Δημιουργία γενετικά τροποποιημένων βλάστηση ανθεκτικών σε παράσιτα και ζιζανιοκτόνα. Πιθανοί περιβαλλοντικοί κίνδυνοι.

Transcript

1 ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΕΝΘΕΡΟΥΔΑΚΗΣ Δημιουργία γενετικά τροποποιημένων βλάστηση ανθεκτικών σε παράσιτα και ζιζανιοκτόνα. Πιθανοί περιβαλλοντικοί κίνδυνοι. Εισαγωγή Από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζει η σύγχρονη γεωργία είναι η εμφάνιση στις καλλιέργειες διαφόρων φυτικών και ζωικών οργανισμών (έντομα, μύκητες, ζιζάνια κλπ), που μπορούν να προκαλέσουν σημαντική μείωση της παραγωγής. Για τον έλεγχο και την καταστροφή των ανεπιθύμητων αυτών οργανισμών χρησιμοποιούνται τα παρασιτοκτόνα, χημικές ενώσεις που εξοντώνουν τους παθογόνους οργανισμούς. Λόγω όμως της μεγάλης τοξικότητας των παρασιτοκτόνων και της αυξανόμενης ανθεκτικότητας των ζιζανίων σε αυτά, οι επιστήμονες αναζητούν εναλλακτικές λύσεις για την αντιμετώπιση των παρασίτων. Για το σκοπό αυτό επιστρατεύτηκαν οι τεχνικές της Γενετικής Μηχανικής με στόχο την δημιουργία γενετικά τροποποιημένων φυτών τα οποία θα είναι προφυλαγμένα από τα βλαβερά παράσιτα. Η τεχνολογία του ανασυνδυασμένου DNA (recombinant DNA technology) που αναπτύχθηκε την δεκαετία του 1980 αύξησε τις γνώσεις μας πάνω στην γενετική των οργανισμών και έδωσε την δυνατότητα πρόσβασης στα γονίδια με στόχο την μελέτη της δομής, της οργάνωσης και της λειτουργίας τους καθώς και της λειτουργίας των πρωτεϊνών που κωδικοποιούν. Επίσης έδωσε την δυνατότητα απομόνωσης γονιδίων από διάφορους οργανισμούς και εισαγωγής τους με την βοήθεια ειδικών φορέων σε φυτά, σε ζώα και στον άνθρωπο με σκοπό να προσδίδουν στους οργανισμούς αυτούς επιθυμητά χαρακτηριστικά. Οι οργανισμοί που έχουν υποστεί γενετική τροποποίηση με την εισαγωγή στο γενετικό τους υλικό, DNA από άλλο οργανισμό ονομάζονται Γενετικά Τροποποιημένοι Οργανισμοί ή Διαγονιδιακοί (Genetically Modified Organisms ή GMOs). Μια από τις μεγαλύτερες εφαρμογές των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών στον αγροτικό τομέα είναι η δημιουργία διαγονιδιακών φυτών (GM φυτά) στα οποία έχουν εισαχθεί γονίδια από άλλους οργανισμούς ώστε να αποκτήσουν νέες επιθυμητές ιδιότητες. Τα γονίδια αυτά μπορούν να προσδίδουν στα φυτά ανθεκτικότητα σε ζιζανιοκτόνα, έντομα και παθογόνους μικροοργανισμούς. Τα οφέλη που αναμένονται από τη χρήση των GM φυτών σχετίζονται με την μείωση της επιβάρυνσης του περιβάλλοντος από την ελάττωση της χρήσης χημικών εντομοκτόνων και ζιζανιοκτόνων, τα οποία έχουν βλαβερές συνέπειες στο οικοσύστημα αλλά και στην υγεία των ανθρώπων. Πολλοί όμως επιστήμονες αλλά και περιβαλλοντικές οργανώσεις προβάλουν ισχυρές αντιρρήσεις για το κατά πόσο τα προϊόντα αυτά είναι ασφαλή για κατανάλωση από τους ανθρώπους και τα ζώα, και τι είδους απρόβλεπτοι κίνδυνοι μπορεί να προκύψουν για το οικοσύστημα από την γενετική επέμβαση στα φυτά. Το θέμα της εκτίμησης των περιβαλλοντικών κινδύνων από την καλλιέργεια των διαγονιδιακών φυτών είναι ιδιαίτερα σημαντικό και είναι αναγκαία η εντατικοποίηση της έρευνας πάνω στον τομέα αυτό.

2 1. Δημιουργία διαγονιδιακών φυτών 1.1 Στάδια παραγωγής γενετικά τροποποιημένων φυτών α. Επιλογή γονιδίου Αρχικά πρέπει να βρεθεί το κατάλληλο γονίδιο από ένα οργανισμό και να μελετηθούν καλά οι ιδιότητές του (όπως η δομή, η λειτουργία του και η ρύθμιση της έκφρασής του) αλλά και της πρωτεΐνης που παράγει (δράση, χαρακτηριστικά, κτλ.). Το γονίδιο επιλέγεται γιατί απομονώνεται εύκολα από την πηγή του, έχει καλά μελετημένες γνωστές ιδιότητες και μπορεί να επιφέρει μια νέα επιθυμητή ιδιότητα στο φυτό (π.χ. να παράγει μια τοξίνη επιλεκτική για την εξόντωση των εντόμων που καταστρέφουν το φυτό). β. Κλωνοποίηση γονιδίου Αφού βρεθεί το γονίδιο πρέπει να κλωνοποιηθεί σε κάποιο φορέα κλωνοποίησης (cloning vector) που είναι συνήθως ένα πλασμίδιο βακτηρίου (κυκλικό μόριο DNA που διπλασιάζεται ανεξάρτητα μέσα στο βακτήριο). Η διαδικασία της κλωνοποίησης έχει σαν στόχο: την αναπαραγωγή ενός συγκεκριμένου γονιδίου σε μεγάλες ποσότητες τη διατήρησή του σε ένα συγκεκριμένο μόνο γενετικό στοιχείο όπως είναι το πλασμίδιο, για μοριακές αναλύσεις ή για προετοιμασία για την μεταφορά του σε κάποιον άλλο οργανισμό. Η κλωνοποίηση επιτυγχάνεται με τις τεχνικές του ανασυνδυασμένου DNA (recombinant DNA technology) ή γενικότερα της Γενετικής Μηχανικής (genetic engineering). Οι τεχνικές αυτές βασίζονται σε χρήση ειδικών ενζύμων που ονομάζονται περιοριστικές ενδονουκλεάσες (restrictive endonucleases). Τα ένζυμα αυτά αναγνωρίζουν συγκεκριμένες αλληλουχίες DNA και κόβουν το DNA σε συγκεκριμένες θέσεις. Μία σειρά άλλων ενζύμων, που ονομάζονται λιγάσες (ligases) έχουν την ιδιότητα να επανενώνουν τα τμήματα DNA που έχουν προέλθει από τον τεμαχισμό των περιοριστικών ενζύμων. Έτσι δημιουργούνται νέα μόρια DNA που περιέχουν τμήματα από διαφορετικές πηγές. Το νέο μόριο που δημιουργείται ονομάζεται ανασυνδυασμένο DNA (recombinant DNA). Με την δράση των ενζύμων αυτών, ένα γονίδιο απομονώνεται από την πηγή του και συνδέεται με έναν φορέα κλωνοποίησης, δημιουργώντας έναν ανασυνδυασμένο φορέα. Οι ανασυνδυασμένοι φορείς εισάγονται σε κύτταρα ξενιστών και πολλαπλασιάζονται. Οι απόγονοι ενός τέτοιου κυττάρου έχουν όλοι τις ίδιες ιδιότητες με το μητρικό κύτταρο αλλά και μεταξύ τους και μεταφέρουν τον ίδιο ανασυνδυασμένο φορέα που περιέχει το ξένο γονίδιο. Τα κύτταρα αυτά ονομάζονται κλώνοι (clones). Η δημιουργία και στη συνέχεια η απομόνωση ενός τέτοιου κλώνου δίνει την δυνατότητα να παραχθούν απεριόριστες ποσότητες από το συγκεκριμένο DNA που έχει εισαχθεί στους φορείς, το οποίο ονομάζεται κλωνοποιημένο DNA (cloned DNA). Το κλωνοποιημένο DNA περιέχει και το γονίδιο που θα προσδώσει στο φυτό τις επιθυμητές ιδιότητες και μπορεί στη συνέχεια να προετοιμαστεί κατάλληλα ώστε να μεταφερθεί με ειδικούς φορείς στα φυτικά κύτταρα.

3 γ. Μεταφορά γονιδίων σε φυτικά κύτταρα Η μεταφορά ξένου DNA σε φυτικά κύτταρα ονομάζεται μετασχηματισμός (transformation) και μπορεί να επιτευχθεί με βιολογικούς, φυσικούς ή χημικούς τρόπους. Τέτοιοι είναι: Μεταφορά γονιδίων μέσω του βακτηρίου Agrobacterium tumefaciens Μεταφορά με ηλεκτροχημικές μεθόδους. Το γενετικό υλικό που εισάγεται μπορεί να είναι: γονίδια από φυτά του ίδιου ή άλλου είδους γονίδια από άλλους οργανισμούς (π.χ. βακτήρια, ζώα) αντι-νοηματικές αλληλουχίες (αλληλουχίες DNA που είναι αντίστροφες των αλληλουχιών ενός κανονικού γονιδίου και όταν εισέλθουν στο κύτταρο καταστέλλουν την δράση του κανονικού γονιδίου). 1.2 Μεταφορά γονιδίων με το Agrobacterium tumefaciens Το Agrobacterium tumefaciens περιέχει ένα ειδικό πλασμίδιο μεγέθους περίπου 200 kb (kb=αλληλουχία DNA που αποτελείται από 1000 ζεύγη βάσεων), το οποίο ονομάζεται πλασμίδιο Ti (tumor inducing) και έχει την ιδιότητα να μετασχηματίζει τα φυτικά κύτταρα, εισάγοντας το DNA του στο γονιδίωμα των κυττάρων [Chilton et al, 1977]. Το πλασμίδιο Ti δεν μεταφέρεται ολόκληρο στα φυτικά κύτταρα αλλά μόνο μια περιοχή του (μήκους περίπου 20 kb), που ονομάζεται T-DNA (Transfer DNA). Η περιοχή αυτή μεταφέρεται στον πυρήνα των φυτικών κυττάρων και επειδή περιέχει ορισμένα ογκογονίδια είναι υπεύθυνη για την δημιουργία ενός είδους καρκίνου, που ονομάζεται crown gall. Επομένως το πλασμίδιο Ti μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ένας φυσικός φορέας (vector) μεταφοράς και έκφρασης ξένων γονιδίων σε φυτικά κύτταρα. [Λεκανίδου, 1996] Όγκοι σε τριανταφυλλιές που έχουν δημιουργηθεί από την δράση του πλασμιδίου Ti Ο φυσικός μηχανισμός μεταφοράς γενετικού υλικού σε φυτικά κύτταρα από τα αγροβακτήρια χρησιμοποιείται για την δημιουργία διαγονιδιακών φυτών αφού γίνουν οι κατάλληλες γενετικές επεμβάσεις ώστε να εισαχθούν τα ξένα γονίδια [Hooykaas & Schilperoot, 1992]. Βασική προϋπόθεση για την δημιουργία διαγονιδιακών φυτών είναι το ξένο γονίδιο εκτός από την αλληλουχία που κωδικοποιεί την πρωτεΐνη που μας ενδιαφέρει να περιέχει και τις κατάλληλες ρυθμιστικές αλληλουχίες, που θα επιτρέπουν την έκφρασή του στα φυτικά κύτταρα. Άλλη προϋπόθεση είναι το μεταφερόμενο DNA να ενσωματωθεί σε ένα από τα χρωμοσώματα του φυτικού κυττάρου ώστε να αναπαράγεται με τον μηχανισμό του κυττάρου και να μεταφέρεται στα θυγατρικά κύτταρα. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να προκύψει ένα διαγονιδιακό φυτό από ένα αρχικό κύτταρο, στο οποίο το ξένο γονίδιο θα υπάρχει σε όλα τα κύτταρά του.

4 Επειδή η μεταφορά του ξένου γονιδίου στα φυτικά κύτταρα δεν είναι πάντα επιτυχής, πρέπει να είναι δυνατή η ανίχνευση των διαγονιδιακών φυτών. Για το λόγο αυτό μαζί με το ξένο γονίδιο εισάγεται στο πλασμίδιο και ένα γονίδιο-δείκτης αναγνώρισης, που χρησιμεύει για την αναγνώριση των φυτών που έχουν ενσωματώσει και εκφράζουν το ξένο γενετικό υλικό. Τα πιο συνηθισμένα γονίδια-δείκτες είναι γονίδια που δίνουν ανθεκτικότητα σε κάποιο αντιβιοτικό (π.χ. καναμυκίνη) ή σε ένα ζιζανιοκτόνο (herbicide resistance). Στο παρακάτω σχήμα φαίνονται τα στάδια που ακολουθούνται για την δημιουργία διαγονιδιακών φυτών μέσω του Agrobacterium tumefaciens.

5 To 1983 έγινε για πρώτη φορά με επιτυχία δημιουργία διαγονιδιακών φυτών καπνού που εξέφραζαν ένα γονίδιο που τους έδινε ανθεκτικότητα στο αντιβιοτικό καναμυκίνη [Herrera- Estrella et al, 1983, Zambrynski et al, 1983] Το σύστημα μεταφοράς γονιδίων σε φυτικά κύτταρα με το αγροβακτήριο έχει χρησιμοποιηθεί ευρύτατα για τον μετασχηματισμό δεκάδων ειδών δικοτυλήδονων φυτών, όπως ο καπνός, η πατάτα κτλ. Ένα όμως βασικό μειονέκτημα του Agrobacterium tumefaciens είναι ότι δεν προσβάλει εύκολα τα μονοκοτυλήδονα φυτά μεγάλης οικονομικής σημασίας, όπως τα δημητριακά, το ρύζι κτλ. Πρόσφατα βρέθηκε ένα στέλεχος του Agrobacterium που μπόρεσε να δώσει διαγονιδιακά φυτά ρυζιού [Hiei et al, 1994]. 2. Παραγωγή διαγονιδιακών φυτών ανθεκτικών σε παθογόνους οργανισμούς Η έρευνα στην βιοτεχνολογία στοχεύει στην μείωση της χρήσης χημικών προϊόντων στις αγροτικές καλλιέργειες. Η μείωση στην χρήση των χημικών αφενός θα έχει οικονομικά οφέλη και αφετέρου θα συμβάλει στην ελαχιστοποίηση των αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Η σύγχρονη βιοτεχνολογία μπορεί να βοηθήσει στην μείωση της χρήσης των χημικών με την δημιουργία φυτών πιο ανθεκτικών σε παθογόνους οργανισμούς αλλά και πιο ανταγωνιστικούς σε σχέση με τα ζιζάνια των καλλιεργειών. Οι παθογόνοι οργανισμοί αποτελούν συνήθως τους φυσικούς εχθρούς των καλλιεργειών και είναι υπεύθυνοι για την μερική ή ολική καταστροφή τους με ανυπολόγιστες οικονομικές απώλειες. Από τις πρώτες εφαρμογές των διαγονιδιακών φυτών ήταν η εισαγωγή γονιδίων σε φυτά που τους προσδίδουν ανθεκτικότητα σε διάφορους παθογόνους οργανισμούς. Η πιο σημαντική εφαρμογή στον τομέα αυτόν είναι η παραγωγή φυτών με ικανότητα να παράγουν μια τοξίνη με εντομοκτόνο δράση, με αποτέλεσμα να είναι ανθεκτικά στην προσβολή εντόμων. Τα φυτά αυτά αποτελούν τις ποικιλίες Bt από το όνομα τις τοξίνης που παράγουν. 2.1 Παραγωγή φυτών ανθεκτικών σε έντομα Ο παραδοσιακός τρόπος καταπολέμησης των βλαβερών για τις καλλιέργειες εντόμων είναι οι ψεκασμοί με χημικά εντομοκτόνα. Ο τρόπος όμως αυτός έχει αρνητικά αποτελέσματα στο περιβάλλον και στην οικολογική ισορροπία. Εκτός από τα βλαβερά για τις καλλιέργειες έντομα καταστρέφονται πολλά άλλα είδη εντόμων με αποτέλεσμα να προκαλείται έντονη οικολογική διαταραχή. Επίσης τα περισσότερα από τα χημικά εντομοκτόνα έχουν τοξική δράση ακόμα και για τον άνθρωπο, στον οποίο καταλήγουν μέσω των τροφικών αλυσίδων. Η διαγονιδιακή τεχνολογία στοχεύει στην δημιουργία φυτών που παράγουν τα δικά τους «βιοεντομοκτόνα». Για το σκοπό αυτό έχει απομονωθεί ένα γονίδιο από το βακτήριο του εδάφους Bacillus thuringiensis το οποίο κωδικοποιεί μια πρωτεΐνη με φυσική εντομοκτόνο δράση. Η πρωτεΐνη αυτή είναι μια δ-ενδοτοξίνη και είναι τοξική σε περιβάλλον με ph 7,5 έως 8, που παρατηρείται στα έντομα και όχι στο στομάχι του ανθρώπου. To βακτήριο Bacillus thuringiensis χρησιμοποιείται σαν βιολογικό εντομοκτόνο επί σειρά ετών. Το βακτήριο καλλιεργείται σε βιοαντιδραστήρες και στη συνέχεια γίνονται ψεκασμοί στις καλλιέργειες. Έτσι τα φυτά είναι προστατευμένα από την δράση των βλαβερών γι αυτά εντόμων. Η διαδικασία αυτή θεωρείται φιλική προς το περιβάλλον εφόσον αποκλείει την χρήση επικίνδυνων χημικών εντομοκτόνων και δεν οδηγεί σε αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία και το περιβάλλον [Τύπας 1999, demaagd 1999]. Όμως θεωρείται οικονομικά

6 ασύμφορη γιατί ο Bacillus thuringiensis δεν επιβιώνει για μεγάλο χρονικό διάστημα οπότε είναι αναγκαίο να γίνονται επαναλαμβανόμενοι ψεκασμοί. Η δ-ενδοτοξίνη του Bacillus thuringiensis Με την διαγονιδιακή τεχνολογία είναι δυνατή η μεταφορά του γονιδίου που παράγει την δ- ενδοτοξίνη σε φυτά. Έτσι τα φυτά είναι προστατευμένα από την καταστρεπτική δράση ορισμένων εντόμων της τάξης των λεπιδοπτέρων. Υπάρχουν διάφορα στελέχη του Bacillus thuringiensis και κάθε στέλεχος παράγει διαφορετική τοξίνη, η οποία δρα σε ένα συγκεκριμένο είδος εντόμων [Estruch et al, 1996]. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται αντίσταση των φυτών σε ορισμένα είδη εντόμων με την εισαγωγή ενός συγκεκριμένου γονιδίου (τα γονίδια αυτά ονομάζονται γονίδια Bt). Εφαρμογές της τεχνολογίας Bt Μια από τις εφαρμογές της παραγωγής Bt φυτών είναι η καταπολέμηση του European corn borer, που αποτελεί το βασικότερο εχθρό των καλλιεργειών καλαμποκιού στις ΗΠΑ και είναι υπεύθυνο για απώλειες της τάξεως του 1 δις δολαρίων ετησίως [Huang et al, 1999]. Τα γενετικά τροποποιημένα φυτά καλαμποκιού που φέρουν το γονίδιο Bt παρουσιάζουν ανθεκτικότητα στο συγκεκριμένο έντομο. Σύμφωνα με την εταιρία Monsanto, η παραγωγή διαγονιδιακών Bt φυτών θα μειώσει την χρήση χημικών εντομοκτόνων κατά 1 εκατ. λίτρα ετησίως.

7 Γενετικά τροποποιημένη ντομάτα που περιέχει το γονίδιο Bt δίπλα ένα μη γενετικά τροποποιημένο φυτό «μάρτυρας» Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες ανάλογη εντομοκτόνο δράση εμφανίζει και μια άλλη τοξίνη που παράγεται από το βακτήριο Photorhabdus luminescens που ζει στο έντερο εντομοφάγων νηματωδών. Η χρήση του γονιδίου που παράγει την τοξίνη αυτή μελετάται ως εναλλακτική μέθοδος της Bt τοξίνης ή σε συνδυασμό με αυτήν για καλύτερα αποτελέσματα [Bowen et al 1998, Strauss 1998]. Το πρώτο διαγονιδιακό φυτό που φέρει γονίδιο Bt, δημιουργήθηκε από την εταιρία Monsanto και είναι μια ποικιλία βαμβακιού, η οποία περιέχει γονίδια από τον Bacillus thuringiensis και παράγει τοξίνη που εξουδετερώνει τρία είδη εντόμων που επιτίθενται στο βαμβάκι. H ποικιλία βαμβακιού Bt κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1996 και το 1999 αποτελούσε το 50% της συνολικής καλλιέργειας βαμβακιού στις ΗΠΑ. Στη συνέχεια αναπτύχθηκε η ποικιλία καλαμποκιού Bt από την εταιρία Ciba-Geigy (που αργότερα συγχωνεύτηκε με την Sandoz και μετονομάστηκε σε Novartis). Το 1999 στις ΗΠΑ, περίπου το 30% της συνολικής καλλιέργειας καλαμποκιού ήταν καλαμπόκι Bt. Στην Ευρώπη επιτράπηκε μετ εμποδίων η εισαγωγή του καλαμποκιού Bt στα τέλη του Και αυτό γιατί από τις πρώτες εισαγωγές γενετικά τροποποιημένων σπόρων στην Ευρώπη υπήρχε έντονη αμφισβήτηση και σύγχυση σχετικά με την ασφάλεια των προϊόντων αυτών. Οι καλλιέργειες καλαμποκιού Bt αποτελούν ακόμη θέμα έντονης διαμάχης ανάμεσα στις εταιρείες, στους αρμόδιους κρατικούς φορείς, τις περιβαλλοντικές ενώσεις και τους επιστήμονες. Σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν γίνει καταστροφές καλλιεργειών σε πειραματικό στάδιο, όπως η καταστροφή γενετικά τροποποιημένου καλαμποκιού στο Devon που κόστισε λίρες [Masood, 1998].

8 2.2 Παραγωγή φυτών ανθεκτικών σε νηματώδη Τα παρασιτικά νηματώδη μπορούν να προσβάλουν μια μεγάλη ποικιλία φυτών και είναι υπεύθυνα για σημαντικές απώλειες καλλιεργειών. Επίσης τα αυγά τους επιβιώνουν στο έδαφος σε αντίξοες συνθήκες για πολλά χρόνια. Έχουν βρεθεί ορισμένα φυτά που είναι ανθεκτικά στα νηματώδη. Για την ανθεκτικότητα αυτή είναι υπεύθυνα ορισμένα γονίδια, τα οποία έχουν απομονωθεί. Παράδειγμα αποτελεί το γονίδιο Gro1 της πατάτας, που προσδίδει ανθεκτικότητα στο Globodera rostochiensis. Έτσι έχει ανοίξει ο δρόμος για την ενδεχόμενη εισαγωγή των γονιδίων αυτών σε καλλιέργειες με σκοπό την αντιμετώπιση της προσβολής από τα νηματώδη [Jung et al, 1998]. 2.3 Παραγωγή φυτών ανθεκτικών σε ζιζανιοκτόνα Η εταιρία Monsanto κυκλοφόρησε στην αγορά, το 1996, την γενετικά τροποποιημένη σόγια, η οποία είναι ανθεκτική στο ευρέως χρησιμοποιούμενο ζιζανιοκτόνο Roundup. Στη γενετικά τροποποιημένη σόγια έχει εισαχθεί το βακτηριακό γονίδιο CP4-EPSPS (enolpyruvylsikinate-phosphate synthase) το οποίο παράγει ένα ένζυμο ανθεκτικό στη δράση του ζιζανιοκτόνου. Το Roundup καταστέλλει την δράση του φυσικού φυτικού ενζύμου EPSPS και καταστρέφει τα φυτά. Τα γενετικά τροποποιημένα όμως φυτά, που παράγουν το «ανθεκτικό» ένζυμο δεν επηρεάζονται από τη δράση του Roundup. Η γενετικά τροποποιημένη σόγια έχει προκαλέσει θύελλα αντιδράσεων στην Ευρώπη. Η σόγια είναι ιδιαίτερα σημαντική, γιατί τα παράγωγά της χρησιμοποιούνται σε πολυάριθμα επεξεργασμένα τρόφιμα, όπως η λεκιθίνη της σόγιας που χρησιμοποιείται στην σοκαλατοποιία και ζαχαροπλαστική. Το 1998 το ένα τρίτο περίπου της συνολικής καλλιέργειας σόγιας στις ΗΠΑ ήταν γενετικά τροποποιημένη ενώ κατά το 1999 πάνω από το μισό [Mitten et al, 1999]. 3. Πιθανοί περιβαλλοντικοί κίνδυνοι από την καλλιέργεια γενετικά τροποποιημένων φυτών Η καλλιέργεια των γενετικά τροποποιημένων φυτών στη φύση ενέχει πολλούς κινδύνους, εφόσον υπάρχουν ενδείξεις ότι τα GM φυτά αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον τους και κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι θα παραμείνουν γονιδιακά σταθερά με το πέρασμα του χρόνου [Klinger, 1998]. Οι επιστήμονες εκφράζουν φόβους ότι τα «ξένα» γονίδια των γενετικά τροποποιημένων φυτών μπορούν να μεταφερθούν σε άλλα αυτόχθονα είδη φυτών είτε σε άλλους οργανισμούς, όπως τα βακτήρια. Οι μακροχρόνιες επιπτώσεις στο περιβάλλον μπορεί να είναι απρόβλεπτες, γιατί δεν μπορούν να εκτιμηθούν με ακρίβεια με τα σημερινά μέσα που διαθέτει η επιστήμη. Τα επόμενα χρόνια αναμένεται ραγδαία εξάπλωση των GM φυτών. Εκτιμάται ότι σε 10 χρόνια το 70% των βασικότερων καλλιεργειών θα είναι γενετικά τροποποιημένες [Gachet et al, 1999]. To γεγονός αυτό επιτείνει την ανάγκη για διεξοδική μελέτη των επιπτώσεων των νέων αυτών καλλιεργειών στο περιβάλλον, με πολύ πιο εκτεταμένες έρευνες, περισσότερες δοκιμές πεδίου και συνεχή παρακολούθηση για αρκετά ακόμη χρόνια. 3.1 Μεταφορά γονιδίων σε συγγενή φυτά και ζιζάνια Ένας από τους βασικότερους κινδύνους από την καλλιέργεια στη φύση των γενετικά τροποποιημένων φυτών είναι η πιθανή μεταφορά ή διασπορά γονιδίων (gene transfer ή gene flow) που μπορεί να γίνει μετά από διασταύρωση των διαγονιδιακών φυτών με φυτά

9 που αποτελούν την φυσική βλάστηση ή με ζιζάνια. Το τελευταίο προβληματίζει ιδιαίτερα γιατί αν τα γονίδια των GM φυτών, που συνήθως είναι γονίδια που προσδίδουν ανθεκτικότητα σε έντομα ή μικρόβια, μεταφερθούν στα ζιζάνια των καλλιεργειών, αυτά θα γίνουν ανθεκτικά και θα αντιμετωπίζονται με μεγάλη δυσκολία. Η μεταφορά γονιδίων μεταξύ των φυτών, ιδιαίτερα μεταξύ συγγενικών ειδών αλλά και μεταξύ ειδών που ανήκουν σε διαφορετικά γένη, μπορεί να γίνει με την μεταφορά γύρης από το ένα φυτό στο άλλο [Mikkelsen et al, 1996]. Πρόσφατες έρευνες απέδειξαν ότι μπορεί να γίνει μεταφορά γονιδίων μεταξύ καλλιεργήσιμων φυτών και φυτών του άγριου τύπου. Σύμφωνα με μια από αυτές, μεταφέρθηκε γύρη από ένα παράσιτο σε διαγονιδιακό φυτό ελαιοκράμβης, που περιείχε ένα γονίδιο ανθεκτικότητας σε ένα ζιζανιοκτόνο. Τα υβρίδια που προέκυψαν, μετά από συνεχείς διασταυρώσεις απέκτησαν τα χαρακτηριστικά του παρασίτου αλλά περιείχαν και το γονίδιο της ανθεκτικότητας [Chevre et al, 1997]. Ανάλογες έρευνες έδειξαν δυνατότητα μεταφοράς γονιδίων μεταξύ καλλιεργήσιμου τεύτλου και του άγριου συγγενούς φυτού Beta vulgagris [Bartsch et al, 1999]. Μια πιθανή λύση είναι μπορεί να είναι η εισαγωγή των γονιδίων στο DNA των χλωροπλαστών του φυτικού κυττάρου. Θεωρείται ότι τα γονίδια των χλωροπλαστών δεν μεταδίδονται με την γύρη γιατί οι χλωροπλάστες κληρονομούνται από το μητρικό φυτό [Daniell et al 1998, Scott & Wilkinson 1999]. Πολλοί όμως ερευνητές δεν συμφωνούν με το γεγονός ότι οι χλωροπλάστες μεταδίδονται με αυτόν τον τρόπο σε όλα τα είδη των φυτών [Cummins 1998, Stewart & Prakash 1998]. Στην Ευρώπη το ζήτημα της μεταφοράς γονιδίων σε συγγενή φυτά αντιμετωπίζεται με σοβαρότητα και ευαισθησία. Στην Ελβετία, για παράδειγμα, διαπιστώθηκε πρόσφατα ότι δύο ποικιλίες καλαμποκιού (Ulla και Benicia), που είχαν εισαχθεί από τις ΗΠΑ, περιείχαν γενετικά τροποποιημένο DNA σε ποσοστό 0,1-0,5%. Το γεγονός αυτό οδήγησε στην απαγόρευση της κυκλοφορίας των σπόρων και στην καταστροφή των καλλιεργειών που ήδη είχαν φυτευτεί. Το γεγονός αυτό δείχνει τη διαφορά στην αποδοχή των GM φυτών μεταξύ της Ευρώπης και των ΗΠΑ. Στις ΗΠΑ οι καλλιέργειες του διαγονιδιακού καλαμποκιού αλλά και άλλων ειδών συνεχώς επεκτείνονται και τα προϊόντα που προκύπτουν από αυτές δεν χρειάζονται ειδική σήμανση. Στην Ελλάδα ο κίνδυνος της διασποράς γονιδίων από τα γενετικά τροποποιημένα φυτά περιορίζεται μόνο στα είδη που προϋπήρχαν στον ελλαδικό χώρο και για τα οποία υπάρχουν συγγενή φυτά. Τέτοιο φυτό είναι η ελαιοκράμβη. Η Ελληνική Εθνική Επιτροπή απέρριψε ομόφωνα αίτηση για καλλιέργεια γενετικά τροποποιημένης ελαιοκράμβης με ανθεκτικότητα σε ζιζανιοκτόνο, για τον φόβο της μεταφοράς της ανθεκτικότητας στα φυσικά φυτά της χώρας μας. Για άλλα όμως είδη, όπως το καλαμπόκι, τη ντομάτα και τη σόγια, δεν υπάρχουν συγγενή είδη στην Ελλάδα. Σ αυτήν την περίπτωση δεν υπάρχει, θεωρητικά τουλάχιστον, ο κίνδυνος να μεταφερθούν γονίδια από τα γενετικά τροποποιημένα φυτά στους φυσικούς πληθυσμούς [Τσαυτάρης 1998, Τύπας 1999].

10 3.2 Δημιουργία Bt-Ανθεκτικών εντόμων Τα Bt φυτά φέρουν το γονίδιο που παράγει την τοξίνη Bt, η οποία εξοντώνει επιλεκτικά ορισμένα είδη εντόμων. Πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ότι η εντατική καλλιέργεια Bt φυτών μπορεί να οδηγήσει στην δημιουργία και επικράτηση στελεχών εντόμων ανθεκτικών στην τοξίνη Bt [Shelton & Zhao 2000, demaagd 1999]. Τα έντομα αυτά μετά από τυχαία μετάλλαξη σε κάποιο γονίδιο αποκτούν ανθεκτικότητα στην τοξίνη Bt. Η δημιουργία ανθεκτικών εντόμων στην τοξίνη Bt σε μεγάλη κλίμακα μπορεί να οδηγήσει στην αχρήστευση του Bt ως εντομοκτόνου, που θεωρείται φυσικό προϊόν και φιλικό προς το περιβάλλον, με αποτέλεσμα την χρησιμοποίηση αντ αυτού επιβλαβών χημικών εντομοκτόνων. Ένας τρόπος να αντιμετωπισθεί ο κίνδυνος της δημιουργίας Bt-ανθεκτικών εντόμων είναι να καλλιεργούνται τα Bt φυτά ταυτόχρονα με φυτά του ίδιου είδους που δεν παράγουν την τοξίνη (wild type). O σκοπός είναι, αν υπάρξουν έντομα ανθεκτικά ως προς την τοξίνη Bt, να διασταυρωθούν με τα μη ανθεκτικά έντομα που συχνάζουν στις καλλιέργειες των φυτών άγριου τύπου. Έτσι τα γονίδια ανθεκτικότητας, που συνήθως είναι υπολειπόμενα, δεν θα εκφράζονται στα έντομα που προκύπτουν από την διασταύρωση Bt-ανθεκτικών με μη ανθεκτικών εντόμων. Για την αποτελεσματικότητα της μεθόδου πρέπει να λαμβάνονται υπόψη πολλοί παράγοντες, όπως το είδος των εντόμων που εξετάζονται και ο τύπος της Btτοξίνης [Butler et al, 1999]. Μια άλλη στρατηγική για την αποφυγή της δημιουργίας Bt-ανθεκτικών εντόμων είναι η εισαγωγή γονιδίων στα φυτά που παράγουν διαφορετικές τοξίνες Bt. Στις καλλιέργειες των φυτών αυτών είναι πολύ πιο δύσκολο να δημιουργηθούν έντομα ανθεκτικά για όλες τις τοξίνες. Παρόλα αυτά αμφισβητείται η αποτελεσματικότητα της μεθόδου εφόσον μπορεί να δημιουργηθούν έντομα ανθεκτικά σε πολλαπλούς τύπους της τοξίνης Bt [Huang et al, 1999]. 3.3 Δράση της Bt τοξίνης σε έντομα μη-στόχους Οι απρόβλεπτες συνέπειες από τη δράση της τοξίνης Bt σε οργανισμούς που δεν είναι βλαβεροί για τις καλλιέργειες και ίσως είναι και ωφέλιμοι γι αυτές, αποτελεί ένας από τους σοβαρότερους οικολογικούς κινδύνους. Την άνοιξη του 1999 ο ερευνητής John Losey του πανεπιστημίου Cornell των ΗΠΑ ανακοίνωσε στο επιστημονικό περιοδικό Nature τα αποτελέσματα ερευνών του σχετικά με την επίδραση της γύρης από γενετικά τροποποιημένο καλαμπόκι, στο οποίο είχε εμφυτευτεί το γονίδιο της τοξίνης Bt, στην πεταλούδα του είδους Danaus plexippus (πεταλούδα μονάρχης). Η πεταλούδα Μονάρχης (Danaus plexippus)

11 Ο Losey βρήκε σε εργαστηριακά πειράματα ότι πεταλούδες που τρέφονταν από αγριόχορτο που περιείχε γύρη του GM καλαμποκιού έτρωγαν λιγότερο από τις άλλες, ενώ πάνω από τις μισές κάμπιες πέθαναν [Losey et al, 1999]. Η έρευνα του Losey προξένησε μεγάλη ανησυχία στις ΗΠΑ για την τύχη του συγκεκριμένου είδους πεταλούδας αλλά και άλλων ωφέλιμων εντόμων. Τα αποτελέσματα διόγκωσαν τις ήδη υπάρχουσες διαμαρτυρίες και επιφυλάξεις που υπάρχουν για την χρήση των Bt φυτών, γιατί αναδεικνύουν τον κίνδυνο της διαταραχής της βιοποικιλότητας [Hodgson, 1999]. Όμως δε θορυβήθηκαν μόνο η κοινή γνώμη και οι περιβαλλοντικές οργανώσεις, που όπως ήταν φυσικό απαίτησαν την απαγόρευση της καλλιέργειας του καλαμποκιού Bt. Οι μεγάλες αγροχημικές εταιρείες (Monsanto, Novartis κτλ.) έσπευσαν να χρηματοδοτήσουν έρευνες που θα αντέκρουαν τα αποτελέσματα του Losey. Πράγματι στις 2 Νοεμβρίου διοργανώθηκε συμπόσιο στο οποίο ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών. Ο Galen Diveley του πανεπιστημίου του Maryland υποστήριξε ότι τα φυτά του καλαμποκιού δεν απελευθερώνουν γύρη την χρονική περίοδο που οι πεταλούδες τρέφονται από τα γειτονικά αγριόχορτα, ενώ ο Mark Sears από το πανεπιστήμιο του Guelph στο Ontario ανακοίνωσε ότι όλη η ποσότητα της γύρης που διασπείρεται από τον αέρα καταπίπτει σε μια ζώνη 10 γυαρδών γύρω από το χωράφι λόγω του σχετικά μεγάλου βάρους των γυρεόκοκκων του καλαμποκιού. Μάλιστα η συγκέντρωση της γύρης σ αυτή τη ζώνη δεν φτάνει τους 500 κόκκους ανά τετραγωνικό εκατοστό, συγκέντρωση που απαιτείται για την απειλή της πεταλούδας. Ένας άλλος εντομολόγος, ο John Foster από το πανεπιστήμιο της Nebraska, είπε ότι η απειλή του μεταλλαγμένου καλαμποκιού για την πεταλούδα είναι αμελητέα σε σχέση με το θερισμό των λιβαδιών που πραγματοποιείται τακτικά στις ΗΠΑ. Στο τέλος του συμποσίου ο παριστάμενος Losey σχολίασε ότι τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν δε δικαιολογούν εφησυχασμό για την τύχη της πεταλούδας Monarch [Νέα Οικολογία, Μάιος 2000]. Πολλοί επιστήμονες δέχονται ότι οι θετικές επιδράσεις της καλλιέργειας Bt καλαμποκιού, όπως η μείωση των επικίνδυνων χημικών εντομοκτόνων, είναι περισσότερο σημαντικές για πολλά είδη, συμπεριλαμβανομένου και της πεταλούδας μονάρχη [Rice, 1999]. Άλλωστε έχει παρατηρηθεί μεγαλύτερη μείωση της βιοποικιλότητας σε καλλιέργειες στις οποίες χρησιμοποιούνται χημικά εντομοκτόνα, απ ότι σε καλλιέργειες Bt καλαμποκιού [Food & Ag Biotech, 1999]. Διάφορες έρευνες έδειξαν ότι η τροποποίηση του καλαμποκιού με το γονίδιο Bt, το καθιστά λιγότερο ευάλωτο σε μύκητες που παράγουν μυκοτοξίνες, όπως τα γένη Aspergillus και Fusarium. Οι ισχυρές αυτές τοξίνες αποτελούν σημαντικό πρόβλημα, γιατί μπορεί να προκαλέσουν τον θάνατο ζώων αν περιέχονται σε ζωοτροφές και έχουν καρκινογόνα δράση στον άνθρωπο [Thomson 2000, Munkvold et al 1999]. Σήμερα η έρευνα από τις εταιρείες παραγωγής Bt καλαμποκιού έχει στραφεί στην παραγωγή της νέας γενιάς Bt φυτών, τα οποία θα εκφράζουν τα γονίδια Bt μόνο στα μέρη του φυτού που καταναλώνονται από τα έντομα-στόχους, καθώς επίσης και να μην εκφράζονται στη γύρη. Έτσι θα ελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος από την διασπορά της γύρης σε έντομα μη-στόχους. 3.4 Αύξηση στη χρήση ζιζανιοκτόνων Η καλλιέργεια διαγονιδιακών φυτών, όπως η GM σόγια, ενδέχεται να προκαλέσει την αύξηση στη χρήση των ζιζανιοκτόνων. Η γενετικά τροποποιημένη σόγια περιέχει γονίδιο ανθεκτικότητας στο ευρέως χρησιμοποιούμενο ζιζανιοκτόνο Roundup, ώστε να μην επηρεάζεται από την χρήση του. Υπάρχει ο φόβος ότι στις καλλιέργειες της GM σόγιας θα υπάρξει ανεξέλεγκτη αύξηση της χρήσης των χημικών και επικίνδυνων αυτών ουσιών

12 [Wadman 1996, Kahn 1996]. Ωστόσο, σύμφωνα με αναφορά της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, έχει παρατηρηθεί μείωση της χρήσης χημικών σε καλλιέργειες γενετικά τροποποιημένης σόγιας [European Commission, 2000]. Συμπεράσματα Η εφαρμογή της Γενετικής Μηχανικής είχε σαν αποτέλεσμα την δημιουργία γενετικά τροποποιημένων οργανισμών ανθεκτικών σε παθογόνους οργανισμούς. Αυτό έγινε εφικτό με την μεταφορά γονιδίων ανθεκτικότητας, με την βοήθεια κυρίως του πλασμιδίου Ti του Agrobacterium tumefasiens, σε καλλιεργήσιμα φυτά μεγάλης οικονομικής σημασίας, όπως το καλαμπόκι, η σόγια, το βαμβάκι, ο καπνός, η ελαιοκράμβη κ.αλ. Το πλέον χρησιμοποιούμενο γονίδιο, είναι το γονίδιο Bt που κωδικοποιεί την παραγωγή μιας τοξίνης ικανής να καταπολεμεί τα βλαβερά για τις καλλιέργειες έντομα. Η απομόνωση του γονιδίου από το βακτήριο Bacillus thuringiensis και η εισαγωγή του σε φυτικά είδη είχε σαν αποτέλεσμα την δημιουργία μιας ευρείας κατηγορίας διαγονιδιακών φυτών, ανθεκτικών στις προσβολές των εντόμων, των Bt φυτών. Οι καλλιέργειες των Bt φυτών έχουν το πλεονέκτημα της αποφυγής στην χρήση χημικών εντομοκτόνων, που περιέχουν τοξικές και επικίνδυνες ουσίες. Σημαντική είναι και η δημιουργία GM φυτών ανθεκτικών σε νηματώδη και σε ζιζανιοκτόνα, κυρίως στο ευρέως χρησιμοποιούμενο ζιζανιοκτόνο Roundup. Η καλλιέργεια όμως των διαγονιδιακών φυτών είναι δυνατόν να προκαλέσει ποικίλα περιβαλλοντικά προβλήματα. Τέτοια είναι η μεταφορά των γονιδίων σε συγγενή φυτά ή ζιζάνια μέσω της γύρης με αποτέλεσμα την δημιουργία υπερανθεκτικών παρασίτων, η επικράτηση μέσω της φυσικής επιλογής στελεχών εντόμων ανθεκτικών στην τοξίνη Bt, οι απρόβλεπτες επιδράσεις της τοξίνης Bt σε έντομα αβλαβή για την γεωργία και η πιθανή κατάχρηση των ζιζανιοκτόνων λόγω δημιουργίας φυτών ανθεκτικών σ αυτά. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η δημιουργία και η καλλιέργεια γενετικά τροποποιημένων φυτών όχι μόνο θα συνεχιστεί, αλλά ίσως να αποτελέσει στο μέλλον την κυρίαρχη μορφή γεωργικής καλλιέργειας. Η στάση των επιστημόνων, και ειδικά αυτών που σχετίζονται με την προστασία του περιβάλλοντος, απέναντι στους GMOs πρέπει να είναι υπεύθυνη και κριτική. Τα νέα ερευνητικά δεδομένα, ο μεγαλύτερος χρόνος παρατηρήσεων, τα οικονομικά μεγέθη και η σύγκριση των πιθανών κινδύνων με τα πολλαπλά οφέλη, θα βοηθήσουν στην διαμόρφωση μιας επιστημονικά τεκμηριωμένης άποψης σχετικά με τις επιπτώσεις των GMOs στο περιβάλλον.

13 Βιβλιογραφία 1. Bartsch, D, Lehnen M, Clegg J, Polhorf M, Shuphan I, Ellstrand NC (1999) Impact of gene flow from cultivated beet on genetic diversity of wild sea beet populations, Molecular Ecology 8(11): Bowen, D, Rochelau TA, Blackburn M, Adreev O, Golubeva E, Bhartia R, French- Constant RH (1998) Insecticidal Toxins from the bacterium Photorhabdus luminescens, Science 280: Butler, D, Reichhardt, T, Abbot, A, Dickson, D, Saegusa, A (1999) Long-term effects of GM crops serves up food for thought, Nature 398: Chevre AM, Eber F, Baranger A, Rerard M (1997) Gene flow from transgenic crops, Nature 389: Chilton MD, Drummond MH, Merlo DJ, Sciaky D, Montoya AL, Gordon MP, Nester EW (1977) Stable incorporation of plasmid DNA into higher plant cells: the molecular basis of crown gall tumorigenesis, Cell 11: Cummins, JE (1998) Chloroplast-transgenic plants are not a gene flow panacea, Nature Biotechnology 16: Daniell, H, Datta, R, Varma, S, Lee, SB (1998) Containment of herbicide resistance through genetic engineering of the chloroplast genome, Nature Biotechnology 16: demaagd, RA, Bosch D, Stiekema W (1999) Bacillus thuringiensis toxin-mediated insect resistance in plants, Trends in Plant Science, 4: Estruch, JJ, Warren,GW, Mullins, MA, Nye, GJ, Graig, JA, Koziel, MG (1996) Vip3A, a novel Bacillus thuringiensis vegetative insecticidal protein with a wide spectrum of activities against lepidopteran insects. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 93: European Commission (2000), Economic Impacts of Genetically Modified Crops on the Agri-Food sector, chapter 3: Farmers: strong profitabillity expectations, mixed outcome 11. Food & Ag Biotech (1999), Backgrounder on Monarch Butterflies and Bt Crops, Herrera-Estrella L, Deblock M, Messens E, Hernalsteens JP, Van Montagu M, Schell J, (1983) Chimeric genes at dominant selectable markers in plant cells, EMBO J 2: Hiei Y, Ohta S, Komari T, Kumashiro T (1994) Efficient transformation of rice (Oriza sativa L.) mediated by Agrobacterium and sequence analysis of the boundaries of the T-DNA, Plant Journal 6: Hodgson, J (1999) Monarch Bt-corn paper questioned, Nature Biotechnology 17: Hooykaas PJJ, Schilperoot R (1992) Agrobacterium and plant genetic engineering, Plant Molecular Biology 19: Huang F, Buschman LL, Higgins RA, McGaughey WH (1999) Inheritance of resistance to Bacillus thuringiensis toxin (Dipel ES) in the European corn borer, Science 284: Jung, C, Cai, D, Kleine, M (1998) Engineering nematode resistance in crop species, Trends in Plant Science 3: Kahn, A (1996) Analyse par la Commision du Genie Biomoleculaire des risques associes a la culture au champ des plantes transgeniques, In: Les plantes transgeniques en agriculture-dix ans d experiences de la Commission du Genie Biomoleculaire, John Libbey Eurotext, 1996, p Klinger, T. (1998) Biosafety assessment of genetically engineered organisms in the environment, Trends in Ecology and Evolution 13(1): 5-6

14 20. Losey, JE, Rayor LS, Carter ME (1999) Transgenic pollen harms monarch larvae, Nature 399: Massood, E (1998) Crop trails speed up as eco-warriors strike, Nature 13 aug Mikkelsen, TR, Andersen, B, Jorgensen, RB (1996) The risk of crop transgene spread, Nature 380: Mitten, DH, MacDonald, R, Klonus, D (1999) Regulations of food derived from genetically engineered crops, Current opinion in Biotechnology 10: Munkvold GP, Hellmich RL, Rice LG (1999) Comparison of fumonisin concentrations in kernels of transgenic Bt maize hybrids and non-transgenic hybrids, Plant Disease, 83: Rice M (1999) Monarchs and Bt corn: Questions and answers, Integrated Crop Management, Scott, SE & Wilkinson, MJ (1999) Low probability of chloroplast movement from oilseed rape (Brassica napus) into wild Brassica rapa, Nature Biotechnology, 17: Shelton AM & Zhao JZ (2000), Insect resistance and the future of Bt transgenic plants, Information Systems for Biotechnology News Report, May 2000, Stewart, CN & Prakash, CS (1998) Chloroplast-transgenic plants are not a gene flow panacea, Nature Biotechnology 16 (5): Strauss, E (1998) Possible new weapon for insect control, Science 280: Thomson JA (2000), Report on GMOs at World Economic Forum, Information Systems for Biotechnology News Report, April 2000, Wadman, M (1996) Genetic resistance spreads to consumers, Nature 383: Zambrynski P, Joss H, Genetello C, Leemans J, Van Montagu M, Schell J, (1983) Ti plasmid vector for the introduction of DNA into plant cells without alteration of their normal regeneration capacity, EMBO J 2: Λεκανίδου Ρ (1996) Διαγονιδιακοί Οργανισμοί, Ειδικά Κεφάλαια Μοριακής Βιολογίας Ενότητα ΙΙΙ, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Βιολογίας 34. Νέα Οικολογία (2000) Επικαιρότητα: Μεταλλαγμένα τρόφιμα οι σημαντικότερες εξελίξεις του 1999, Μάιος 2000, Τσαυτάρης, Α (1998) Βιοτεχνολογία: Επιτεύγματα-Προοπτικές-Προβληματισμοί, «Η άλλη πλευρά της Βιοτεχνολογίας», Ειδικές Μορφωτικές εκδηλώσεις Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΕΙΕ), Αθήνα Τύπας Μ (1999) Όχι σε όλα ή υπεύθυνος έλεγχος; The medical Magazine, Τεύχος 3, Μάρτιος 1999: Πενθερουδάκης Γεώργιος Βιολόγος MsC (τηλ )