πλεονεκτήματα ακόμα και για υγιή άτομα, καθώς έρευνα του πανεπιστημίου της Σιγκαπούρης έχει δείξει ότι άνθρωποι που καταναλώνουν 30 gr shiitake ημερησίως για 4 εβδομάδες είναι λιγότερο ευπαθείς στον ιό της γρίπης (The Star,October 30,2000). Εκτός από τις παραπάνω δράσεις το L.edodes έχει και άλλες ιδιότητες όπως την υπατοπροστατευτική δράση του κατά την οποία η ουσία LEM επιβραδύνει τη δράση της προσβολής και καταπραΰνει τους ασθενείς από τα συμπτώματα της ηπατιτκής ασθένειας.επίσης έχει παρατηρηθεί και καρδιαγγειακή επίδραση του L.edodes χάρη σε ένα μοναδικό αμινοξύ, την εριταδενίνη, η οποία εκτιμάται ότι είναι υπεύθυνη για την ικανότητα του shiitake να μειώνει τα ποσοστά χοληστερόλης και λιπιδίων στο αίμα ( Λόγω όλων αυτών των εξαιρετικών ιδιοτήτων (Πίνακας 5) το shiitake θεωρείται η élit των φαρμακευτικών μανιταριών. Παρ όλα αυτά δεν παύει να είναι ένα νοστιμότατο εδώδιμο μανιτάρι με υψηλή διαιτητική και θρεπτική αξία. Η αξία του σαν φρέσκο φθάνει στη διεθνή αγορά περίπου τα 30 το ένα κιλό, ενώ η τιμή των εισαγόμενων εκχυλισμάτων που περιέχουν Lentinan είναι συνήθως στα 35 για 60 κάψουλες (Ισραηλίδης & Φιλιππούσης, 2005). 32

34 ΔΡΑΣΤΙΚΑ ΣΥΣΤΑΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΔΙΟΜΥΚΗΤΑ Lentinus edodes Ενεργό Συστατικό Δράση Τμήμα Αναφορά Lenthionine (Θειούχο) Αντιμυκητικό Καρπόσωμα Hatrami, 2001 bis(methylsulfonyl)methyl]disulfide Αντιβακτηριακό Καρπόσωμα Hirasawa, et al., 1999 (Δι-Θειούχο) /Μυκήλιο Lentinan (πολυσακχαρίτης) Αντιπαρασιτικό Καρπόσωμα White, et al.,1988 Double-stranded(Διπλής Έλικας) Αντιϊΐκό Καρπόσωμα Takehara, et al., 1979 RNA (πολυριβονουκλεοτίδιο) Ανοσοδιεργετικό Μυκήλιο- Σπόρια Ac 2Ρ (πολυσακχαρίτης) Αντιϊΐκό Καρπόσωμα /Μυκήλιο Yamamura and Cochran, 1974 Καρπόσωμα FBP (πρωτεΐνη) Αντιϊΐκό (φυτικοί ιοί) Kobayashi, 1987 Μυκήλιο KS-2, K.S-2-B (πεπτιδομανάνες) Αντιϊΐκό Ανοσοδιεργετικό Suzuki,et al., 1997 Αντιβακτηριακό ΕΡ3 (Σύμπλοκο Λιγνίνης) Αντιϊΐκό Μυκήλιο Sorimachi, étal., 1990 Ανοσοδιεργετικό Lentinan (πολυσακχαρίτης) Αντικαρκινικό Καρπόσωμα Chihara, et al., 1970 KS-2 (πεπτιδομανάνη) Αντικαρκινικό Μυκήλιο Fujii, et. al., 1978 LEM (γλυκοπρωτεϊνη) Αντικαρκινικό Μυκήλιο Sugano, et al.., 1982 LAP & LAP 1(γλυκοπρωτεϊνη) Αντικαρκινικό Μυκήλιο Sugano, et al., 1982 ΕΡ3 (Σύμπλοκο Λιγνίνης) Αντικαρκινικό Μυκήλιο Suzuki, et al., 1990 Emitanin (πολυσακχαρίτης) Αντικαρκινικό Μυκήλιο Suzuki, Ikegawa 1977 Lectin (λεκτίνη) Ανοσοδιεργετικό Καρπόσωμα Jeune, et al., 1990 Παράγωγα νουκλεϊκών οξέων Αντιθρομβωτικό Καρπόσωμα Hokama and Hokama 1981 Thioproline (TCA) (αμινοξύ) Ανίχνευση Νιτρωδών Καρπόσωμα Kurashima, et. al., 1990 Πίνακας 5. Τα δραστικά συστατικά του L. edodes και οι θετικές συνέπειες στον ανθρώπινο οργανισμό (Ισραηλίδης & Φιλιππούσης, 2005). 33

35 1.9 ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Τα μανιτάρια του γένους L.Edodes είναι μία από τις ενδιαφέρουσες ομάδες των μανιταριών γι' αυτό και η διεξαγωγή πειραμάτων είναι απαραίτητη, ώστε να εξεταστούν εναλλακτικά υποστρώματα, να αξιολογηθούν και αλλά είδη του γένους αυτού και να επιλυθούν προβλήματα που παρουσιάζονται κατά την παραγωγική διαδικασία. Η παρούσα πειραματική εργασία πραγματοποιήθηκε στους χώρους του Ινστιτούτου Ελαίας και Οπωροκηπευτικών Καλαμάτας (ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε) και αφορά τη διερεύνηση της καταλληλότητας δύο εμπορικών στελεχών του γένους lentinula edodes σε τέσσερα διαφορετικά εναλλακτικά υποστρώματα που προέρχονται από αγροδασικά παραπροϊόντα (συνδυασμοί πριονιδιού, άχυρου, πυρηνόξυλου ελιάς). 34

36 Β' ΜΕΡΟΣ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 2. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Στέλεχος : Lentinula edodes (Jumbo και IK 12J Μαρμαρόσκονη 1% Ξ.Β Γύψος 2% Ξ.Β Άχυρο Πυρηνόξυλο Πριονίδι Μηχανή σποράς Μηχάνημα παστερίωσης Σφυρόμυλος Ατμομηχανή Θάλαμος επαγωγής Θάλαμος καλλιέργειας Ζυγός Το εμπορικό στέλεχος που χρησιμοποιήθηκε ανήκει στο γένος Lentinula. Ο σπόρος Jumbo και ΙΚ-12 προέρχεται από την εταιρεία Fungi Perfect! από τις Η.Π.Α. 35

37 Η αναλυτική διαδικασία παρασκευής των ανωτέρω υποστρωμάτων για τους δυο χειρισμούς είναι η ακόλουθη: Αρχικά ζυγίζεται το ξηρό άχυρο που βρίσκεται υπό μορφή μπάλας. Απομακρύνονται τα ακατάλληλα τμήματα του άχυρου (προσβεβλημένα από μικροοργανισμούς, κλπ.), καθώς ξένα σώματα. Αναλυτικά για τις επεμβάσεις και τα ακριβή συστατικά και ποσότητες που χρησιμοποιήθηκαν θα δούμε τους πίνακες παρακάτω. Έπειτα απ αυτή τη διαδικασία το άχυρο τεμαχίζεται σε κομμάτια 3-5 εκατοστά με σφυρόμυλο κοπής άχυρου. Αφού τελειώσει η διαδικασία της κοπής του άχυρου πριν αρχίσουμε την διαβροχή, πραγματοποιούμε την ανάμιξη των υπολοίπων υλικών του υποστρώματος (πριονίδι, πυρηνόξυλο, πίτουρο). Αφού έχουμε τοποθετήσει το υπόστρωμα στο σύστημα διαβροχής, προσθέτουμε μαρμαρόσκονη σε ποσοστό 1% του ξηρού βάρους αχύρου, ενώ παράλληλα πραγματοποιούμε το πρώτο ανακάτεμα. Την επομένη μέρα προσθέτουμε και το γύψο σε ποσοστό 2% του ξηρού βάρους άχυρου καθώς και τα υπόλοιπα συστατικά του υποστρώματος που επρόκειτο να παστεριώσουμε ενώ ανακατεύουμε πάλι το μίγμα των υλικών. Οι τρεις ημέρες διαβροχής είναι αρκετές ώστε το άχυρο να αποκτήσει την επιθυμητή υγρασία που θέλουμε. Στη συνέχεια τοποθετούμε το υπόστρωμα στο θάλαμο παστερίωσης. Ο θάλαμος παστερίωσης έχει μορφή κύβου, με διαστάσεις 2X2X2 (δηλαδή 8 m χωρητικότητα) και αποτελείται από panels διογκωμένης πολυστερίνης πάχους 12cm. Η παστερίωση επιτυγχάνεται με εισαγωγή ατμού στον υπερυψωμένο, πάνω σε ξύλινο πλαίσιο, πυθμένα. Εσωτερικά φέρει, διπλό πάτο, για ομοιόμορφη διασπορά του ατμού, καλυπτόμενο από πλαστική σήτα για την συγκράτηση του υποστρώματος. Εξωτερικά φέρει διπλή είσοδο(μία εισόδου και μία εξόδου του υποστρώματος) και σε μία τυφλή πλευρά του τρεις αισθητήρες καταγραφής της θερμοκρασίας. 36

38 ΣΥΣΤΑΣΗ Υπόστρωμα A Υπόστρωμα Β Υπόστρωμα C Υπόστρωμα D Αχυρο 17% 7 0 % 17% 7 0 % 1190 γρ γρ γρ γρ. Πριονίδι 7 0 % 17% 4900 γρ γρ. Πυρηνόξυλο 7 0 % 17% 4900 γρ γρ. Πίτουρο 1 0% 10% 10% 1 0% 700 γρ 700 γρ. 700 γρ. 700 γρ. C as % 2 % 2 % 2 % 140 γρ. 140 γρ. 140 γρ. 140 γρ. C ac % 1 % 1 % 1 % 70 γρ. 70 γρ. 70 γρ. 70 γρ. ph 5,11 5,24 5,46 5,48 Χειρισμός A - Παστεριώση + 95 C Πίνακοκ; 6. Ποσότητες συστατικών για την παραγωγή υποστρώματος για το πρώτο χειρισμό και παστερίωση στου 95 C Μετά την παραπάνω διαδικασία της ανάμιξης και διαβροχής των υλικών του χειρισμού A καθώς και την τοποθέτηση του στον παστεριωτή ρυθμίζουμε τη θερμοκρασία σε υψηλότερη τιμή απ αυτή που απαιτείται και μόλις ο ένας από τους δυο αισθητήρες έχει την απαιτουμένη ένδειξη (95 C) τότε ρυθμίζεται η θερμοκρασία στους 95 C,έτσι ώστε να υπάρχει καθεστώς ομοιόμορφης θερμοκρασίας μέσα στον παστεριωτή, γεγονός που επιτυγχάνεται 6-7 h από την έναρξη της διαδικασίας. Η θερμοκρασία διατηρείται σταθερή και στη συνέχεια μειώνεται στους 80 C (έναρξη φάσης conditioning) ενώ μετά από ώρες απενεργοποιείται ο παστεριωτής (έναρξη φάσης cooling) με σκοπό τη μείωση της θερμοκρασίας του υποστρώματος ώστε να είναι κατάλληλο για σπορά. Όμοια διαδικασία με την παραπάνω ακολουθείται και με την παστερίωση του χειρισμού Β με τη διάφορα ότι ρυθμίζεται την αρχική θερμοκρασία στους 90 C κατόπιν μειώνεται στους 65 C για να επιτευχτεί ομοιόμορφη θερμοκρασία και μετά πραγματοποιούνται οι φάσεις conditioning και cooling όπως και στο χειρισμό Α. Το επόμενο σκέλος της διαδικασίας αφορά τη φάση του εμβολιασμού του υποστρώματος από το σπόρο του μύκητα, η οποία φάση λαμβάνει χώρα σε ένα ειδικό μηχάνημα σποράς αποτελούμενο από μια ανοξείδωτη χοάνη εισόδου του παστεριωμένου υλικού, ένα ανοξείδωτο κοχλία προώθησης και εμβολιασμού του υλικού, ένα κινητήρα και ένα υποδοχέα 37

39 των σάκων καλλιέργειας. Κατά την ολοκλήρωση του εμβολιασμού και ακριβώς πριν μεταφερθούν οι σάκοι στο θάλαμο επώασης, σφραγίζονται, ζυγίζονται και αριθμούνται. ΙΚ-12 Επαναλήψεις Σάκοι -2 κιλών Μ έσο βάρος 2165 γρ γρ γρ γρ. Συνολικό βάρ γρ γρ γρ γρ. Υγρασία 67% 70% 59% 72% Εμβόλιο % (επί υγρού βάρους) JUM BO Επαναλήψεις Σάκοι ~2 κιλών % γρ % γρ % γρ % γρ Μ έσο βάρος 2020 γρ γρ γρ γρ. Συνολικό βάρ γρ γρ γρ γρ. Υγρασία 65% 74% 5 1% 73% Πίνακας 7. Συνολικό βάρος υποστρωμάτων και σπόρου, συνολικός αριθμός σάκων και σχετική υγρασία για το πρώτο χειρισμό και παστερίωση στου 95 0 ΙΚ -1 2 Επαναλήψεις Σάκοι -2 κιλών Μ έσο βάρος 2100 γρ γρ γρ γρ. Συνολικό βάρ γρ γρ γρ γρ. Υγρασία Εμβόλιο % % -1 0 % -1 0 % % (επί υγρού γρ γρ γρ γρ. βάρους) J U M B O Επαναλήψεις Σάκοι -2 κιλών Μ έσο βάρος 2100 γρ γρ γρ γρ. Συνολικό βάρ γρ γρ γρ γρ. Υγρασία 6 7% 69% 53% 71% Πίνακας 8. Συνολικό βάρος υποστρωμάτων και σπόρου, συνολικός αριθμός σάκων και σχετική υγρασία για το πρώτο χειρισμό και παστερίωση στου 65 Ο. Ο θάλαμος επώασης είναι μια τροποποιημένη θερμοκηπιακή κατασκευή, μήκους 15μ, πλάτους ΙΟμ, ύψους 3μ, μονωμένη με υαλοβάμβακα και εσωτερικά καλύπτεται με φύλλο πολυαιθυλενίου. Στην οροφή του θαλάμου υπάρχουν δυο (2) λάμπες φθορισμού, οι οποίες χρησιμοποιούνται μόνο για τον έλεγχο των σάκων, για τον εντοπισμό μολύνσεων, που διεξάγεται κατά την περίοδο της επώασης. Μετά από δεκαπέντε (15) ημέρες περίπου και αφού το μικκύλιο έχει αποικίσει πλήρως 38

40 το υπόστρωμα, οι σάκοι μεταφέρονται στο θάλαμο καρποφορίας, μέσω μιας ενδιάμεσης πόρτας μεταξύ θαλάμου επώασης και καλλιέργειας. Η πόρτα αυτή είναι μονωμένη με panel διογκωμένης πολυστερίνης πάχους 12cm. Κατασκευαστικά ο θάλαμος είναι όμοιος με εκείνον της επώασης και φέρει εξωτερική κάλυψη με λευκά πολυεστερικά φύλλα για την αντανάκλαση της ηλιακής ακτινοβολίας. Στο εσωτερικό του φέρει σύστημα υπερυψωμένης άρδευσης, αποτελούμενη από σωλήνα P.V.C με δώδεκα (12) ακροφύσια, παροχής 101t νερού ανά ώρα και ένα διάτρητο σωλήνα πολυαιθυλενίου για την παροχή φρέσκου αέρα. Ακόμα υπάρχουν ατμοσφαιρικοί αισθητήρες θερμοκρασίας, υγρασίας και διοξειδίου του άνθρακα (CO2) του θαλάμου, καθώς και ένας αισθητήρας θερμοκρασίας υποστρώματος. Τέλος στην οροφή του θαλάμου φέρεται διπλή σειρά φωτισμού αποτελούμενη από δέκα-έξι (16) λάμπες φθορίου (120 Lux/λαμπτήρα). Εκεί παρέμειναν όλες οι σειρές σποράς ως την ολοκλήρωση του καλλιεργητικού τους κύκλου υπό ελεγχόμενες συνθήκες. Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά την διάρκεια του καλλιεργιτικού κύκλου του Lentinula edodes λαμβάνει χώρα και η διαδικασία του ψυχρού σοκ (cold shock) η οποία πραγματοποιείται στο τέλος της συνολικής συγκομιδής καρποφοριών ανά υπόστρωμα με σκοπό την υποβολή των υποστρωμάτων σε χαμηλές θερμοκρασίες να αφυπνίσουν το μυκήλιο προτρέποντας το να καρποφορίσει ξανά. Η υποβολή σε χαμηλές θερμοκρασίες πραγματοποιείται με τη μεταφορά των υποστρώματων σε κατάλληλα διαμορφωμένα βαρέλια γεμάτα με νερό και κατόπιν την τοποθέτησή τους στο ψυγείο (5-7 C) για 24 ώρες. Μετά το πέρας των 24 ωρών τα υποστρώματα επανατοποθετούνται στο θάλαμο καλλιέργειας με σκοπό την παραγώγη νών καρποφοριών. Στο θάλαμο καλλιέργειας ο έλεγχος των περιβαλλοντικών συνθηκών πραγματοποιούνται με το LPC control system μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή έτσι ώστε ανά πάσα στιγμή να επιτυγχάνουμε την επιθυμητή για την καλλιέργεια κατάσταση στο θάλαμο αφού πριν το στάδιο της καρποφορίας υπάρχει το στάδιο της επαγωγής οι οποίες συνθήκες είναι διαφορετικές από αυτές στο στάδιο της καρποφορίας. (Πίνακας.10.) 39

41 Στάδια Κ αλλιέργειας Χρονική Διάρκεια (ημέρες) Θ ερμοκρασία ( C) Σχετική Υγρασία (%) Διοξείδιο του Άνθρακα (ppm) Εναλλαγή φρέσκου αέρα (ώρα) Φωτισμός (lux) Στάδιο Επαγωγής 5-7 ημέρες C % <1000ppm 4-7 /ώρα lux Στάδιο Καρποφορίας 5-8 ημέρες C % <1000ppm 4-8 /ώρα lux Πίνακας 9. Πινάκας περιβαλλοντικών συνθηκών του θαλάμου καλλιέργειας μέσω του συστήματος LPC control. Οι καρποφορίες που συλλέγονται μεταφέρονται στο συσκευαστήριο όπου ζυγίζονται κάθε μια ξεχωριστά και εκτιμάται η ποιοτική τους κατηγορία (Α, Β, Γ). 40

42 Γ' ΜΕΡΟΣ 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΠΙΝΑΚΕΣ ΣΥΓΚΡΙΣΗΣ ΑΠΟΔΟΣΗΣ Στη ενότητα αυτή παραθέτονται αρχικά οι πινάκες αποτελεσμάτων ανά κάθε στέλεχοςυπόστρωμα σε κάθε ένα από τα πέντε κύματα καρποφορίας και στη συνέχεια πραγματοποιείται σύγκριση των αποτελεσμάτων με τη βοήθεια διαγραμμάτων ΠΙΝΑΚΕΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Ιο κύμα A Ju m b o Β Ju m b o C Ju m b o D Ju m b o Α ριθμός Μ πλοκ Συνολικό Μ έσο Βάρος (ΒΓ) 485,5 975,78 282,78 400,25 Μ έσο Βάρος μανιταριών ανά μπλοκ 50,94 75,08 31,33 44,25 Α ριθμός Μ ανιταριών Αριθμός εμπορεύσιμων μανιταριών Πίνακας 9. Παραγωγικότητα, Συνολικό Μέσο Βάρος,Μέσο βάρος μανιταριών ανά μπλοκ, αριθμός μανιταριών του στελέχους 'Jumbo' σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια του 1ου κυμάτος καρποφορίας. 2ο κύμα A Ju m b o Β Ju m b o C Ju m b o D Ju m b o Αριθμός Μ πλοκ Συνολικό Μ έσο Βάρος (μι ) 324,4 65,6 67,5 55,3 Μέσο Βάρος μανιταριών ανά μπλοκ 36 5,03 7,5 6,14 (0 ) Α ριθμός Μ ανιταριών Αριθμός εμπορεύσιμων μανιταριών Πίνακας 10. Παραγωγικότητα, Συνολικό Μέσο Βάρος,Μέσο βάρος μανιταριών ανά μπλοκ, αριθμός μανιταριών του στελέχους 'Jumbo' σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια του 2ου κυμάτος καρποφορίας. 41

43 3ο κύμα A Ju m b o Β Ju m b o C Ju m b o D Ju m b o Α ριθμός Μ πλοκ Συνολικό Μ έσο Βάρος (κγ) 42,4 1230,7 55,3 832,3 Μ έσο Βάρος μανιταριών ανά μπλοκ 4,7 102,55 9,2 104,03 (8Γ) Α ριθμός Μ ανιταριών Αριθμός εμπορεύσιμων μανιταριών Πίνακας 11. Παραγωγικότητα, Συνολικό Μέσο Βάρος,Μέσο βάρος μανιταριών ανά μπλοκ, αριθμός μανιταριών του στελέχους 'Jumbo' σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια του 3ου κυμάτος καρποφορίας. 4ο κύμα A Ju m b o Β Ju m b o C Ju m b o D Ju m b o Α ριθμός Μ πλοκ Συνολικό Μέσο Βάρος (μι ) 612,88 360, ,6 Μ έσο Βάρος μανιταριών ανά μπλοκ 68,09 30, ,82 Μ Α ριθμός Μ ανιταριών Αριθμός εμπορεύσιμων μανιταριών Πίνακας 12. Παραγωγικότητα, Συνολικό Μέσο Βάρος,Μέσο βάρος μανιταριών ανά μπλοκ, αριθμός μανιταριών του στελέχους 'Jumbo' σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια του 4ου κυμάτος καρποφορίας. 5ο κύμα A Ju m b o Β Ju m b o C Ju m b o D Ju m b o Α ριθμός Μ πλοκ Συνολικό Μ έσο Β άρος (μι ) 197,2 96,45 43,11 0 Μ έσο Βάρος μανιταριών ανά 32,88 13,77 10,77 0 μπλοκ(μγ) Α ριθμός Μ ανιταριών Αριθμός εμπορεύσιμων μανιταριών Πίνακας 13. Παραγωγικότητα, Συνολικό Μέσο Βάρος,Μέσο βάρος μανιταριών ανά μπλοκ, αριθμός μανιταριών του στελέχους 'Jumbo' σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια του 5ου κυμάτος καρποφορίας. 42

44 Ιο κύμα Α ΙΚ-12 Β ΙΚ-12 ϋ ΙΚ-12 ϋ ΙΚ-12 Α ριθμός Μ πλοκ Συνολικό Μ έσο Βάρος (βο 605, ,43 297,96 167,3 Μέσο Βάρος μανιταριών ανά μπλοκ 60,58 217,96 29,79 16,73 (ΕΓ) Α ριθμός Μ ανιταριών Αριθμός εμπορεύσιμων μανιταριών Πίνακας 14. Παραγωγικότητα, Συνολικό Μέσο Βάρος,Μέσοβάρος μανιταριών ανά μπλοκ, αριθμός μανιταριών του στελέχους ΊΚ-12' σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια του 1ου κυμάτος καρποφορίας. 2ο κύμα Α ΙΚ-12 Β ΙΚ-12 Ο ΙΚ-12 ϋ ΙΚ-12 Α ριθμός Μ πλοκ Συνολικό Μ έσο Βάρος (βτ) 585,4 657,6 0 83,6 Μ έσο Βάρος μανιταριών ανά μπλοκ 58,54 65,74 0 8,36 (βγ) Α ριθμός Μ ανιταριών Αριθμός εμπορεύσιμων μανιταριών Πίνακας 15. Παραγωγικότητα, Συνολικό Μέσο Βάρος,Μέσο βάρος μανιταριών ανά μπλοκ, αριθμός μανιταριών του στελέχους ΊΚ-12' σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια του 2ου κυμάτος καρποφορίας. 3ο κύμα Α ΙΚ-12 Β ΙΚ -12 Ο ΙΚ-12 Ό ΙΚ-12 Α ριθμός Μ πλοκ Συνολικό Μ έσο Βάρος (ΒΓ) 69, ,3 Μ έσο Βάρος μανιταριών ανά μπλοκ 6, ,13 (ΒΓ) Α ριθμός Μ ανιταριών Αριθμός εμπορεύσιμων μανιταριών Πίνακας 16. Παραγωγικότητα, Συνολικό Μέσο βάρος,μέσο Βάρος μανιταριών ανά μπλοκ, αριθμός μανιταριών του στελέχους ΊΚ-12' σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια του 3ου κυμάτος καρποφορίας. 43

45 4ο κύμα Α ΙΚ-12 Β ΙΚ-12 C ΙΚ-12 D ΙΚ-12 Α ριθμός Μ πλοκ Συνολικό Μέσο Βάρος (ΕΓ) 361, ,1 Μ έσο Βάρος μανιταριών ανά μπλοκ 36, ,81 ( γ) Α ριθμός Μ ανιταριών Αριθμός εμπορεύσιμων μανιταριών Πίνακας 17. Παραγωγικότητα, Συνολικό Μέσο βάρος,μέσο Βάρος μανιταριών ανά μπλοκ, αριθμός μανιταριών του στελέχους ΊΚ-12' σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια του 4ου κυμάτος καρποφορίας. 5ο κύμα Α ΙΚ-12 Β ΙΚ-12 C ΙΚ-12 D ΙΚ-12 Α ριθμός Μ πλοκ Συνολικό Μ έσο Βάρος (8Γ) 232, ,8 Μ έσο Βάρος μανιταριών ανά μπλοκ 29, ,54 (Μ Α ριθμός Μ ανιταριών Αριθμός εμπορεύσιμων μανιταριών Πίνακας 18. Παραγωγικότητα, Συνολικό Μέσο Βάρος,Μέσο βάρος μανιταριών ανά μπλοκ, αριθμός μανιταριών του στελέχους ΊΚ-12' σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια του 5ου κυμάτος καρποφορίας. Στέλεχος Υπόστρωμα Συνολικό Βάρος (gr) Βιολογική Α ποδοτικότητα Συνολικός αριθμός εμπορεύσιμων μανιταριών (%) JUM BO Α 1622,38 23,51% 5 Β 2728,6 38,22% 43 C 448,31 6,43% 27 D ,99% 37 ΙΚ-12 Α 1309,08 25,95% 19 Β 2829,96 40,55% 35 C 297,96 4,28% 2 D 1178,1 16,3% 13 Πίνακας 19. Συνολικό Βάρος,βιολογική αποδοτικότητα και αριθμός εμπορευσίμων μανιταριών στα στελέχη Jumbo και ΙΚ-12 και στα τέσσερα υποστρώματα σε όλη τη διάρκεια της καλλιέργειας. 44

46 ΠΙΝΑΚΕΣ ΣΥΓΚΡΙΣΗΣ ΑΠΟΔΟΣΗΣ Ιο Κύμα 2ο Κύμα 3ο Κύμα 4ο Κύμα 5ο Κύμα AJumbo BJumbo CJumbo DJumbo Διάγραμμα 1. Συνολική παραγωγικότητα μανιταριών (σε γραμμάρια) του στελέχους 'Jumbo' σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια πέντε κυμάτων καρποφορίας. Στο διάγραμμα 1. παρατηρούμε την απόδοση (σε γραμμάρια) του στελέχους Jumbo σε καθένα από τα πέντε κύματα καρποφορίας και στα τέσσερα διαφορετικής σύστασης υποστρώματα που χρησιμοποιήθηκαν. Σαν συμπέρασμα από τον πίνακα. 1. βγαίνει ότι στο 1 κύμα το στέλεχος Jumbo και στα τέσσερα υποστρώματα κυμάνθηκε σε σχετικά κοντινές τιμές (από 282,4gr ως 485,5gr) με εξαίρεση το Β υπόστρωμα (975,78gr) ενώ στα υπόλοιπα κύματα υπήρχε έντονη διαφοροποίηση με αποτέλεσμα να υπάρχουν πολλές αυξομειώσεις ανά κύμα ακόμα και μέσα σε ένα υπόστρωμα. Επίσης αξιοσημείωτο είναι ότι υπήρχαν και περιπτώσεις όπου η συγκομιδή σε κάποια κύματα ήταν μηδενική όπως το 4 για το C και το 5 για το D. Αξίζει να αναφερθεί ότι την μεγαλύτερη απόδοση είχε το Β υπόστρωμα εν συνεχεία το D και το Α ενώ όπως παρατηρούμε το C είχε πολύ μικρή απόδοση σε σχέση με τα υπόλοιπα. 45

47 Διάγραμμα 2. Συνολική παραγωγικότητα μανιταριών (σε γραμμάρια) του στελέχους ΊΚ - 12' σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια πέντε κυμάτων καρποφορίας. Στο διάγρααιια 2. γίνεται σύγκριση της απόδοσης του στελέχους ΙΚ-12 στα τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα και στα πέντε κύματα καρποφορίας. Παρατηρούμε ότι υπάρχει μια γενικώς μειωμένη απόδοση σε αυτό το στέλεχος χωρίς κάποια ομοιογένεια ενώ όπου υπάρχει ομοιογένεια μεταξύ των κυμάτων συγκεκριμένα στο Α και στο ϋ παρατηρείται πολύ φτωχή καρποφορία. Η μηδενική απόδοση-καρποφορία είναι εμφανής σε αρκετά κύματα π.χ. στο Β υπήρχε καρποφορία μόνο στα πρώτα δυο κύματα ενώ στο Ο πραγματοποιήθηκε συγκομιδή μόνο στο πρώτο κύμα. Άξιο αναφοράς είναι και η απόδοση του Β μετά το πρώτο κύμα που η απόδοση ήταν 2.171,43gr που συνολικά ήταν και το υπόστρωμα με την μεγαλύτερη ποσοτικά συγκομιδή και στη συνέχεια στα υπόλοιπα κύματα υπήρξε ραγδαία μείωση της απόδοσης του καταλήγοντας μηδενική από το τρίτο κιόλας κύμα. 46

48 Υπόστρωμα Α Υπόστρωμα Β Υπόστρωμα C Υπόστρωμα D Διάγραμμα 3. Συνολική παραγωγικότητα μανιταριών (σε γραμμάρια) του στελέχους 'Jumbo' και ΙΚ-12 σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης στη συνολική διάρκεια της καλλιέργειας. Στο διάγραΐίΐια 3. έχουμε την συνολική σύγκριση των στελεχών Jumbo και ΙΚ12 σε καθένα από τα τέσσερα υποστρώματα (A,B,C,D). Συγκριτικά βλέπουμε ότι τις μεγαλύτερες αποδόσεις έχουμε στο υπόστρωμα Β με το στέλεχος ΙΚ-12 να είναι οριακά αποδοτικότερο από το στέλεχος Jumbo, στη συνεχεία στο υπόστρωμα D φαίνεται το στέλεχος Jumbo να αποδίδει περισσότερο από το ΙΚ-12 κάτι που γίνεται και στο υπόστρωμα Α με μικρότερη απόκλιση μεταξύ Jumbo και ΙΚ-12 ενώ η πιο μειωμένη απόδοση υπήρχε στο υπόστρωμα C στο οποίο υπήρξε πολύ μικρή καρποφορία- συγκομιδή με αποτέλεσμα η απόδοση του υποστρώματος και στα δυο στελέχη να είναι κατά πολύ μικρότερη από τα υπόλοιπα. 47

49 Διάγραμμα 4. Συνολική παραγωγικότητα μανιταριών (σε γραμμάρια) του στελέχους 'Jumbo' και ΙΚ-12 στο υπόστρωμα ανάπτυξης Α στη συνολική διάρκεια της καλλιέργειας. Στο διάγραιιιια 4. πραγματοποιείται σύγκριση των στελεχών 'Jumbo' και ΙΚ-12 στο υπόστρωμα ανάπτυξης Α στη συνολική διάρκεια των πέντε κυμάτων ξεχωριστά για το καθένα. Παρατηρώντας τα αποτελέσματα αξίζει να σημειώσουμε ότι στο πρώτο κύμα το στέλεχος ΙΚ-12 αποδίδει περισσότερο από το Jumbo με ελαφρώς μειωμένη απόδοση στο δεύτερο ενώ εμφανές είναι η ραγδαία μείωση της απόδοσης και των δυο στελεχών στο τρίτο κύμα. Στο τέταρτο κύμα το Jumbo φτάνει σε υψηλά επίπεδα απόδοσης με μικρή απόκλιση με αυτά του ΙΚ12 στα δυο πρώτα κύματα ενώ στο πέμπτο κύμα παρατηρείται μείωση της απόδοσης με πολύ μικρή απόκλιση μεταξύ των δυο στελεχών. 48

50 Διάγραμμα 5. Συνολική παραγωγικότητα μανιταριών (σε γραμμάρια) του στελέχους 'Jumbo' και ΙΚ-12 στο υπόστρωμα ανάπτυξης Β στη συνολική διάρκεια της καλλιέργειας. Στο παραπάνω διάγραμμα 5. πραγματοποιείται ακριβώς η ίδια σύγκριση με το διάγραιιιια 4. αλλά για το υπόστρωμα ανάπτυξης Β. Σε αυτή την περίπτωση τα αποτελέσματα είναι ανομοιογενή ενώ παρατηρούμε και μηδενικές αποδόσεις στα τρία τελευταία κύματα για το στέλεχος ΙΚ-12 αλλά και το Jumbo στα δύο τελευταία κύματα να έχει πολύ μικρή απόδοση. Το στέλεχος ΙΚ-12 παρουσιάζει αυξημένη απόδοση κατά το πρώτο κύμα, στο δεύτερο παρουσιάζει σημαντική πτώση στην απόδοση του και στα υπόλοιπα κύματα η απόδοση του είναι μηδενική. Στο στέλεχος Jumbo παρατηρείται μια ανομοιόμορφη αυξομείωση μεταξύ του πρώτου και του τρίτου κύματος ενώ στα υπόλοιπα δυο κύματα καρποφορίας, 4 και 5, έχουμε πολύ μικρή απόδοση. 49

51 Διάγραμμα 6. Συνολική παραγωγικότητα μανιταριών (σε γραμμάρια) του στελέχους 'Jumbo' και ΙΚ-12 στο υπόστρωμα ανάπτυξης C στη συνολική διάρκεια της καλλιέργειας. Στο διάγραμμα 6. και όσον αφορά το υπόστρωμα ανάπτυξης C, ξεκινώντας από το πρώτο κύμα βλέπουμε και τα δυο στελέχη να έχουν περίπου ίδιες αποδόσεις κατά πολύ μικρότερες όμως με τις αντίστοιχες των άλλων υποστρωμάτων ανάπτυξης που είδαμε στα προηγούμενα διαγράμματα ενώ στη συνέχεια υπάρχει μηδενική απόδοση για το στέλεχος του ΙΚ-12 μέχρι το τελευταίο κύμα καρποφορίας ενώ αντίστοιχα για το Jumbo παρατηρούμε αισθητή μείωση της απόδοσης στα υπόλοιπα κύματα. Αξιοσημείωτο σε αυτό το διάγραμμα είναι ότι στο τέταρτο κύμα δεν πραγματοποιήθηκε συγκομιδή καρποφορίας και έτσι οι μετρήσεις είναι μηδενικές. 50

52 Διάγραμμα 7. Συνολική παραγωγικότητα μανιταριών (σε γραμμάρια) του στελέχους 'Jumbo' και 1Κ-12 στο υπόστρωμα ανάπτυξης D στη συνολική διάρκεια της καλλιέργειας. Στο διάγρααιια 7. και στο υπόστρωμα ανάπτυξης D η απόδοση των δυο στελεχών μας δείχνει ότι το Jumbo ότι συνολικά είναι αποδοτικότερο ποσοτικά από το ΙΚ-12 παρόλο που στο τελευταίο πέμπτο κύμα δεν πραγματοποιήθηκε συγκομιδή. Αντίθετα στο ΙΚ12 υπήρξε παραγωγικότητα σε όλη τη διάρκεια της καλλιέργειας με πιο μειωμένη απόδοση σε σχέση με το Jumbo. Η μεγαλύτερη απόκλιση μεταξύ των στελεχών σημειώθηκε στο τρίτο και το τέταρτο κύμα με το Jumbo να παρουσιάζει μεγάλη άνοδο σε σχέση με το δεύτερο κύμα αλλά κατόπιν στο πέμπτο κύμα να μην έχουμε μέτρηση ενώ το ΙΚ12 ακολουθεί μια πιο φυσιολογική πορεία με αυξητικές τάσεις προς το τέλος της καλλιέργειας. 51

53 Διάγραμμα 8. Συνολική παραγωγικότητα εμπορεύσιμων μανιταριών (αριθμός μανιταριών) του στελέχους 'Jumbo' σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια πέντε κυμάτων καρποφορίας. Στο παραπάνω διάγρααιια 8. μπορούμε να δούμε την απόδοση του στελέχους Jumbo και στα τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης σχετικά με την εμπορική τους αξία συμφώνα με τις ποιοτικές κατηγορίες που αφορούν την αγορά. Παρατηρούμε ότι πρωτοπόρο σε αυτή τη κατηγορία είναι το υπόστρωμα Β με το C να είναι λίγο υποδεέστερο. Τα υπόλοιπα δυο υποστρώματα (Α και C) δεν είχαν την επιθυμητή ποιοτική απόδοση ενώ άξιο αναφοράς είναι ότι κατά το δεύτερο κύμα καρποφορίας σε κανένα από τα υποστρώματα δεν συγκομισθήκαν μανιτάρια σύμφωνα με τα κριτήρια εμπορευσιμότητας. 52

54 Διάγραμμα 9. Συνολική παραγωγικότητα εμπορεύσιμων μανιταριών (αριθμός μανιταριών) του στελέχους ΊΚ- 12' σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια πέντε κυμάτων καρποφορίας. Στο διάγραμμα 9. Γίνεται σύγκριση του στελέχους ΙΚ12 στα τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης βάσει της εμπορικής τους άξιας. Παρατηρούμε ότι το υπόστρωμα Β να έχει ποιοτικότερη απόδοση από τα υπόλοιπα υποστρώματα από τα οποία το Α και το ϋ παρουσιάζουν με μικρή διαφορά τις ίδιες μονάδες. Το υπόστρωμα Ο παρουσιάζεται πολύ φτωχό σε παραγωγή ποιοτικών και εμπορεύσιμων καρπών. Οπως και στο προηγούμενο διάγραμμα (8) βλέπουμε ότι δεν είχαμε συνεχή συγκομιδή ποιοτικών μανιταριών σε όλη τη διάρκεια των πέντε κυμάτων καρποφορίας. 53

55 A-Jumbo A-IK12 Ιο Κύμα 2ο Κύμα 3ο Κύμα 4ο Κύμα 5ο Κύμα Διάγραμμα 10. Συνολική παραγωγικότητα εμπορεύσιμων μανιταριών (αριθμός μανιταριών) του υποστρώματος 1Α σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια πέντε κυμάτων καρποφορίας. Στο διάγραμμα 10. πραγματοποιείται η συγκριτική απόδοση εμπορεύσιμων μανιταριών σε μονάδες ανά κύμα στο υπόστρωμα Α του στελέχους Jambo και ΙΚ12. Το στέλεχος ΙΚ12 έχει συνεχή παραγωγή εμπορεύσιμων καρπών σε όλη τη διάρκεια των κυμάτων καρποφορίας πλην του τέταρτου με αισθητή μείωση στο τρίτο και στο πέμπτο κύμα καρποφορίας. Αντιθέτως το στέλεχος Jambo εκτός από το πρώτο κύμα δεν συνέχισε να παράγει εμπορεύσιμα μανιτάρια. Αξιοσημείωτο είναι ότι στο τέταρτο κύμα καρποφορίας δεν υπήρχε παραγωγή εμπορεύσιμων μανιταριών από κανένα από τα δυο στελέχη. 54

56 Διάγραμμα 11. Συνολική παραγωγικότητα εμπορεύσιμων μανιταριών (αριθμός μανιταριών) του υποστρώματος Β σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια πέντε κυμάτων καρποφορίας. Στο παραπάνω διάγραιιαα 11. αναπαρίστανται οι αποδόσεις σε μονάδες των εμπορεύσιμων μανιταριών των στελεχών Jumbo και ΙΚ12 στο υπόστρωμα Β. Από το διάγραμμα συμπεραίνουμε ότι το στέλεχος Jumbo με εξαίρεση το δεύτερο κύμα καρποφορίας έχει αποδόσεις που φτάνουν τις 43 μονάδες ενώ το στέλεχος ΙΚ12 με εμφάνιση εμπορεύσιμων μανιταριών μόνο στα δυο πρώτα κύματα απέδωσε 35 μονάδες. Ενδεικτική είναι και η πολύ μειωμένη απόδοση εμπορεύσιμο μανιταριών κατά το πέμπτο κύμα του στελέχους Jumbo λόγω της εξάντλησης του υποστρώματος. 55

57 Ο,Ιιιηηύο (Ζ-ΙΚ12 Ιο Κύμα 2ο Κύμα 3ο Κύμα 4ο Κύμα 5ο Κύμα Διάγραμμα 12. Συνολική παραγωγικότητα εμπορεύσιμων μανιταριών (αριθμός μανιταριών) του υποστρώματος θ σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια πέντε κυμάτων καρποφορίας. Στο υπόστρωμα Ο όπως φαίνεται και από το παραπάνω διαγραιιιια 12. υπάρχει πολύ μικρή συγκομιδή σε εμπορεύσιμο μέγεθος και ποιότητα μανιταριών μόλις 4 μονάδες και στα δυο στελέχη. Αξιο αναφοράς είναι ότι στο τέταρτο και πέμπτο κύμα καρποφορίας δεν υπήρχε εμφάνιση εμπορεύσιμων μανιταριών. Διάγραμμα 13. Συνολική παραγωγικότητα εμπορεύσιμων μανιταριών (αριθμός μανιταριών) του υποστρώματος Ό σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης κατά τη διάρκεια πέντε κυμάτων καρποφορίας. 56

58 Στο υπόστρωμα D και στα δυο στελέχη παρατηρήθηκε (Διάγραιαιια 13.) ότι κατά τα δυο πρώτα κύματα καρποφορίας υπήρχε μικρή απόδοση εμπορεύσιμων μανιταριών. Κατά το τρίτο κύμα παρατηρήθηκαν εμπορεύσιμα μεγέθη μανιταριών κυρίως από το στέλεχος Jumbo.Στο τέταρτο κύμα υπήρξε μόνο απόδοση από ίδιο στέλεχος κάτι που δεν παρατηρήθηκε στο πέμπτο με το στέλεχος ΙΚ12 να εμφανίζει 5 μονάδες εμπορεύσιμων μανιταριών. Διάγραμμα 14. Συνολική παραγωγικότητα μανιταριών (αριθμός μανιταριών) του στελέχους 'Jumbo σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης στη συνολική διάρκεια της καλλιέργειας. Παρατηρώντας τη συνολική παραγωγικότητα του στελέχους Jumbo και στα τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης στη συνολική διάρκεια της καλλιέργειας όπως φαίνεται και στο διάγραμμα. 14 συμπεραίνουμε ότι την υψηλότερη απόδοση την πραγματοποίησε ο συνδυασμός τους στελέχους με το υπόστρωμα Β. Υψηλή απόδοση σε εμπορεύσιμα μανιτάρια είχε και το υπόστρωμα D ενώ στα υποστρώματα Α και C η παράγωγη εμπορεύσιμων και ποιοτικών μανιταριών ήταν πολύ χαμηλή. 57

59 Διάγραμμα 15. Συνολική παραγωγικότητα μανιταριών (αριθμός μανιταριών) του στελέχους ΊΚ-12 σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης στη συνολική διάρκεια της καλλιέργειας. Στο διάγραμμα 15. όπου γίνεται σύγκριση της συνολικής παραγωγικότητας του στελέχους ΙΚ12 στα τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα στη συνολική διάρκεια της καλλιέργειας παρατηρήθηκε η υψηλή απόδοση του Β υποστρώματος σε σχέση με τα υπόλοιπα υποστρώματα. Το υπόστρωμα Α και το υπόστρωμα ϋ κυμανθήκαν σε επίπεδα από 19 ως 14 μονάδες αντίστοιχα ενώ πολύ χαμηλή απόδοση είχε το υπόστρωμα Ο το οποίο είχε πολύ μικρή απόδοση εμπορεύσιμων και ποιοτικών μανιταριών στο σύνολο της καλλιέργειας. 58

60 Jumbo IK-12 Υπόστρωμα A Υπόστρωμα B Υπόστρωμα C Υπόστρωμα D Διάγραμμα 16. Συνολική συγκριτική ποσοστιαία (%) απόδοση Βιολογικής Αποδοτικότητας του στελέχους 'Jumbo και ΙΚ-12 σε τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης στη συνολική διάρκεια της καλλιέργειας. Στο διάγραμμα 16. γίνεται η σύγκριση της βιολογικής αποδοτικότητας ποσοστιαία (%) και για τα δυο στελέχη και στα τέσσερα διαφορετικά υποστρώματα ανάπτυξης στο σύνολο της καλλιέργειας. Παρατηρώντας το διάγραμμα συμπεραίνουμε το υπόστρωμα Β σε συνδυασμό με το στέλεχος ΙΚ-12 έχει το μεγαλύτερο ποσοστό Β.Α με 40,55%. Σχεδόν 2 ποσοστιαίες μονάδες πίσω είναι ο συνδυασμός του υποστρώματος Β με το στέλεχος Jambo. Το υπόστρωμα D με το στέλεχος Jumbo έχει δυσανάλογο αποτέλεσμα με το συνδυασμό του ίδιου υποστρώματος με το στέλεχος ΙΚ-12 ενώ στο υπόστρωμα Α παρατηρούμε μικρές αποκλίσεις στα δυο στελέχη ενώ τέλος στο υπόστρωμα C έχουμε πολύ χαμηλά ποσοστά βιολογικής αποδοτικότητας με μόλις 6,43% και 4,28% για τα στελέχη Jumbo και ΙΚ-12 αντίστοιχα. 59