Βιολογικό υπόβαθρο των διαπροσωπικών δεσµών Ν. Βαϊδάκης, Α. Βούτου

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Βιολογικό υπόβαθρο των διαπροσωπικών δεσµών Ν. Βαϊδάκης, Α. Βούτου"

Transcript

1 Βιολογικό υπόβαθρο των διαπροσωπικών δεσµών Ν. Βαϊδάκης, Α. Βούτου Ψυχιατρική Κλινική Πανεπιστηµίου Αθηνών, Αιγινήτειο Νοσοκοµείο Οι κοινωνικές σχέσεις είναι βασικό στοιχείο της κοινωνικής ζωής και οι ουσιαστικότερες από αυτές είναι οι διαπροσωπικές. Στο άρθρο αυτό γίνεται µια ανασκόπηση των βιολογικών µεταβολών που συνδέονται µε την ανάπτυξη των διαπροσωπικών δεσµών. Οι βασικές αρχές της θεωρίας της πρόσδεσης, που αναπτύχθηκαν από τους Bowlby, Ainsworth και άλλους για να ερµηνεύσουν τους συναισθηµατικούς δεσµούς, αποδόθηκαν µε όρους που διευκόλυναν τη διερεύνηση του βιολογικού υποβάθρου των διαπροσωπικών δεσµών. Ο Bowlby ισχυρίσθηκε ότι τα συστήµατα πρόσδεσης έχουν νευροβιολογικές δοµές, αλλ' αυτή η θέση της θεωρίας του άργησε να γίνει θέµα ερευνητικών εργασιών. Οι προσδέσεις λειτουργούν έτσι, ώστε να διευκολύνουν την αναπαραγωγή, προκαλούν ένα αίσθηµα ασφάλειας, µειώνουν το άγχος και διευκολύνουν την αντιµετώπιση ψυχοπιεστικών γεγονότων. Ο τοκετός, η γαλουχία, η σεξουαλική συµπεριφορά και η αντιµετώπιση των ψυχοπιεστικών συνθηκών είναι µερικές καταστάσεις που ευοδώνουν την ανάπτυξη διαπροσωπικών δεσµών σε αυτές τις περιπτώσεις, όµως, ο οργανισµός κινητοποιεί διαφορετικές νευροδιαβιβαστικές ουσίες και ενεργοποιεί διαφορετικά νευρωνικά κυκλώµατα στον εγκέφαλο. Βασικό ρόλο φαίνεται να παίζουν η ωκυτοκίνη, η βαζοπρεσίνη, η κορτικοστερόνη και στον εγκέφαλο η ντοπαµίνη, η σεροτονίνη και η νορεπινεφρίνη. Λέξεις ευρετηρίου: διαπροσωπικός δεσµός, πρόσδεση, ορµόνες, νευροδιαβιβαστικές ουσίες. Εισαγωγή Ο άνθρωπος έχει καταφέρει να ελέγξει σε µεγάλο βαθµό τα φυσικά φαινόµενα, έργο όχι εύκολο, αν σκεφθεί κανείς ότι 99% των ειδών που έχουν εµφανισθεί στη γη δεν κατάφεραν να προσαρµοσθούν και έχουν εξαφανισθεί. Ωστόσο, ο άνθρωπος ζει επίσης µέσα σε έναν πολύπλοκο χώρο υποχρεώσεων, καθηκόντων, δικαιωµάτων, απαγορεύσεων, διορισµών, χρεών, συµπαθειών, προσβολών, συµµάχων, εχθρών, συµβολαίων, συµβιβασµών, αµοιβαίας αγάπης, ερώτων, νοµίµων προσδοκιών και συλλογικών ιδεωδών. Ζει, δηλαδή, σε ένα κοινωνικό περιβάλλον. Η επίγνωση της κοινωνικής δοµής, να µάθει δηλαδή κάποιος να αναγνωρίζει τη θέση τόσο τη δική του όσο και των άλλων µέσα στην κοινωνική δοµή και, ταυτοχρόνως, να µάθει πώς να κινείται µέσα σε αυτόν το χώρο χωρίς να νιώθει ότι επίκειται η προσωπική ή κοινωνική καταστροφή του, είναι τουλάχιστον εξίσου σηµαντική, σε κάθε άνθρωπο, µε τη µάθηση των αντίστοιχων δεξιοτήτων που αφορούν τον καθαρά φυσικό χώρο. Τελευταίως, εξάλλου, ορισµένοι κοινωνιοβιολόγοι υποστηρίζουν ότι η εξέλιξη του ανθρώπου, στο σηµείο που έχει φθάσει σήµερα, προσδιορίζεται περισσότερο από κοινωνικούς στόχους, παρά από καθαρά βιολογικούς. Οι κοινωνικές σχέσεις είναι βασικό στοιχείο της κοινωνικής ζωής και η ουσιαστικότερη σχέση είναι η διαπροσωπική και ιδιαίτερα αυτή που ονοµάζουµε σχέση αγάπης. Πίνακας 1. 'Ερωτας και αγάπη Έρος (µε βραχύ ο) σηµαίνει επιθυµία για... (γυναίκα, φαγητό, ποτό κ.ά.) Φιλότης = ευπρεπής έκφραση για τη σεξουαλική επαφή Έραννος, έρατεινός, έρατός = θελκτικός, ελκυστικός Αγαπάζω = είµαι ευχαριστηµένος µε τινά, χαιρετίζω τινά Εράν = είναι ερωτευµένος µε..., επιθυµία να... Αγαπάν = υποδέχοµαι τινά, περιποιούµαι τινά Το άγαπάν και την άγάπη οικειοποιήθηκαν οι Χριστιανοί συγγραφείς, χρησιµοποιώντας τα για την έλξη, από την οποία απουσιάζει η σεξουαλική επιθυµία

2 Αγάπη και πρόσδεση Οι αρχαίοι Έλληνες έκαναν σαφή διάκριση ανάµεσα στο «έράν» και στο «φιλείν» (αγαπώ). Στο «έράν» εµπεριέχεται και η σεξουαλική επαφή. Το «άγαπάν», που σηµαίνει «είµαι ευχαριστηµένος µε...», συνδέεται συχνά µε το «φιλείν». Τη λέξη «άγάπη», το αφηρηµένο ουσιαστικό που αντιστοιχεί στο «άγαπάν», χρησιµοποίησαν οι Χριστιανοί συγγραφείς, για να δηλώσουν την έλξη, από την οποία απουσιάζει η σεξουαλική επιθυµία (Πίνακας 1). Στην πορεία του χρόνου, όµως, οι λέξεις «έρωτας» και «αγάπη» προχωρούσαν παράλληλα και αρκετές φορές αλληλοκαλύπτονταν, δηµιουργώντας κάποια σύγχυση εννοιών. Στις µέρες µας, συνήθως, χρησιµοποιούν τη λέξη «έρωτας» (είµαι ερωτευµένος) για την πρώτη φάση εγκατάστασης ενός δεσµού και τη λέξη «αγάπη» για την επόµενη φάση, της εδραίωσης του δεσµού. Από ψυχολογικής πλευράς, η αγάπη είναι µια νοητική δοµή µε πολλές διαστάσεις και ερµηνείες. Ωστόσο, οι διάφορες συναισθηµατικές καταστάσεις και οι συµπεριφορές που συνοδεύουν την αγάπη είναι ελάχιστα µελετηµένες. Εν µέρει, αυτό οφείλεται στο ότι η έννοια αυτή ήταν το πεδίον των ποιητών, των λογοτεχνών και γενικά προσφιλές θέµα των καλλιτεχνών και, συχνά, εθεωρείτο έξω από τους στόχους των πειραµατικών επιστηµών. Το 1969, ο Bowlby µελέτησε τους δεσµούς µητέραςπαιδιού και ανέπτυξε τη θεωρία των προσδέσεων. Ως πρόσδεση (attachment)~ συνήθως ορίζεται κάθε επιλεκτικός δεσµός, κοινωνικός ή συναισθηµατικός. Η πρόσδεση θεωρείται ως κοµβική έννοια για όλες, ή σχεδόν όλες, τις εκφάνσεις της ανθρώπινης αγάπης. Η γονική και η σεξουαλική συµπεριφορά είναι στενά συνδεδεµένες µε την έννοια της αγάπης και µοιράζονται κοινά χαρακτηριστικά µε την πρόσδεση. Αν και πρόσδεση µπορεί να υπάρχει απουσία αγάπης, είναι απίθανο να µπορεί να υπάρξει αγάπη απουσία προσδέσεως. Οι κοινωνικοί δεσµοί δεν µπορούν άµεσα να µετρηθούν ωστόσο, η έννοια της πρόσδεσης τυπικά προσδιορίζεται από συµπεριφορικές και ψυχολογικές παραµέτρους. Η διατήρηση της εγγύτητας ή η επιθυµία συνάντησης µε το αντικείµενο της πρόσδεσης είναι οι πιο συχνά χρησιµοποιούµενοι συµπεριφορικοί δείκτες της πρόσδεσης. Η πρόσδεση, ως έννοια, µπορεί να είναι ερευνητικώς προσπελάσιµη και έτσι µάς προσφέρεται µια αρχή για την επιστηµονική ανάλυση της βιολογικής βάσης των διαπροσωπικών δεσµών και, έµµεσα, της αγάπης. Οι βασικές θέσεις της Θεωρίας πρόσδεσης των Bowlby / Ainsworth Οι διεργασίες της πρόσδεσης θεωρούνται από τους Bowlby / Ainsworth πολύ σηµαντικές για την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του ατόµου και, αν δεν αναπτυχθούν προσδέσεις, το βρέφος µπορεί αργότερα να παρουσιάσει κοινωνικά δυσλειτουργική συµπεριφορά. Η θεωρία πρόσδεσης των Bowlby / Ainsworfh έχει τέσσερις βασικές έννοιες, που συνδέονται µεταξύ τους και σχηµατίζουν µια σφαιρική θεώρηση.lα Αυτές οι βασικές θέσεις περιληπτικά είναι οι ακόλουθες: (1) Ενστικτική βρεφική συµπεριφορά πρόσδεσης (instinctive infant attachment behavior). Ο Bowlby (1969) υπέθεσε ότι οι αρχικές συµπεριφορές του βρέφους προς τη µητέρα δεν είναι µαθηµένες και υπεστήριξε ότι υπάρχει ένας µηχανισµός παρόµοιος µε την εγχάραξη (imprinting) στα κοινωνικά πρωτεύοντα και ότι η µητέρα απλώς χρειάζεται να εκπέµπει ειδικά ερεθίσµατα, που να εκλύουν τη συµπεριφορά πρόσδεσης του βρέφους. Στα πρωτεύοντα (εκτός του ανθρώπου), οι αρχικές συµπεριφορές πρόσδεσης περιλαµβάνουν το κράτηµα από το χέρι, το σφίξιµο στην αγκαλιά (grasping and clinging) και το γλείψιµο. Στον άνθρωπο, κυριαρχούν τα ακουστικά σήµατα (κλάµα, γέλιο και µουρµούρισµα) και η οπτική επαφή, µέχρις ότου ωριµάσει το αισθητικοκινητικό σύστηµα του βρέφους. Αυτές οι συµπεριφορές θεωρούνται ως εκδηλώσεις ενός συστήµατος συµπεριφοράς κοινού σε πολλά είδη, παρότι η µορφή αυτών των συµπεριφορών µπορεί να ποικίλλει. (2) Στοχορρυθµιζόµενη συµπεριφορά (goal-corrected behavior). Ο Bowlby θεώρησε την πρόσδεση ως στοχορρυθµιζόµενο σύστηµα (goal-corrected system). Ο πρώτος στόχος του είναι να διατηρήσει ένα αίσθηµα ασφάλειας στο βρέφος και αυτό να αντιστοιχεί µε καταστάσεις, στις οποίες το βρέφος πράγµατι είναι ασφαλές. Φαίνεται ότι υπάρχει µια έµφυτη προτίµηση στις εκφράσεις εκείνου του ατόµου που φροντίζει το βρέφος. Ακολούθως, µε µαθησιακές διαδικασίες, διακρίνονται τα οικεία από τα ξένα πρόσωπα και φυσικά το βρέφος προσεγγίζει τα οικεία και αποµακρύνεται από τα ξένα. 'Ολες αυτές οι διαδικασίες ενισχύονται µέσω αναδραστικών κυκλωµάτων όταν συνοδεύονται από θετικά αποτελέσµατα και οδηγούν

3 στην προσέγγιση, ενώ µειώνονται όταν συνοδεύονται από αρνητικά. Αυτές οι διεργασίες οδηγούν την πρόσδεση στους υπάρχοντες στόχους (π.χ. µητέρα) και στον προσδιορισµό νέων. (3) Εσωτερικές αναπαραστάσεις και λειτουργικά µοντέλα (internal representation and working models). Το βρέφος αναπτύσσει νοητικά λειτουργικά µοντέλα αναφορικώς µε τη µητέρα και τον περιβάλλοντα κόσµο. Χρησιµοποιεί αυτά τα µοντέλα και, κατ' επέκταση, για να ρυθµίσει τη δική του συµπεριφορά. Τα λειτουργικά αυτά µοντέλα προοδευτικά ενηµερώνονται ή αναδιοργανώνονται έτσι, ώστε οι προβλέψεις του παιδιού να ανταποκρίνονται στην εξωτερική πραγµατικότητα. (4) Η ασφαλής βάση (the secure base). Αν ο µοναδικός στόχος του παιδιού ήταν η ασφάλεια και αυτή εξασφαλιζόταν από την επαφή µε τη µητέρα, τότε ουδέποτε θα αναπτυσσόταν κίνητρο, για να διαρραγεί αυτή η επαφή. Η πρόσδεση µε τη µητέρα επιδιώκεται, διότι προσφέρει ασφαλή βάση για την εξερεύνηση του περιβάλλοντος. Ο Bowlby θεώρησε την ασφαλή βάση, που παρέχει η πρόσδεση µε τη µητέρα ως οµοιοστατικό µηχανισµό, ο οποίος αυξάνει την πιθανότητα επιβίωσης. Ανάµεσα σε εκείνα τα συστήµατα που δρουν συµπληρωµατικά µε το σύστηµα πρόσδεσης είναι και το προαναφερθέν εξερευνητικό σύστηµα. Η κοινή λειτουργία αυτών των αντίθετων τάσεων διευκολύνει την εξερεύνηση υπό συνθήκες σχετικής ασφάλειας. 'Οταν δεν υπάρχει εµφανής κίνδυνος, το παιδί µπορεί να εξερευνήσει το περιβάλλον, σε κάποια απόσταση από τη µητέρα, αλλ' όταν εµφανισθεί κάποιος κίνδυνος το σύστηµα πρόσδεσης θα ωθήσει το παιδί κοντά στην πηγή ασφάλειας. (*) Ο όρος attachment συχνά αποδίδεται στα ελληνικά ως προσκόλληση ωστόσο, η προσκόλληση εµπεριέχει µιαν έννοια παθητικής συγκόλλησης µεταξύ των µελών, ενώ η πρόσδεση παραπέµπει στην ισότιµη στενή σχέση των µελών και στην έννοια του δεσµού. Τύποι πρόσδεσης Αν η µητέρα αποµακρυνθεί από το παιδί, η επανεµφάνισή της µπορεί να προκαλέσει στο παιδί µία από τις τρεις αντιδράσεις τις οποίες περιέγραψε η Ainsworth (1978) και οι οποίες αντιστοιχούν σε είδη πρόσδεσης: Α: αποφευκτική / ανασφαλής πρόσδεση: απορρίπτει τη µητέρα. Β: ασφαλής πρόσδεση: επιζητεί την επαφή ή υποδέχεταιτη µητέρα. Γ: αµφίθυµη / ανασφαλής πρόσδεση: εναλλάσσεται ανάµεσα στο να θυµώσει και να εκφράσει συµπεριφορά πρόσδεσης προς τη µητέρα. Ο τύπος αντίδρασης που είχε το παιδί στην επανένωση µε τη µητέρα ήταν συνακόλουθος µε τον τρόπο φροντίδας της µητέρας. Γενικά, τα παιδιά µε ασφαλή πρόσδεση είχαν µητέρες που ήταν «ευαίσθητες, δεκτικές, συνεργάσιµες και ψυχολογικά προσηνείς προς τα παιδιά τους». Τα παιδιά µε ανασφαλή πρόσδεση γενικά είχαν µητέρες που ήταν «αντιφατικές, ανέκφραστες ή απορριπτικές προς τα παιδιά τους». Εργασίες που ακολούθησαν προσέφεραν ενδείξεις ότι η ασφαλής και η ανασφαλής πρόσδεση συσχετίζονται µε την προσαρµοστική και δυσπροσαρµοστική συµπεριφορά που αναδεικνύεται, καθώς το παιδί µεγαλώνει. Τα παιδιά µε ανασφαλή πρόσδεση χαρακτηρίζονται από µειωµένη αυτοεκτίµηση, λιγότερο ενθουσιασµό για πνευµατικές ενασχολήσεις, δυσκολίες στις κοινωνικές δραστηριότητες του σχολείου και µικρή ανθεκτικότητα σε πραγµατικές ή φανταστικές ψυχοπιεστικές καταστάσεις. Σύµφωνα µε τον Bowlby, η υγιής λειτουργία της προσωπικότητας αντανακλά σε κάθε ηλικία την ικανότητα του ατόµου να ανιχνεύει άτοµα που του ταιριάζουν και είναι πρόθυµα να προσφέρουν ασφαλή βάση. Επίσης, αντανακλά την ικανότητά του να συνεργάζεται µε τα άτοµα αυτά σε µια σχέση αµοιβαίας ικανοποίησης. Συµπεριφορά δεσµού Ως συµπεριφορά δεσµού θεωρείται κάθε τύπος συµπεριφοράς που εκπέµπει το άτοµο, για να αποκτήσει ή να διατηρήσει την αµεσότητα µε ένα άλλο άτοµο, το οποίο έχει επιλέξει και προτιµά. Κατά τον Bowlby, τα βασικά χαρακτηριστικά ενός συναισθηµατικού δεσµού είναι τα ακόλουθα:

4 (α) Εξειδίκευση. Η συµπεριφορά δεσµού απευθύνεται επιλεκτικά προς ορισµένα πρόσωπα. (β) ιάρκεια. 'Ενας δεσµός διαρκεί συνήθως για µεγάλο µέρος του κύκλοιυ ζωής. Ιδιαίτερα, οι πρώτοι διαπροσωπικοί δεσµοί δεν εγκαταλείπονται εύκολα και συνήθως διατηρούνται. (γ) Συµµετοχή συναισθήµατος. Πολλά από τα πιο έντονα συναισθήµατα εµφανίζονται στη διάρκεια εγκατάστασης του δεσµού. Στη διαχρονική πορεία ενός δεσµού, η δηµιουργία του περιγράφεται ως έρωτας, η διατήρησή του ως αγάπη και η απώλεια του συντρόφου ως θρήνος. 'Ετσι, η απειλή της απώλειας προκαλεί άγχος, η απώλεια φέρνει λύπη και οι δύο καταστάσεις είναι δυνατόν να δηµιουργήσουν θυµό. Τελικά, η δίχως προκλήσεις διατήρηση ενός δεσµού βιώνεται ως πηγή ασφάλειας και η ανανέωση του δεσµού ως πηγή χαράς. (δ) Οντογένεση. Στην πλειονότητα των παιδιών, η συµπεριφορά προτίµησης για κάποιο πρόσωπο αναπτύσσεται κατά τους πρώτους µήνες της ζωής. Γι' αυτό, όποιος φροντίζει το παιδί, γίνεται το κύριο πρόσωπο, µε το οποίο αναπτύσσεται πρόσδεση. (ε) Μάθηση. Η µάθηση αποτελεί βασικό παράγοντα ανάπτυξης δεσµού, στον βαθµό που δίνει τη δυνατότητα διάκρισης µεταξύ οικείων και αγνώστων. Ωστόσο, η επιβράβευση ή η τιµωρία φαίνεται να παίζει µικρό ρόλο, καθώς συναισθηµατικός δεσµός µπορεί να αναπτυχθεί, παρά τις επανειληµµένες τιµωρίες από το άτοµο µε το οποίο υπάρχει ο δεσµός. (στ) Οργάνωση. Αρχικά, στη συµπεριφορά δεσµού διαµεσολαβούν νευρωνικές αντιδράσεις, σχετικά απλής οργάνωσης. Αργότερα, όµως, αναπτύσσονται εκλεπτυσµένα συστήµατα συµπεριφοράς, τα οποία ενσωµατώνουν αντιπροσωπευτικά µοντέλα του περιβάλλοντος και του εαυτού. Αυτά τα συστήµατα ενεργοποιούνται από ορισµένες καταστάσεις και ανα στέλλονται από άλλες, π.χ. ενεργοποιούνται από την πείνα, τον φόβο ή το άγνωστο και αναστέλλονται από το χάδι ή το αγκάλιασµα. (ζ) Βιολογική λειτουργία. Η συµπεριφορά δεσµού παρατηρείται στα µικρά σχεδόν όλων των θηλαστικών ειδών και σε έναν αριθµό ειδών παραµένει σε όλη τη διάρκεια ζωής. Η πιθανή λειτουργία του είναι η προστασία και άρα έχει αξία για την επιβίωση. Σχηµατισµός και λειτουργίες των προσδέσεων Η επιβίωση και η αναπαραγωγή συναρτώνται άµεσα µε την ικανότητα του ατόµου να υιοθετεί τρόπους κοινωνικής και αναπαραγωγικής συµπεριφοράς, ανάλογα µε τις περιβαλλοντικές και κοινωνικές απαιτήσεις. Οι προσδέσεις προκαλούν αίσθηµα ασφάλειας, µειώνουν το άγχος και βοηθούν στην αντιµετώπιση ψυχοπιεστικών καταστάσεων (stress) και διευκολύνουν την αναπαραγωγή. Ενδείξεις για τον σχηµατισµό της πρόσδεσης στα θηλαστικά προέρχονται από µεταβολές της συµπεριφοράς που συνοδεύουν τον τοκετό, τη γαλουχία και τις αλληλεπιδράσεις των φύλων (π.χ. συµπεριφορά ζευγαρώµατος) (Πίνακας 2). Επιπλέον, καινούργιες ή πιεστικές (stressful) εµπειρίες µπορεί να ευοδώσουν τις κοινωνικές συµπεριφορές και τις προσδέσεις. Κοινωνική πρόσδεση Η κοινωνική πρόσδεση θεωρείται ως κοινωνικός προσαρµοστικός µηχανισµός και ως µέσο, µε το οποίο η κοινωνία ασκεί έλεγχο σε πολλά βασικά συστήµατα συµπεριφοράς του ατόµου, όπως αυτά που ρυθµίζουν τη λήψη τροφής και νερού, την αντίδραση φόβου, τη σεξουαλική συµπεριφορά, την επιθετικότητα και την αυτοάµυνα. Η κοινωνική πρόσδεση θεωρείται επίσης ως επιλεκτική βιολογική απαίτηση, ώστε να δοκιµασθεί αν ο οργανισµός µπορεί να προσαρµοσθεί στο συγκεκριµένο οικοπεριβάλλον, όπου οι προσαρµοστικές αξίες και οι κοινωνικές ρυθµίσεις δεν είναι καταναγκαστικές. ιαπροσωπικές συνδέσεις Τοκετός - γαλουχία Η γέννα στα θηλαστικά είναι για τη µητέρα µια έντονα πιεστική εµπειρία. Η λοχεία που ακολουθεί είναι η πιο επικίνδυνη περίοδος στη ζωή µιας γυναίκας, για την ανάπτυξη ψυχικής διαταραχής. Από πλευράς φυσιολογίας, στη µητέρα προηγείται και έπεται του τοκετού εξαιρετικά αυξηµένη επινεφριδιακή δραστηριότητα, µε αύξηση των επιπέδων των κατεχολαµινών, µε συνακόλουθη απελευθέρωση διαφόρων πεπτιδίων, συµπεριλαµβανοµένων ενδογενών οπιοειδών, ωκυτοκίνης και βαζοπρεσίνης.

5 Πίνακας 2. Προσδέσεις (attachments) Κοινωνικές ιαπροσωπικές ι Σεξουαλικές ι Ζεύγους ι Γονικές (µητέρας - παιδιού) Τα νεογέννητα επίσης βιώνουν stress κατά τον τοκετό (ή «τραύµα» γέννας) και προφανώς δέχονται τις επιδράσεις από την αυξηµένη έκθεση στη µητρική ωκυτοκίνη κατά τη διάρκεια της εξώθησης (labor). Η περίοδος µετά τον τοκετό στα θηλαστικά χαρακτηρίζεται από τη γαλουχία, η οποία µε τη σειρά της συνδέεται περαιτέρω µε τη µητρική και παιδική πρόσδεση. Η γαλουχία είναι µια διαδικασία που εµπεριέχει την κατά ώσεις απελυθέρωση ωκυτοκίνης και αυξάνει την παραγωγή αντιδιουρητικής ορµόνης (βαζοπρεσίνης), προλακτίνης και ενδογενών οπιοειδών, µε συνακόλουθη µείωση της δραστηριότητας του άξονα ΗΡΑ. Επιπλέον, το γάλα περιέχει σχετικώς υψηλά επίπεδα ορµονών, περιλαµβανοµένων της προλακτίνης και της ωκυτοκίνης. Η γαλουχία µπορεί επίσης να αποτελεί επιπρόσθετη κατάσταση ευόδωσης του µητρικού δεσµού, πιθανόν διά µέσου της ωκυτοκίνης που δρα ενισχυτικά στις προσδέσεις που αρχικά δηµιουργήθηκαν κατά τον τοκετό. Ο δεσµός της µητέρας µε το παιδί της είναι συχνά - αλλ' όχι πάντα - εξατοµικευµένος, δηλαδή η µητέρα αναγνωρίζει και «προσδένεται» µόνο στα δικά της παιδιά. Αυτό ισχύε ιδιαιτέρως για τις µητέρες που φροντίζουν τα παιδιά τους για αρκετό χρονικό διάστηµα. Εξάλλου, µια µητέρα δεν είναι (βιολογικώς) σκόπιµο να µην κάνει διάκριση ανάµεσα στα δικά της παιδιά και στα ξένα, διότι αυτό θα µπορούσε να την οδηγήσει στο σηµείο να µαζέψει γύρω της τόσα µικρά, που να µην µπορεί πλέον να τα θρέψει ή να τα φροντίσει. Εποµένως, η περίοδος µετά τον τοκετό και η γαλουχία προσφέρουν ευκαιρίες στα παιδιά, για να αναπτύξουν µια κοινωνική πρόσδεση µε τις µητέρες τους. Οι επιδράσεις των ορµονών που συνοδεύουν τον τοκετό µπορεί επίσης να επηρεάζουν τη στάση των νεαρών ζώων να σχηµατίζουν κοινωνικούς δεσµούς, αν και µια τέτοια δράση δεν έχει επιβεβαιωθεί από πειραµατικά δεδοµένα. Σεξουαλική συµπεριφορά Από τη στιγµή που η φύση µοίρασε το γεννητικό υλικό σε δύο χωριστά άτοµα (τα δύο φύλα), έπρεπε να δηµιουργήσει και τις προϋποθέσεις, για να επανενώνεται και να ανασυνδυάζεται αυτό το γεννητικό υλικό. 'Ετσι, δηµιούργησε την ελκτική δύναµη που ωθεί το ένα φύλο προς το άλλο, µε άλλα λόγια τον έρωτα, οδηγώντας έτσι σε µια σειρά αλληλεπιδράσεων ανάµεσα στα άτοµα. Αυτές οι αλληλεπιδράσεις παίζουν σηµαντικό ρόλο στη διαµόρφωση των κοινωνικών σχέσεων. Η σεξουαλική συµπεριφορά και η πρόσδεση (attachment) σχετίζονται, αλλά δεν ταυτίζονται. Σεξουαλική δραστηριότητα µπορεί να συµβεί απουσία κοινωνικής πρόσδεσης (σχέσης) και αρκετές µορφές πρόσδεσης δεν περιλαµβάνουν σεξουαλική συµπεριφορά. Το ζευγάρωµα επίσης προωθεί τις κοινωνικές προτιµήσεις πιθανότατα, διότι η ωκυτοκίνη και/ή βαζοπρεσίνη απελευθερώνονται κατά τις σεξουαλικές αλληλεπιδράσεις. Τα αρσενικά και τα θηλυκά, στην περίοδο του ζευγαρώµατος, µπορεί να παρουσιάζουν επιθετικότητα προς τα άλλα µέλη του είδους, που πιθανόν να χρησιµεύει ως προφύλαξη του/της συντρόφου από επίδοξους εραστές. Αλλά, ακόµη και στα µονογαµικά κοινωνικά ή στα θηλαστικά µε δεσµούς

6 ζεύγους, όπως οι αρουραίοι των λιβαδιών, η απόλυτη σεξουαλική αποκλειστικότητα είναι σπάνια και τα δύο φύλα µπορεί να εµπλέκονται σε «εξωσυζυγικές» δραστηριότητες. Τα κοινωνικά ζώα χρησιµοποιούν συµπεριφορές από το σεξουαλικό ρεπερτόριο για κατευνασµό. Τελικά, όµως, µια διαρκής σχέση στηριγµένη στο σεξουαλικό ένστικτο υπάρχει µόνο στον άνθρωπο και σε µερικούς πιθήκους, αλλά και αυτή η σχέση έχει εξελιχθεί, για να ισχυροποιήσει τον αρχικό δεσµό.ωστόσο, όπως αναφέρει ο Eibl-Eibesfeldt, στο ζωικό βασίλειο η σεξουαλικότητα σπανίως χρησιµοποιείται ως µοναδικό µέσον συνοχής της οµάδας, αν και στον άνθρωπο από αυτή την άποψη παίζει σπουδαίο ρόλο (ο άνθρωπος δεν έχει περίοδο οίστρου). Η αγάπη δεν έχει τη ρίζα της αποκλειστικά στη σεξουαλικότητα, αν και την χρησιµοποιεί για µια δευτερεύουσα ενίσχυση του δεσµού. Η σεξουαλική συµπεριφορά, από φυσιολογικής πλευράς, µπορεί επίσης να θεωρηθεί ως ψυχοπιεστική συνθήκη (stress) και για τα δύο φύλα. Στεροειδή από τα επινεφρίδια, βαζοπρεσίνη, ωκυτοκίνη και οπιοειδή απελευθερώνονται κατά τη διάρκεια της σεξουαλικής συµπεριφοράς, πράγµα που προάγει την πρόσδεση, όπως φαίνεται και από το ακόλουθο υποκεφάλαιο. Εγκεφαλικά νευρωνικά συστήµατα και σεξουαλική συµπεριφορά Σε πρόσφατη εργασία τους, οι Fisher και συν. ισχυρίζονται ότι στον εγκέφαλο των θηλαστικών και των πτηνών έχουν αναπτυχθεί, µέσω της εξελίξεως, τρία διακριτά αλλά συνεργαζόµενα νευρωνικά συστήµατα, τα οποία είναι υπεύθυνα για τη δηµιουργία αντίστοιχων συναισθηµάτων - κινήτρων. Η συγγραφέας υποστηρίζει ότι και στον άνθρωπο υπάρχουν, τουλάχιστον, τα τρία αυτά αλληλοσυνδεόµενα, διακριτά, κυκλώµατα συναισθηµάτων - κινήτρων, δηλαδή της σεξουαλικής ορµής ή πόθου, της ερωτικής έλξης και της πρόσδεσης αρσενικού - θηλυκού. Τα συναισθήµατα αυτά εξυπηρετούν το ζευγάρωµα, την αναπαραγωγή και τη γονική συµπεριφορά. Η σεξουαλική ορµή (sexual drive) ωθεί αρσενικά και θηλυκά προς σεξουαλική ένωση µε κατάλληλο σύντροφο και συνδέεται πρωτογενώς µε τα οιστρογόνα και να ανδρογόνα. Η ερωτική έλξη (romantic attraction) ωθεί τα άτοµα να επιλέξουν µεταξύ πολλών συντρόφων ζευγαρώµατος, ξεχωρίζοντας κάποιον από το ίδιο είδος και εστιάζοντας τις προσπάθειες ζευγαρώµατος σε ένα γενετικώς κατάλληλο άτοµο, εξοικονοµώντας έτσι χρόνο ζευγαρώµατος και ενέργεια. Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι αυτή η συναισθηµατική κατάσταση συνοδεύεται από αύξηση των επιπέδων της ντοπαµίνης (DA) στον εγκέφαλο και της νορεπινεφρίνης (ΝΕ) και από µείωση των επιπέδων της σεροτονίνης (5-ΗΤ). Η πρόσδεση καθιστά ικανά τα αρσενικά και τα θηλυκά να συνεργασθούν µε τον ή τους συντρόφους, για το χρονικό διάστηµα που χρειάζεται το είδος, ώστε να ολοκληρωθούν οι γονικές υποχρεώσεις. Το νευρωνικό κύκλωµα αυτού του εγκεφαλικού συστήµατος σχετίζεται άµεσα µε τα νευροπεπτίδια ωκυτοκίνη και βαζοπρεσίνη. Αυτά τα τρία συστήµατα συναισθηµάτων-κινήτρων συνήθως διασυνδέονται, αλλά µπορούν και να λειτουργούν ξεχωριστά. Οι άνθρωποι µπορούν να νιώσουν βαθιά πρόσδεση σε έναν σύντροφο για µεγάλο χρονικό διάστηµα, ενώ π.χ. αισθάνονται ερωτική έλξη για κάποιον άλλον στο γραφείο ή στον κοινωνικό κύκλο τους µπορούν ακόµη να νιώθουν σεξουαλική ορµή για ερεθίσµατα που προέρχονται από άλλα ανεξάρτητα πρόσωπα. Πιθανόν, η ανεξαρτησία των τριών αυτών συστηµάτων να προσέδωσε την ικανότητα στους προγόνους των ανθρώπων να αναπτύξουν ταυτοχρόνως ευρύ φάσµα αναπαραγωγικών στρατηγικών, όπως παροδική ή σταθερή µονογαµική συνένωση µε κρυφή «εξωσυζυγική» συνουσία. Αλλά η ανεξαρτησία των νευρωνικών κυκλωµάτων της ερωτικής αγάπης αναµφιβόλως συµβάλλει στην παγκόσµια τάση για µοιχεία, στη διαπολιτισµική ερωτική ζήλεια, στις συζυγικές ανθρωποκτονίες και στη µεγάλη συχνότητα εµφάνισης κατάθλιψης κατά την ερωτική απόρριψη. Η ερωτική έλξη µπορεί να παίρνει διάφορες µορφές, από την αµοιβαία αγάπη (η οποία συνοδεύεται από πληρότητα και απόλαυση) έως την ανεκπλήρωτη (χωρίς ανταπόκριση) αγάπη, η οποία συνοδεύεται από άγχος και απελπισία. 'Ετσι, αναµένεται ότι ο λόγος του ποσού αυτών των µονοαµινών (ντοπαµίνη, νορεπινεφρίνη και σεροτονίνη) θα ποικίλλει ανάλογα µε τον βαθµό αµοιβαιότητας των εραστών και από πολλούς άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς παράγοντες. Αναµένεται επίσης ότι οι ενέργειες των αµινών αυτών θα

7 µεταβάλλονται σε σχέση µε την ενεργοποίηση και πολλών άλλων συστηµάτων συναισθηµάτων στον εγκέφαλο, δηµιουργώντας έτσι ένα πολύπλοκο σύστηµα, υπεύθυνο για την ενεργοποίηση της συναισθηµατικής κατάστασης της ερωτικής έλξης. Ψυχοπιεστικές εµπειρίες και πρόσδεση Φοβογόνες καταστάσεις µπορεί να ενθαρρύνουν την επιστροφή σε µιαν ασφαλή βάση και εποµένως, ενισχύουν τους κοινωνικούς δεσµούς. Κοινωνικές προσδέσεις µπορούν να σχηµατισθούν κατά τη διάρκεια ή αµέσως µετά από µια εµπειρία κοινού φόβου, όπως αυτές που έχουν αναφερθεί από στρατιώτες στον πόλεµο. Ο φόβος, βασικό συναίσθηµα όλων των θηλαστικών, µας τρέπει σε φυγή και προς αναζήτηση πηγής ασφάλειας. Το άτοµο του ίδιου είδους γίνεται ο τελικός στόχος προσφυγής για ασφάλεια. Ο γείτονας σηµαίνει ασφάλεια. Οπωσδήποτε, εδώ βρίσκεται µια από τις ρίζες της παρόρµησης για επαφή, για ανάπτυξη δεσµού. Ορµονικές επιδράσεις µπορεί να µειώσουν τον φόβο ή να αναστείλουν την επιθετική συµπεριφορά προς τους άλλους και να επιτρέψουν την έκφραση των κοινωνικών συµπεριφορών, όπως αυτών που είναι αναγκαίες για τους δεσµούς ζεύγους, τη µητρική συµπεριφορά ή τη σεξουαλική συµπεριφορά. Οι νευροχηµικές διαδικασίες που επιστρατεύονται για να ξεπεραστεί ο φόβος του καινοφανούς µπορεί επίσης να ωθούν στον σχηµατισµό νέων κοινωνικών προσδέσεων. Η κοινωνική επαφή διευκολύνεται και η επιθετικότητα µειώνεται µετά από χορήγηση κεντρικά ωκυτοκίνης σε οιστρογονωµένο θηλυκό αρουραίο των λιβαδιών. Αύξηση των κοινωνικών επαφών παρατηρείται επίσης τόσο στους αρσενικούς όσο και στους θηλυκούς αρουραίους µετά από χορήγηση ωκυτοκίνης. Επιπλέον, σε αρσενικά ποντίκια χωρίς σεξουαλική εµπειρία, µια βραχεία (15 min) ετεροφυλοφιλική επίδραση ακολουθείται από σχεδόν διπλασιασµό των επιπέδων της ωκυτοκίνης ορού αυτή η µεταβολή δεν παρατηρείται στα έχοντα σεξουαλική εµπειρία αρσενικά ποντίκια, για τα οποία αυτή η κατάσταση δεν είναι καινούργια. Η χορήγηση ωκυτοκίνης µπορεί να µειώσει το άγχος που εκλύεται κατά την εξερεύνηση ενός νέου περιβάλλοντος στα ποντίκια (rats). Σε συνθήκες που προσοµοιάζουν ή συνδέονται µε τον σχηµατισµό κοινωνικών δεσµών, έχουν παρατηρηθεί: αυξηµένη δραστηριότητα του άξονα ΗΡΑ (υποθάλαµος - υπόφυση - επινεφρίδια) και ενδείξεις διεγέρσεως του συµπαθητικού µε συνακόλουθη απαλευθέρωση ωκυτοκίνης. Ψυχοπιεστικά γεγονότα (stress) και κορτικοστερόνη Ψυχοπιεστικές εµπειρίες διευκολύνουν την έναρξη συντροφικών σχέσεων στους αρουραίους των λιβαδιών, οι οποίοι είναι µονογαµικοί και κοινόβιοι. Αρσενικοί αρουραίοι των λιβαδιών σχηµατίζουν γρήγορα νέους δεσµούς ζεύγους, είτε µετά από έκθεση σε µια ψυχοπιεστική κατάσταση (stressor) (3 λεπτά κολύµβηση) είτε µετά από ένεση κορτικοστερόνης. Είναι ενδιαφέρον, ωστόσο, ότι υπό παρόµοιες συνθήκες τα πιεσµένα (σε stress) θηλυκά δεν αναπτύσσουν δεσµούς ζεύγους µε τα αρσενικά, αλλά αναπτύσσουν προτιµήσεις για θηλυκά που ήταν παρόντα αµέσως µετά την έκθεσή τους στην ψυχοπιεστική κατάσταση. εσµός ζεύγους 'Ενας τρόπος, για να κατανοήσεις κάποιος την κοινωνική µονογαµία, είναι να συγκρίνει αυτά τα σπάνια είδη που σεξουαλικώς είναι απολύτως πιστά, όπως είναι οι αρουραίοι της Καλιφόρνιας. Αυτό, το µεγέθους ροδακίνου, χρυσοκαφέ τρωκτικό είναι από τα σπάνια είδη θηλαστικών που είναι κοινωνικώς µονογαµικά (ποσοστό 3% από το 10% των σχετικώς µονογαµικών θηλαστικών). Οι αρουραίοι αυτοί ποτέ δεν «ξεστρατίζουν», σχηµατίζουν δεσµούς ζεύγους αρκετά πριν ζευγαρώσουν. Στο εργαστήριο, τέτοια δεσµευµένα αρσενικά αποφεύγουν άλλα θηλυκά, ακόµη κι όταν τα θηλυκά είναι σε οίστρο, ενώ τα δεσµευµένα θηλυκά αγνοούν τα άλλα αρσενικά. Γενετικές µελέτες για την πατρότητα βεβαιώνουν την έως «θανάτου πίστη». Μια µελέτη του 1991 ήλεγξε, στην άγρια κατάσταση, όλους τους απογόνους 28 οικογενειών, για περίοδο δύο ετών, και επιβεβαίωσε ότι όλα τα νεαρά ήταν απόγονοι των κοινωνικών πατεράδων τους. Ενώ για τους ανθρώπους, σε µελέτες για τα

8 κληρονοµικά νοσήµατα, στα εργαστήρια των ΗΠΑ, αναµένουν να βρουν ότι γύρω στο 10% των παιδιών που ελέγχονται δεν είναι απόγονοι τωνκοινωνικών πατεράδων τους. Η στέρεη συντροφική σχέση αποδίδεται εν µέρει σε µια βασική ανάγκη για διπλή γονική φροντίδα. Στα πουλιά, οι ανάγκες µπορεί να ποικίλλουν, αλλά στους αρουραίους της Καλιφόρνιας είναι ουσιαστικές. Σε πειράµατα, στην άγρια κατάσταση και στο εργαστήριο, ο Gubernick παρετήρησε ότι ένα θηλυκό δεν µπορεί να µεγαλώσει το µικρότερο από τα τρία µικρά του µόνο του, χωρίς βοήθεια. Τα µικρά γεννιούνται την ψυχρότερη εποχή του χρόνου και εξαρτώνται απολύτως από τη ζεστασιά του σώµατος των γονέων, για να επιζήσουν. Ο πατέρας εναλλάσσει τη σειρά του µε τη µητέρα, για να «στριµωχθεί» µε τα νεαρά στη «θέση φροντίδας» και να τα διατηρήσει ζεστά. Εάν φύγει ή εγκαταλείψει τη φωλιά, η µητέρα θα ε- γκαταλείψει ή θα φονεύσει τα µικρά. Είναι, ίσως, η πρώτη ανάδειξη της ανάγκης της παρουσίας του αρσενικού για τη φροντίδα των απογόνων, σε θηλαστικά στην άγρια κατάσταση. Χρειάζονται και οι δύο γονείς για τη φροντίδα των νεαρών απογόνων κι αυτό βοηθάει να γίνουν τα εξελικτικά ενδιαφέροντα τόσο σπουδαία, ώστε να ευνοείται η σεξουαλική πίστη. Η κοινωνική µονογαµία, ωστόσο, έχει ευνοηθεί από την κοινωνία. Αλλ' αυτή η ευλογοφανής εξήγηση έχει και κάποια µειονεκτήµατα. Σκληρές συνθήκες δεν οδηγούν πάντοτε σε «πιστές καρδιές». Αλλα είδη αρουραίων που ζουν στις ίδιες συνθήκες είναι πολυµειξικά. εν είναι σαφές γιατί η µονογαµία υπάρχει ειδικά σε αυτό το είδος και όχι σε άλλα. Αν και ο τρόπος δράσεως των εξελικτικών δυνάµεων δεν είναι πλήρως κατανοητός, ερευνητές έχουν αρχίσει να µελετούν τις ορµόνες που πρωτοστατούν τόσο στη σεξουαλική όσο και στην κοινωνική µονογαµία π.χ., η Sue Carter προτείνει µιαν ορµονική ερµηνεία για την ασυνήθιστη συµπεριφορά των αγροδίαιτων αρουραίων των λιβαδιών (prairie voles). Αυτοί ζευγαρώνουν πολλές φορές σε µια περίοδο 24 ωρών, γενικά µε τον ίδιο σύντροφο. Στον έντονο αγώνα ζευγαρώµατος, προφανώς, εκλύονται ισχυρά νευροπεπτίδια-ορµόνες στον εγκέφαλο των αρουραίων, τα οποία τα ωθούν να σχηµατίζουν ισχυρούς δεσµούς ζεύγους. Η εργασία της Carter δείχνει ότι στα θηλυκά πυροδοτείται η ωκυτοκίνη, µια ορµόνη που συνδέεται µε τη µητρική συµπεριφορά και τον θηλασµό, ενώ στα αρσενικά απελευθερώνεται η βαζοπρεσίνη, µια ορµόνη που συνδέεται µε την επιθετικότητα των αρσενικών και την πατρική συµπεριφορά. 'Οταν αυτές οι ορµόνες δεσµεύθηκαν πειραµατικά, κατά τη διάρκεια ζευγαρώµατος, τα ζευγάρια δεν έφτιαξαν δεσµούς. Κατά την παραπάνω συγγραφέα, τα πεπτίδια αυτά είναι απαραίτητα, για να σχηµατισθούν δεσµοί ζεύγους. Ορµονικές επιδράσεις στον δεσµό ζεύγους Ωκυτοκίνη. Αξιόλογες προτιµήσεις συντρόφων µπορεί να αναπτυχθούν σε περιόδους µη σεξουαλικής συµβίωσης, αλλά οι προτιµήσεις εκδηλώνονται πιο γρήγορα, όταν τα αρσενικά και τα θηλυκά βρίσκονται σε περίοδο ζευγαρώµατος. Το ζευγάρωµα ή ο ερεθισµός του τραχήλου του κόλπου απελευθερώνει ωκυτοκίνη. Επιπλέον, έχουν παρατηρηθεί αυξηµένες κοινωνικές επαφές στους θηλυκούς αγροδίαιτους αρουραίους των λιβαδιών, στους οποίους χορηγήθηκε κεντρικά ωκυτοκίνη. Αύξηση των κοινωνικών επαφών παρατηρείται επίσης τόσο στους αρσενικούς όσο και στους θηλυκούς αρουραίους µετά από χορήγηση ωκυτοκίνης. Ενώ, όµως, σε αρσενικά ποντίκια χωρίς σεξουαλική εµπειρία, µια βραχεία (15 min) ετεροφυλοφιλική επίδραση ακολουθείται από σχεδόν διπλασιασµό των επιπέδων της ωκυτοκίνης ορού, αυτή η µεταβολή δεν παρατηρείται στα έχοντα σεξουαλική εµπειρία αρσενικά ποντίκια, για τα οποία αυτή η κατάσταση δεν είναι καινούργια. Βαζοπρεσίνη (αντιδιουρητική ορµόνη). Η βαζοπρεσίνη µπορεί επίσης να ευοδώσει την έναρξη επιλογής συντρόφου. Στους αρσενικούς αγροδίαιτους αρουραίους των λιβαδιών, η χρονία ή οξεία χορήγηση βαζοπρεσίνης διευκολύνει την επιλογή συγκεκριµένου θηλυκού συντρόφου. Η βαζοπρεσίνη, τουλάχιστον όταν χορηγείται µε χρόνια έγχυση, έχει επιπλέον την ικανότητα να προάγει συµπεριφορές διαφύλαξης του ζευγαρώµατος (mate guarding) και συµπεριφορές εδαφικών διεκδικήσεων στους αρσενικούς. Η διαφύλαξη του ζευγαρώµατος είναι σηµαντική σε αυτά τα είδη για να διατηρείται η ακεραιότητα του δεσµού ζεύγους, διότι τα θηλυκά στον οίστρο (ακόµη και όταν είναι εµφανώς ζευγαρωµένα) κάποτε ζευγαρώνουν και µε άλλα αρσενικά. Τόσο οι αρσενικοί όσο και οι θηλυκοί αρουραίοι των λιβαδιών γίνονται επιθετικοί µετά από σεξουαλική εµπειρία. Στους αρσενικούς αγροδίαιτους αρουραίους των λιβαδιών, η επιθετικότητα συνήθως εµφανίζεται 24 ώρες µετά το ζευγάρωµα, ενώ επιθετικότητα δεν είναι απαραίτητο να εµφανισθεί στα θηλυκά που ζευγάρωσαν. Η αµυντική επιθετικότητα στους

9 ξένους είναι πιο σταθερά αυξηµένη µία εβδοµάδα και περισσότερο από την έναρξη της συµβίωσης µε ένα αρσενικό. Αυτά και άλλα ευρήµατα δείχνουν τις διαφορές των φύλων από τον ρόλο των πεπτιδίων στον δεσµό ζεύγους σε αυτά τα είδη. Κατεχολαµίνες. Βάσει των γνωστών λειτουργιών των κατεχολαµινών, ιδίως της ντοπαµίνης, είναι πιθανόν οι κατεχολαµίνες να συµµετέχουν στη διαµόρφωση του δεσµού ζεύγους. Οι αγωνιστές της ντοπαµίνης απελευθερώνουν ωκυτοκίνη και αλληλεπιδράσεις ωκυτοκίνης και ντοπαµίνης έχουν αναφερθεί στους ποντικούς. Προκαταρκτικές µελέτες δείχνουν ότι η αναστολή του ντοπαµινεργικού συστήµατος µπορεί να διαταράξει τον δεσµό ζεύγους στους αρουραίους των λιβαδιών. Η ντοπαµίνη, η οποία δρα στον επικλινή πυρήνα (accumbens), θεωρείται σηµαντική για το σύστηµα σε µερικά είδη. Γονική συµπεριφορά Η πιο αποδεκτή, από επιστηµονικής πλευράς, σταθερή µορφή κοινωνικού δεσµού είναι η µητρική πρόσδεση (attachment). Σύµφωνα µε τον Harlow, η έννοια της µητρικής αγάπης αναφέρεται σε µία επιλεκτική συµπεριφορά του γονέως προς τους απογόνους του. Εξ αιτίας της εµφανούς σχέσης µεταξύ γονικών αντιδράσεων και προσδέσεων και της στενής σχέσης ορµονών και συµπεριφοράς, η κατανόηση της γονικής συµπεριφοράς, ακόµη και στις περιπτώσεις που οι συµπεριφορές δεν είναι άµεσα επιλεκτικές προς συγκεκριµένο παιδί, µπορεί να µας προσφέρει γνώσεις για την ψυχο-φυσιολογία της κοινωνικής πρόσδεσης. Οι ορµόνες που ρυθµίζουν τον τοκετό και τη γαλουχία έχουν ιδιαίτερη σπουδαιότητα για την ανάπτυξη πρόσδεσης ανάµεσα στο παιδί και σε αυτόν που το φροντίζει. Επιλεκτική γονική σύνδεση έχει περιγραφεί σε πρόβατα και σε άλλα οπληφόρα θηλαστικά, τα οποία ακολουθούν τις µητέρες τους από τη γέννηση. Στα πρόβατα, η µητρική συµπεριφορά (της ίδιας της προβατίνας) κατευθύνεται συνήθως µόνο προς το δικό της αρνάκι, ενώ τα ξένα αρνάκια απορρίπτονται. Ο ερεθισµός κόλπου - τραχήλου και ο θηλασµός απελευθερώνουν ωκυτοκίνη και συµβάλλουν στον µητρικό δεσµό. Ενέσεις ωκυτοκίνης µπορούν να κάνουν τις προβατίνες να προσδεθούν µε ένα ξένο αρνάκι, που τους παρουσιάζεται τη στιγµή της απελευθέρωσης της ωκυτοκίνης ή της ένεσής της. Οι ανταγωνιστές της ωκυτοκίνης αναστέλλουν τους φιλικούς δεσµούς στα πρόβατα. Αυτά τα πειράµατα προσφέρουν σαφείς ενδείξεις ότι τα πρόβατα µπορούν να αναπτύξουν επιλεκτικές κοινωνικές (οµαδικές) προσδέσεις και εµπλέκουν την ωκυτοκίνη γι' αυτή τη µορφή των κοινωνικών δεσµών. Μητρική συµπεριφορά Η µητρική συµπεριφορά µοιράζεται πολλά από τα συµπεριφορικά χαρακτηριστικά της πρόσδεσης. Επιπλέον, υπάρχει αντιστοιχία µεταξύ ψυχοφυσιολογικών και ανατοµικών υποστρωµάτων της γονικής συµπεριφοράς και αυτών που ενέχονται στις φιλικές προσδέσεις. Η µητρική συµπεριφορά στα θηλαστικά συνήθως εκτιµάται από το πλησίασµα και τη φροντίδα που απευθύνεται άµεσα από το ενήλικο ζώο προς τους νεαρούς απογόνους. 'Εχει υποστηριχθεί ότι η µητρική συµπεριφορά ενισχύεται, όταν η τάση προσέγγισης του παιδιού προς τη µητέρα είναι ισχυρότερη από την τάση αποφυγής της. Οι ορµόνες που συνδέονται µε τη γέννα ή άλλοι παράγοντες που συµµετέχουν στις επαφές µε τα µικρά ποντίκια, όπως η εξοικείωση µε τη µυρωδιά των µικρών, πιστεύεται ότι αναστέλλουν το σύστηµα του φόβου, επιτρέποντας έτσι την έκφραση των µητρικών συµπεριφορών. υσφορία από τον χωρισµό και κοινωνική προστασία Ο χωρισµός από προσδεδεµένο (αγαπώµενο) άτοµο προκαλεί ποικίλες συµπεριφορές και (ψυχο)φυσιολογικές µεταβολές. Στα νεαρά ζώα, µετά τον αποχωρισµό συχνά αυξάνονται οι κραυγές, είτε οι ακουόµενες είτε οι υπερηχητικές (separation call). Μετρήσεις αυτών των κραυγών έχουν χρησιµοποιηθεί ως δείκτες της δυσφορίας και ως δηλωτικά πρόσδεσης. Η ηθολογική ερµηνεία είναι ότι η συµπεριφορά διαµαρτυρίας αυξάνει την πιθανότητα η µητέρα να βρει το παιδί. Αν αυτό δεν γίνει και αν το παιδί συνεχίσει τη διαµαρτυρία, θα εξαντλήσει τα φυσικά αµυντικά αποθέµατά του και θα γίνει ευκολότερος στόχος για τους άρπαγες (εχθρούς).

10 Ψυχοφυσιολογικές µεταβολές, όπως αυξηµένη έκκριση γλυκοκορτικοειδών και/ή ACTH, καρδιαγγειακές µεταβολές ή µεταβολές από το ανοσοβιολογικό σύστηµα, έχουν επίσης περιγραφεί να συνοδεύουν τον χωρισµό από τη µητέρα σε πρωτεύοντα. Οι απαντήσεις της κορτιζόλης έχουν επίσης χρησιµοποιηθεί για την εκτίµηση της έντασης της δυσφορίας του χωρισµού και/ή για να ελέγξουν την υπόθεση ότι η παρουσία του/της συντρόφου µπορεί να προσφέρει µια µορφή κοινωνικής προστασίας. Ο κοινωνικός χωρισµός στους αρσενικούς και θηλυκούς αγροδίαιτους αρουραίους των λιβαδιών ακολουθείται από αύξηση των συγκεντρώσεων των γλυκοκορτικοειδών (κορτικοστερόνη). Όταν γίνεται η επανένωση µε τον/την σύντροφο, τα επίπεδα της κορτικοστερόνης πέφτουν κάτω από τα βασικά, στα ζευγάρια των αρσενικών και θηλυκών. Ωστόσο, αν τα προηγουµένως ζευγαρωµένα και µετά χωρισµένα ζώα τοποθετηθούν µε ένα ξένο ζώο του αντιθέτου φύλου, τα επίπεδα της κορτικοστερόνης παραµένουν υψηλά. Ο χωρισµός από τη µητέρα επίσης προκαλεί αύξηση των συγκεντρώσεων της κορτικοστερόνης σε νεαρούς αγροδίαιτους αρουραίους των λιβαδιών, αλλ' όχι στους αρουραίους των βουνών. Πειράµατα στη δυσφορία από τον χωρισµό έχουν ελέγξει την ικανότητα των πεπτιδίων να προλαµβάνουν τις µεταβολές της συµπεριφοράς κατά τον χωρισµό. Οι έντονες συµπεριφορές επίκλησης των αποµονωµένων οικιακών κοτόπουλων µειώνονται µετά από διάφορες χορηγήσεις, όπως ενέσεις ωκυτοκίνης/βαζοπρεσίνης, οπιοειδών που διεγείρουν τους υποδοχείς µουσκαρίνης (mu) και της προλακτίνης. Οι ενέσεις οπιοειδών µειώνουν επίσης τις κραυγές δυσφορίας στα ινδικά χοιρίδια και, ενώ οι κραυγές χωρισµού των νεαρών ποντικών δεν παρουσιάζουν την αναµενόµενη µείωση µετά τη χορήγηση οπιοειδών, σε µικρά ποντικάκια οι κραυγές αποχωρισµού αναστέλλονται από την κεντρική χορήγηση ωκυτοκίνης ή βαζοπρεσίνης. Στους πιθήκους squirrel, υπάρχουν ενδείξεις ότι τόσο η ωκυτοκίνη όσο και η βαζοπρεσίνη είναι σε θέση να µειώσουν τις κραυγές αποµόνωσης, αν και η επίδρασή τους εξαρτάται από την κοινωνική κατάσταση και τις µεγάλες δόσεις πεπτιδίων (1-5 µg ICV) που είναι απαραίτητα, για να προκληθούν συµπεριφορικές µεταβολές. 'Οπως φαίνεται από αυτή τη σύντοµη ανασκόπηση, η ωκυτοκίνη ενέχεται στον σχηµατισµό των προσδέσεων. Επιπλέον, η ωκυτοκίνη είναι σε θέση να ρυθµίζει τον άξονα υποθαλάµουυποφύσεως-µυελοεπινεφριδίων (ΗΡΑ). Τα δεδοµένα που αναφέρθηκαν δείχνουν ότι η µείωση ή η διακύµανση της δραστηριότητας της ωκυτοκίνης µπορεί να προσµετρά για µερικά από τα συµπτώµατα του κοινωνικού χωρισµού και να καθορίζει τα συµπεριφορικά και τα αυτονοµικά συµπτώµατα που συνοδεύουν την απώλεια του προσδεδεµένου αντικειµένου. ιαφορές των φύλων στις προσδέσεις Τα αρσενικά και τα θηλυκά συχνά δείχνουν διαφορετικούς τρόπους κοινωνικής συµπεριφοράς και, κυρίως, κοινωνικούς δεσµούς. Τα θηλυκά µπορούν να αναπτύσσουν κοινωνικούς δεσµούς πιο γρήγορα από τα αρσενικά, ενώ οι δεσµοί ζεύγους στα αρσενικά είναι πιο πιθανόν να περιλαµβάνουν µιαν επιθετική παράµετρο (ζήλεια, διεκδίκηση χώρου, διεκδίκηση συντρόφου) (Πίνακας 3). 0 Bowlby υπογραµµίζει το παράδοξο ότι «η επιθετική συµπεριφορά αποτελεί το κλειδί για τη δηµιουργία συναισθηµατικού δεσµού» και αναφέρει ότι η επιθετικότητα µπορεί να πάρει δύο ευδιάκριτες µορφές: «Πρώτα µορφή επίθεσης και τροµοκράτησης του παρείσακτου» και έπειτα «τροµοκράτησης του/της άπιστου συζύγου». Τέλος, υποστηρίζει ότι «µεγάλο µέρος της επιθετικής συµπεριφοράς, παράδοξης και παθολογικής, προέρχεται από µία από αυτές τις δύο µορφές». Στα περισσότερα θηλαστικά, τα θηλυκά είναι πιο πιθανόν - από ό,τι στα αρσενικά - να έχουν υψηλότερα βασικά επίπεδα δραστηριότητας του άξονα ΗΡΑ και γλυκοκορτικοειδών. Οι µεταβολές των ορµονών των γονάδων δεν φαίνεται να συµµετέχουν στον σχηµατισµό των προσδέσεων των ενηλίκων ωστόσο, γενικά, το υοπόβαθρο των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων φαίνεται να έχει διµορφικά σεξουαλικά χαρακτηριστικά. Η δράση της βαζοπρεσίνης προσδιορίζεται έντονα από τα ανδρογόνα, αν και οι υποδοχείς της βαζοπρεσίνης µπορεί να είναι φυλετικώς διµορφικοί. 'Ετσι είναι πιθανόν, µερικές τουλάχιστον, διµορφικές σεξουαλικές συµπεριφορές, συµπεριλαµβανοµένης της επιθετικότητας, να προσδιορίζονται από τη διαθεσιµότητα της βαζοπρεσίνης. Αντιθέτως, τουλάχιστον στα ποντίκια, η επίδραση της ωκυτοκίνης στις αναπαραγωγικές συµπεριφορές µπορεί να επηρεάζεται από τις στεροειδείς ορµόνες, συµπεριλαµβανοµένων

11 των ωοθηκικών ορµονών. 'Ετσι, για τα θηλυκά ποντίκια, οι επιδράσεις της ωκυτοκίνης στη συµπεριφορά µπορεί να ποικίλλουν, ακολουθώντας την κατάσταση του οίστρου του θηλυκού. Τα αρσενικά ποντίκια επίσης είναι δεκτικά στα υψηλά επίπεδα ωκυτοκίνης για την ανάπτυξη δεσµού και, όπως στα θηλυκά, αντιδρούν στα οιστρογόνα µε αυξηµένα επίπεδα δεσµεύσεως ωκυτοκίνης στον υποθάλαµο. Η τεστοστερόνη εττίσης αυξάνει τη δέσµευση της ωκυτοκίνης στους αρσενικούς ποντικούς και είναι πιο αποτελεσµατική από τα οιστρογόνα σε αυτή την ενέργεια. Πίνακας 3. ιαφορές των φύλων στις προσδέσεις ι Τα θηλυκά αναπτύσσουν κοινωνικούς δεσµούς πιο γρήγορα από τα αρσενικά. ι Οι δεσµοί ζεύγους στα αρσενικά είναι πιο πιθανόν να περιλαµβάνουν µια επιθετική παράµετρο (διεκδίκηση χώρου, συντρόφου). ι Τα θηλυκά (στα θηλαστικά) έχουν υψηλότερα βασικά επίπεδα δραστηριότητας του άξονα ΗΡΑ και γλυκοκορτικοειδών. ι Το υπόβαθρο των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων φαίνεται να έχει διµορφικά σεξουαλικά χαρακτηριστικά Συµπεριφορικά - συναισθηµατικά µοντέλα της πρόσδεσης Ψυχοπιεστικές εµπειρίες (όπως η εγκυµοσύνη και ο τοκετός), το άγχος, η καινοφοβία (φόβος στο καινοφανές, στο καινούργιο ερέθισµα) και η αποµόνωση (µοναξιά) συχνά προωθούν τη διαµόρφωση κοινωνικών προσδέσεων. Αυτές οι καταστάσεις µπορεί να αυξάνουν την κοινωνική παρόρµηση ή το κίνητρο και τις συνακόλουθες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις µπορούν µε τη σειρά τους να προσφέρουν αµοιβή και τα είδη ή τα άτοµα που διαθέτουν την ικανότητα να σχηµατίζουν προσδέσεις θα έχουν θετικούς κοινωνικούς δεσµούς. Τόσο οι θετικές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις όσο και οι κοινωνικοί δεσµοί µπορούν να λειτουργούν έτσι, ώστε να προσφέρουν αίσθηµα ασφάλειας, να µειώνουν το άγχος ή το stress και να διευκολύνουν την αντιµετώπιση των ψυχοπιεστικών συνθηκών. Αντιθέτως, αν οι κοινωνικές συνθήκες αλληλεπιδράσεις είναι αρνητικές, ο φόβος και το άγχος αυξάνονται. Ανάλογα µε το φύλο, το είδος, το ατοµικό ιστορικό, την ένταση της εµπειρίας και άλλα, αρνητικές ή τραυµατικές κοινωνικές εµπειρίες µπορούν να δρουν αναδραστικά (feedback), να επιτείνουν τον φόβο ή το άγχος και να αναστέλλουν τον σχηµατισµό κοινωνικών προσδέσεων. Ωστόσο, κάτω από αρκετές καταστάσεις, τραυµατικά γεγονότα µπορεί να έχουν ως αποτέλεσµα ισχυρές κοινωνικές προσδέσεις. Νευροβιολογικές επιδράσεις της πρόσδεσης Η κοινωνική αποµόνωση µπορεί να προκαλεί µεταβολές στα συστήµατα των βιογενών αµινών στα κύτταρα του εγκεφάλου, οι οποίες µε τη σειρά τους προκαλούν δυσλειτουργία αυτών των συστηµάτων. Η ανεπάρκεια των συστηµάτων νορεπινεφρίνης (ΝΕ) και ντοπαµίνης (DA) µπορεί να είναι κρίσιµη, διότι αυτά τα συστήµατα εξακολουθούν, στα πρωτεύοντα,να αναπτύσσονταικαι µετά τη γέννηση και φαίνεται να συνδέονται µε την προσοχή, τις α- ντιδράσεις στο stress, την ενίσχυση, τους κιρκάδιους ρυθµούς και την πλαστικότητα των νευρώνων. Οι επιδράσεις της αποµόνωσης στα συστήµατα των αµινών διερευνήθηκαν µε άµεσες µελέτες στους ιστούς του εγκεφάλου, µετρώντας τη συγκέντρωση της ΝΕ και των βιογενών αµινών, στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό πιθήκων µεγαλωµένων µε διαφορετικό τρόπο. Η συγκέντρωση της ΝΕ στο ΕΝΥ είναι παράλληλη µε τη δραστηριότητα των συστηµάτων ΝΕ στον εγκέφαλο. Αρκετές µελέτες δείχνουν ότι τα επίπεδα της ΝΕ στο ΕΝΥ ποικίλλουν ανάλογα µε τις συνθήκες, υπό τις οποίες µεγαλώνουν οι πίθηκοι rhesus. Σε ένα από τα γνωστά πειράµατα του Harlow, όσο ένα άψυχο µητρικό υποκατάστατο εµπλουτιζόταν µε περισσότερα χαρακτηριστικά της πιθηκίνας µητέρας,τόσο ασκούσε µεγαλύτερη επίδραση στην κινητική και συναισθηµατική ανάπτυξη του µικρού.5α Υποκατάστατα µε τη µορφή ζωντανών ζώων (σκύλων) ή συνοµήλικα πιθηκάκια είναι ποιοτικώς καλύτερα από κάθε µορφή άψυχου υποκατάστατου. Οι συνοµήλικοι φαίνεται να εκλύουν τις πιο έντονες και επίµονες συµπεριφορές πρόσδεσης.55 Ωστόσο, τα υποκατάστατα και οι συνοµήλικοι δεν έχουν τις επιδράσεις στο νευροχηµικό σύστηµα που κάνει η µητέρα πίθηκος (Σχήµα 1). Τα επίπεδα της ΝΕ στο ΕΝΥ στα µικρά που έχουν µε µητρικό

12 υποκατάστατο δεν διαφέρουν από αυτά των παιδιών που µεγάλωσαν χωρίς κανένα υποκατάστατο αντικείµενο. Τα παιδιά που µεγάλωσαν µε τους συνοµηλίκους τους είχαν µικρότερα επίπεδα ΝΕ στο ΕΝΥ από αυτά που µεγάλωσαν µε τη µητέρα τους και είχαν διπλάσια πιθανότητα να παρουσιάσουν αντίδραση απελπισίας στον χωρισµό από ό,τι αυτά που µεγάλωσαν µε τη µητέρα τους. 'Ετσι, ενώ παρατηρούνται ελαφρές συµπεριφορές του συνδρόµου αποµόνωσης στους πιθήκους που µεγάλωσαν µε υποκατάστατα αντικείµενα πρόσδεσης, αυτοί έχουν χαµηλότερα επίπεδα ΝΕ στο ΕΝΥ κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής τους και παραµένουν ευαίσθητοι στις αντιδράσεις απελπισίας που ακολουθούν τον κοινωνικό χωρισµό αργότερα στη ζωή τους. Φάρµακα που µειώνουν τη σύνθεση των ΝΕ και DA αυξάνουν επίσης την πιθανότητα µιας αντίδρασης απελπισίας και έχουν µεγαλύτερη επίδραση σε πιθήκους που µεγάλωσαν µε συνοµηλίκους, παρά σε αυτούς που µεγάλωσαν µε µητέρες.l4 Η µείωση της λειτουργίας του συστήµατος της ΝΕ, ανεξάρτητα από το αν προκαλείται από περιβαλλοντικούς ή φαρµακευτικούς παράγοντες, φαίνεται να συνοδεύεται από αυξηµένη επικινδυνότητα έκλυσης αντίδρασης απελπισίας. Ο λόγος, για τον οποίον οι πίθηκοι που στερήθηκαν τη µητέρα έχουν χαµηλά επίπεδα ΝΕ στο ΕΝΥ, δεν είναι σαφής ωστόσο, τα πιθηκάκια που στερήθηκαν τη µητέρα τους βρίσκονταν πάντοτε στο περιβάλλον του εργαστηρίου και τα συµβάντα του πειράµατος διαδραµατίσθηκαν µέσα σε αυτό. Το περιβάλλον αυτό είχε σχεδιασθεί ειδικά έτσι, ώστε το πιθηκάκι να µην µπορεί να προβλέψει αν ή πότε θα συµβεί µια αβλαβής ή τραυµατική αλλαγή. Και στις δύο περιπτώσεις δεν είχε παράδειγµα του πώς αντιµετωπίζει ένας ενήλικος παρόµοιες δυσκολίες. 'Ετσι, το περιβάλλον χωρίς φροντίδα είναι απρόβλεπτο, αδύνατο να ελεγχθεί και χωρίς διαφυγή, σχεδόν εξ ορισµού. Ψυχοπιεστικές συνθήκες αυτού του είδους έχει δειχθεί ότι µειώνουν τη ΝΕ του εγκεφάλου και µπορεί να µειώνουν τη λειτουργικό ικανότητα του ΝΕ συστήµατος Σχήµα 1. Το σχήµα δείχνει ότι τα επίπεδα της νορεπινεφρίνης (ΝΕ) στο ΕΝΥ αυξάνονται, αν το παιδί µεγαλώνει µε την κανονική βιολογική µητέρα του, αλλ' όχι µε ποικιλία άλλων αντικειµένων πρόσδεσης. Είναι άξιο προσοχής ότι οι συνοµήλικοι προκαλούν τη µεγαλύτερη άνοδο ΝΕ µετά την κανονική µητέρα. (Από G. Kraemer, τροποποιηµένο). Συµπεράσµατα Οι θετικές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και οι επιλεκτικοί κοινωνικοί δεσµοί µπορούν να λειτουργούν έτσι, ώστε να προσφέρουν αίσθηµα ασφάλειας, να µειώνουν το άγχος και να αντιµετωπίζονται καλύτερα οι ψυχοπιεστικές συνθήκες. Αντιθέτως, αν οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις είναι αρνητικές, ο φόβος και το άγχος αυξάνονται. Ανάλογα µε το φύλο, το είδος, το ατοµικό ιστορικό, την ένταση της εµπειρίας και άλλα, αρνητικές ή τραυµατικές κοινωνικές εµπειρίες µπορούν να δρουν αναδραστικά (feedback) και να επιτείνουν τον φόβο ή το άγχος και να αναστέλλουν τον σχηµατισµό κοινωνικών προσδέσεων. Ωστόσο, υπό ορισµένες συνθήκες, τραυµατικά γεγονότα µπορεί να έχουν ως αποτέλεσµα ισχυρές κοινωνικές προσδέσεις. Σε µερικές περιπτώσεις, τραυµατικοί

13 δεσµοί (trauma bonds) µπορεί να σχηµατίζονται ακόµη µε απουσία συντρέχουσας µείωσης του άγχους ή του φόβου. Εξαιρετικά έντονες ψυχοπιεστικές συνθήκες, όπως αυτές που θα µπορούσαν να διακινδυνεύσουν την επιβίωση ή την έντονη θλίψη, µπορούν ενίοτε να οδηγήσουν και σε κατάρρευση των κοινωνικών σχέσεων. Η ωκυτοκίνη µέσω κεντρικών διαδικασιών φαίνεται να είναι µέρος ενός ενδογενούς οµοιοστατικού συστήµατος ή, σε µερικές περιπτώσεις, ενός αντιstress συστήµατος. Αυτό το σύστηµα έχει τη συντρέχουσα ικανότητα να αυξάνει την κοινωνική πρόσδεση και άλλες θετικές κοινωνικές συµπεριφορές, προσφέροντας ένα επιπρόσθετο έµµεσο πλεονέκτηµα στην κοινωνική συµβίωση. Ο ρόλος της βαζοπρεσίνης στην ανθρώπινη κοινωνική συµπεριφορά είναι πιο δύσκολο να διευκρινισθεί. Η βαζοπρεσίνη πιστεύεται ότι έχει παρόµοια προγονικά πεπτίδια µε την ωκυτοκίνη και ότι ασκεί ανάλογη δράση στους αρσενικούς αγροδίαιτους αρουραίους των λιβαδιών. Θετικές κοινωνικές συµπεριφορές, οι οποίες διαµεσολαβούν µέσω ενός ωκυτοκινεργικού συστήµατος, µπορεί να ρυθµίζουν τη δραστηριότητα του άξονα ΗΡΑ και του ΚΝΣ, προσµετρώντας στα «υγιεινά» οφέλη που αποδίδονται στην πρόσδεση. Συµπερασµατικά, η ανάπτυξη διαπροσωπικών δεσµών εµπεριέχει γενετικές και βιολογικές παραµέτρους, περιορισµούς που συνδέονται µε τις προδιαγραφές του είδους και ατοµικές εµπειρίες. Τέτοιες µεταβολές απαιτούν τόσο βραχυχρόνιες όσο και µακροχρόνιες µεταβολές του νευρικού συστήµατος. Τα νευροπεπτίδια και οι αλληλεπιδράσεις τους προσφέρουν, ενδεχοµένως, το υπόβαθρο για τις συµπεριφορικές διαδικασίες, συµπεριλαµβανοµένων αυτών που είναι απαραίτητες για την κοινωνική πρόσδεση.

ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ Φύλο (sex) Σεξουαλικότητα (sexuality) Σεξουαλική υγεία (sexual health) Κοινωνική ταυτότητα (γένος) (gender) Κοινωνική ταυτότητα φύλου (gender identity) Σεξουαλικός προσανατολισµός

Διαβάστε περισσότερα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ. Θεματική Ενότητα 2: Βιολογική και φυσιολογική βάση των κινήτρων

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ. Θεματική Ενότητα 2: Βιολογική και φυσιολογική βάση των κινήτρων ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ Θεματική Ενότητα 2: Βιολογική και φυσιολογική βάση των κινήτρων Θεματική Ενότητα 2 Στόχοι: Η κατανόηση, εκ μέρους των φοιτητών, της βιολογικής και φυσιολογικής βάσης των κινήτρων, καθώς

Διαβάστε περισσότερα

Γεννητικά όργανα. Εγκέφαλος

Γεννητικά όργανα. Εγκέφαλος Φύλο και Εγκέφαλος Φυλετικός διµορφισµός: Ø ύπαρξη διαφορετικών µορφών σε ένα είδος Ø αναφέρεται σε κάθε χαρακτηριστικό που είναι διαφορετικό στο αρσενικό και στο θηλυκό Ø αναπαραγωγικές και µη-αναπαραγωγικές

Διαβάστε περισσότερα

Η Επιθετικότητα στα Παιδιά που Έχουν Βιώσει Τραύμα. Victoria Condon and Panos Vostanis Μετάφραση: Ματίνα Παπαγεωργίου

Η Επιθετικότητα στα Παιδιά που Έχουν Βιώσει Τραύμα. Victoria Condon and Panos Vostanis Μετάφραση: Ματίνα Παπαγεωργίου Η Επιθετικότητα στα Παιδιά που Έχουν Βιώσει Τραύμα Victoria Condon and Panos Vostanis Μετάφραση: Ματίνα Παπαγεωργίου Η συχνή επιθετική συμπεριφορά ενός παιδιού εναντίον ενηλίκων και συνομηλίκων, μπορεί

Διαβάστε περισσότερα

Περιγραφή ατοµικής περίπτωσης µεσήλικης γυναίκας µε Aποφευκτική ιαταραχή Προσωπικότητας και Αγοραφοβία 12ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχολογικής Έρευνας 14 17 Μαϊου 2009, Βόλος, Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Χ. Βαρβέρη-Γ.

Διαβάστε περισσότερα

Γεωργία Ζαβράκα, MSc. Ψυχολόγος Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπεύτρια

Γεωργία Ζαβράκα, MSc. Ψυχολόγος Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπεύτρια 5 ο Συμπόσιο Νοσηλευτικής Ογκολογίας "Οι Ψυχολογικές Επιπτώσεις στον Ογκολογικό Ασθενή και ο Πολυδιάστατος Ρόλος της Συμβουλευτικής στην Αντιμετώπισής τους" Γεωργία Ζαβράκα, MSc. Ψυχολόγος Ψυχοδυναμική

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Γ: ΠΑΙΔΙΚΗ ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ-ΠΑΙΔΙΚΟΙ ΦΟΒΟΙ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Γ: ΠΑΙΔΙΚΗ ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ-ΠΑΙΔΙΚΟΙ ΦΟΒΟΙ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Γ: ΠΑΙΔΙΚΗ ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ-ΠΑΙΔΙΚΟΙ ΦΟΒΟΙ ΠΑΙΔΙΚΗ ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ: ΕΓΓΕΝΗΣ Η ΕΠΙΚΤΗΤΗ; Η επιθετικότητα είναι η πιο κοινή συναισθηματική αντίδραση του νηπίου. Διαφορετικές απόψεις έχουν διατυπωθεί

Διαβάστε περισσότερα

11. ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ

11. ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ 11. ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ Στον ανθρώπινο οργανισμό υπάρχουν δύο είδη αδένων, οι εξωκρινείς και οι ενδοκρινείς. Οι εξωκρινείς (ιδρωτοποιοί αδένες, σμηγματογόνοι αδένες κ.ά.) εκκρίνουν το προϊόν τους στην επιφάνεια

Διαβάστε περισσότερα

Μητρικός Θηλασμός μετά το Πρώτο Έτος.

Μητρικός Θηλασμός μετά το Πρώτο Έτος. Μητρικός Θηλασμός μετά το Πρώτο Έτος. Αντιγόνη Συμεωνίδου Ψυχολόγος MA, PgD Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεύτρια. Προγεννητική Ψυχολόγος, υπό Πιστοποίηση ΕΚΠΑ Ψυχικές κ συναισθηματικές ανάγκες Επαφή Σύνδεση Αίσθηση

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες Θεματική Ενότητα 12: Συναισθήματα Θεματική Ενότητα 12 Στόχοι: Η εισαγωγή των φοιτητών στις διαστάσεις των συναισθημάτων, στο μηχανισμό λειτουργίας

Διαβάστε περισσότερα

Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Διάλεξη 6: Η ανάπτυξη της εικόνας εαυτού - αυτοαντίληψης

Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Διάλεξη 6: Η ανάπτυξη της εικόνας εαυτού - αυτοαντίληψης Αναπτυξιακή Ψυχολογία Διάλεξη 6: Η ανάπτυξη της εικόνας εαυτού - αυτοαντίληψης Θέματα διάλεξης Η σημασία της αυτοαντίληψης Η φύση και το περιεχόμενο της αυτοαντίληψης Η ανάπτυξη της αυτοαντίληψης Παράγοντες

Διαβάστε περισσότερα

Ψυχολογία ασθενών με καρδιακή ανεπάρκεια στο Γενικό Νοσοκομείο

Ψυχολογία ασθενών με καρδιακή ανεπάρκεια στο Γενικό Νοσοκομείο Ψυχολογία ασθενών με καρδιακή ανεπάρκεια στο Γενικό Νοσοκομείο ΤΖΙΝΕΒΗ ΜΥΡΤΩ - ΧΑΤΖΗΣΤΕΦΑΝΟΥ ΦΑΝΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΡΙΕΣ Τ.Ε. Β & Γ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Η καρδιακή ανεπάρκεια

Διαβάστε περισσότερα

Ο ρόλος των γονέων στην εμφάνιση, πορεία και αντιμετώπιση του μετατραυματικού στρες των παιδιών τους

Ο ρόλος των γονέων στην εμφάνιση, πορεία και αντιμετώπιση του μετατραυματικού στρες των παιδιών τους Ο ρόλος των γονέων στην εμφάνιση, πορεία και αντιμετώπιση του μετατραυματικού στρες των παιδιών τους Δρ Γ. Γιαννακόπουλος Παιδοψυχιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών Νοσοκομείο Παίδων «Η Αγία Σοφία» Πρωταρχικός

Διαβάστε περισσότερα

Επιλόχειος κατάθλιψη

Επιλόχειος κατάθλιψη ΕΠΙΛΟΧΕΙΟΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ Επιλόχειος κατάθλιψη «Γιατί νιώθω έτσι; Τι μου συμβαίνει;» Είναι η σκέψη που, πολύ συχνά, βασανίζει τη νέα μαμά, η οποία λίγες μέρες μετά τη γέννηση του μωρού της αρχίζει να έχει κακή

Διαβάστε περισσότερα

Πώς το τραύμα επηρεάζει τα παιδιά και τα νέα άτομα

Πώς το τραύμα επηρεάζει τα παιδιά και τα νέα άτομα Πώς το τραύμα επηρεάζει τα παιδιά και τα νέα άτομα Αυτό το βιβλιαράκι απευθύνεται σε άτομα που φροντίζουν και επαγγελματίες πρώτης γραμμής. Priya Patel and Panos Vostanis Μετάφραση: Παπαγεωργίου Ματίνα

Διαβάστε περισσότερα

χρόνιου πόνου κι των συναισθημάτων. Μάλιστα, μεγάλο μέρος αυτού

χρόνιου πόνου κι των συναισθημάτων. Μάλιστα, μεγάλο μέρος αυτού Το μαιτεχμιακό σύστημα συνδέεται με τμήματα του μετωπιαίου κι κροταφικού λοβού ( τμήματα των εγκεφαλικών ημισφαιρίων,ονομασμένα σύμφωνα με το κρανιακό οστό που τα καλύπτει). Το ίδιο σχετίζεται με τον έλεγχο

Διαβάστε περισσότερα

Το παιχνίδι της χαράς

Το παιχνίδι της χαράς Ανοιχτό πρόγραμμα εκπαίδευσης Κατερίνα Πουλέα Παιδαγωγός Το παιχνίδι της χαράς Το παιχνίδι της χαράς Αετιδέων 15 & Βουτσινά Χολαργός 6944 773597 Ανοιχτό πρόγραμμα εκπαίδευσης Το Παιδαγωγικό Κέντρο Προσχολικής

Διαβάστε περισσότερα

Ψυχικές διαταραχές στην περιγεννητική περίοδο. Δέσποινα Δριβάκου Ψυχολόγος Msc Οικογενειακή θεραπεύτρια

Ψυχικές διαταραχές στην περιγεννητική περίοδο. Δέσποινα Δριβάκου Ψυχολόγος Msc Οικογενειακή θεραπεύτρια Ψυχικές διαταραχές στην περιγεννητική περίοδο Δέσποινα Δριβάκου Ψυχολόγος Msc Οικογενειακή θεραπεύτρια με τον όρο περιγεννητική περίοδος αναφερόμαστε στο χρονικό διάστημα της κύησης, της λοχείας και των

Διαβάστε περισσότερα

Αλλαγές Κατά τη Διάρκεια της Εγκυμοσύνης

Αλλαγές Κατά τη Διάρκεια της Εγκυμοσύνης Η εγκυμοσύνη αποτελεί μια φυσιολογική αναπτυξιακή κρίση που περιλαμβάνει σημαντικές σωματικές και ψυχολογικές αλλαγές και επηρεάζει όλες τις εγκύους ανεξάρτητα από την ψυχολογική τους υγεία. Όπως κάθε

Διαβάστε περισσότερα

Ατομική Ψυχολογία. Alfred Adler. Εισηγήτρια: Παπαχριστοδούλου Ελένη Υπ. Διδάκτωρ Συμβουλευτικής Ψυχολογίας. Υπεύθυνη καθηγήτρια: Μ.

Ατομική Ψυχολογία. Alfred Adler. Εισηγήτρια: Παπαχριστοδούλου Ελένη Υπ. Διδάκτωρ Συμβουλευτικής Ψυχολογίας. Υπεύθυνη καθηγήτρια: Μ. Ατομική Ψυχολογία Alfred Adler Εισηγήτρια: Παπαχριστοδούλου Ελένη Υπ. Διδάκτωρ Συμβουλευτικής Ψυχολογίας Υπεύθυνη καθηγήτρια: Μ. Μαλικιώση- Λοΐζου Ατομική Ψυχολογία Τονίζει τη μοναδικότητα της προσωπικότητας

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΙΙ. ΒΡΕΦΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ Κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη. Καλλιρρόη Παπαδοπούλου και Λήδα Αναγνωστάκη ΤΕΑΠΗ/ΕΚΠΑ

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΙΙ. ΒΡΕΦΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ Κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη. Καλλιρρόη Παπαδοπούλου και Λήδα Αναγνωστάκη ΤΕΑΠΗ/ΕΚΠΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΙΙ ΒΡΕΦΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ Κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη Καλλιρρόη Παπαδοπούλου και Λήδα Αναγνωστάκη ΤΕΑΠΗ/ΕΚΠΑ 2016-17 Ιδιοσυγκρασία Τα βρέφη γεννιούνται με ατομικές διαφορές ως προς

Διαβάστε περισσότερα

Μεταιχμιακό Σύστημα του Εγκεφάλου

Μεταιχμιακό Σύστημα του Εγκεφάλου Μεταιχμιακό Σύστημα του Εγκεφάλου Άρθρο του ΧΑΡΑΛΑΜΠΟY ΤΙΓΓΙΝΑΓΚΑ, MT, CST, MNT Το μεταιχμιακό σύστημα ελέγχει το κύκλωμα του χρόνιου πόνου και των συναισθημάτων, ενώ συνδέεται με τα βαθύτερα τμήματα του

Διαβάστε περισσότερα

Αναστασία Κωσταρίδου-Ευκλείδη Ομότιμη καθηγήτρια, Τμήμα Ψυχολογίας, Α.Π.Θ. Συνέδριο Εταιρείας Νόσου Alzheimer, Θεσσαλονίκη, 2 Φεβρουαρίου 2017

Αναστασία Κωσταρίδου-Ευκλείδη Ομότιμη καθηγήτρια, Τμήμα Ψυχολογίας, Α.Π.Θ. Συνέδριο Εταιρείας Νόσου Alzheimer, Θεσσαλονίκη, 2 Φεβρουαρίου 2017 Αναστασία Κωσταρίδου-Ευκλείδη Ομότιμη καθηγήτρια, Τμήμα Ψυχολογίας, Α.Π.Θ. Συνέδριο Εταιρείας Νόσου Alzheimer, Θεσσαλονίκη, 2 Φεβρουαρίου 2017 1 Ποια από τις παρακάτω εικόνες εκφράζει καλύτερα τα συναισθήματα

Διαβάστε περισσότερα

«Ο ρόλος της οικογένειας στην ανάπτυξη του παιδιού»

«Ο ρόλος της οικογένειας στην ανάπτυξη του παιδιού» «Ο ρόλος της οικογένειας στην ανάπτυξη του παιδιού» Είναι γενικά αποδεκτό ότι σε μια κοινωνία πρέπει να υπάρχει ισορροπία μεταξύ αγάπης και εξουσίας, μεταξύ αλληλεγγύης και ανταγωνισμού. Στην «κοινωνία»

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες

Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες Συναισθήματα Διδάσκουσα: Επίκ. Καθ. Γεωργία Α. Παπαντωνίου Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό

Διαβάστε περισσότερα

Αφορά γονείς-παιδιά Εκµάθηση χρήσης του Η/Υ από την προσχολική ηλικία Συµβολή γονέων στην χρήση του Η/Υ από τα παιδιά

Αφορά γονείς-παιδιά Εκµάθηση χρήσης του Η/Υ από την προσχολική ηλικία Συµβολή γονέων στην χρήση του Η/Υ από τα παιδιά Αφορά γονείς-παιδιά Εκµάθηση χρήσης του Η/Υ από την προσχολική ηλικία Συµβολή γονέων στην χρήση του Η/Υ από τα παιδιά Πρόσβαση στην γνώση και στην πληροφορία -Επιστήµονες-πειράµατα -Πηγή ενηµέρωσης-εξελίξεις

Διαβάστε περισσότερα

Εναντιωματική και προκλητική συμπεριφορά στο σχολείο ο ρόλος του εκπαιδευτικού. Γιώργος Γεωργίου, PhD Κλινικός Ψυχολόγος

Εναντιωματική και προκλητική συμπεριφορά στο σχολείο ο ρόλος του εκπαιδευτικού. Γιώργος Γεωργίου, PhD Κλινικός Ψυχολόγος Εναντιωματική και προκλητική συμπεριφορά στο σχολείο ο ρόλος του εκπαιδευτικού Γιώργος Γεωργίου, PhD Κλινικός Ψυχολόγος Τι σημαίνει εναντιωματική και προκλητική συμπεριφορά; Είναι η ίδια σε κάθε ηλικία;

Διαβάστε περισσότερα

Σταυρούλα Παπαδάκου Παιδίατρος Αναπτυξιολόγος

Σταυρούλα Παπαδάκου Παιδίατρος Αναπτυξιολόγος Σταυρούλα Παπαδάκου Παιδίατρος Αναπτυξιολόγος Η πρώιμη παιδική ηλικία θεωρείται το πιο κρίσιμο στάδιο της αύξησης και της ανάπτυξης Ο όρος «Ανάπτυξη στην Πρώιμη Παιδική Ηλικία» (Early Childhood Development)

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ 1o ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ - ΓΗ_Α_ΒΙΟ_0_11207, 96ο ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ - ΓΗ_Α_ΒΙΟ_0_11303 Ι. Το σύστημα των ενδοκρινών αδένων είναι το ένα από τα δύο συστήματα του οργανισμού μας που συντονίζουν

Διαβάστε περισσότερα

«Άγχος στην εφηβεία και ο ρόλος των γονέων»

«Άγχος στην εφηβεία και ο ρόλος των γονέων» «Άγχος στην εφηβεία και ο ρόλος των γονέων» ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΓΟΝΕΩΝ N. ΣΜΥΡΗΣ 15.11.2017 Ελένη K. Τζαβέλα, MSc. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας Γνωσιακή-Συμπεριφορική Θεραπεύτρια Επιστημονική συνεργάτης της Μονάδας Εφηβικής

Διαβάστε περισσότερα

Πολλοί άνθρωποι θεωρούν λανθασμένα ότι δεν είναι «ψυχικά δυνατοί». Άλλοι μπορεί να φοβούνται μήπως δεν «φανούν» ψυχικά δυνατοί στο περιβάλλον τους.

Πολλοί άνθρωποι θεωρούν λανθασμένα ότι δεν είναι «ψυχικά δυνατοί». Άλλοι μπορεί να φοβούνται μήπως δεν «φανούν» ψυχικά δυνατοί στο περιβάλλον τους. Πολλοί άνθρωποι θεωρούν λανθασμένα ότι δεν είναι «ψυχικά δυνατοί» Άλλοι μπορεί να φοβούνται μήπως δεν «φανούν» ψυχικά δυνατοί στο περιβάλλον τους Η αυτοεικόνα μας «σχηματίζεται» ως ένα σχετικά σταθερό

Διαβάστε περισσότερα

Δυναμική ομάδας Η θεωρία

Δυναμική ομάδας Η θεωρία Δυναμική ομάδας Η θεωρία Η ψυχοδυναμική προσέγγιση του Lewin θεωρεί ότι η συμπεριφορά των ανθρώπων σε μία ομάδα, έχει τις ρίζες της στην παιδική ηλικία και συγκεκριμένα στις οικογενειακές σχέσεις και στην

Διαβάστε περισσότερα

Της Λαμπρινής Σταμάτη

Της Λαμπρινής Σταμάτη Η σφαγή των σπάνιων λευκών ρινόκερων, σε ένα καταφύγιο άγριας ζωής στη Νότιο Αφρική, πριν από μερικά χρόνια, ανησύχησε τους ειδικούς. Αρχικά θεωρήθηκαν υπεύθυνοι οι λαθροκυνηγοί, όμως τελικά αποδείχθηκε

Διαβάστε περισσότερα

Εθισμοί και εξαρτήσεις νέων. Δημιουργία Αθηνά Σφέικου

Εθισμοί και εξαρτήσεις νέων. Δημιουργία Αθηνά Σφέικου Εθισμοί και εξαρτήσεις νέων ᄡ Δημιουργία Αθηνά Σφέικου Εθισμός Εθισμός είναι το καθεστώς εγκεφαλικής δυσλειτουργίας κατα το οποίο το άτομο θεωρεί απαραίτητες για την επιβίωση του πραξεις που προκαλούν

Διαβάστε περισσότερα

Στοιχειώδεις παθολογικές μεταβολές του Γεννητικού Συστήματος

Στοιχειώδεις παθολογικές μεταβολές του Γεννητικού Συστήματος Στοιχειώδεις παθολογικές μεταβολές του Γεννητικού Συστήματος του Θήλεος ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Προσοχή: Οι παρουσιάσεις μαθημάτων αποτελούν βοήθημα παρακολούθησης των παραδόσεων

Διαβάστε περισσότερα

"Η Ενίσχυση της Κοινωνικής Λειτουργικότητας του Χρόνιου Ασθενή και της Οικογένειάς του μέσα από την Κατ Οίκον Φροντίδα"

Η Ενίσχυση της Κοινωνικής Λειτουργικότητας του Χρόνιου Ασθενή και της Οικογένειάς του μέσα από την Κατ Οίκον Φροντίδα "Η Ενίσχυση της Κοινωνικής Λειτουργικότητας του Χρόνιου Ασθενή και της Οικογένειάς του μέσα από την Κατ Οίκον Φροντίδα" Σύμφωνα με τον Αμερικάνικο Ιατρικό Σύλλογο και το Σύνδεσμο Νοσηλευτών η κατ οίκον

Διαβάστε περισσότερα

Οι Επιπτώσεις του Τραύματος στην Ανάπτυξη του Παιδιού

Οι Επιπτώσεις του Τραύματος στην Ανάπτυξη του Παιδιού Οι Επιπτώσεις του Τραύματος στην Ανάπτυξη του Παιδιού Αυτό το βιβλίο απευθύνεται σε άτομα που εμπλέκονται στην φροντίδα των παιδιών και σε επαγγελματίες πρώτης γραμμής Priya Patel and Panos Vostanis Μετάφραση:

Διαβάστε περισσότερα

Διπολική διαταραχή μανιοκατάθλιψη,

Διπολική διαταραχή μανιοκατάθλιψη, ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ Ο όρος ψυχική διαταραχή περιλαμβάνει ένα μεγάλο εύρος προβλημάτων που έχουν σχέση με την ψυχική κατάσταση και την συμπεριφορά ενός ατόμου. Οι διάφορες ψυχικές διαταραχές εκδηλώνονται

Διαβάστε περισσότερα

ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ. Οι ρυθμιστές του οργανισμού

ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ. Οι ρυθμιστές του οργανισμού ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ Οι ρυθμιστές του οργανισμού Είδη αδένων στον άνθρωπο o Εξωκρινείς αδένες: εκκρίνουν το προϊόν τους μέσω εκφορητικού πόρου είτε στην επιφάνεια του σώματος (π.χ. ιδρωτοποιοί και σμηγματογόνοι

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΛΟΧΕΙΑ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΑΙΤΙΑ & ΘΕΡΑΠΕΙΑ

ΕΠΙΛΟΧΕΙΑ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΑΙΤΙΑ & ΘΕΡΑΠΕΙΑ Συνεδρίου-Σεμιναρίου Μητρικού Θηλασμού Μιλένα Ρούσκοβα 22-26 Οκτωβρίου 2014 ΞΑΝΘΗ ΕΠΙΛΟΧΕΙΑ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΑΙΤΙΑ & ΘΕΡΑΠΕΙΑ Παναγιώτης Μ. Σαμαράς Ψυχολόγος Mphil, PgDip, BSc Hons κατάθλιψη της λοχείας Κύρια

Διαβάστε περισσότερα

ΤΣΑΠΑΤΣΑΡΗ ε.

ΤΣΑΠΑΤΣΑΡΗ ε. Ο σακχαρώδης διαβήτης μπορεί να εμφανιστεί στον καθένα ανεξάρτητα από την ηλικία, το χρώμα ή το φύλο. Είναι μια χρόνια νόσος που όταν δεν είναι σωστά ρυθμισμένη μπορεί να δημιουργήσει απειλητικές για τη

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Εσπερινά σχολεία, μια διαφορετική προσέγγιση στην εκπαιδευτική διαδικασία Δρ. ΖΑΡΚΑΔΟΥΛΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Διευθυντής 1 ου Εσπερινού ΓΕΛ Αθηνών zarknick@hotmail.com

Διαβάστε περισσότερα

«Οικογένεια σε Κρίση Διαχείριση της Απώλειας». Δρ. Μάγια Αλιβιζάτου Ψυχολόγος / Διασχολική Συντονίστρια Ψυχοπαιδαγωγικών Τμημάτων Κολλεγίου Αθηνών

«Οικογένεια σε Κρίση Διαχείριση της Απώλειας». Δρ. Μάγια Αλιβιζάτου Ψυχολόγος / Διασχολική Συντονίστρια Ψυχοπαιδαγωγικών Τμημάτων Κολλεγίου Αθηνών + «Οικογένεια σε Κρίση Διαχείριση της Απώλειας». Δρ. Μάγια Αλιβιζάτου Ψυχολόγος / Διασχολική Συντονίστρια Ψυχοπαιδαγωγικών Τμημάτων Κολλεγίου Αθηνών + Απώλεια ονομάζουμε κάθε στέρηση, κάθε αποχωρισμό από

Διαβάστε περισσότερα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΣΘΕΝ-Ν ΣΤΗ ΣΤΕΦΑΝΙΑΙΑ ΜΟΝΑΔΑ ΚΑΙ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤ-ΠΙΣΗ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΣΘΕΝ-Ν ΣΤΗ ΣΤΕΦΑΝΙΑΙΑ ΜΟΝΑΔΑ ΚΑΙ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤ-ΠΙΣΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΣΘΕΝ-Ν ΣΤΗ ΣΤΕΦΑΝΙΑΙΑ ΜΟΝΑΔΑ ΚΑΙ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤ-ΠΙΣΗ ΧΑΤΖΗΣΤΕΦΑΝΟΥ ΦΑΝΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΡΙΑ Τ.Ε. Β Γ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Η στεφανιαία µονάδα είναι ένας χώρος

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΚΑΙ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ

ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΚΑΙ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΚΑΙ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ Τερψιχόρη Γκιόκα Μέλος ΠΟΔ Αττικής Η «Συμβουλευτική Ψυχολογία» είναι ο εφαρμοσμένος κλάδος της Ψυχολογίας, ο οποίος διευκολύνει την δια βίου προσωπική

Διαβάστε περισσότερα

Συνδυάζοντας τον ρόλο της θηλάζουσας μητέρας και της σεξουαλικής συντρόφου. Ασυμβατότητες κοινωνικών ρόλων; Κατερίνα Ψαθά Νοσηλεύτρια Γ.Ν.

Συνδυάζοντας τον ρόλο της θηλάζουσας μητέρας και της σεξουαλικής συντρόφου. Ασυμβατότητες κοινωνικών ρόλων; Κατερίνα Ψαθά Νοσηλεύτρια Γ.Ν. Συνδυάζοντας τον ρόλο της θηλάζουσας μητέρας και της σεξουαλικής συντρόφου. Ασυμβατότητες κοινωνικών ρόλων; Κατερίνα Ψαθά Νοσηλεύτρια Γ.Ν.Ξάνθης Η γυναίκα είναι ένα από τα λίγα θηλαστικά, στα οποία η περίοδος

Διαβάστε περισσότερα

Η θεωρία της Προσκόλλησης (attachment theory)-john Bowlby

Η θεωρία της Προσκόλλησης (attachment theory)-john Bowlby Η θεωρία της Προσκόλλησης (attachment theory)-john Bowlby ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η θεωρία της προσκόλλησης Η θεωρία της προσκόλλησης αναφέρεται στο συναισθηματικό δεσμό ανάμεσα στο βρέφος και το κύριο πρόσωπο που το

Διαβάστε περισσότερα

Ποια είναι τα είδη της κατάθλιψης;

Ποια είναι τα είδη της κατάθλιψης; Ολοι κάποιες φορές νιώθουμε μελαγχολία ή θλίψη, αλλά αυτά τα συναισθήματα συνήθως περνούν μετά από λίγες μέρες. Όταν ένα άτομο έχει κατάθλιψη, η διαταραχή αυτή επηρεάζει την καθημερινή του ζωή, τη φυσιολογική

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΠΤΥΞΗ. Ανάπτυξη Στέλλα Βοσνιάδου

ΑΝΑΠΤΥΞΗ. Ανάπτυξη Στέλλα Βοσνιάδου 1 ΑΝΑΠΤΥΞΗ Η ψυχολογία της ανάπτυξης µελετά τις αλλαγές στη συµπεριφορά και νόηση µε την ηλικία από τη σύλληψη έως το θάνατο 2 Περιγραφή των αλλαγών Ερµηνεία των αλλαγών Αλληλεπίδραση γενετικών και περιβαλλοντικών

Διαβάστε περισσότερα

11. ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ

11. ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ 11. ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ Στον ανθρώπινο οργανισμό υπάρχουν δύο είδη αδένων, οι εξωκρινείς και οι ενδοκρινείς. Οι εξωκρινείς (ιδρωτοποιοί αδένες, σμηγματογόνοι αδένες κ.ά.) εκκρίνουν το προϊόν τους στην επιφάνεια

Διαβάστε περισσότερα

Μάθηση & Εξερεύνηση στο περιβάλλον του Μουσείου

Μάθηση & Εξερεύνηση στο περιβάλλον του Μουσείου Βασίλειος Κωτούλας vaskotoulas@sch.gr h=p://dipe.kar.sch.gr/grss Αρχαιολογικό Μουσείο Καρδίτσας Μάθηση & Εξερεύνηση στο περιβάλλον του Μουσείου Η Δομή της εισήγησης 1 2 3 Δυο λόγια για Στόχοι των Ερευνητική

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΣΤΟ 11 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ ΘΕΜΑ Β

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΣΤΟ 11 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ ΘΕΜΑ Β ΒΙΟΛΟΓΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΣΤΟ 11 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ ΘΕΜΑ Β 1. Το σύστημα των ενδοκρινών αδένων είναι το ένα από τα δύο συστήματα του οργανισμού μας που συντονίζουν και

Διαβάστε περισσότερα

Τι είναι φόβος και τι φοβια;

Τι είναι φόβος και τι φοβια; ΦΟΒΟΙ - ΦΟΒΙΕΣ Τι είναι φόβος και τι φοβια; Φόβος: η δυσάρεστη συναισθηματική κατάσταση που δημιουργείται απέναντι σε πραγματικό κίνδυνο, ή απειλή. Φοβία: ο επίμονος φόβος που παγιδεύει το άτομο περιορίζοντας

Διαβάστε περισσότερα

3) Αυτό-συμπόνια και φόβος της συμπόνιας προς και από τους άλλους Μαρίλια Νομικού, Γρηγόρης Σίμος, Μελίσσα Θεοχαρίδου

3) Αυτό-συμπόνια και φόβος της συμπόνιας προς και από τους άλλους Μαρίλια Νομικού, Γρηγόρης Σίμος, Μελίσσα Θεοχαρίδου Στρόγγυλο Τραπέζι Η Αυτό-συμπόνια και οι σχέσεις της με την ενσυναίσθηση, τη συναισθηματική ρύθμιση και το φόβο της συμπόνιας προς και από τους άλλους Προεδρείο: Γρηγόρης Σίμος και Έλλη Θολούλη 1) Αυτό-συμπόνια

Διαβάστε περισσότερα

Ερωτήσεις Αθλητικής Ψυχολογίας Σχολή Προπονητών Γυμναστικής

Ερωτήσεις Αθλητικής Ψυχολογίας Σχολή Προπονητών Γυμναστικής Ερωτήσεις Αθλητικής Ψυχολογίας Σχολή Προπονητών Γυμναστικής 1. Το ερευνητικό αντικείμενο της αθλητικής ψυχολογίας έχει (α) ψυχοφυσιολογική κατεύθυνση (β) γνωστικο-συμπεριφορική κατεύθυνση (γ) κοινωνικο-ψυχολογική

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΣΤΟ STRESS STRESS: ΠΙΕΣΗ

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΣΤΟ STRESS STRESS: ΠΙΕΣΗ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΣΤΟ STRESS STRESS: ΠΙΕΣΗ Στρεσσογόνος παράγοντας Οτιδήποτε κάνει τον άνθρωπο να βιώνει στρες Είναι μια αλλαγή στην ομοιόσταση του ατόμου Παράγοντες που προκαλούν στρες Ενδογενείς Εξωγενείς Ενδογενείς

Διαβάστε περισσότερα

Πρόωρότητα κ Μητρικός Θηλασμός

Πρόωρότητα κ Μητρικός Θηλασμός Πρόωρότητα κ Μητρικός Θηλασμός Αντιγόνη Συμεωνίδου, Ψυχολόγoς Ma,PgD- Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεύτρια. Προγεννητική Ψυχολόγος υπό Πιστοποίηση ΕΚΠΑ Προωρότητα Πρώτες στιγμές μετά τον τοκετό Mε την γέννηση μας,

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΑΥΤΙΣΤΙΚΟΥ ΦΑΣΜΑΤΟΣ: Βασικε ς πληροφορι ες

ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΑΥΤΙΣΤΙΚΟΥ ΦΑΣΜΑΤΟΣ: Βασικε ς πληροφορι ες ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΑΥΤΙΣΤΙΚΟΥ ΦΑΣΜΑΤΟΣ: Βασικες πληροφοριες Πέτρος Γαλάνης Δρ. ΕΚΠΑ, Δάσκαλος Ε.Α. (ΚΕ.Δ.Δ.Υ. Δ Αθήνας) Τι είναι η Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος (ΔΑΦ); Ο όρος «Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος» (ΔΑΦ)

Διαβάστε περισσότερα

Η νόσος του Parkinson δεν είναι µόνο κινητική διαταραχή. Έχει υπολογισθεί ότι µέχρι και 50% των ασθενών µε νόσο Πάρκινσον, µπορεί να βιώσουν κάποια

Η νόσος του Parkinson δεν είναι µόνο κινητική διαταραχή. Έχει υπολογισθεί ότι µέχρι και 50% των ασθενών µε νόσο Πάρκινσον, µπορεί να βιώσουν κάποια ρ ZΩΗ ΚΑΤΣΑΡΟΥ Νευρολόγος ιευθύντρια ΕΣΥ Η νόσος του Parkinson δεν είναι µόνο κινητική διαταραχή. Έχει υπολογισθεί ότι µέχρι και 50% των ασθενών µε νόσο Πάρκινσον, µπορεί να βιώσουν κάποια µορφή κατάθλιψης,

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ (αποσπάσματα από το βιβλίο του Έριχ Φρομ «η τέχνη της αγάπης», Εκδόσεις Μπουκουμάνη).

ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ (αποσπάσματα από το βιβλίο του Έριχ Φρομ «η τέχνη της αγάπης», Εκδόσεις Μπουκουμάνη). ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ (αποσπάσματα από το βιβλίο του Έριχ Φρομ «η τέχνη της αγάπης», Εκδόσεις Μπουκουμάνη). 1. Σ ένα πολιτισμό όπου επικρατεί το εμπορικό πνεύμα και η

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Ψυχολογία Κινήτρων

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Ψυχολογία Κινήτρων ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ψυχολογία Κινήτρων ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ Διδάσκουσα: Επίκ. Καθ. Γεωργία Α. Παπαντωνίου Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό

Διαβάστε περισσότερα

Πρώιμα δυσλειτουργικά σχήματα και εκδηλώσεις θυμού σε ενήλικο πληθυσμό Έφη Αλεξανδρή, Σοφία Βασιλειάδου, Όλγα Πάβλοβα, Γρηγόρης Σίμος

Πρώιμα δυσλειτουργικά σχήματα και εκδηλώσεις θυμού σε ενήλικο πληθυσμό Έφη Αλεξανδρή, Σοφία Βασιλειάδου, Όλγα Πάβλοβα, Γρηγόρης Σίμος ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΤΡΑΠΕΖΙ Πρώιμα δυσλειτουργικά σχήματα, αρνητικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας και διαπροσωπικές στάσεις στην ενήλικη ζωή Προεδρείο: Γρηγόρης Σίμος, Νικόλας Νικολαΐδης Ελληνική Εταιρεία Γνωστικής

Διαβάστε περισσότερα

Οι γνώμες είναι πολλές

Οι γνώμες είναι πολλές Η Ψυχολογία στη Φυσική Αγωγή στο πλαίσιο του σχολικού περιβάλλοντος ΚασταμονίτηςΚωνσταντίνος Ψυχολόγος Οι γνώμες είναι πολλές Πολλές είναι οι γνώμες στο τι προσφέρει τελικά ο αθλητισμός στην παιδική ηλικία

Διαβάστε περισσότερα

Παράγοντες Προστασίας και Κινδύνου

Παράγοντες Προστασίας και Κινδύνου Η ψυχική ζωή του παιδιού οικοδομείται μέσα από μια σχέση αλληλεπίδρασης με τους σημαντικούς Άλλους, τη μητέρα και τον πατέρα αρχικά και το ευρύτερο περιβάλλον στη συνέχεια. Μέσα από αυτήν τη συναισθηματική

Διαβάστε περισσότερα

Ελληνικό Ερωτηματολόγιο Στάσεων προς τη Σεξουαλικότητα

Ελληνικό Ερωτηματολόγιο Στάσεων προς τη Σεξουαλικότητα Ελληνικό Ερωτηματολόγιο Στάσεων προς τη Σεξουαλικότητα Οι παρακάτω προτάσεις αφορούν μια ποικιλία θεμάτων σχετικά με στάσεις απέναντι στο σεξ, στη σεξουαλικότητα, την σεξουαλική αγωγή και τα άτομα με νοητική

Διαβάστε περισσότερα

Ο καθημερινός άνθρωπος ως «ψυχολόγος» της προσωπικότητάς του - Νικόλαος Γ. Βακόνδιος - Ψυχο

Ο καθημερινός άνθρωπος ως «ψυχολόγος» της προσωπικότητάς του - Νικόλαος Γ. Βακόνδιος - Ψυχο Έ να πολύ μεγάλο ποσοστό ανθρώπων που αντιμετωπίζουν έντονο άγχος, δυσθυμία, «κατάθλιψη» έχει την «τάση» να αποδίδει λανθασμένα τις ψυχικές αυτές καταστάσεις, σε έναν «προβληματικό εαυτό του», (μία δυστυχώς

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΑΣΜΕΙΟΣ ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΕΡΑΣΜΕΙΟΣ ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΕΡΑΣΜΕΙΟΣ ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Ιδιωτικό Γενικό Λύκειο Όνομα: Ημερομηνία:./04/2014 ΤΑΞΗ : A Λυκείου ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ 1 ο ΘΕΜΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11: Ενδοκρινείς αδένες ΒΙΟΛΟΓΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ

Διαβάστε περισσότερα

Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Γιώργος Βλειώρας

Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Γιώργος Βλειώρας Αναπτυξιακή Ψυχολογία Γιώργος Βλειώρας gvleioras@gmail.com 1 Στόχος έρευνας Η διαμόρφωση καλών θεωριών 2 Προσοχή!!! Το ίδιο εύρημα μπορεί να ερμηνευτεί διαφορετικά ανάλογα με το θεωρητικό πλαίσιο αναφοράς

Διαβάστε περισσότερα

ΣΤΡΕΣ ΚΑΙ ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΜΑΝΩΛΙΑ ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΣΤΕΛΛΑ ΠΑΝΑΓΟΥΛΗ ΕΥΗ ΡΕΜΕΔΙΑΚΗ

ΣΤΡΕΣ ΚΑΙ ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΜΑΝΩΛΙΑ ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΣΤΕΛΛΑ ΠΑΝΑΓΟΥΛΗ ΕΥΗ ΡΕΜΕΔΙΑΚΗ ΣΤΡΕΣ ΚΑΙ ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΜΑΝΩΛΙΑ ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΣΤΕΛΛΑ ΠΑΝΑΓΟΥΛΗ ΕΥΗ ΡΕΜΕΔΙΑΚΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Το στρες Πρώτη νευροενδοκρινολογική απάντηση Δεύτερη νευροενδοεκρινολογική απάντηση Ο υποθάλαμος Κορτιζόλη

Διαβάστε περισσότερα

Σύνδεση θεωρίας συναισθηματικού δεσμού με τη συστημική και την αφήγηση

Σύνδεση θεωρίας συναισθηματικού δεσμού με τη συστημική και την αφήγηση ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΕΚΤΙΜΗΣΗ VIDEO Σύνδεση με θεωρία του συναισθηματικού δεσμού (ή συναισθηματικής προσκόλλησης ή πρόσδεσης) (attachment theory) John Bowlby (1907-1991) που σήμερα έχει ευρύτατη

Διαβάστε περισσότερα

Βασιλόπουλος Φ. Στέφανος. Παιδαγωγικό Τμήμα Δ. Ε. Πανεπιστήμιο Πατρών

Βασιλόπουλος Φ. Στέφανος. Παιδαγωγικό Τμήμα Δ. Ε. Πανεπιστήμιο Πατρών Βασιλόπουλος Φ. Στέφανος Παιδαγωγικό Τμήμα Δ. Ε. Πανεπιστήμιο Πατρών Τις τελευταίες δεκαετίες, η παιδική και εφηβική κατάθλιψη έχει μετατραπεί σε ένα υπαρκτό πρόβλημα που ταλανίζει τους νέους. Τα ποσοστά

Διαβάστε περισσότερα

ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ:«ΠΩ,ΠΩ, ΠΟΣΟ ΜΕΓΑΛΩΣΕΣ!!!!»

ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ:«ΠΩ,ΠΩ, ΠΟΣΟ ΜΕΓΑΛΩΣΕΣ!!!!» ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ:«ΠΩ,ΠΩ, ΠΟΣΟ ΜΕΓΑΛΩΣΕΣ!!!!» Υπεύθυνες Προγράμματος: Κιοσκερίδου Αικατερίνη Σχολική Νοσηλεύτρια. Παπαγερίδου Φωτεινή Κοινωνική Λειτουργός ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΓΩΓΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ: Διαφυλικές

Διαβάστε περισσότερα

Επιπολιτισμικό στρες. Θεωρητικά μοντέλα Στρατηγικές αντιμετώπισης Παρεμβαλλόμενες μεταβλητές Ψυχική ανθεκτικότητα

Επιπολιτισμικό στρες. Θεωρητικά μοντέλα Στρατηγικές αντιμετώπισης Παρεμβαλλόμενες μεταβλητές Ψυχική ανθεκτικότητα Επιπολιτισμικό στρες Θεωρητικά μοντέλα Στρατηγικές αντιμετώπισης Παρεμβαλλόμενες μεταβλητές Ψυχική ανθεκτικότητα Στρες Το στρες αφορά στις βιολογικές και ψυχολογικές αντιδράσεις του οργανισμού απέναντι

Διαβάστε περισσότερα

Θεραπευτική υποστήριξη σε προβλήματα εθισμού Πρόγραμμα Ψυχοθεραπευτικής Yποστήριξης Aτόμων και οικογενειών με πρόβλημα εθισμού

Θεραπευτική υποστήριξη σε προβλήματα εθισμού Πρόγραμμα Ψυχοθεραπευτικής Yποστήριξης Aτόμων και οικογενειών με πρόβλημα εθισμού Πρόγραμμα Ψυχοθεραπευτικής Yποστήριξης Aτόμων και οικογενειών με πρόβλημα εθισμού 1 / 8 1.) Η Οικογένεια «Η οικογένεια είναι ένας ζώντας οργανισμός ο οποίος όπως κάθε άλλος οργανισμός γεννιέται, ενηλικιώνεται

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ Α ΕΞΑΜΗΝΟ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ Α ΕΞΑΜΗΝΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ Α ΕΞΑΜΗΝΟ ΚΑΥΚΙΑ ΘΕΟΔΩΡΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ 1 ο Μάθημα Προγραμματισμένα μαθήματα 2/10, 9/10, 16/10, 23/10, 30/10, 6/11, 13/11, 20/11, 27/11, 4/12, 11/12,

Διαβάστε περισσότερα

Χαράλαµπος Τσορµπατζούδης Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Τµήµα Επιστήµης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισµού

Χαράλαµπος Τσορµπατζούδης Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Τµήµα Επιστήµης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισµού Χαράλαµπος Τσορµπατζούδης Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Τµήµα Επιστήµης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισµού Σέρρες 14/12/10 lambo@phed.auth.gr Φοβάµαι πως κύριο ζητούµενο της εκπαίδευσής µας είναι να

Διαβάστε περισσότερα

Κορίτσι ή Αγόρι: Η Ανάπτυξη της Ταυτότητας Φύλου. Ίλια Χατζή Ψυχολόγος MSc

Κορίτσι ή Αγόρι: Η Ανάπτυξη της Ταυτότητας Φύλου. Ίλια Χατζή Ψυχολόγος MSc Κορίτσι ή Αγόρι: Η Ανάπτυξη της Ταυτότητας Φύλου Ίλια Χατζή Ψυχολόγος MSc Τι είναι Ταυτότητα; Περιγράφει τα χαρακτηριστικά που μας προσδιορίζουν και μας διαφοροποιούν ή μας ταξινομούν σε ομάδες ή υποομάδες.

Διαβάστε περισσότερα

Περιβαλλοντικό άγχος. Ορισμοί και μοντέλα Πυκνότητα Αίσθημα συνωστισμού Θόρυβος

Περιβαλλοντικό άγχος. Ορισμοί και μοντέλα Πυκνότητα Αίσθημα συνωστισμού Θόρυβος Περιβαλλοντικό άγχος Ορισμοί και μοντέλα Πυκνότητα Αίσθημα συνωστισμού Θόρυβος Περιβαλλοντικό άγχος Είναι μια κατάσταση στην οποία οι περιβαλλοντικές απαιτήσεις υπερβαίνουν την ικανότητα των ανθρώπων να

Διαβάστε περισσότερα

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ. Νιάκα Ευγενία Σχολική Σύμβουλος

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ. Νιάκα Ευγενία Σχολική Σύμβουλος Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ Νιάκα Ευγενία Σχολική Σύμβουλος ΤΙ ΡΟΛΟ ΠΑΙΖΕΙ Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ Η ανατροφή των παιδιών, οι αξίες, τα κίνητρα που δίνει

Διαβάστε περισσότερα

Στα πτηνά το φύλο «καθορίζεται από τη μητέρα». Αυτό γιατί, το αρσενικό άτομο φέρει τα χρωμοσώματα ZZ ενώ το θηλυκό τα ZW. Έτσι εναπόκειται στο που θα

Στα πτηνά το φύλο «καθορίζεται από τη μητέρα». Αυτό γιατί, το αρσενικό άτομο φέρει τα χρωμοσώματα ZZ ενώ το θηλυκό τα ZW. Έτσι εναπόκειται στο που θα 1 Όπως όλοι γνωρίζουμε κάθε ζωντανός οργανισμός αποτελείται από κύτταρα. Μέσα στον πυρήνα των κυττάρων υπάρχουν τα χρωμοσώματα, τα οποία αποτελούν to γενετικό υλικό (DNA). Στα χρωμοσώματα αυτά βρίσκονται

Διαβάστε περισσότερα

Πάντως η λήψη τροφής ρυθµίζεται από το νευρικό σύστηµα µε συνεργασία δύο κέντρων.

Πάντως η λήψη τροφής ρυθµίζεται από το νευρικό σύστηµα µε συνεργασία δύο κέντρων. ΛΗΨΗ ΤΗΣ ΤΡΟΦΗΣ H ανάγκη για λήψη τροφής, που ικανοποιείται µόνο µε σιτισµό, και προέρχεται από διέγερση του κέντρου θρέψης, αποτελεί το αίσθηµα της πείνας (hunger), ενώ η επιθυµία για λήψη ειδικής τροφής,

Διαβάστε περισσότερα

Εφηβεία και Πρότυπα. 2)Τη στάση του απέναντι στους άλλους, ενήλικες και συνομηλίκους

Εφηβεία και Πρότυπα. 2)Τη στάση του απέναντι στους άλλους, ενήλικες και συνομηλίκους Εφηβεία και Πρότυπα Τι σημαίνει εφηβεία; Η εφηβεία είναι η περίοδος της ζωής του ανθρώπου που αρχίζει με το τέλος της παιδικής ηλικίας και οδηγεί στην ενηλικίωση. Είναι μια εξελικτική φάση που κατά τη

Διαβάστε περισσότερα

Αναπτυξιακή Ψυχολογία Ενότητα 9: Βρεφική Ηλικία: Κοινωνική & Συναισθηματική Ανάπτυξη

Αναπτυξιακή Ψυχολογία Ενότητα 9: Βρεφική Ηλικία: Κοινωνική & Συναισθηματική Ανάπτυξη Αναπτυξιακή Ψυχολογία Ενότητα 9: Βρεφική Ηλικία: Κοινωνική & Συναισθηματική Ανάπτυξη Διδάσκουσα: Ειρήνη Σκοπελίτη Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία Σκοποί ενότητας Παρουσίαση

Διαβάστε περισσότερα

Managers & Leaders. Managers & Leaders

Managers & Leaders. Managers & Leaders είναι διαφορετικοί? Οι ηγέτες των επιχειρήσεων έχουν περισσότερα κοινά µε τους καλλιτέχνες παρά µε τους Managers.. 1 Αντιµετώπιση της πολυπλοκότητας SHIP Αντιµετώπιση της αλλαγής Λήψηαπόφασης : τι πρέπει

Διαβάστε περισσότερα

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΑΝΤΩΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, Μ.Α. ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΑΝΤΩΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, Μ.Α. ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ Ενισχύστε την Αυτοπεποίθηση των Παιδιών Βελτιώνοντας & Μαθαίνοντας τον Γονεϊκό Τύπο!!! ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΑΝΤΩΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, Μ.Α. ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ Κλεισθένους 12 (Στοά Κοββατζή) 1 ος όροφος Τηλ.: 2742029421 Κιν.: 6979985566

Διαβάστε περισσότερα

Ένα οµαδικό πρόγραµµα παρέµβασης για τη διαχείριση του στρες σε µετεφηβικό-φοιτητικό πληθυσµό

Ένα οµαδικό πρόγραµµα παρέµβασης για τη διαχείριση του στρες σε µετεφηβικό-φοιτητικό πληθυσµό Ευάγγελος Χ. Καραδήµας & Αναστασία Καλαντζή-Αζίζι Τοµέας Ψυχολογίας, Πανεπιστήµιο Αθηνών Ένα οµαδικό παρέµβασης για τη διαχείριση του στρες σε µετεφηβικό-φοιτητικό πληθυσµό Παρουσίαση στη ιηµερίδα του

Διαβάστε περισσότερα

Δεύτερη Συνάντηση ΜΑΘΗΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΟΜΑΔΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ. Κάππας Σπυρίδων

Δεύτερη Συνάντηση ΜΑΘΗΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΟΜΑΔΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ. Κάππας Σπυρίδων Δεύτερη Συνάντηση ΜΑΘΗΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΟΜΑΔΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ Κάππας Σπυρίδων ΟΜΑΔΑ είναι μια συνάθροιση ατόμων στην οποία το καθένα έχει συνείδηση της παρουσίας των άλλων, ενώ ταυτόχρονα βιώνει κάποια μορφή εξάρτησης

Διαβάστε περισσότερα

Γράφει: Ευάγγελος Γκικόντες, Μαιευτήρας - Χειρουργός Γυναικολόγος

Γράφει: Ευάγγελος Γκικόντες, Μαιευτήρας - Χειρουργός Γυναικολόγος Γράφει: Ευάγγελος Γκικόντες, Μαιευτήρας - Χειρουργός Γυναικολόγος Τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο δυσπανευρία; Είναι η επώδυνη σεξουαλική επαφή. Η γυναίκα, είτε όταν την εξετάζει ο γυναικολόγος είτε κατά

Διαβάστε περισσότερα

Βιολογική βάση της συµπεριφοράς Γεώργιος Ευσταθίου, gefstath@psych.uoa.gr

Βιολογική βάση της συµπεριφοράς Γεώργιος Ευσταθίου, gefstath@psych.uoa.gr Βιολογική βάση της συµπεριφοράς Γεώργιος Ευσταθίου, gefstath@psych.uoa.gr Συµπεριφορά αποτέλεσµα της συνεχούς αλληλεπίδρασης µεταξύ: α-µεταβλητών: εξωτερικό παρατηρίσιµο περιβάλλον β-µεταβλητών: γνωστικές

Διαβάστε περισσότερα

Η ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΓΟΝΙΟΥ-ΠΑΙΔΙΟΥ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΜΜΕ

Η ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΓΟΝΙΟΥ-ΠΑΙΔΙΟΥ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΜΜΕ Εισήγηση στο 12 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχολογικής Έρευνας (Μάιος, 2009) Η ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΓΟΝΙΟΥ-ΠΑΙΔΙΟΥ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΜΜΕ Μπετίνα Ντάβου, Πανεπιστήμιο Αθηνών Κατερίνα Σπετσιώτου, Πανεπιστήμιο Αθηνών

Διαβάστε περισσότερα

«Η απασχόληση Ψυχολόγων και Παιδαγωγών στις δράσεις της Ιατρικής Παρέμβασης»

«Η απασχόληση Ψυχολόγων και Παιδαγωγών στις δράσεις της Ιατρικής Παρέμβασης» «Η απασχόληση Ψυχολόγων και Παιδαγωγών στις δράσεις της Ιατρικής Παρέμβασης» ΙΑΤΡΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ Η Ιατρική Παρέμβαση (Medical Intervention -Med.In) είναι μια Ελληνική ιατρική οργάνωση αρωγής με δράσεις εντός

Διαβάστε περισσότερα

Η αξία του παιχνιδιού ως παιδαγωγικό και θεραπευτικό μέσο.

Η αξία του παιχνιδιού ως παιδαγωγικό και θεραπευτικό μέσο. Η αξία του παιχνιδιού ως παιδαγωγικό και θεραπευτικό μέσο. Η λέξη παιχνίδι έχει τις ρίζες της στην αρχαία ελληνική γλώσσα. Παιχνίδι, παιγνίδιο ή παίγνιο όπως αλλιώς λέγεται είναι μία δομημένη δραστηριότητα

Διαβάστε περισσότερα

«Κοινωνική και Συναισθηματική Αγωγή στο σχολείο» H προαγωγή της συναισθηματικής νοημοσύνης ως μέσο πρόληψης της νεανικής παραβατικότητας

«Κοινωνική και Συναισθηματική Αγωγή στο σχολείο» H προαγωγή της συναισθηματικής νοημοσύνης ως μέσο πρόληψης της νεανικής παραβατικότητας «Κοινωνική και Συναισθηματική Αγωγή στο σχολείο» H προαγωγή της συναισθηματικής νοημοσύνης ως μέσο πρόληψης της νεανικής παραβατικότητας Γιατί τα παιδιά γίνονται επιθετικά; H νευροβιολογία δεν είναι

Διαβάστε περισσότερα

Τους τροµάζει η µοναξιά. Πώς θα κάνουν καινούρια αρχή µετά από τόσα χρόνια συµβίωσης; Τι θα αντιµετωπίσουν;

Τους τροµάζει η µοναξιά. Πώς θα κάνουν καινούρια αρχή µετά από τόσα χρόνια συµβίωσης; Τι θα αντιµετωπίσουν; Διαζύγιο Σύµφωνα µε στατιστικά στοιχεία, στις αναπτυγµένες χώρες υπολογίζεται ότι ένας στους δύο γάµους καταλήγει σε διαζύγιο. Το διαζύγιο είναι µια ψυχικά τραυματική εμπειρία για αυτούς που χωρίζουν.

Διαβάστε περισσότερα

Σχέσεις καθηγητών και μαθητών

Σχέσεις καθηγητών και μαθητών ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ 2017-18 Σχέσεις καθηγητών και μαθητών Επιμέλεια παρουσίασης: Αθηνά Φωτάκη Υπεύθυνη καθηγήτρια: Δανίκα Ε. Το σχολικό περιβάλλον διαμορφώνεται από τις σχέσεις που αναπτύσσονται

Διαβάστε περισσότερα

ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΛΟΑΤΚΙ ΑΤΟΜΑ. Επιμέλεια: Μαρία Πατεράκη, Πολύχρωμο Σχολείο (2018)

ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΛΟΑΤΚΙ ΑΤΟΜΑ. Επιμέλεια: Μαρία Πατεράκη, Πολύχρωμο Σχολείο (2018) ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΛΟΑΤΚΙ ΑΤΟΜΑ Επιμέλεια: Μαρία Πατεράκη, Πολύχρωμο Σχολείο (2018) Το να είναι κάποιο άτομο ΛΟΑΤΚΙ δεν είναι φυσιολογικό. Μη φυσιολογικό στην προκειμένη περίπτωση σημαίνει

Διαβάστε περισσότερα

Πώς Μπορούμε να. Θετικό Τρόπο με τα. Αλληλεπιδράσουμε με. Παιδιά μας ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ΕΙΡΗΝΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΡΙΑ

Πώς Μπορούμε να. Θετικό Τρόπο με τα. Αλληλεπιδράσουμε με. Παιδιά μας ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ΕΙΡΗΝΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΡΙΑ Πώς Μπορούμε να Αλληλεπιδράσουμε με Θετικό Τρόπο με τα Παιδιά μας ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ΕΙΡΗΝΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΡΙΑ Η Σχέση Γονέα Παιδιού Αν ένα παιδί μεγαλώνει με επικρίσεις, μαθαίνει να καταδικάζει.

Διαβάστε περισσότερα

Μειώστε τον κίνδυνο για πρόωρο θάνατο µε τα Ωµέγα-3

Μειώστε τον κίνδυνο για πρόωρο θάνατο µε τα Ωµέγα-3 Μειώστε τον κίνδυνο για πρόωρο θάνατο µε τα Ωµέγα-3 Για χρόνια, οι καταναλωτές µαθαίνουν για τα οφέλη της µείωσης των καρδιαγγειακών παθήσεων µε τη λήψη ωµέγα-3 λιπαρών οξέων. Αυτή η άποψη έχει επικρατήσει,

Διαβάστε περισσότερα

ΚΛΙΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ

ΚΛΙΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΗ ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΠΑΙΔΩΝ «Η ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ» ΚΛΙΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ Γιώργος Γιαννακόπουλος, Ειδ. Παιδοψυχίατρος Στρογγυλό Τραπέζι: «Οι διάφορες διαστάσεις της Διασυνδετικής-

Διαβάστε περισσότερα