ΘΕΜΑ: «Κοινωνικό κεφάλαιο και εμπιστοσύνη: Παράγοντες ενίσχυσης ή/και αποτροπής των κοινωνικών συγκρούσεων»

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΠO 42 3 Η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: «Κοινωνικό κεφάλαιο και εμπιστοσύνη: Παράγοντες ενίσχυσης ή/και αποτροπής των κοινωνικών συγκρούσεων» Εισαγωγή: Στην παρούσα εργασία, θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε το κοινωνικό κεφάλαιο σε σχέση με την εμπιστοσύνη. Αρχικά θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε την έννοιας της κοινωνίας των πολιτών μέσω μιας σύντομης ιστορικής αναδρομής. Θα προσπαθήσουμε στη συνέχεια να ορίσουμε τι είναι η κοινωνία των πολιτών που αποτελεί και τον βασικό πυρήνα του κοινωνικού κεφαλαίου καθώς επίσης και πως εντάσσεται σε αυτή το κοινωνικό κεφάλαιο. Επίσης θα προσεγγίσουμε την έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού ανα τον κόσμο και σε διαφορετικές χρονικές περιόδους για να καταλήξουμε τελικά στις συγκρούσεις που ως σημείο τριβής εκπορεύονται απο τον κοινωνικό αποκλεισμό. Τέλος θα δούμε τους παράγοντες ενίσχυσης και αποτροπής των κοινωνικών συγκρούσεων σε σχέση με τον κοινωνικό αποκλεισμό που αποτελεί εναν απο τους κύριους παράγοντες των κοινωνικών συγκρούσεων. 1.Η κοινωνία των πολιτών Το γνώρισμα της έννοιας της κοινωνίας των πολιτών στη δυτική σκέψη είναι οι ερμηνευτικές συγκρούσεις. 1 Αυτό το καταλαβαίνουμε αν κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή. Για τον Αριστοτέλη, η πολιτική κοινωνία είναι μια διάσταση της 1 Φερώνας Α, (2008),Κοινωνία πολιτών και διαμόρφωση πολιτικών στο Όψεις της σύγχρονης ελληνικής και ευρωπαϊκής κοινωνίας,(επιμ. Σ.Μ. Κονιόρδος) ΕΑΠ, Πάτρα, σ. 37

2 κοινωνίας η οποία κυριαρχεί και περιέχει όλες τις υπόλοιπες μορφές κοινωνίας. 2 Το ίδιο υποστηρίζει και ο Ρωμαίος φιλόσοφος Κικέρωνας αναφερόμενος στο Societas Civilis. Αν κοιτάξουμε το ιστορικό ανάλογο του Μεσαίωνα θα δούμε πως η κοινωνία διατηρεί αυτό τον πολιτικό της ορισμό, διαφοροποιείται όμως ως προς μια ουσιαστική παράμετρο. Είναι η περίοδος όπου γίνεται ο διαχωρισμός της θρησκευτικής και λαϊκής δήλωσης του όρου. Κατά την εποχή του Διαφωτισμού, η έννοια της πολιτικής κοινωνίας δηλώνει εκείνη την πολιτική σχέση που διέπεται απο τον νόμο. 3 Θα πρέπει ωστόσο να ξεκαθαριστεί οτι μέχρι και τον Διαφωτισμό, οι όροι «πολιτική κοινωνία» και κράτος, είναι σχεδόν εναλλάξιμοι. Η πολιτική συνείδηση του ατόμου προέρχεται με πιο απλά λόγια απο το συνδυασμό του πολιτικού συναισθήματος με την πολιτική κοινωνία κατά την αρχική ερμηνεία της έννοιας. Ενω μέχρι τον 18 ο αιώνα ουσιαστιικά συναντάμε τον όρο πολιτική κοινωνία σε στενή σχέση με τον όρο κράτος, -όπως είδαμε ήταν σχεδόν εναλλάξιμοι όροι,- απο τον 18 ο αιώνα και έπειτα παρατειρήται μια σταδιακά αυξανόμενη αντίθεση ανάμεσα στους δυο όρους. Το γεγονός αυτό δεν είναι τυχαίο. Αντιθέτως είναι συνέπεια των διαφορετικών οπτικών πρισμάτων που ερμηνεύεται η κοινωνία των πολιτών. Το ενδιαφέρον είναι ότι μολονότι όλες οι τοποθετήσεις είναι ριζικά αντίθετες μεταξύ τους όπως θα δούμε, έχουν ωστόσο τον εξής πολύ βασικό κοινό τόπο: Τοποθετούν την κοινωνία των πολιτών απέναντι από το κράτος με βασικό επιχείρημα ότι δεν είναι δυνατόν τα συμφέροντα της κοινωνίας των πολιτών να είναι κοινά με αυτά του κράτους. Σύμφωνα με τη φιλελεύθερη αστική τάξη αρχικά, ο όρος της κοινωνίας των πολιτών χρησιμοποιήθηκε έτσι ώστε να ορίσει έναν αυτόνομο χώρο. Το χώρο της ιδιωτικής ζωής και της αγοράς. 4 Επίσης ο διαφωτιστής Φέρκιουσον εξομοιώνει την κοινωνία των πολιτών με την εμπορική κοινωνία και αντικαθιστά την πηγή της νομιμότητας της αντικαθιστώντας τις θεϊκές πηγές με την αλήθεια και την ελευθερία. 5 Σε αντίθεση με την εκδοχή των φιλελεύθερων στοχαστών, η πλευρά των διαλεκτικών με κύριο εκφραστή τον Χέγκελ, υποστηρίζει ότι η «πολιτική κοινωνία», καλύπτει το χώρο που μεσολαβεί ανάμεσα στο κράτος και την οικογένεια και 2 Ο.π., σ Ο.π., σ Ο.π., σ Ο.π., σ. 38

3 ταυτόχρονα ταυτίζεται με το πεδίο ιδιωτικών και οικονομικών συμφερόντων. 6 Επιπλέον για τον Χέγκελ το κράτος αντιπροσωπεύει το αντικειμενικό συμφέρον της ολότητας ενώ η κοινωνία των πολιτών το συμφέρον μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας. Ο μαθητής του Χέγκελ Κάρλ Μάρξ από την άλλη δε συμφωνεί με τον δασκαλό του ως προς αυτό, καθώς θεωρεί την κοινωνία των πολιτών ως το πεδίο των κοινωνικών-ταξικών συγκρούσεων και διεκδικήσεων. Θεωρεί την κοινωνία των πολιτών την υποδομή για τα παραπάνω. Το κράτος σε αντιδιαστολή με την κοινωνία των πολιτών, ανήκει σε εκείνη την υπερδομή όπου συγκαλύπτει την κοινωνία των πολιτών. Το συμπέρασμα του Μάρξ είναι ότι δεν υπάρχει ίδιου τύπου σύγκρουση ανάμεσα στο κράτος και στην κοινωνία των πολιτών. Άρα υπάρχουν και διαφορετικά συμφέροντα. Επίσης σύμφωνα με τον Μάρξ η υποτιθέμενη ισότητα ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας των πολιτών είναι πλασματική καθώς ουσιαστικά καλύπτει την ευρύτερη ανισότητα. 7 Τέλος, ένας άλλος στοχαστής της ευρύτερης μαρξιστικής παράδοσης ο Γκράμσι επιχειρεί να ερμηνεύσει την κοινωνία των πολιτών παρακάμπτοντας το σχήμα του Μάρξ υποδομή/υπερδομή. Ο Γκράμσι, τονίζει την ανεξαρτησία της κοινωνίας των πολιτών από το κράτος και την έλλειψη του κρατικού καταναγκασμού από αυτή. 8 Τον 19 ο αιώνα γίνεται προσπάθεια για να ξεπεραστεί η αντιπαράθεση ανάμεσα στην αρχαία-μεσαιωνική και στη σύγχρονη- αστική έννοια της κοινωνίας των πολιτών. Εμπνευσμένη η νέα άποψη από τους Τοκβίλ, Ντυρκάιμ και Βέμπερ δίνοντας έμφαση σε τέσσερις διαστάσεις, προσπαθεί να κάνει πιο συγκεκριμένη την σύγχρονη εκδοχή της κοινωνίας των πολιτών. Οι τέσσερις αυτές διαστάσεις, είναι συνοπτικά οι ακόλουθες: Η ένταξη των ατόμων στους θεσμούς της κοινωνίας των πολιτών αποφασίζεται σε εθελοντική βάση. Επίσης η κοινωνία των πολιτών απαρτίζεται από ένα δίκτυο λιγότερο ή περισσότερο καθιερωμένων θεσμών οι οποίοι αποτελούν ένα αυτόνομο κοινωνικό επίπεδο με διττή σημασία. Το επίπεδο αυτό αφενός επιδρά 6 Ο.π., σ Ο.π., σ Ο.π., σ. 38

4 έναντι στο κράτος και αφετέρου στην οικονομική και κοινωνική ζωή. Αυτοί οι θεσμοί, έχουν πολλαπλές λειτουργίες και παίζουν καθοριστικό ρόλο στις διαδικασίες την κοινωνικής ενσωμάτωσης. Σύμφωνα με την τρίτη διάσταση, η κοινωνία των πολιτών στηρίζεται στο δίκαιο. Αυτό σημαίνει ότι κάποια θεμελιώδη δικαιώματα όπως η ελευθερία της έκφρασης ή ο σεβασμός της ιδιωτικής ζωής αποτελούν τον κανονιστικό εξοπλισμό της κοινωνίας των πολιτών. Η τελευταία διάσταση αφορά την κοινωνία των πολιτών ως τον χώρο της συλλογικής εκπροσώπησης και βούλησης των πολιτών 9. Οι αλλαγές που επήλθαν τα τελευταία χρόνια στις σύγχρονες κοινωνίες, είναι το αίτιο που έφερε στο προσκήνιο του επιστημονικού και πολιτικού ενδιαφέροντος την κοινωνία των πολιτών εκ νέου. Το γεγονός ότι το συγκεκριμένο θέμα αποτελεί σημείο σύγκλισης των κινημάτων αλλά και των ομάδων των πολιτών τόσο στην ανατολική όσο και τη δυτική Ευρώπη, είναι από μόνο του εξαιρετικά ενδιαφέρον. Το ενδιαφέρον έγκειται στο ότι τα κράτη της ανατολικής Ευρώπης ακολούθησαν εντελώς διαφορετική δυναμική σε σχέση με αυτά της δυτικής. 10 Οι διαφορετικές προσεγγίσεις, φαίνεται τελικά πως οδήγησαν στο ίδιο αποτέλεσμα. Από τη μια οι χώρες της ανατολικής Ευρώπης, στηρίζουν μια περισσότερο φιλελεύθερη εκδοχή της πολιτικής κοινωνίας. Αυτό εξηγείται από το εξής γεγονός. Το ζητούμενο και ταυτόχρονα η κληρονομιά των ανατολικών κομμουνιστικών κρατών, ήταν ο περιορισμός της παντοδυναμίας του κράτους. Από την άλλη πλευρά, στη δυτική Ευρώπη και στην Αμερική, το ζητούμενο είναι άλλο. Να αναπτυχθεί εκ νέου το συναίσθημα της πολιτικής συνείδησης καθώς επίσης και να ενισχυθούν οι πολιτικοί θεσμοί που είναι απαραίτητοι για μια κοινότητα πολιτών. 11 Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι διαφορετικές απόψεις για το ζήτημα της κοινωνίας των πολιτών. Οι παρακάτω προβληματισμοί ξεκίνησαν γύρω από το «σύγχρονο» πρόβλημα του ορισμού της κοινωνίας των πολιτών. Διαφορετικοί στοχαστές προσπάθησαν να ορίσουν τι είναι τελικά η κοινωνά των πολιτών αλλά εκείνο που έχει σημασία είναι το γεγονός ότι όλοι όσοι το επιχείρησαν έθεσαν παραμέτρους προκειμένου να ορίσουν τον παραπάνω όρο. Κάποιες από τις 9 Ο.π., σ Ο.π., σ Ο.π.,σ. 39

5 «σύγχρονες» απόψεις, είναι οι εξής: Σύμφωνα με τον Γιένσεν «οι χρήσεις της κοινωνίας των πολιτών, γίνονται αντιληπτές μέσω θεωρητικών, πρακτικών και ιστορικών συμφραζομένων στα οποία εντάσσονται». 12 Έχοντας λοιπόν ως κύριο άξονα την άποψη του Γιένσεν, έχει σημασία να δούμε συνοπτικά κάποιες εκδοχές που αφορούν τον ορισμό της κοινωνίας των πολιτών. Είναι σκόπιμο ωστόσο να παρατηρήσουμε σε αυτό το σημείο ότι η έννοια της κοινωνίας των πολιτών τοποθετείται απέναντι από το κράτος ιδιαίτερα μετά τον 18 ο αιώνα. Μπορούμε να καταλάβουμε ότι έχει τεθεί ήδη το θέμα της κοινωνικής εμπιστοσύνης καθώς σύμφωνα με τις παραπάνω θεωρήσεις καθώς και με όσες ακολουθούν σε σχέση με την προσπάθεια ορισμού της κοινωνίας των πολιτών, το κράτος εξ ορισμού έχει αντίθετα συμφέροντα από το πολιτικό σύνολο. Σαφώς λοιπόν λόγω της εξουσίας του παρεμβαίνει στην κοινωνία των πολιτών προκειμένου να διασφαλίσει τα κοινωνικά του συμφέροντα. Αυτό έχει ως συνέπεια το κράτος να επεμβαίνει και σε πολλές περιπτώσεις να καθορίζει και το κοινωνικό κεφάλαιο. Σύμφωνα με το έργο του Μάρξ και του Χέγκελ, η κοινωνία των πολιτών παρουσιάζεται συστηματικά απέναντι από το κράτος. Ο παραπάνω ορισμός αν και έχει βρει αρκετούς υποστηρικτές, ωστόσο είναι ασαφής διότι δεν ορίζει ουσιαστικά την κοινωνία των πολιτών. Αντίθετα γενικοποιεί την έννοια καθώς την εντάσσει σε οτιδήποτε είναι ενάντια στο κράτος. 13 Η νέο-φιλελεύθερη προσέγγιση από την άλλη πλευρά, υποστηρίζει ότι η κοινωνία των πολιτών υλοποιείται μέσω της όσο το δυνατόν ευρύτερης εφαρμογής των δικαιωμάτων κάθε πολίτη. Ο πολίτης σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση ορίζεται από τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του απέναντι στην πολιτεία. Να θυμίσουμε απλά σε αυτό το σημείο ότι η παραπάνω, ήταν και η θέση της μερίδας των κλασικών φιλελεύθερων στοχαστών. Ενδιαφέρουσα ωστόσο είναι και η προσέγγιση από πολιτική άποψη που έχει επιχειρηθεί από άλλη μερίδα στοχαστών. Ο πολιτικός χώρος έχει τοποθετηθεί ανάμεσα στο κράτος και τους πολίτες του. Στον χώρο αυτό συναντάμε οργανώσεις που λειτουργούν ως «απορροφητήρες» των κραδασμών που δημιουργούνται ανάμεσα 12 Ο.π., σ Ο.π., σ. 40

6 στο κράτος και τους πολίτες του. 14 Οι οργανώσεις αυτές, αποτελούν και ένα σημαντικό παράγοντα για την αποφυγή των κοινωνικών συγκρούσεων. Ο Γκίντενς και άλλοι θεωρητικοί αναπτύσσουν τη θεωρία του 3 ου δρόμου στην προσπάθεια ορισμού της κοινωνίας των πολιτών. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, η κοινωνία των πολιτών αποτελεί ένα ενδιάμεσο χώρο με διττή σημασία ανάμεσα στο άκρατο ατομικισμό από τη μια και στον κρατικό αυταρχισμό από την άλλη πλευρά. Καθώς η κοινωνία των πολιτών δρα σαν ένα ανεξάρτητο όργανο που δεν εξαρτάται από συμφέροντα, μεσολαβεί ούτως ώστε να επιτευχθεί η κοινωνική εξομάλυνση και η αποτροπή κοινωνικών εντάσεων. Το πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η σύγχρονη συζήτηση για την κοινωνία των πολιτών είναι αυτό του αμερικάνικου συντηρητισμού. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονται επίσης οι θεωρήσεις περί «κοινωνικού κεφαλαίου και εμπιστοσύνης». Εδώ η κοινωνία των πολιτών λογίζεται ως αντίβαρο απέναντι στη φθορά της κοινωνικής συνοχής. 15 Σύμφωνα με τον Putnam το απόθεμα του κοινωνικού κεφαλαίου εξισώνεται με το επίπεδο συμμετοχής σε ενώσεις και σωματεία. 16 Καταλαβαίνουμε από αυτό ότι το κοινωνικό κεφάλαιο συνδέεται ρητά με την κοινωνία των πολιτών. Οι συγκεκριμένες θεωρίες τείνουν να δίνουν έμφαση περισσότερο στην ισχύ και λιγότερο στη σύνθεση της κοινωνίας των πολιτών. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι δεν μπορεί να δοθεί κάποιος συγκεκριμένος και περιεκτικός ορισμός για το τι τελικά είναι η κοινωνία των πολιτών. Στην Ελλάδα επικρατεί ένας αρκετά πιο συγκεκριμένος ορισμός σε σχέση με την κοινωνία των πολιτών. Ως κοινωνία των πολιτών, νοείται το σύνολο των συλλογικών φορέων που καταλαμβάνουν το δημόσιο χώρο που εκτείνεται από το κατώφλι των νοικοκυριών μέχρι τις εισόδους των δημοσίων υπηρεσιών. 17 Είναι σκόπιμο να ξεκαθαρίσουμε ότι σην κοινωνία των πολιτών δεν εντάσσονται η εκκλησία και τα πολιτικά κόμματα. Η κοινωνία των πολιτών στην Ελλάδα παρουσιάζει ενδιαφέρον και από την άποψη ότι έχει μεγάλη αλλά και περιπετειώδη 14 Ο.π., σ Ο.π., σ Putnam R, (1993). Making Democracy Work: Institutions in Modern Italy, Princeton: Princeton University Press. Putnam R, (2000), Bowling Alone: The collapse and Revival of American Community, New York: Touchstone. 17 Φερώνας Α., ο.π., σ. 48

7 παράδοση. Αρκεί να πούμε ότι οι πρώτες οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών εντοπίζονται κατά τη διάρκεια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα το Από τη μεταπολίτευση και ύστερα η κοινωνία των πολιτών δείχνει μεγάλη τάση σταθεροποίησης καθώς αυτή την περίοδο στην Ελλάδα αυξάνεται η ενδυνάμωση των φορέων της κοινωνίας των πολιτών. Η αυξητική αυτή τάση, συνδέεται στενά με το ρόλο του κράτους καθώς και τον τρόπο διανομής των δημοσίων οικονομικών πόρων. 18 Τη δεκαετία του 1980 αυξάνονται κατά πολύ οι οργανώσεις με περισσότερο αυτόνομο προσανατολισμό. Οι οργανώσεις αυτές αποτελούν κατά κάποιο τρόπο τον προπομπό των σημερινών ΜΚΟ 19 που άρχισαν να αναπτύσσονται ραγδαία στις αρχές της δεκαετίας του 1990.Οι ΜΚΟ στην Ελλάδα συνοπτικά μπορούμε να πούμε ότι εξυπηρετούν συγκεκριμένες ανάγκες 20 και είναι ένας βασικός παράγοντας για την αποφυγή κοινωνικών συγκρούσεων. Εκείνο που μπορούμε να πούμε επίσης για την Ελλάδα σε σχέση με την ανάπτυξη της κοινωνίας πολιτών σε σχέση με άλλες χώρες της δυτικής Ευρώπης είναι ότι η ανάπτυξη της ήταν ευθέως ανάλογη προς την παράδοση της. Η κοινωνία των πολιτών στη χώρα μας με άλλα λόγια έχει μεγάλη ιστορία αλλά δεν είχε αναπτυγμένες τις ιστορικές καταβολές που είναι απαραίτητες για την περαιτέρω ανάπτυξη της και που ταυτόχρονα υπάρχουν στις χώρες της δυτικής Ευρώπης. 2. Κοινωνικός αποκλεισμός Σύμφωνα με τη θεωρητική παράδοση του κοινωνικού αποκλεισμού, η προσέγγιση που μπορεί να γίνει προς την κοινωνία είναι η εξής: Η κοινωνία μπορεί να ιδωθεί σα μια ιεραρχία θέσεων που αποτελείται από διάφορες κοινωνικές ομάδες που συνδέονται μεταξύ τους με αμοιβαία δικαιώματα και υποχρεώσεις στη βάση κοινών αξιών και μιας ευρύτερης ηθικής τάξης που βασίζεται στην κοινωνική ευθύνη αλλά 18 Φερώνας Α, ο.π., σ ΜΚΟ=Μη κυβερνητική οργάνωση 20 Αφουξενίδης Α,(2008), Όψεις της κοινωνίας των πολιτών στο Όψεις της σύγχρονης ελληνικής και ευρωπαϊκής κοινωνίας,(επιμ. Σ.Μ. Κονιόρδος) ΕΑΠ, Πάτρα, σ.31

8 και αλληλεγγύη. 21 Ο «κοινωνικός αποκλεισμός» συνιστά εκείνη τη διαδικασία που αποσπά την ηθική τάξη και διαρρηγνύει τους κοινωνικούς δεσμούς. Με πιο απλά λόγια είναι η διαδικασία που καθιστά αναιμική την ένταξη των φτωχών στο κοινωνικό σύνολο. 22 Σε ευρύτερο πλαίσιο ο κοινωνικός αποκλεισμός, μπορεί να οριστεί ως «η διαδικασία μέσω της οποίας άτομα ή κοινωνικές ομάδες αποκλείονται πλήρως ή μερικώς από τη συμμετοχή στην κοινωνία την οποία ζούν.» 23 Ενδιαφέρον ωστόσο παρουσιάζει το γεγονός ότι ούτε και για τον κοινωνικό αποκλεισμό υπάρχει σαφής ορισμός ο οποίος να τυγχάνει κοινής αποδοχής. Αυτό συμβαίνει λόγω του ότι οι ορισμοί που δίνονται κάθε φορά διατυπώνονται από διαφορετικές ιδεολογίες και εδράζονται σε διαφορετικά κοινωνιολογικά παραδείγματα. 24 Αρχικά, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού συγχέεται με την έννοια της φτώχειας. Ο «νεωτεριστικός» χαρακτήρας του κοινωνικού αποκλεισμού τοποθετείται σε διαφορετική αφετηρία. Η διαφορετική αυτή αφετηρία προσεγγίζει τον κοινωνικό αποκλεισμό ως μια ευρύτερη και πολυδιάστατη έννοια σε σχέση με την παραδοσιακή έννοια της φτώχειας. 25 Η φτώχεια έχει να κάνει κυρίως με την στέρηση της δυνατότητας κάποιων ανθρώπων να συμμετέχουν στο ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης. Αντίθετα ο κοινωνικός αποκλεισμός, αναφέρεται τόσο στη δομική όσο και στην πολυδιάστατη φύση των διαδικασιών μέσω των οποίων άτομα ή ομάδες αποκλείονται από το σύνολο των κοινωνικών ανταλλαγών πρακτικών και δικαιωμάτων που συνιστούν τους θεσμούς της οικονομικής και κοινωνικής ενσωμάτωσης. 26 Ουσιαστικά η έννοια της φτώχειας αρχίζει να διευρύνεται από τη δεκαετία του Σταδιακά για να εξηγηθεί η πολυδιάστατη έννοια της φτώχειας εισάγονται νέοι επιστημονικοί όροι όπως «βιοτικό επίπεδο» το οποίο συμπεριλαμβάνει και την έννοια των πόρων. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι σταδιακά γίνεται μια προσπάθεια ώστε να ερμηνευθεί υπό διαφορετικό πρίσμα τόσο το φαινόμενο της φτώχειας όσο και το φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού. Η 21 Φερώνας Α,(2008), Κοινωνικός αποκλεισμός και κοινωνικές συγκρούσεις στο Όψεις της σύγχρονης ελληνικής και ευρωπαϊκής κοινωνίας,(επιμ. Σ.Μ. Κονιόρδος) ΕΑΠ, Πάτρα, σ Ο.π., σ Ο.π., σ Ο.π., σ Ο.π., σ Ο.π., σ. 64

9 ανάγκη αυτή προέρχεται από το γεγονός ότι αμφότεροι οι δύο όροι είτε τους δούμε μαζί,είτε ανεξάρτητα τον ένα από τον άλλο αποτελούν δυο από τους βασικότερους παράγοντες των κοινωνικών συγκρούσεων. 3. Κοινωνικές συγκρούσεις και κοινωνική ενσωμάτωση-προσπάθειες για αντιμετώπιση των κοινωνικών συγκρούσεων Οι διαδικασίες εκείνες που συμβάλλουν στην οικονομική ανάπτυξη και στη συγκέντρωση του πλούτου, είναι ταυτόχρονα οι ίδιες διαδικασίες που συμβάλλουν στον κοινωνικό αποκλεισμό και την εξαθλίωση σε μεγάλα κομμάτια του πληθυσμού. 27 Το άμεσο αποτέλεσμα της παραπάνω δυναμικής συσχέτισης, είναι η χαλάρωση των κοινωνικών δεσμών καθώς επίσης και η αποδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής που με τη σειρά τους οδηγούν σε κοινωνικές συγκρούσεις. Η κοινωνική σύγκρουση είναι ακριβώς το αποτέλεσμα της επιθυμίας εκείνων των κοινωνικών ομάδων που δε συμπεριελήφθησαν στην ανάπτυξη για να βρουν και να διεκδικήσουν τη θέση τους μέσα σε αυτή. Το μέσο που χρησιμοποιείται πολλές φορές είναι η βία. Ένας από τους κύριους παράγοντες που οδηγούν τελικά στην κοινωνική σύγκρουση, είναι οι μηδαμινές ευκαιρίες για κοινωνική κινητικότητα. Αυτό μεταφράζεται κυρίως σε ραγδαία αύξηση της ανεργίας και σε επισφαλείς μορφές απασχόλησης. 28 Όπως έχουμε ήδη αναφέρει λοιπόν ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι υπεύθυνος για την έκρηξη κοινωνικών συγκρούσεων σε πολλά μέρη ανά τον κόσμο. Προπομπός των κοινωνικών συγκρούσεων και κοινωνικών εξεγέρσεων, είναι συνήθως οι ειρηνικοί τρόποι έκφρασης των αιτημάτων συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων όπως απεργίες ή πορείες. Από τη στιγμή όμως που το κράτος επιδεικνύει αναλγησία οι κοινωνικές αυτές ομάδες προβαίνουν σε βίαιες συγκρούσεις αν αυτή είναι η μόνη τους επιλογή. 29 Σε γενικότερες γραμμές η ανισότητα είναι το στοιχείο εκείνο που οδηγεί τις περισσότερες φορές σε κοινωνικές συγκρούσεις. 27 Ο.π., σ Ο.π.,σ Ο.π., σ. 68

10 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σχέση κοινωνικού αποκλεισμού και κοινωνικών συγκρούσεων ιδιαίτερα σε ότι αφορά τις αναπτυσσόμενες χώρες. Η ανάπτυξη φαινομένων όπως η φτώχεια, η αλλοτρίωση και η διάρρηξη του κοινωνικού κεφαλαίου, συνδέονται στενά με την εγκληματικότητα. Χαρακτηριστικοί είναι οι τέσσερις άξονες που διατυπώνονται για να κατανοηθεί η παραπάνω σχέση. 30 Καθώς το πρόβλημα της κοινωνικής απομόνωσης και κατ επέκταση των κοινωνικών συγκρούσεων είναι πολυδιάστατο, έτσι έχει δημιουργηθεί η ανάγκη για χάραξη πολυδιάστατης πολιτικής ούτως ώστε να αντιμετωπιστεί. Η προσπάθεια χάραξης της παραπάνω πολιτικής συνοψίζεται στη «διαδικασία της κοινωνικής ενσωμάτωσης». Η κοινωνική ενσωμάτωση λόγω του ότι είχε μονοδιάστατο χαρακτήρα έως και τη δεκαετία του 1990, αδυνατούσε να λύσει το πρόβλημα των γενεσιουργών παραγόντων των κοινωνικών συγκρούσεων. Τη δεκαετία του 1990 αρχίζει σταδιακά να μεταβάλλεται η εικόνα στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Έτσι αναθερμαίνεται το ενδιαφέρον για την ανάπτυξη της κοινωνικής διάστασης του προβλήματος. Η αλλαγή αυτή οφείλεται κυρίως στην έξαρση των αποσχιστικών φαινομένων της κοινωνίας όπως η ανεργία. 31 Αποφασιστικό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση γίνεται το 2000 στο Ευρωπαϊκό συμβούλιο της Λισσαβόνας. Τα βασικότερα σημεία και ταυτόχρονα ζητούμενα του συμβουλίου ήταν η μείωση της ανεργίας και κοινωνική συνοχή. 32 Επίσης θεσπίζονται κοινοί Ευρωπαϊκοί στόχοι προκειμένου να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα. 33 Όσον αφορά τη χώρα μας, το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας για την αντιμετώπιση του προβλήματος εκδηλώνεται αρκετά όψιμα σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο όρος «κοινωνικός αποκλεισμός», εμφανίζεται για πρώτη φορά επίσημα το Αυτό έχει ως επακόλουθο την καθυστέρηση για ουσιαστική λύση στο πρόβλημα. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Ελλάδα είναι η μοναδική χώρα της ΕΕ που δεν έχει υιοθετήσει ένα πρόγραμμα ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος για ολόκληρο τον πληθυσμό της. 34 Τέλος είναι ενδεικτικό ότι η προσπάθεια αντιμετώπισης του προβλήματος μπορούμε να πούμε ότι 30 Ο.π., σ Ο.π.,σ Ο.π., σ Ο.π., σ. σ Ο.π., σ. 81

11 περιορίζεται στην επιδοματική πολιτική προς τα ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα και στην διοχέτευση οικονομικών πόρων μέσω των Ευρωπαϊκών κοινοτικών πλαισίων στήριξης. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Συμπερασματικά, το γεγονός ότι δεν υπάρχουν κοινώς αποδεκτοί ορισμοί τόσο για την έννοια της κοινωνίας των πολιτών που είναι ο πυρήνας του κοινωνικού κεφαλαίου όσο και του κοινωνικού αποκλεισμού, δημιουργούν προβλήματα όσον αφορά την ακριβή προσέγγιση των δυο αυτών όρων. Επιπλέον, ο μετασχηματισμός και η πολυδιάστατη πλευρά των δυο όρων επιτείνουν κατά πολύ την προβληματική του θέματος. Ωστόσο μπορεί κανείς να προσεγγίσει με σχετική ασφάλεια τα αίτια των κοινωνικών συγκρούσεων που πηγάζουν από τον κοινωνικό αποκλεισμό καθώς επίσης και τις προσπάθειες που έχουν γίνει και συνεχίζονται προκειμένου να επιτευχθεί η κοινωνική εξομάλυνση. Τέλος, οι παράγοντες που ενισχύουν ή αποτρέπουν τις κοινωνικές συγκρούσεις στις σύγχρονες κοινωνίες είναι διαφορετικοί και εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις ειδικές συνθήκες που ισχύουν σε κάθε χώρα με χαρακτηριστικό παράδειγμα την Ελλάδα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Αφουξενίδης, "Όψεις της κοινωνίας πολιτών", Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας (επιμ. Σ.Μ. Κονιόρδος) - Α. Φερώνας, "Κοινωνία πολιτών και διαμόρφωση πολιτικών ", Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας (επιμ. Σ.Μ. Κονιόρδος) - Α. Φερώνας, "Κοινωνικός Αποκλεισμός και Κοινωνικές Συγκρούσεις Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας (επιμ. Σ.Μ. Κονιόρδος) Putnam R, (1993). Making Democracy Work: Institutions in Modern Italy, Princeton: Princeton University Press.

12 Putnam R, (2000), Bowling Alone: The collapse and Revival of American Community, New York: Touchstone