ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ: ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΤΟΜΕΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΕΙΣ

Transcript

1 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ: ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΤΟΜΕΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΕΙΣ Ηλίας Κουρλιούρος Καθηγητής Οικονοµικής Γεωγραφίας και Χωροταξίας, Τµήµα Γεωγραφίας, Πανεπιστήµιο Αιγαίου. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Οικονοµική Γεωγραφία έκανε την εµφάνισή της τον 19 ο αιώνα (Barnes 2000). Η εµφάνισή της σχετίστηκε κυρίως µε τις επιδιώξεις των αποικιοκρατικών δυνάµεων της Ευρώπης για γνώση και έλεγχο των αποικιοκρατούµενων χωρών, δηλ. των βασικών τους πρώτων υλών, των πληθυσµών και των οικισµών τους, των µεταφορικών και εµπορικών υποδοµών και δικτύων που συνέδεαν τις περιοχές αυτές µε τις χώρες του «κέντρου» (Johnston et al. eds. 1986: 118). Η ουσιαστική της όµως εξέλιξη έλαβε χώρα κατά τον 20 ο και σηµατοδοτήθηκε από αλλεπάλληλες επιστηµολογικές τοµές στις µεθοδολογικές της παραδοχές, στο φιλοσοφικό της υπόβαθρο και στις ερευνητικές της προτεραιότητες. Οι αλλεπάλληλες αυτές τοµές ήταν αποτέλεσµα εν µέρει της ίδιας της εσωτερικής δυναµικής της Οικονοµικής Γεωγραφίας. Παράλληλα όµως επηρεάστηκαν από υλικές συνθήκες (κοινωνικο-οικονοµικές αναδιαρθρώσεις) στις χώρες του ανεπτυγµένου καπιταλισµού καθώς και από γενικότερες παγκόσµιες εξελίξεις. Στόχος του κεφαλαίου αυτού είναι η κριτική εξέταση των βασικών θεωρητικών και µεθοδολογικών (ανα)προσανατολισµών στην εξέλιξη της Οικονοµικής Γεωγραφίας από τις αρχές του 20 ου αιώνα µέχρι και τις µέρες µας, µε έµφαση στις επιστηµολογικές τοµές και τις θεωρητικές αντιπαραθέσεις που σηµατοδότησαν την εξέλιξη αυτή. Στο παρακάτω διάγραµµα (Σχήµα 1) απεικονίζονται οι βασικές χρονολογικές περίοδοι και σχολές σκέψης στην εξέλιξη της Οικονοµικής Γεωγραφίας. 2. Η ΠΡΩΤΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΗ ΤΟΜΗ: ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΜΟΝΤΕΛΑ ΙΣΟΡΡΟΠΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Ένα πρώτο χρονικό ορόσηµο στην εµφάνιση της Οικονοµικής Γεωγραφίας είναι το 1826, έτος δηµοσίευσης της µελέτης του Johann Heinrich von Thünen που αφορούσε στις κατανοµές των αγροτικών χρήσεων γης γύρω από αστικά κέντρα σε συνάρτηση µε τις αποστάσεις και τα κόστη µεταφοράς των αγροτικών προϊόντων προς αυτά (von Thünen 1966 [1826]). Άλλα ορόσηµα κατά χρονολογική σειρά είναι: το 1882 όταν ο Γερµανός Γεωγράφος Götz έκανε τη διάκριση ανάµεσα στην Εµπορική και την Οικονοµική Γεωγραφία, το 1893 όταν άρχισαν να διδάσκονται τα πρώτα µαθήµατα Οικονοµικής Γεωγραφίας στα πανεπιστήµια Cornell και Pennsylvania των ΗΠΑ και το 1925 όταν πρωτοκυκλοφόρησε το επιστηµονικό περιοδικό Economic Geography (Barnes 2003: 12-13). 1

2 1800 ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ 1900 ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΧΩΡΟΘΕΤΗΣΗΣ ΠΡΩΤΗ 1950 ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΗ ΤΟΜΗ ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΟΝΤΕΛΑ ΙΣΟΡΡΟΠΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ (Αµφισβητήσεις εκ των έσω: Συµπεριφορική Οικον. Γεωγραφία). ΕΥΤΕΡΗ 1970 ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ (ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ) ΟΙΚΟΝ. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΗ ΤΟΜΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΣΤΡΟΦΗ, ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΤΟΠΙΚΟΤΗΤΩΝ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΝΕΑΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΤΗΤΑΣ 2000 ΝΕΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΠΡΟΣ ΝΕΕΣ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΣΕΙΣ?? Σχήµα 1. Ιστορική εξέλιξη και σχολές σκέψης της Οικονοµικής Γεωγραφίας Πηγή: Mε βάση: (α) Κουρλιούρος (2001: κεφ. 2), (β) Scott (2000), (γ) Barnes (2000). Η µελέτη του von Thünen άνοιξε το δρόµο σε µια σειρά πρωτότυπες αναλύσεις της χωροθέτησης των οικονοµικών δραστηριοτήτων και της διαµόρφωσης των περιοχών αγορών τους (Weber 1929 [1909], Lösch 1938, 1954 [1940], Christaller 1933, Hotelling 1929). Το ρεύµα αυτό αναπτύχθηκε αρχικά στη Γερµανία («γερµανική σχολή χωροθέτησης»), αλλά γρήγορα επεκτάθηκε και στις υπόλοιπες βιοµηχανικές χώρες της Ευρώπης καθώς και στις ΗΠΑ, µε α- ποτέλεσµα να κυριαρχήσει στους ερευνητικούς προσανατολισµούς της Οικονοµικής Γεωγραφίας σε όλη τη διάρκεια του πρώτου µισού του 20 ου αιώνα (Smith Για µια αναλυτική παρουσίαση βλ. Hamilton 1971). Οι βασικές µεθοδολογικές παραδοχές της γερµανικής σχολής ακολουθούν αυτές των νεοκλασικών οικονοµικών: ηλαδή την έµφαση στα ορθολογικά οικονοµικά υποκείµενα (homo economicus), την ύπαρξη πλήρους και ανε- µπόδιστης πληροφόρησης και την ύπαρξη τέλειου ανταγωνισµού και ισορροπίας στην οικονοµία (Chapman & Walker 1987: 32-52, Healey & Ilbery 1990: , Harrington & Warf 1995: ch. 2, 3). 2

3 Οι παραδοχές αυτές οδήγησαν στη δηµιουργία φορµαλιστικών µοντέλων βασισµένων σε ένα είδος απλοϊκής «οικονοµικής γεωµετρίας» (Krugman 1996: 38-41) µε προεξάρχον παράδειγµα φορµαλισµού τα µοντέλα κανονικών εξαγώνων των Lösch και Christaller. εν είναι τυχαίο ότι ο Paul Krugman (1996: 38-46) χρησιµοποιεί τον όρο «Γερµανική Γεωµετρία» (Germanic Geometry) όταν αναφέρεται στη σχολή αυτή ακριβώς για να τονίσει την έµφασή της στη γεωµετρία των αποστάσεων και της ελαχιστοποίησης του µεταφορικού κόστους ως κρίσιµου παράγοντα στις αποφάσεις χωροθέτησης των οικονοµικών δραστηριοτήτων. Πολλές µετέπειτα µελέτες επιχείρησαν να ελέγξουν τις παραδοχές των γερµανικών θεωριών αλλά κατέληξαν σε αντιφατικά εµπειρικά αποτελέσµατα (Bale 1988: ch. 3). Προσπάθειες όπως αυτές του Hoover (1948), του Smith (1966, 1971) και άλλων, προσπάθησαν να βελτιώσουν τα µοντέλα της γερµανικής σχολής µε την προσθήκη και άλλων, πιο ρεαλιστικών, παραγόντων στη µελέτη της χωροθετικής συµπεριφοράς των επιχειρήσεων. Και αυτές ωστόσο οι προσπάθειες δεν κατάφεραν να ξεφύγουν από τον εµπειρισµό και φορµαλισµό της γερµανικής σχολής. Πολλές απ αυτές δεν ήταν παρά συναθροίσεις επιµέρους µελετών περιπτώσεων από τις οποίες απουσίαζε µια εσωτερικά συνεκτική και ερµηνευτική θεωρητική λογική. Για παράδειγµα, µια τέτοια µελέτη (Townroe 1976) προσδιορίζει πάνω από 200 παράγοντες που πρέπει να λαµβάνουν υπόψη και να αξιολογούν οι επιχειρήσεις όταν πρόκειται να πάρουν ορθολογικές αποφάσεις εγκατάστασης ή µετεγκατάστασης των δραστηριοτήτων τους. ιάφορες ωστόσο έρευνες έχουν δείξει ότι στην πράξη οι επιχειρήσεις αξιολογούν µερικούς µόνο παράγοντες, αυτούς που οι ίδιες θεωρούν πιο σηµαντικούς µε βάση τα κριτήρια που θέτουν, και λαµβάνουν αποφάσεις µε βάση τους παράγοντες που θα ικανοποιήσουν πρώτοι τα προκαθορισµένα αυτά κριτήρια (Βλιάµος, Γεωργουλής & Κουρλιούρος 1991: 42-44). Πρόκειται µε άλλα λόγια για αποφάσεις χωροθέτησης βασισµένες σε µη-πλήρη (περιορισµένη) ορθολογικότητα, όπως υποστήριξαν και οι συµπεριφορικές προσεγγίσεις της χωροθέτησης (behavioural approaches -βλ. Bale 1988: ch. 5, 6, Healey & Ilbery 1990: , Chapman & Walker 1987: 19-22, Κουρλιούρος 1989: ). Παρά τα µεθοδολογικά προβλήµατά της, η γερµανική σχολή εγκαινίασε µια παράδοση ποσοτικών προσεγγίσεων του χώρου που έφθασαν στο απώγειό τους µε την λεγόµενη «ποσοτική επανάσταση» κατά τις δεκαετίες του 1950 και του Η ποσοτική επανάσταση ξεκίνησε στις ΗΠΑ µε βασικό πρωταγωνιστή τον ιδρυτή της «περιφερειακής επιστήµης» και καθηγητή οικονοµικών στο Πανεπιστήµιο της Πενσυλβάνια Walter Isard (1956). Κατά τον Scott (2000: 20), η στροφή αυτή σηµατοδότησε τη µεγαλύτερη «κρίση ταυτότητας» στην ιστορία της Οικονοµικής Γεωγραφίας. Επιστηµολογικό υπόβαθρο της στροφής αυτής αποτέλεσε ο λογικός θετικισµός (Shaefer 1953, Harvey 1969, Gregory 1978: ch.1, Johnston 1983: ch. 2) µια επιστηµολογία που παρέχει τη δυνατότητα κατασκευής θεωρητικών νό- µων µέσα από τη γενίκευση επιµέρους εµπειρικών περιπτώσεων. Το επιστη- µολογικό πρόγραµµα του λογικού θετικισµού είναι βασισµένο στην παραδοχή της ύπαρξης µιας εγγενούς συµµετρίας ανάµεσα στην επιστηµονική γνώση και στις διαδικασίες επαλήθευσης εµπειρικά µετρήσιµων γεγονότων. Γεγονότων που είτε απορρέουν άµεσα από την εµπειρική παρατήρηση, ή έµµεσα ως υ- ποθέσεις ενός υποθετικο-απαγωγικού µοντέλου της εµπειρικής πραγµατικότητας (Harvey 1969). 3

4 Η ποσοτική επανάσταση αντανακλά τις νέες κοινωνικο-οικονοµικές, πολιτικές και πολιτιστικές συνθήκες που διαµορφώθηκαν κατά τις δυο πρώτες µεταπολεµικές δεκαετίες στις χώρες του ανεπτυγµένου καπιταλισµού. Οι συνθήκες αυτές χαρακτηρίζονται από µια απρόσκοπτη οικονοµική µεγέθυνση βασισµένη στη µαζική παραγωγή και µαζική κατανάλωση, καθώς και στην ανάπτυξη προνοιακών κρατικών πολιτικών (φορντικό καθεστώς συσσώρευσης και κεϋνσιανός τρόπος κοινωνικής ρύθµισης βλ. Hirsch 1993, Harvey 1995: ch. 8, Λεοντίδου 2005: 102-5, Κουρλιούρος 2001: κεφ. 4). Η µαζική παραγωγή συγκεντρώθηκε γεωγραφικά σε µεγάλους αστικοβιοµηχανικούς πόλους ανάπτυξης µε αποτέλεσµα τη δηµιουργία χωρικών ανισοτήτων τις οποίες προσπαθούσε το κράτος να µειώσει µέσω της ανάληψης ρυθµιστικών χωρικών πολιτικών. Η γενικότερη τάση της εποχής ευνοούσε τη γενίκευση και συστηµατικοποίηση των γεωγραφικών γνώσεων γύρω από ζητήµατα περιφερειακής ανάπτυξης και βιοµηχανικής χωροθέτησης, προτύπων αστικοποίησης και ιεράρχησης οικιστικών δικτύων, χωρικών αλληλεξαρτήσεων, µεταφορικών υποδοµών και ελέγχου των χρήσεων γης µέσω πολιτικών χωροταξικού και πολεοδοµικού σχεδιασµού. Ανάλογες τάσεις ποσοτικοποίησης και µοντελοποίησης παρατηρούνται και σε άλλες συγγενείς επιστήµες του χώρου όπως για παράδειγµα στη θεωρία του σχεδιασµού, όπου γίνεται µια συστηµατική προσπάθεια κατασκευής µοντέλων ορθολογικής λήψης αποφάσεων σχεδιασµού βασισµένων στη γενική θεωρία των συστηµάτων, τη θεωρία των οργανώσεων και την Κυβερνητική (McLoughlin 1969, βλ. αναλυτικά Κουρλιούρος 1989 και κεφάλαιο Βασενχόβεν & Κουρλιούρου σε αυτόν τον τόµο). Ο βασικότερος εκφραστής της ποσοτικής στροφής στην Οικονοµική Γεωγραφία ήταν, όπως ήδη σηµειώθηκε, ο Isard. Θεωρώντας ότι «ο κόσµος χωρίς χωρικές διαστάσεις» που είχε εγκαθιδρύσει η παραδοσιακή οικονοµική θεωρία είναι απελπιστικά ανεπαρκής για την κατανόηση των φαινοµένων, προσπάθησε να εισαγάγει τη συνθήκη του χώρου στην λογική των νεοκλασικών οικονο- µικών. Προσπάθησε δηλαδή να «ξαναγράψει» τη νεοκλασική θεωρία οικονοµικής ισορροπίας µε όρους χωροθετικής οργάνωσης των δραστηριοτήτων (Scott 2000: 21). Μια άλλη σηµαντική ερευνητική οµάδα στο Τµήµα Γεωγραφίας του Πανεπιστηµίου της Ουάσιγκτων µε τον καθηγητή William Garrison, θεωρείται ότι ίδρυσε τη «χωρική ανάλυση» µε θέµατα έρευνας τη βιοµηχανική χωροθέτηση και τα πρότυπα χρήσεων γης, την αστικοποίηση και τα συστήµατα κεντρικών τόπων, τα µεταφορικά δίκτυα, τη χωρική δυναµική του εµπορίου και την κοινωνική αλληλεπίδραση στο χώρο (Scott 2000: 21). Στα πλαίσια της ποσοτικής επανάστασης δηµοσιεύτηκαν έργα που αποτέλεσαν ορόσηµα της νέας αυτής σχολής (βλ. πχ Bunge 1962, Chorley & Haggett, eds. 1971, Harvey 1969, Haggett et al. 1977). Ένα άλλο συγγενές ρεύµα επικέντρωσε στη µελέτη της κατανοµής των δραστηριοτήτων και της διαµόρφωσης των χρήσεων γης στον αστικό χώρο µε χαρακτηριστικότερο παράδειγµα το µοντέλο του Alonso (1960 και 1964, βλ. επίσης Muth 1969, Vickerman 1984). Μια άλλη, τέλος, οµάδα εργασιών περιστράφηκε γύρω από θέµατα περιφερειακής ανάπτυξης, θεµελιώνοντας αυτές που έγιναν γνωστές ως «θεωρίες περιφερειακής ισορροπίας» (Holland 1976: ch. 1). Η πιο κλασική από αυτές είναι η θεωρία γεωγραφικής κινητικότητας των συντελεστών παραγωγής κεφαλαίου και εργασίας (Borts 1960, Borts & Stein 1964) σύµφωνα µε την οποία οι δυνάµεις της αγοράς τείνουν µακροπρόθεσµα να εξισορροπήσουν την ανάπτυξη ανάµεσα στις διάφορες περιφέρειες ακόµα και αν έχουν αρχικά διαµορφωθεί συνθήκες ανισότητας (βλ. πλαίσιο 1). 4

5 ΠΛΑΙΣΙΟ 1: ιαπεριφερειακή µετακίνηση συντελεστών παραγωγής κεφαλαίου και εργασίας Για να γίνει περισσότερο κατανοητή η θεωρητική αυτή προσέγγιση, ας χρησιµοποιήσουµε το υπόδειγµα µιας υποθετικής χώρας που αποτελείται από δύο µόνο περιφέρειες, το «βορρά» και το «νότο». Η πρώτη είναι µια ανεπτυγµένη βιοµηχανική περιφέρεια, ενώ η δεύτερη είναι µια υπανάπτυκτη αγροτική περιφέρεια - υπάρχουν δηλαδή αρχικές συνθήκες ανισότητας ανάµεσά τους. Τα βασικά χαρακτηριστικά κάθε περιφέρειας είναι: (α) Ο βορράς χαρακτηρίζεται από άφθονο κεφάλαιο (Κ) λόγω πληθώρας βιοµηχανικών µονάδων και από σπάνια εργασία (L) γιατί λόγω πλήρους ανάπτυξης της βιοµηχανικής παραγωγής υπάρχει έλλειψη εργατικού δυναµικού. Συνεπώς, ο λόγος κεφάλαιο προς εργασία (Κ/L) είναι ψηλός και ως εκ τούτου τα κέρδη του κεφαλαίου χαµηλά (λόγω αφθονίας του συντελεστή παραγωγής «κεφάλαιο»), ενώ οι απολαβές της εργασίας υψηλές (λόγω σπανιότητας του συντελεστή παραγωγής «εργασία»). (β) Ο νότος χαρακτηρίζεται από τα ακριβώς αντίθετα χαρακτηριστικά, δηλαδή σπάνιο κεφάλαιο λόγω ύπαρξης ελάχιστων βιοµηχανικών µονάδων και άφθονη εργασία λόγω αποθεµάτων εργαζοµένων στον αγροτικό τοµέα. Συνεπώς ο λόγος K/L είναι χαµηλός και ως εκ τούτου τα κέρδη του κεφαλαίου υψηλά, ενώ οι απολαβές της εργασίας χα- µηλές. Με δεδοµένη την παραπάνω κατάσταση, οι γεωγραφικές ανισότητες στην κατανοµή των συντελεστών της παραγωγής είναι ιδιαίτερα οξυµένες. Όµως κάποια στιγ- µή, τα «µηνύµατα της αγοράς» θα αρχίσουν να ενεργοποιούν τους συντελεστές της παραγωγής προς αντίθετες κατευθύνσεις: Οι µεν επιχειρήσεις (κεφάλαιο) του βορρά θα πάρουν το µήνυµα ότι τα κέρδη του κεφαλαίου στο νότο είναι ψηλότερα ακριβώς επειδή οι εργατικές αµοιβές είναι χαµηλότερες, οι δε εργαζόµενοι του νότου θα πάρουν το µήνυµα ότι οι απολαβές της εργασίας στο βορρά είναι ψηλότερες από αυτές που επικρατούν στο νότο λόγω σπανιότητας εργατικού δυναµικού. Αποτέλεσµα θα είναι η έναρξη µιας διπλής αντίστροφης γεωγραφικής µετακίνησης κατά την οποία το µεν κεφάλαιο θα αρχίσει να εγκαταλείπει το βορρά και να µετεγκαθίσταται στο νότο («εργοστάσια τους εργάτες»), η δε εργασία, αντιστρόφως, θα αρχίσει να µεταναστεύει από το νότο προς το βορρά («εργάτες στα εργοστάσια»). Το συνδυασµένο αποτέλεσµα αυτής της διπλής αντίστροφης µετακίνησης θα είναι: (α) Στον µεν βορρά θα µειωθεί ο εγκατεστηµένος σχηµατισµός κεφαλαίου και θα αυξηθεί η εργασία, δηλαδή θα µειωθεί ο λόγος K/L, πράγµα που θα έχει ως συνέπεια την αύξηση των κερδών του κεφαλαίου και τη µείωση των απολαβών της εργασίας. (β) Στο νότο θα συµβεί ακριβώς το αντίστροφο, δηλαδή θα αυξηθεί ο εγκατεστηµένος σχηµατισµός κεφαλαίου και θα µειωθεί η εργασία. Θα αυξηθεί δηλαδή ο λόγος K/L, πράγµα που θα έχει ως συνέπεια τη µείωση των κερδών του κεφαλαίου και την αύξηση των απολαβών της εργασίας. Τελικό αποτέλεσµα θα είναι η εξισορρόπηση τόσο ανάµεσα στα κέρδη του κεφαλαίου όσο και ανάµεσα στις απολαβές της εργασίας και στις δύο περιφέρειες, δηλαδή ο λόγος K/L θα ισορροπήσει σε ένα ενιαίο επίπεδο. Πηγή: Κουρλιούρος (2001: 263-4). Μια ανάλογη προσέγγιση υιοθετεί και η θεωρία διαπεριφερειακού εµπορίου (µοντέλο Heckscher, Ohlin και Samuelson (H-O-S) -βλ Ohlin 1933). Η διαφορά από την παραπάνω θεωρία είναι ότι στη δεύτερη δεν έχουµε γεωγραφική µετακίνηση συντελεστών παραγωγής, αλλά ανάπτυξη διαπεριφερειακού εµπορίου στη βάση του συγκριτικού πλεονεκτήµατος κάθε περιφέρειας ως µηχανισµού εξισορρόπησης των αµοιβών των συντελεστών παραγωγής (κερδών κεφαλαίου, απολαβών εργασίας) στις διάφορες περιφέρειες. Στις ίδιες νεοκλασικές παραδοχές της ύπαρξης αρµονίας και ισορροπίας στην εσωτερική δοµή 5

6 και εξέλιξη του οικονοµικού συστήµατος βασίστηκαν και άλλες σηµαντικές θεωρίες περιφερειακής ισορροπίας (βλ. αναλυτικά Friedmann & Alondo, eds. 1964, Glasson 1978). Οι παραπάνω θεωρητικές εξελίξεις επηρέασαν, όπως ήταν αναµενόµενο, και την ελληνική διανοητική και ακαδηµαϊκή παραγωγή σε ανάλογα ή συναφή γνωστικά αντικείµενα. Βασικά πανεπιστηµιακά εγχειρίδια περιφερειακής οικονοµικής και οικονοµικής του χώρου που επί δεκαετίες διδάσκονταν κατά κύριο λόγο σε οικονοµικά τµήµατα των ελληνικών ΑΕΙ (βλ. λχ Richardson 1972, Κώττης 1976, Κόνσολας 1970, 1974, 1983, ΕΜΠ 1973, Αργύρης 1985) είχαν ποσοτικό προσανατολισµό και οι επιρροές τους από τα µοντέλα χωρικής ισορροπίας της περιφερειακής επιστήµης, τα µοντέλα βιοµηχανικής χωροθέτησης της γερµανικής σχολής και της διάρθρωσης των αστικών χρήσεων γης a la Alonso, είναι καταφανείς. Ακόµα και πιο πρόσφατα πανεπιστηµιακά εγχειρίδια ακολουθούν την θετικιστική-ποσοτική παράδοση τόσο στην περιοχή της περιφερειακής οικονοµικής ανάπτυξης (βλ. πχ Σκούντζος 1993) όσο και σε αυτή καθαυτή τη Γεωγραφία (βλ. πχ Κουτσόπουλος 1990). Η τάση αυτή φαίνεται σήµερα να υποβοηθείται ακόµα περισσότερο από την ευρεία εισαγωγή µεθόδων, τεχνικών και εργαλείων γεωπληροφορικής στην ανάλυση του χώρου. Όπως θα δούµε παρακάτω, η ποσοτική επανάσταση έδειξε τα όριά της στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ γύρω στα τέλη της δεκαετίας του 1960 µε αρχές της δεκαετίας του 1970 καθώς η αναντιστοιχία της µε τα δεδοµένα της χωροκοινωνικής πραγµατικότητας µεγεθυνόταν και καθώς αναπτύσσονταν διάφορες ριζοσπαστικές και κριτικές προσεγγίσεις (για επισκοπήσεις βλ. Peet & Thrift eds. 1989, Lee & Wills, eds. 1997, Κουρλιούρος 2001, Λεοντίδου 2005). Παρόλα αυτά, παρατηρείται κατά τα τελευταία χρόνια µια επανάκαµψη της ποσοτικής Οικονοµικής Γεωγραφίας (κύρια στις ΗΠΑ) γνωστής ως «Νέα Οικονο- µική Γεωγραφία» ή «Γεωγραφικά Οικονοµικά» (Krugman 1991, 1991a, 1996, 2000, Fujita et al. 1999). Το ρεύµα αυτό απορρίπτει ορισµένες βασικές παραδοχές των νεοκλασικών οικονοµικών όπως οι «σταθερές αποδόσεις κλίµακας» και η ύπαρξη τέλειου ανταγωνισµού στην οικονοµία και εισάγει καινοτοµικά στοιχεία όπως οι «αυξανόµενες αποδόσεις κλίµακας» (increasing returns to scale) και η ύπαρξη ατελούς ανταγωνισµού. Παρόλα αυτά, διατηρεί τον µεθοδολογικό ατοµικισµό της παραδοσιακής ποσοτικής Οικονοµικής Γεωγραφίας και περιφερειακής επιστήµης, την νεοκλασική παραδοχή πλήρους πληροφόρησης των οικονοµικών δραστών, τη βελτιστοποιητική συµπεριφορά των επιχειρήσεων (profit maximizing firms) και την αφαίρεση από το κοινωνικό πλαίσιο της άνισης χωρικής ανάπτυξης του καπιταλισµού (Hudson 2006: 378). Έ- τσι, για τους κριτικούς σχολιαστές της Νέας Οικονοµικής Γεωγραφίας (βλ. πχ. Martin 1999, Martin & Sunley 1996), το ρεύµα αυτό δεν είναι πραγµατικά «νέο» αλλά αποτελεί µετεξέλιξη της παραδοσιακής περιφερειακής επιστήµης και χωρικής ανάλυσης των δεκαετιών του 1950 και 1960, και συνεπώς υπόκειται στις ίδιες θεωρητικές και µεθοδολογικές αδυναµίες. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι το εν λόγω ρεύµα έχει αρχίσει να εµφανίζεται και στη χώρα µας (βλ. Ροβολής 2002). Κατά τις δεκαετίες του 1960 και 1970 αναπτύχθηκε ένα µεταβατικό ρεύµα, η λεγόµενη Συµπεριφορική (Behavioural) Οικονοµική Γεωγραφία που δίνει έµφαση στη µελέτη της χωροθετικής συµπεριφοράς σύνθετων οργανώσεων ό- πως οι βιοµηχανικές επιχειρήσεις (Greenhut 1956, Rawstron 1958, McNee 1960, Smith 1966, 1971, Pred 1967, Krumme 1969, Hamilton 1971, Chapman 6

7 1974, Le Heron & Warr 1976, Hymer 1976, 1979, Gold 1980). Παρά το ότι η σχολή αυτή άσκησε κριτική στην έννοια του homo economicus εγκαινιάζοντας την έννοια του homo socialis (Λεοντίδου 2005: 155, Kουρλιούρος 2001: 76), πολλοί θεωρούν ότι αποτελεί µια λογική µετεξέλιξη της ποσοτικής επανάστασης (Olsson 1969, Bunting & Guelke 1979). 3. Η ΕΥΤΕΡΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΗ ΤΟΜΗ: H ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΣΤΡΟΦΗ KAI Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ 3.1. Η ανάδυση της ριζοσπαστικής και κριτικής Οικονοµικής Γεωγραφίας Όπως σηµειώθηκε παραπάνω, γύρω στα τέλη της δεκαετίας του 1960 µε αρχές της δεκαετίας του 1970, η ποσοτική επανάσταση, η χωρική ανάλυση και οι θεωρίες περιφερειακής ισορροπίας άρχισαν να παρουσιάζουν δείγµατα κάµψης της προηγούµενης αίγλης τους. Οι λόγοι θα πρέπει να αναζητηθούν: πρώτο στις διαρθρωτικές κοινωνικο-οικονοµικές αλλαγές κατά τη συγκεκριµένη περίοδο, και δεύτερο σε εννοιολογικές εξελίξεις και επιστηµολογικές κριτικές στο εσωτερικό των επιστηµών του χώρου γενικά και της Οικονοµικής Γεωγραφίας ειδικότερα. Τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και η δεκαετία του 1970 σηµατοδότησαν κρίσιµα σηµεία καµπής στην ιστορία της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Ο Μάης του 68 σηµατοδότησε την ανάπτυξη µαζικών κινηµάτων αµφισβήτησης στην Ευρώπη που εξαπλώθηκαν γρήγορα στην πέρα του Ατλαντικού όχθη και που τροφοδοτήθηκαν από κινήµατα διαµαρτυρίας όπως το κίνηµα ενάντια στον πόλεµο του Βιετνάµ, το αντιρατσιστικό κίνηµα, το φεµινιστικό κίνηµα, το κίνηµα των χίπις, το οικολογικό κίνηµα, διάφορα κινήµατα προάσπισης εναλλακτικών τρόπων ζωής και διαφύλαξης διαφορετικών πολιτισµικών ταυτοτήτων κ.α. Οι παγκόσµιες πετρελαϊκές κρίσεις (1973/74 και 1978/79), το κύµα αποβιοµηχάνισης που σάρωσε όλες σχεδόν τις µεγάλες βιοµηχανικές πόλεις και περιφέρειες των ανεπτυγµένων καπιταλιστικών χωρών, η διόγκωση της ανεργίας και του πληθωρισµού, η νέα έξαρση των περιφερειακών ανισοτήτων και διαιρέσεων, µετασχηµάτισαν δραµατικά τη γεωγραφία της παραγωγής και της ανάπτυξης του καπιταλιστικού κόσµου. Οι αλλαγές αυτές κατέδειξαν τα όρια του µεταπολεµικού φορντιστικού/τεϋλορικού αναπτυξιακού µοντέλου και έθεσαν τις παραδεδεγµένες του βεβαιότητες σε σοβαρή αµφισβήτηση. Η ποσοτική Οικονοµική Γεωγραφία και η περιφερειακή επιστήµη δέχθηκαν τον αντίκτυπο των παραπάνω εξελίξεων: Η µεθοδολογική έµφασή τους στη χωρική ισορροπία, τον τέλειο ανταγωνισµό, τα ορθολογικώς δρώντα υποκείµενα, ερχόταν όλο και περισσότερο σε κατάφωρη αντίθεση µε τις πραγµατικές συνθήκες της άνισης ανάπτυξης του χώρου στις διάφορες γεωγραφικές του κλίµακες, από την τοπική και περιφερειακή στην εθνική και διεθνή. Οι µεγάλες διαρθρωτικές αλλαγές στη χωρική οικονοµία των καπιταλιστικών χωρών δεν µπορούσαν να γίνουν πλέον κατανοητές µέσα από το ατοµικιστικό και εξωκοινωνικό µεθοδολογικό πρίσµα του «ορθολογιστή οικονοµικού ανθρώπου» αλλά απαιτούσαν µια νέα µεθοδολογική προσέγγιση βασισµένη σε ολιστικές κοινωνικοοικονοµικές, πολιτικές και κριτικές ερµηνείες της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης στο χώρο. Κατά την περίοδο που η ποσοτική επανάσταση βρισκόταν ακόµα στο ζενίθ της, είχαν ήδη αναπτυχθεί θεωρίες που αµφισβητούσαν το κύριο ρεύµα της χωρικής ισορροπίας καθώς υποστήριζαν ότι οι δυνάµεις της αγοράς τείνουν εγγενώς να 7

8 δηµιουργούν σοβαρότατες εσωτερικές εντάσεις, χωρικές ανισότητες και διαρθρωτικές µεταβολές (Myrdal 1957, Hirschman 1958, Perroux 1955, Friedmann 1966). Στο παρακάτω πλαίσιο (πλαίσιο 2) παρατίθεται το κεντρικό σκεπτικό της θεωρίας συσσωρευστικής αιτιότητας του Myrdal (1957). ΠΛΑΙΣΙΟ 2: Συσσωρευτική αιτιότητα Η θεωρία συσσωρευστικής αιτιότητας (cumulative causation) του Myrdal, έχει ως βασική επιδίωξη την εξήγηση των µηχανισµών δηµιουργίας και διατήρησης των γεωγραφικών ανισοτήτων στις καπιταλιστικές οικονοµίες. Βασική υπόθεση της θεωρίας είναι ότι µια αρχική συνθήκη χωρικής ανισότητας οδηγεί, συσσωρευτικά, σε όλο και διευρυνόµενους κύκλους ανισότητας. Τα κεντρικά σηµεία της θεωρίας είναι τα ακόλουθα: (1) H οικονοµική ανάπτυξη δεν εµφανίζεται ταυτόχρονα σε όλες τις περιοχές µιας χώρας, αλλά επιλεκτικά σε εκείνες που διαθέτουν αρχικά συγκριτικά πλεονεκτή- µατα λόγω διαφορετικής προικοδότησής τους σε πόρους, ή λόγω της ιστορικής τους πορείας ή ακόµα και λόγω κάποιας ευνοϊκής συγκυρίας. Από τη στιγµή που εµφανισθεί η ανάπτυξη σε κάποια περιοχή, οι δυνάµεις της ελεύθερης αγοράς τείνουν να ε- νισχύσουν την αρχική ανισότητα µε κυκλικά συσσωρευτικό τρόπο λόγω της έλξης που ασκούν στον υπόλοιπο γεωγραφικό χώρο οι θετικές εξωτερικότητες που δηµιουργεί η εκβιοµηχάνιση στην αρχική περιοχή. H παραπάνω διαδικασία, λόγω χωροταξικής αλληλεξάρτησης, δηµιουργεί «αποτελέσµατα αποµύζησης» των πόρων (υλικών και ανθρώπινων) των λιγότερο ανεπτυγµένων περιοχών από την περιοχή αρχικής συγκέντρωσης της ανάπτυξης (backwash effects). (2) Από τη στιγµή ωστόσο που οι σχηµατισµοί κεφαλαίου οι οποίοι είναι εγκατεστηµένοι στην βιοµηχανικά ανεπτυγµένη περιοχή επωφελούνται από τις αναπτυσσόµενες εξωτερικές οικονοµίες, τις υπηρεσίες και τις υποδοµές πραγµατοποιώντας υψηλές αποδόσεις, αρχίζουν να εµφανίζονται αντίστροφες διαδικασίες διάχυσης της ανάπτυξης προς τις λιγότερο ανεπτυγµένες περιοχές τα λεγόµενα «αποτελέσµατα εξάπλωσης» (spread effects)- που τείνουν να αµβλύνουν τις αρχικές χωρικές ανισότητες. Η διαδικασία αυτή εκφράζεται αρχικά µε µια αυξηµένη ζήτηση των ανεπτυγµένων περιοχών για τις πρώτες ύλες και τα αγροτικά προϊόντα των λιγότερο ανεπτυγµένων. Η αύξηση της ζήτησης στις περιοχές αυτές δηµιουργεί προϋποθέσεις προσέλκυσης επενδύσεων, εργασίας και άλλων πόρων που δηµιουργούν ορισµένες αρχικές προϋποθέσεις ανάπτυξης. Στη συνέχεια, εµφανίζονται προϋποθέσεις αποκέντρωσης της παραγωγής, ανάπτυξης των υποδο- µών και διάχυσης τεχνολογικών καινοτοµιών, νέων επιχειρηµατικών ιδεών και πολιτιστικών αξιών από τις ανεπτυγµένες προς τις λιγότερο ανεπτυγµένες περιοχές, γεγονός που οδηγεί σε µια διαδικασία σύγκλισης των αρχικών ανισοτήτων. (3) Ωστόσο, η διαδικασία σύγκλισης δεν συνιστά µια κατάσταση χωρικής ισορροπίας όπως στις νεοκλασικές προσεγγίσεις, γιατί λόγω της χωροταξικής αλληλεξάρτησης τα αποτελέσµατα αποµύζησης/πόλωσης τείνουν πάντα να υπερτερούν των αποτελεσµάτων διάχυσης/εξάπλωσης της ανάπτυξης. Με άλλα λόγια, η σύγκλιση δεν είναι το επακόλουθο της λειτουργίας της ελεύθερης αγοράς, όπως υποστηρίζουν οι προσεγγίσεις χωρικής ισορροπίας, αλλά το ζητούµενο που πρέπει να επιδιώκεται κάτω από συστηµατικές κρατικές χωροταξικές παρεµβάσεις και πολιτικές ανακατανοµής των πόρων υπέρ των λιγότερο ανεπτυγµένων περιοχών. Πηγή: Κουρλιούρος (2001: 283-9). Σε διεθνές επίπεδο, µια σειρά παρεµφερείς προσεγγίσεις (σχολή ανάπτυξης της υπανάπτυξης ή σχολή της εξάρτησης) τόνισαν τις εγγενείς ανισότητες της παγκόσµιας καπιταλιστικής ανάπτυξης που έτειναν να πολώνουν το διεθνή χώρο σε ανεπτυγµένες χώρες από τη µια (µητροπόλεις) και υπανάπτυκτες και 8

9 εξαρτηµένες περιφέρειες από την άλλη (βλ. χαρακτηριστικά Amin 1979, Frank 1967, Baran 1977, Εµµανουήλ 1978). Σε επιστηµολογικό επίπεδο η κριτική που δέχθηκε ο λογικός θετικισµός από τον κριτικό ορθολογισµό του Κarl Popper και άλλα µεταθετικιστικά επιστη- µολογικά ρεύµατα, υπονόµευσε το πρώτο βάθρο της ποσοτικής Γεωγραφίας το επιστηµολογικό. Τέλος ένα άλλο ρεύµα κριτικής, επαναφέροντας την πολιτική οικονοµία στο προσκήνιο των σχετικών συζητήσεων έδειξε ότι η ουσία της οικονοµικής επιστήµης δεν βρίσκεται στην ανταλλαγή, την ωφελιµότητα και τις τιµές, όπως υποστήριζε η νεοκλασική οικονοµική σκέψη, αλλά στην παραγωγή, την εργασία και την αξία, στη δυναµική δηλαδή της συσσώρευσης του κεφαλαίου και της διευρυµένης αναπαραγωγής των κοινωνικών σχέσεων του καπιταλισµού (Storper & Walker 1989: 36). Η αλλαγή του κοινωνικο-οικονοµικού πλαισίου της χωρικής ανάπτυξης σε συνδυασµό µε τις επιστηµολογικές και µεθοδολογικές κριτικές που αναπτύχθηκαν στο εσωτερικό της Οικονοµικής Γεωγραφίας, είχαν ως συνέπεια µια δεύτερη µεγάλη επιστηµολογική τοµή που σηµατοδοτήθηκε από την ανάδυση της ριζοσπαστικής και κριτικής σκέψης. Μιας σκέψης που δεν είναι οµοιογενής αλλά που χαρακτηρίζεται από εσωτερικές διαφοροποιήσεις και παραλλαγές. Η σχολή αυτή σκέψης έγινε γνωστή στη διεθνή επιστηµονική βιβλιογραφία µε διάφορες ονοµασίες, όπως πχ. «ριζοσπαστική γεωγραφία», «µαρξιστική γεωγραφία», «πολιτική-οικονοµική προσέγγιση», «διαρθρωτική προσέγγιση», «προσέγγιση αναδιάρθρωσης του κεφαλαίου», «κριτική γεωγραφία» κλπ. Ανεξάρτητα από τις διαφορετικές αυτές ονοµασίες, τα βασικά χαρακτηριστικά της σχολής αυτής, στην πρώτη τουλάχιστο περίοδο της ανάπτυξής της (δεκαετία 1970), είναι: (α) µια γενετική σχέση µε την µαρξιστική πολιτική οικονοµία, (β) µια έµφαση στην ανάλυση των πολύπλευρων ανισοτήτων και διαιρέσεων που γεννά και αναπαράγει η συνάρθρωση του καπιταλισµού µε τον γεωγραφικό χώρο στις διάφορες κλίµακές του, και (γ) ένας προσανατολισµός σε κανονιστικές προτάσεις πολιτικής. Ας δούµε όµως πιο αναλυτικά αυτές τις εξελίξεις Πολιτική οικονοµία και χώρος: Η ριζοσπαστική (µαρξιστική) Οικονοµική Γεωγραφία Η πρώτη φάση στην ανάπτυξη της ριζοσπαστικής Οικονοµικής Γεωγραφίας (δεκαετία του 1970 έως µέσα δεκαετίας 1980) σηµατοδοτείται από την ισχυρή παρουσία της µαρξιστικής πολιτικής οικονοµίας στους προσανατολισµούς, τα αναλυτικά εργαλεία και τη µεθοδολογία της (Peet & Thrift 1989: 7-14, Swyngedouw 1998, Castree 1999, Κουρλιούρος 2001: 86-90, Λεοντίδου 2005: κεφ. 6, Cox 2005, Hudson 2006). Αν και πολλοί/πολλές συνέβαλλαν στην όσµωση αυτή, δεν υπάρχει αµφιβολία, όπως παρατηρεί ο Scott (2000: 25), ότι η πιο χαρακτηριστική συµβολή ήταν αυτή του Harvey που από θιασώτης µιας ακραιφνούς θετικιστικής ποσοτικής ανάλυσης (Harvey 1969) µετατρέπεται σε ηγετική µορφή µιας πρωτότυπης γεωγραφικής «ανάγνωσης», και ανασκευής της µαρξιστικής πολιτικής οικονοµίας (Harvey 1973, 1982, 1985, 1995, 1996, 2001, 2003, 2006). Η ορθόδοξη µαρξιστική πολιτική οικονοµία (όπως εκφράζεται στο έργο του ίδιου του Μαρξ) δεν είχε σαφώς επεξεργασµένες γεωγραφικές αναφορές (Harvey 1985: 32). Οι όποιες γεωγραφικές πτυχές της σκέψης του Μαρξ βρίσκονται διάσπαρτες µέσα στο ογκώδες έργο του, έχουν δευτερεύουσα ση- µασία αναφορικά µε τη βασική επιχειρηµατολογία του Γερµανού διανοητή και 9

10 κατά κανένα τρόπο δεν συνιστούν ένα συνεκτικό ή συστηµατικό εννοιολογικό corpus. Στο «opus magnus» του Κ. Μαρξ, το Das Kapital, είναι η χρονική διάσταση της καπιταλιστικής δυναµικής (η ιστορικότητα) και όχι η χωρική διάσταση (χωρικότητα) αυτή που αποτελεί την κρίσιµη παράµετρο της κοινωνικής αλλαγής. Η γεωγραφική ανασκευή του µαρξικού έργου από τον Harvey, άνοιξε τον δρόµο για τη συγκρότηση µιας ριζοσπαστικής πολιτικοοικονοµικής γεωγραφικής σκέψης, προσανατολισµένης στην κριτική ανάλυση των αστικών, περιφερειακών και διεθνών δοµών της συσσώρευσης του κεφαλαίου και της άνισης καπιταλιστικής ανάπτυξης. H πολιτική οικονοµία του χώρου προσπάθησε να αποκαλύψει τις βαθύτερες σχέσεις πέρα και πίσω από τα επιφαινόµενα της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης του καπιταλισµού µε βάση την εργασιακή θεωρία της αξίας και τις κεντρικές της έννοιες όπως η παραγωγή και η εργασία, το εµπόρευµα, η υπεραξία κλπ. Στο παρακάτω πλαίσιο (πλαίσιο 3) παρουσιάζεται συνοπτικά η αντίληψη του Harvey για την αστικότητα (urbanism) και την πόλη ως τόπου δηµιουργίας και συγκέντρωσης του κοινωνικού πλεονάσµατος και της υπεραξίας, όπως αυτή εκφράζεται στο πρώτο του έργο πολιτικής οικονοµικής ανάλυσης του χώρου (Harvey 1973). Πλαίσιο 3: Αστικότητα και χωρική κυκλοφορία της υπεραξίας Η αστικότητα αφορά στη συγκέντρωση πλεονάσµατος (όπως και αν αυτό προσδιοριστεί) σε κάποια εκδοχή πόλης (είτε αυτή είναι η περίκλειστη µε τείχος πόλη είτε η επεκτεινόµενη µητρόπολη της σηµερινής εποχής). Η αστικότητα απαιτεί τη συνάρθρωση µιας επαρκώς εκτατικής χωρικής οικονοµίας για τη διευκόλυνση της γεωγραφικής συγκέντρωσης του κοινωνικού πλεονάσµατος (όπως και αν αυτό οριστεί). Οι αγορές δεν µπορούν επί παραδείγµατι να λειτουργήσουν σε µια περιορισµένη βάση και απαιτούν µια αποτελεσµατική οικονοµική ολοκλήρωση στο χώρο εάν είναι να λειτουργήσουν. Η χωρική ολοκλήρωση της οικονοµίας, η εξέλιξη των αγορών και η εξέλιξη της αστικότητας είναι κατά τον τρόπο αυτό διαδικασίες αξεχώριστα αλληλεξαρτηµένες διαµέσου της αναγκαιότητας δηµιουργίας, κινητοποίησης και συγκέντρωσης κοινωνικού πλεονάσµατος. Εάν η αστικότητα, ως κοινωνική µορφή, πρόκειται να επιζήσει, τότε µια χωρική οικονοµία πρέπει να δηµιουργηθεί και να διατηρηθεί. Η διευρυµένη αναπαραγωγή και η µεταβαλλόµενη κλίµακα αστικότητας επίσης απαιτούν µια (γεωγραφικά) επεκτεινόµενη ή εντατικοποιούµενη χωρική οικονοµία. Οι ροές αγαθών και υπηρεσιών µέσα σε αυτή τη χωρική οικονοµία αποτελούν µια χειροπιαστή έκφραση αυτής της διαδικασίας που θέτει σε κυκλοφορία την υπεραξία µε σκοπό να συγκεντρώνει όλο και περισσότερη απ αυτήν ( ) Για το λόγο αυτό είναι πιο ρεαλιστικό να θεωρούµε µια αστικοποιηµένη χωρική οικονοµία ως ένα µηχανισµό δηµιουργίας, εξαγωγής και συγκέντρωσης υπεραξίας ( ) Οι πόλεις είναι κτισµένες µορφές που έχουν δηµιουργηθεί µέσω της κινητοποίησης, εξαγωγής και γεωγραφικής συγκέντρωσης σηµαντικών ποσοτήτων του κοινωνικά προσδιορισµένου υπερπροϊόντος ( ) Η αστικότητα είναι ένα πρότυπο ατοµικών δραστηριοτήτων οι οποίες, όταν συσπειρωθούν µαζί, διαµορφώνουν ένα τρόπο οικονοµικής και κοινωνικής ολοκλήρωσης που είναι ικανός να κινητοποιεί, εξάγει και συγκεντρώνει σηµαντικές ποσότητες του κοινωνικά προσδιορισµένου υπερπροϊόντος. Πηγή: Harvey (1973: 237-8). Θα πρέπει εδώ να σηµειωθεί ότι η βασικότερη συµβολή της µαρξιστικής Οικονοµικής Γεωγραφίας ήταν η αποµυθοποίηση του «χωρικού», η κατάδειξη του κοινωνικού περιεχοµένου των χωρικών φαινοµένων. Σύµφωνα µε την αντίληψη αυτή, δεν υπάρχουν χωρικά φαινόµενα καθαυτά, αλλά κοινωνικά φαινόµε- 10

11 να που εκφράζονται στο χώρο και διαµέσου του χώρου. Όπως σηµειώνουν οι Massey & Allen (eds., 1984: 3), «ο χώρος είναι κοινωνική κατασκευή». Στα έργα της σχολής αυτής γίνεται µια διπλή προσπάθεια: αφενός να δειχθεί πώς η δυναµική της καπιταλιστικής ανάπτυξης διαµορφώνει τις χωρικές δοµές σύµφωνα µε τις ανάγκες της συσσώρευσης και την κίνηση του κεφαλαίου, και αφετέρου πώς οι χωρικές δοµές δηµιουργούν δυνατότητες και περιορισµούς στη δυναµική της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Πρόκειται για µια αντίληψη «χωροκοινωνικής διαλεκτικής» κατά την οποία ο χώρος δεν αποτελεί µια οντότητα πέρα και έξω από την κοινωνία, ούτε µια παθητική αντανάκλασή της, αλλά το «ενεργητικό διάµεσο» µέσω του οποίου η κοινωνία παράγει και αναπαράγει τους όρους της ύπαρξής της (Soja 1980, 1985). Για την αντίληψη αυτή, οι κοινωνικοοικονοµικές σχέσεις και οι χωρικές δοµές δεν αποτελούν τους δύο ξεχωριστούς πόλους ενός δυαδικού σχήµατος, έστω και αν δεχθεί κανείς ότι οι πόλοι αυτοί αλληλεπιδρούν «εξωτερικά» (Α στο Σχήµα 2), αλλά η µια έννοια συναντιέται και συνυπάρχει µε την άλλη σε µια εσωτερική ενότητα αντιθέτων, δηλαδή σε µια διαλεκτική ενότητα. Η µία έννοια εκφράζεται µέσα από την άλλη και η άλλη µέσα από την πρώτη. Καθεµία δίνει νόηµα στην άλλη και παράλληλα παίρνει νόηµα από αυτή (Β στο Σχήµα 2). Το παρακάτω πλαίσιο (πλαίσιο 4) παραθέτει αποσπάσµατα από έργα ορισµένων σηµαντικών Οικονοµικών Γεωγράφων σχετικών µε την αντίληψη της χωρο-κοινωνικής διαλεκτικής. Α. Μηχανιστική (εξωτερική) αλληλε- Β. ιαλεκτική αλληλεπίδραση πίδραση κοινωνικο-οικονοµικών σχέσεων και χωρικών δοµών κοινωνικο-οικονοµικών σχέσεων και χωρικών δοµών Σχήµα 2. Χωρο-κοινωνική διαλεκτική Πηγή: Κουρλιούρος (2001: 93). 11

12 ΠΛΑΙΣΙΟ 4: Τρεις συγγενείς εκδοχές της χωρο-κοινωνικής διαλεκτικής Α εκδοχή: Πάνω απ όλα, έχει υποστηριχθεί - και τώρα φαίνεται τόσο προφανές - ότι δεν υπάρχει και δεν µπορεί να υπάρξει ένα ξεχωριστό πεδίο του «χωρικού». εν υ- πάρχουν τέτοια πράγµατα όπως χωρικές διαδικασίες χωρίς κοινωνικό περιεχόµενο, τέτοια πράγµατα όπως καθαρά χωρικές αιτίες, νόµοι, αλληλεπιδράσεις και συσχετίσεις. Αυτό που πραγµατικά αποτέλεσε αντικείµενο αναφοράς ήταν η χωρική µορφή κοινωνικών αιτίων, νόµων, αλληλεπιδράσεων και συσχετίσεων. Το «χωρικό» δεν υφίσταται ως ένα ξεχωριστό πεδίο. Ο χώρος είναι κοινωνική κατασκευή [.] Οι χωρικές κατανοµές και η γεωγραφική διαφοροποίηση µπορεί να είναι το αποτέλεσµα κοινωνικών διαδικασιών, αλλά επηρεάζουν επίσης τον τρόπο µε τον οποίο οι διαδικασίες αυτές λειτουργούν. Το χωρικό δεν είναι µόνο ένα αποτέλεσµα, είναι επίσης µέρος της εξήγησης των διαδικασιών αυτών. εν είναι ση- µαντικό µόνο να αναγνωρίζουν οι Γεωγράφοι τα κοινωνικά αίτια των χωρικών διαµορφώσεων που µελετούν. Είναι επίσης σηµαντικό οι άλλοι κοινωνικοί επιστή- µονες να λαµβάνουν υπόψη τους το γεγονός ότι οι διαδικασίες που µελετούν συγκροτούνται, αναπαράγονται και µεταβάλλονται µε τρόπους που αναγκαία αφορούν την απόσταση, την κίνηση και τη χωρική διαφοροποίηση. Πηγή: Massey & Allen, eds. (1984: 3-4). Β εκδοχή: Σε αυτά που ακολουθούν, θα επιµείνω ότι ο χώρος και η γεωγραφία δεν πρέπει να αντιµετωπίζονται σαν παρεπόµενα, σαν απλά προσαρτήµατα µιας ήδη διαµορφωµένης θεωρίας. Το πρόβληµα παρουσιάζει πολύ περισσότερες όψεις από το να δείξουµε απλά πώς ο καπιταλισµός διαµορφώνει τη χωρική οργάνωση, πώς παράγει και συνεχώς επαναστατικοποιεί τα γεωγραφικά τοπία της παραγωγής, ανταλλαγής και κατανάλωσης. Θα υποστηρίξω την άποψη ότι οι χωρικές σχέσεις και τα γεωγραφικά φαινόµενα είναι θεµελιώδη υλικά χαρακτηριστικά που πρέπει να είναι παρόντα στην αρχή της ανάλυσης και ότι οι µορφές που αποκτούν δεν είναι ουδέτερες ως προς τις δυνατές πορείες χρονικής ανάπτυξης [του καπιταλισµού]. Κοντολογίς, πρέπει να ερµηνεύονται ως θεµελιώδεις και «ενεργητικές στιγ- µές» µέσα στην αντιφατική δυναµική του καπιταλισµού. Πηγή:Harvey (1985: 33). Γ εκδοχή: H χωρικότητα και η χρονικότητα, η ανθρώπινη γεωγραφία και η ανθρώπινη ιστορία διασταυρώνονται σε µια σύνθετη κοινωνική διαδικασία η οποία δηµιουργεί µια συνεχώς αναπτυσσόµενη ιστορική αλληλουχία χωρικοτήτων, µια χωροχρονική διάρθρωση της κοινωνικής ζωής που διαµορφώνει όχι µόνο τη µεγάλη κίνηση της κοινωνικής εξέλιξης, αλλά και τις επαναλαµβανόµενες πρακτικές της καθηµερινής δραστηριότητας. Η παραγωγή του χώρου (και της ιστορίας) µπορεί έτσι να περιγραφεί τόσο σαν το διάµεσο όσο και σαν το αποτέλεσµα της κοινωνικής δράσης και σχέσης. Αυτός ο δυαδισµός της χωροχρονικής διάρθρωσης συνδέει τις κοινωνικές µε τις χωρικές δοµές µε έναν τέτοιον τρόπο που οι τελευταίες εµφανίζονται µε τις συγκεκριµένες τους µορφές µέσα στις πρώτες δηλαδή οι χωρικές δοµές και σχέσεις είναι η υλική µορφή των κοινωνικών δοµών και σχέσεων. Η συνειδητοποίηση ότι η κοινωνική ζωή συγκροτείται υλικά µέσα από τη χωρικότητά της είναι το θεωρητικό σηµείο-κλειδί για τη σύγχρονη υλιστική αντίληψη του χώρου. Πηγή: Soja (1985: 94). 12

13 Στη Γαλλία, τα έργα του Henri Lefebvre (1976, 1991) υπογραµµίζουν τη σηµασία του αστικού χώρου στην αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων αλλά και στην ανάπτυξη εναλλακτικών κινηµάτων µε επίκεντρο χωρο-κοινωνικά αιτήµατα (πχ ποιότητα ζωής στις πόλεις, συµµετοχή των πολιτών στις αποφάσεις που αφορούν στην αστική ζωή, κλπ). Οι απόψεις του Lefebvre επηρρέασαν το έργο πολλών νεότερων θεωρητικών του χώρου (βλ. π.χ. Soja 1980, 1985, 1989, Massey 1984, Massey & Allen, eds. 1984, Gregory & Urry, eds. 1985). Κατά την πρώτη αυτή περίοδο δηµοσιεύεται ένας σηµαντικός όγκος πολιτικο-οικονοµικών γεωγραφικών αναλύσεων στη υτική Ευρώπη και τις ΗΠΑ που περιλαµβάνουν ένα µεγάλο εύρος ζητηµάτων όπως: (α) (β) (γ) (δ) (ε) Ζητήµατα που σχετίζονται µε την καπιταλιστική διάρθρωση του αστικού χώρου ως µέσου συλλογικής κατανάλωσης και κοινωνικής αναπαραγωγής (βλ. πχ Castells 1979, Preteceille 1973, Lojkine 1976), καθώς και ως τόπου αντίστασης και ανάπτυξης κοινωνικών κινηµάτων και ταξικών συγκρούσεων (βλ. πχ Lefebvre 1976, 1991, Castells 1978, 1983, Gordon 1984). Ζητήµατα σχετικά µε το πρόβληµα της κατοικίας, της αστικής γαιοπροσόδου, του αστικού σχεδιασµού και του ρόλου του κράτους (βλ. πχ Massey & Catalano 1978, Lipietz 1974, Harvey 1985, Roweis & Scott 1978, Dear & Scott 1981, Clark & Dear 1984). Ζητήµατα που σχετίζονται µε την άνιση ανάπτυξη σε διεθνή κλίµακα, την άνιση ανταλλαγή και τη γεωγραφική µεταφορά της αξίας από την «περιφέρεια» του παγκόσµιου καπιταλισµού στην καπιταλιστική «µητρόπολη» (βλ. πχ Amin 1976, Baran 1977, Frank 1967, Εµµανουήλ 1978). Ζητήµατα σχετικά µε την αποβιοµηχάνιση και κρίση του φορντισµού, την περιφερειακή παρακµή και απώλεια θέσεων απασχόλησης, τον κοινωνικό αποκλεισµό και τη φτώχεια (βλ. πχ Bluestone & Harrison 1982, Massey & Meegan 1982, Martin & Rowthorn, eds. 1986) καθώς και συναφή ζητήµατα σχετικά µε την περιφερειακή βιοµηχανική αναδιάρθρωση και τις µεταβολές στη γεωγραφία των αγορών εργασίας (βλ. πχ Dunford & Perrons 1983, Massey 1984, Allen & Massey, eds. 1988). Παράλληλα, σε συγγενή γνωστικά πεδία, όπως πχ στη θεωρία του σχεδιασµού, αναπτύσσεται ένας γόνιµος προβληµατισµός αναφορικά µε το ρόλο του καπιταλιστικού κράτους στη ρύθµιση και τον σχεδιασµό του χώρου (βλ. ενδεικτικά Dear & Scott, eds. 1981, Clark & Dear 1984). Τα έργα σηµαντικών πολιτικών επιστηµόνων, όπως πχ αυτά του Νίκου Πουλαντζά, του Ralf Milliband, του Clauss Offe και άλλων, τροφοδοτούν τις σχετικές συζητήσεις και κριτικές αντιπαραθέσεις (για µια συνολική ε- πισκόπιση βλ. Cooke 1983, Κουρλιούρος 1989). Θα πρέπει ακόµα να σηµειωθεί ότι εκτός από τις χωρικές αναλύσεις που εµπνέονται από την ορθόδοξη µαρξιστική πολιτική οικονοµία, αναπτύσσεται παράλληλα και ένα ρεύµα προσεγγίσεων βασισµένο σε ετερόδοξες µαρξιστικές αναλύσεις όπως πχ σε σραφφιανά ή νέο-ρικαρντιανά µοντέλα της χωρικής δοµής της καπιταλιστικής οικονοµίας (πχ Sheppard & Barnes 1990). Είναι σηµαντικό να παρατηρήσουµε εδώ ότι οι πολιτικο-οικονοµικές προσεγγίσεις του χώρου βρήκαν γόνιµο έδαφος στην Ελλάδα της πρώτης µεταπολιτευτικής περιόδου στην οποία παρήχθη ένα σηµαντικό, για τα δεδοµένα 13

14 της χώρας και της τότε εποχής, επιστηµονικό έργο. 1 Το έργο αυτό γίνεται ακό- µα πιο σηµαντικό αν ληφθούν υπόψη οι δύσκολες συνθήκες εκείνης της περιόδου: Η χώρα είχε µόλις βγει από µια επτάχρονη περίοδο δικτατορικής διακυβέρνησης, πνευµατικού σκοταδισµού και επιστηµονικής ύπνωσης. Οργανω- µένες γεωγραφικές σπουδές δεν υπήρχαν ακόµα σε κανένα ελληνικό ΑΕΙ, πολύ δε περισσότερο ριζοσπαστικές γεωγραφικές σπουδές. Οι Έλληνες µελετητές του χώρου είχαν συνεπώς να αντιµετωπίσουν ένα διπλό (και δυσκολότερο) καθήκον συγκριτικά µε τους Βορειοευρωπαίους και Αµερικανούς συναδέλφους τους: Έπρεπε πρώτα να αφοµοιώσουν τα ριζοσπαστικά-µαρξιστικά ρεύµατα του χώρου που αναπτύσσονταν εκείνη την περίοδο σε χώρες του ανεπτυγµένου καπιταλισµού και στη συνέχεια να τα ανασκευάσουν κριτικά προκειµένου να τα «προσαρµόσουν» ως ερµηνευτικά σχήµατα στις ιδιαιτερότητες και ιδιο- µορφίες της ελληνικής πραγµατικότητας, που βέβαια ελάχιστα κοινά είχε µε τα βορειοευρωπαϊκά και αµερικανικά πρότυπα. Παρόλα αυτά τα προβλήµατα, αρχίζει από το 1974 και µετά να παράγεται ένα σηµαντικό έργο. Την περίοδο αυτή το γενικότερο ιδεολογικό κλίµα στο χώρο της ελληνικής προοδευτικής διανόησης διαµορφώνεται από τις συζητήσεις αναφορικά µε το µοντέλο οικονοµικής ανάπτυξης της χώρας. Οι συζητήσεις πολώνονται ανάµεσα σε εκείνες τις απόψεις που ακολουθούν την ορθόδοξη µαρξιστική-λενινιστική θεωρία του κρατικο-µονοπωλιακού καπιταλισµού (βλ. πχ Μάλλιος 1977) και σε αυτές που εντάσσονται στη νέο-µαρξιστική σχολή της «εξαρτηµένης ανάπτυξης» (βλ. πχ Μουζέλης 1978). Το πρώτο ρεύµα τροφοδοτεί αναλύσεις της άνισης ανάπτυξης του ελληνικού χώρου ως αποτέλεσµα της «ασύδοτης δράσης» του µονοπωλιακού κεφαλαίου σε συνεργασία µε το κράτος (βλ. πχ Σαρηγιάννης 1982), ενώ το άλλο αναλύσεις του οικιστικού συστήµατος σε συνάρτηση µε ευρύτερες διαρθρωτικές ιστορικές στρεβλώσεις του ελληνικού κοινωνικο-οικονοµικού σχηµατισµού (βλ. πχ Wassenhoven 1980). Άλλες µελέτες επαναπροσεγγίζουν, «αποδοµούν» και ανασυνθέτουν επιλεκτικά ιδέες της σχολής της εξάρτησης και ιδέες της µαρξιστικής προβληµατικής, µε ιδιαίτερη έµφαση σε πτυχές της σκέψης του Gramsci, για να ερµηνεύσουν τις ιδιόµορφες οικονοµικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και ιστορικές γεωγραφίες των µεσογειακών πόλεων και της Αθήνας ειδικότερα (βλ. πχ Leontidou 1990, 1996, Λεοντίδου 1989). Άλλες µελέτες επικεντρώνουν σε ζητήµατα χωρικής κατανοµής της βιοµηχανίας (βλ. πχ Labrianidis 1982, Stathakis 1983, Καυκαλάς 1984). Κατά τις δεκαετίες του 1980 και 1990 τα θέµατα της άνισης περιφερειακής και τοπικής ανάπτυξης καθώς και της κρατικής ρυθµιστικής πολιτικής φαίνεται να διεκδικούν «προνοµιακή» θέση στις σχετικές πολιτικο-οικονοµικές αναλύσεις του χώρου (βλ. πχ Ανδρικοπούλου-Καυκαλά 1984, Ανδρικοπούλου & Καυκαλάς 1985, Ψυχοπαίδης & Γετίµης 1989, Γετίµης κ.α., επιµ. 1994). Τα προβλήµατα ανάπτυξης του ελληνικού αστικού χώρου, των πολιτικών στέγασης, του πολεοδοµικού σχεδιασµού και του περιβάλλοντος συγκεντρώνουν επίσης σηµαντικό ερευνητικό και συγγραφικό ενδιαφέρον από τη σκοπιά της πολιτικής οικονοµικής προσέγγισης (βλ. ενδεικτικά Λεοντίδου 1977, Κοµνηνός 1982, 1986, Σοφούλης 1979, Καυκαλάς, κ.α. επιµ. 1984, Μαρµαράς 1985, Κουρλιούρος 1985, Γεωργουλής & Κουρλιούρος 1987, 1988, Γετίµης 1989, Μαλούτας 1990, Μαλούτας & Οικονόµου, επιµ. 1992, Οικονόµου & Πετράκος, επιµ. 1999, Λάσκαρις, επιµ. 1993, Ρόκος, επιµ. 1994). Ζητήµατα µεταθεωρητικής επιστηµολογικής και διεπιστηµονικής προσέγγισης της ανάπτυξης και του 1 Λόγω του ότι είναι αδύνατο να επισκοπηθεί εδώ το σύνολο του έργου αυτού, γίνονται τµηµατικές αναφορές σε µερικά αντιπροσωπευτικά έργα (βλ. αναλυτικά Kourliouros 2003: ). 14

15 σχεδιασµού του χώρου αρχίζουν για πρώτη φορά να αναφύονται στη χώρα µας κατά το τέλος της δεκαετίας του 1980 (βλ. Γεωργουλής 1988, Κουρλιούρος 1989, Βασενχόβεν, επιµ. 1990). Ζητήµατα αναδιάρθρωσης του βιοµηχανικού χώρου κάτω από τις επιπτώσεις της κρίσης προσελκύουν ένα σηµαντικό ενδιαφέρον Ελλήνων ερευνητών (βλ. πχ Leontidou 1983, 1990a: ch.5, Λαµπριανίδης 1992, Βλιάµος, Γεωργουλής & Κουρλιούρος 1992, Παναγιωτάτου 1995, Kourliouros 1995, 1997). Τέλος, αλλά όχι τελευταίο σε σηµασία, τα θέµατα των επιπτώσεων της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και των πολιτικών συνοχής στον Ελληνικό χώρο απασχολούν σηµαντικά τις Ελληνικές πολιτικές οικονοµικές προσεγγίσεις του χώρου κατά την επόµενη περίοδο (βλ. ενδεικτικά Γετίµης, κ.α. επιµ. 1994, Ανδρικοπούλου 1995, Ανδρικοπούλου & Καυκαλάς, επιµ., 2000) Πολιτιστική στροφή, µεταµοντερνισµός και µελέτες τοπικοτήτων Η επόµενη φάση στην εξέλιξη της κριτικής Οικονοµικής Γεωγραφίας µπορεί να χαρακτηριστεί ως µια αποµάκρυνση από την ισχυρή αίσθηση της πολιτικής οικονοµίας της προηγούµενης φάσης, και µια στροφή στις πολιτιστικές πτυχές της χωρικής ανάπτυξης (πολιτιστική στροφή cultural turn) 2 τον µεταµοντερνισµό και την έµφαση στις µελέτες τοπικοτήτων. Η µεγάλη αφήγηση της µαρξιστικής πολιτικής οικονοµίας ενοχοποιήθηκε για οικονοµισµό και δέχθηκε την κριτική του µεταµοντερνισµού κατά τη δεκαετία του 1980 (Gregory 1989). Πιο συγκεκριµένα, αναπτύχθηκαν δύο άξονες κριτικής (Hudson 2006: 380): Ο πρώτος άξονας επικέντρωσε στη «δοµική αιτιοκρατία» (structural determinism) της µαρξιστικής σκέψης, την υπαγωγή δηλαδή της ατοµικής δράσης και ελευθερίας σε ευρύτερες κοινωνικές δοµές. 3 Ο δεύτερος άξονας επικέντρωσε στην έλλειψη µαθηµατικής διατύπωσης των βασικών πολιτικο-οικονοµικών εννοιών πράγµα που, κατά τα λογικο-θετικιστικά κριτήρια, υπονοούσε ελλείµατα επιστηµονικής θεµελίωσης των εννοιών αυτών. Ως αποτέλεσµα των κριτικών αυτών, παρατηρείται µια διπλή διανοητική µετατόπιση στην ριζοσπαστική Οικονοµική Γεωγραφία: Αφενός µια µετατόπιση έµφασης από τις οικονοµικές στις πολιτιστικές διαστάσεις του γεωγραφικού 2 Tο αγγλικό ζεύγµα civilization-culture έχει δηµιουργήσει µια διχογνωµία ως προς την απόδοση του όρου «cultural turn» στην ελληνική γλώσσα. Ορισµένοι συγγραφείς χρησιµοποιούν τον όρο «πολιτισµική στροφή», άλλοι προτιµούν τον όρο «πολιτιστική στροφή», ενώ από άλλους οι παραπάνω όροι χρησιµοποιούνται ως συνώνυµοι. Χωρίς να έχουµε τη διάθεση να εµπλακούµε σε γλωσσολογικές αναζητήσεις, θεωρούµε ότι περισσότερο δόκιµος είναι ο όρος «πολιτιστική στροφή». Σύµφωνα µε το λεξικό του Μπαµπινιώτη, ο όρος «πολιτισµικός» αναφέρεται στην αφηρηµένη πλευρά του πολιτισµού, ενώ ο όρος «πολιτιστικός» αναφέρεται στον πολιτισµό ως σύνολο δραστηριοτήτων. ηλαδή ως ένα σύνολο που συµπεριλαµβάνει όχι µόνο τις πνευµατικές αλλά και τις υλικές πτυχές και διαδικασίες του πολιτισµού. Σε αντιστοιχία µε τη λογική αυτή, θεωρούµε ότι η έννοια της πολιτιστικής στροφής στην Οικονοµική Γεωγραφία δεν εξαντλείται απλά σε µια αναλυτική µετατόπιση της έµφασης στην αφηρηµένη έννοια της κουλτούρας, αλλά περιλαµβάνει µια συνολικότερη έµφαση σε θεσµούς, οικονοµικές και κοινωνικές συµπεριφορές, υλικές διαδικασίες χωρικών αναδιαρθρώσεων, νέες µορφές άνισης ανάπτυξης του χώρου κλπ. Με άλλα λόγια υποδηλώνει µια λογική συνολικής αντίληψης και µεταβολής του χώρου και όχι απλά µια αφηρηµένη µεθοδολογική προσέγγισή του (βλ. και Λεοντίδου 2005: 281-5, Κουρλιούρος 2001: 103-9). 3 Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι πρόκειται για µια κριτική µιας συγκεκριµένης εκδοχής του µαρξισµού (του Αλτουσεριανού µαρξισµού) και δεν αφορά στις πιο ανθρωπολογικές αναγνώσεις και ερµηνείες του µαρξικού έργου. 15

16 χώρου και αφετέρου µια παράλληλη µετατόπιση του ερευνητικού ενδιαφέροντος από σφαιρικές σε τµηµατικές-περιπτωσιολογικές αναλύσεις τοπικής κλί- µακας (βλ. πχ Cooke, ed. 1989). Η έµφαση στην πολιτιστική σφαίρα για την κατανόηση των καπιταλιστικών οικονοµιών και των γεωγραφιών τους βασίζεται στην υπόθεση ότι οι οικονοµικές σχέσεις είναι διαποτισµένες µε αξίες, νοή- µατα, συµπεριφορές και θεσµικούς διακανονισµούς και συνεπώς το πολιτιστικό στοιχείο πρέπει να λαµβάνεται σοβαρά υπόψη για µια ολοκληρωµένη κατανόηση των γεωγραφιών της καπιταλιστικής οικονοµικής ανάπτυξης σε τοπικό επίπεδο (Sayer 1997, 1998, 2001, Λεοντίδου 2005: κεφ. 7, Κουρλιούρος 2001: ). Η στροφή της ερευνητικής ατζέντας των Οικονοµικών Γεωγράφων στις µελέτες τοπικοτήτων και στις πολιτιστικές διαστάσεις του οικονοµικού χώρου, αντανακλά κάποιες ευρύτερες αλλαγές στο κοινωνικο-οικονοµικό πλαίσιο του ανεπτυγµένου καπιταλισµού. Κατά τον Barnes (1997: 30) οι βασικοί λόγοι γι αυτή τη στροφή είναι οι ακόλουθοι: (α) Τα φλέγοντα οικονοµικά προβλήµατα της προηγούµενης περιόδου (αποβιοµηχάνιση, αποεπένδυση, µαζική ανεργία) είχαν αρχίσει να µπαίνουν στο περιθώριο καθώς ο καπιταλισµός ξεπερνούσε την φορντιστική κρίση και έµπαινε στη νεοφιλελεύθερη φάση της ευέλικτης ε- ξειδίκευσης, της κοινωνικής απορρύθµισης, της ανάδυσης της «οικονοµίας της γνώσης», των δικτύων και των πληροφοριακών τεχνολογιών (βλ. Castells 1996). (β) Αρχίζουν να αναφύονται αιτήµατα που σχετίζονται µε την κατανάλωση, το «lifestyle», τη λαϊκή κουλτούρα και τις πολιτικές ταυτότητας (identity politics). (γ) Αναπτύσσονται εναλλακτικά ρεύµατα που ασκούν κριτική στον οικονοµισµό της πολιτικής οικονοµίας, όπως ο µεταµοντερνισµός, οι µεταδοµικές και µετα-αποικιακές αναλύσεις. (δ) Τέλος, και ως συνέπεια όλων των πιο πάνω αλλαγών, οι ταξικές πολιτικές που δίνουν έµφαση στην οικονοµική αναδιανοµή (redistribution politics) παραχωρούν σταδιακά τη θέση τους σε ε- ναλλακτικές πολιτικές µε έµφαση στην αναγνώριση και την πολιτισµική ταυτότητα ατόµων και οµάδων (Fraser 2000, 2001). Η αντίληψη της πολιτιστικής σφαίρας ως στοιχείο του «εποικοδοµήµατος» που καθορίζεται σε τελική ανάλυση από την οικονοµική βάση, εξηγεί τη σχετική παραµέλησή της από τη «µεγάλη αφήγηση» της µαρξιστικής πολιτικής οικονοµίας του χώρου. Τα πολιτιστικά στοιχεία της χωρικής ανάπτυξης είτε αγνοήθηκαν παντελώς (στη χειρότερη περίπτωση), είτε θεωρήθηκαν ως απλά «παρεπόµενα» των χωροοικονοµικών και χωροκοινωνικών δοµών χωρίς δική τους αυτοτελή δυναµική (στην καλύτερη περίπτωση). Η µονοµερής αυτή αντίληψη του χώρου θεµελιωµένη πάνω στο µηχανιστικό ζεύγµα «βάσηεποικοδόµηµα», ήταν ένας από τους βασικότερους λόγους µείωσης της ερµηνευτικής δυνατότητας της µαρξιστικής Οικονοµικής Γεωγραφίας και τροφοδότησης της πολιτιστικής στροφής και της µεταµοντέρνας προσέγγισης. Η µεταµοντέρνα στροφή στη Γεωγραφία εγκαινιάζεται κατά τη δεκαετία του 1990 και στη χώρα µας µε µια σειρά πρωτότυπες εργασίες που ερµηνεύουν τη µεσογειακή πόλη µέσα από το εννοιολογικό πρίσµα των «ενδιάµεσων χώρων» (in-between spaces -βλ. Leontidou 1993, 1996). H ερµηνεία αυτή προηγείται από, και προαναγγέλει την, ανάλογη εργασία του Soja (1997) για τους «τρίτους χώρους» της µεταµοντέρνας αστικής εµπειρίας στην υτ. Ευρώπη και τις ΗΠΑ. H παραπάνω στροφή ευνοήθηκε ταυτόχρονα από τέσσερις θεωρητικές εξελίξεις στον ευρύτερο χώρο των κοινωνικών επιστηµών: Πρώτο, τις θεωρητικές επεξεργασίες της «σχολής της δοµοποίησης» (structuration theory βλ. 16

17 Giddens 1984). Η σχολή αυτή θέτει τις σχέσεις ατοµικών δραστών-κοινωνικών δοµών σε νέα ερµηνευτικά πλαίσια που προσπαθούν να γεφυρώσουν τον παραδοσιακό δυαδισµό ανάµεσα στην ατοµική δράση και τις ευρύτερες διαρθρωτικές σχέσεις. εύτερο, τις µεθοδολογικές διαφοροποιήσεις των έργων σηµαντικών Γεωγράφων όπως η Massey που, ενώ κατά τον Gregory (1989) εντάσσονται στη «µεγάλη αφήγηση» της µαρξιστικής πολιτικής οικονοµίας, επιδεικνύουν παράλληλα µια αξιοπρόσεκτη ευαισθησία απέναντι στις τοπικές πολιτιστικές, πολιτικές και κοινωνικές ιδιαιτερότητες και ιδιοµορφίες (βλ. Massey 1984, Massey & Meegan 1982). Τρίτο, την ανάδυση της ρεαλιστικής επιστηµολογίας (βλ. Bhaskar 1989, Sayer 1984) µιας µεθοδολογικής προσέγγισης που δίνει περισσότερο έµφαση στην έρευνα συγκεκριµένων περιπτώσεων µε τη χρήση µεθόδων εντατικής έρευνας (intensive research) παρά σε εκτατικές µεθόδους (extensive research) βασισµένες σε στατιστικές γενικεύσεις και κανονικότητες. Τέταρτο, τις επεξεργασίες της γαλλικής «σχολής της ρύθµισης» (regulation school βλ. µεταξύ άλλων Aglietta 1979, Boyer 1988, Lipietz 1986). Η σχολή αυτή ερµηνεύει τις διαδικασίες κοινωνικο-οικονοµικών µεταβολών µε βάση τις έννοιες του «καθεστώτος συσσώρευσης» και του «τρόπου κοινωνικής ρύθµισης». Παρόλο που κάποιοι θεωρούν ότι οι έννοιες αυτές αποτελούν επαναδιατύπωση παραδοσιακών εννοιών της µαρξιστικής πολιτικής οικονοµίας µε νέο λεξιλόγιο, η σχολή της ρύθµισης δίνει ιδιαίτερη έµφαση σε θεσµικές, πολιτικές και πολιτιστικές διαστάσεις των κοινωνικών φαινοµένων. Η πολιτιστική στροφή, ο µεταµοντερνισµός και οι µελέτες τοπικότητων ευνοήθηκαν από τις πολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά τη δεκαετία του 1980, όπως ο νεοσυντηρητισµός και οι πολιτικές απορρύθµισης του κοινωνικού κράτους (Scott 2000: 27). Ορισµένοι θεωρητικοί θεωρούν τον µεταµοντερνισµό ως την πολιτιστική λογική του µεταφορντικού καπιταλισµού και της ευέλικτης συσσώρευσης (Harvey 1995). Υποστηρίζουν ότι κεντρικές πτυχές της µεταµοντέρνας συνθήκης, όπως λχ ο κατακερµατισµός και το εφήµερο, διανοίγουν νέα περιθώρια κερδοφορίας για το κεφάλαιο µε τη διάνοιξη «τµηµάτων αγορών» (niche markets) για την ικανοποίηση γρήγορα µεταβαλλόµενων καταναλωτικών προτιµήσεων (Harvey 2001: 124). Παρόλα αυτά, θα πρέπει να επισηµάνουµε τα θετικά στοιχεία των παραπάνω προσεγγίσεων, όπως επί παραδείγµατι ότι συνέβαλλαν στην επισήµανση των αδυναµιών των πολιτικοοικονοµικών προσεγγίσεων του χώρου και διάνοιξαν νέα πεδία προβληµατισµού και έρευνας. Στα αδύνατα σηµεία τους περιλαµβάνεται η εµµονή τους στη µελέτη του τοπικού και η αρνητική τους προδιάθεση απέναντι σε κάθε προσπάθεια συγκρότησης πιο σφαιρικών θεωρήσεων των χωροοικονοµικών φαινοµένων (Κουρλιούρος 2001: 103). Όπως υπογραµµίζει ο Scott (1988a) υπάρχει επείγουσα ανάγκη να επαναπροσεγγιστούν µακροθεωρητικά ερωτή- µατα για την χωρική λογικής της καπιταλιστικής κοινωνίας ως συνόλου. Σύµφωνα µε τον ίδιο (Scott 2000: 29) οι µελέτες τοπικοτήτων έδειξαν τα όριά τους γύρω στις αρχές της δεκαετίας του 1990 καθώς εκφυλίζονταν σε εµπειρικές µελέτες περιπτώσεων από τις οποίες απουσίαζε ένας συνεκτικός θεωρητικός ιστός που θα έδινε ώθηση σε νέες προσεγγίσεις Οι προσεγγίσεις της νέας περιφερειακότητας Από τα µέσα προς τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και µετέπειτα, Οικονοµικοί Γεωγράφοι και άλλοι επιστήµονες του χώρου, απογοητευµένοι από το στενό 17

18 εµπειρικό πλαίσιο των τοπικών αφηγήσεων, επεξεργάστηκαν νέες θεωρητικές προσεγγίσεις που έγιναν γνωστές µε τον όρο θεωρίες της νέας περιφερειακότητας (new regionalism -βλ. Lovering 1999). Oι θεωρίες αυτές αντλούν ιδέες από «ετερόδοξα» ρεύµατα σκέψης όπως τα θεσµικά και εξελικτικά οικονοµικά, η οικονοµική κοινωνιολογία και η προσέγγιση της «ενθήκευσης» (embeddedness -βλ. Grannoveter 1985, Grabher, ed. 1993), οι θεωρίες δράστη-δικτύου, οι νέες θεωρίες οργανώσεων και µάνατζµεντ, κ.α. (βλ. Amin & Thrift 1997, 2000). Οι θεωρίες αυτές επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους σε νέους κλάδους οικονοµικής δραστηριότητας όπως στους ανανεωµένους χειροτεχνικούςβιοτεχνικούς κλάδους (Τρίτη Ιταλία), τις βιοµηχανίες υψηλής τεχνολογίας και τον νέο τριτογενή τοµέα των πόλεων (υπηρεσίες παραγωγού). Το γεωγραφικό πλαίσιο αναφοράς των προσεγγίσεων αυτών είναι οι λεγόµενες «περιφέρειες αριστείας» στην Ευρώπη, τη Βόρεια Αµερική, την Ιαπωνία και άλλες ανεπτυγ- µένες περιοχές του καπιταλιστικού κόσµου. ηλαδή περιφέρειες συγκέντρωσης των νέων οικονοµικών δραστηριότήτων που χαρακτηρίζονται από: την ύπαρξη εκτεταµένων κοινωνικών καταµερισµών εργασίας και πυκνών δικτύων (networks) ή συγκροτηµάτων (clusters) αλληλεξαρτηµένων επιχειρήσεων, τη διάχυση της γνώσης και της καινοτοµίας ανάµεσα στους οικονοµικούς δράστες της περιφέρειας και την αλληλεπιδραστική µάθηση, το πυκνό θεσµικό περιβάλλον υποστήριξης της επιχειρηµατικής δραστηριότητας (institutional thickness), το κοινωνικό κεφάλαιο και τους άτυπους και τυπικούς διακανονισµούς και µη-εµπορεύσιµες αλληλεξαρτήσεις (untraded interdependencies) µεταξύ των οικονοµικών δραστών της περιφέρειας. Οι επιµέρους οµάδες προσεγγίσεων που έχουν αναπτυχθεί στα πλαίσια της σχολής της νέας περιφερειακότητας είναι οι ακόλουθες: 4 (α) Η Ιταλική σχολή των «βιοµηχανικών συνοικιών» ή «Μαρσαλλιανών συνοικιών» (βλ. Bagnasco 1977, Becattini 1989, 1990, 1991, Bellandi 1989, Brusco 1986, 1989). (β) Η σχολή της ευέλικτης εξειδίκευσης (βλ. πχ Piore & Sabel 1984). (γ) Η «Σχολή εξωτερικών οικονοµιών της Καλιφόρνια» (Scott 1988, 1988a, 2000a, Storper & Walker 1989, Storper 1997). (δ) Το γαλλικό ερευνητικό δίκτυο GREMI, γνωστό και ως σχολή του «καινοτοµικού περιβάλλοντος» (Aydalot 1986). (ε) Η προσέγγιση του «κοινωνικού κεφαλαίου», µια προσέγγιση που αναπτύχθηκε αρχικά στα πλαίσια της πολιτικής θεωρίας (Putnam 1993) αλλά στη συνέχεια επεκτάθηκε στην περιφερειακή ανάπτυξη και την Οικονοµική Γεωγραφία (βλ. πχ Cooke & Morgan 1996, 2000, Cooke et al Για µια κριτική επισκόπιση της σχετικής βιβλιογραφίας βλ. Kourliouros et al. 2006). (στ) Η προσέγγιση των δικτύων και συγκροτηµάτων επιχειρήσεων σε συνάρτηση µε τον ρόλο της τοπικής γνώσης και µάθησης στη διαµόρφωση περιφερειακών συστηµάτων καινοτοµιών και µαθησιακών περιφερειών 4 Η κατάταξη αυτή είναι σχηµατική δεδοµένου ότι στη σχετική βιβλιογραφία παρατηρούνται πολλές εννοιολογικές αλληλεπικαλύψεις µεταξύ των επιµέρους προσεγγίσεων της νέας περιφερειακότητας. 18

19 (βλ. Grabher, ed.1993, Porter 1990, Morgan 1997, Braczyk et al. eds, 1998, Lundvall & Boras 1997, Lundvall, ed. 1992, Bergman & Feser 1999, Bergman et al. eds.1991, Edquist et al. 2001, Maskell & Malmberg 1995, Malmberg & Maskell 2005). Όπως υπογραµµίζει ο Scott (2000: 31) oι παραπάνω προσεγγίσεις επιχειρούν να «ξαναγράψουν» τις θεωρίες περιφερειακής ανάπτυξης µε όρους: (α) άτυπων κουλτουρών, συµφωνιών και µη εµπορεύσιµων αλληλεξαρτήσεων που στηρίζουν τα τοπικά παραγωγικά συστήµατα, (β) θεσµών κοινωνικής ρύθµισης και (γ) δυναµικών διαδικασιών µάθησης και καινοτοµίας. Στη θεµατολογία των νέων αυτών προσεγγίσεων περιλαµβάνονται ακόµα τα ζητήµατα της ανάπτυξης των παγκόµιων πόλεων και του νέου τριτογενή (βλ. πχ Sassen 1991) καθώς και οι γεωγραφίες της παγκοσµιοποίησης και τοπικοποίησης (βλ. πχ Dicken 1999, Dicken et al. 1997). Στην σηµερινή Ελλάδα, µελέτες, έρευνες και δηµοσιεύσεις που εντάσσονται στο ρεύµα της νέας περιφερειακότητας περιλαµβάνουν µεταξύ άλλων µια σειρά θεµάτων όπως: (α) Ευέλικτη συσσώρευση σε κλάδους της ελληνικής βιοµηχανίας και µικροµεσαίες επιχειρήσεις (βλ. πχ Λυµπεράκη 1991, Λυµπεράκη & Μουρίκη 1996). (β) Χωρικές διαστάσεις και σχεδιασµός καινοτοµικών δραστηριοτήτων (βλ. πχ Κοµνηνός 1993, 1998, Κοµνηνός κ.α. επιµ., 2002, Σεφερτζή, επιµ. 1998, Kourliouros 1998). (γ) Αναλύσεις κοινωνικού κεφαλαίου και πολιτιστικών παραγόντων στην τοπική οικονοµική ανάπτυξη (βλ. πχ. Wassenhoven & Kourliouros 1997, Kourliouros & Wassenhoven 1997, Christoforou 2003, Αφουξενίδης 2004, Tsobanoglou 2006, Kourliouros et al. 2006) Η «κριτική της κριτικής»: Που βαδίζει σήµερα η κριτική Οικονοµική Γεωγραφία; Όπως γίνεται φανερό από τα παραπάνω, οι πρόσφατοι προσανατολισµοί της κριτικής Οικονοµικής Γεωγραφίας, όπως αυτοί εκφράζονται στις προσεγγίσεις της πολιτιστικής στροφής και της νέας περιφερειακότητας, γίνονται όλο και λιγότερο κριτικοί, όλο και λιγότερο ριζοσπαστικοί απέναντι στα µεγάλα και διευρυνόµενα προβλήµατα ανισοτήτων και διαιρέσεων που δηµιουργεί και αναπαράγει στο χώρο ο παγκοσµιοποιηµένος νεοφιλελεύθερος καπιταλισµός (Sayer 2001, Perrons 2000, 2001, Barnes 1997, Amin & Thrift 2000, Martin & Sunley 2001, Castree 1999, Markusen 2003, 2006, Hudson 2006). Τα ζητήµατα που βρίσκονται σήµερα στην κορυφή της ερευνητικής ατζέντας όπως οι µαθησιακές περιφέρειες και οι νέες τεχνολογίες, τα επιχειρηµατικά δίκτυα, η µάθηση, οι θεσµικές διευθετήσεις οι πολιτιστικές δυναµικές και το κοινωνικό κεφάλαιο κλπ, έχουν εκτοπίσει τα ζητήµατα εκείνα που αποτελούσαν παλιότερα προνοµιακό πεδίο ενασχόλησης της κριτικής και ριζοσπαστικής οικονοµικο-γεωγραφικής σκέψης, δηλαδή τα προβλήµατα της άνισης καπιταλιστικής ανάπτυξης του χώρου. Η κριτική Γεωγραφία έχει χάσει πλέον την ισχυρή αίσθηση της µαρξιστικής πολιτικής οικονοµίας που είχε παλιότερα. Στερείται πολιτικού προσανατολισµού και τεχνοκρατικοποιείται. Από φωνή πολιτικής αντίστασης και καταγγελίας των άνισων και αντιφατικών χωρικοτήτων του ανεπτυγµένου καπιταλισµού, µετατρέπεται σε «εργαλείο» διαχείρισής τους. Από οδηγός κοινωνικής και πολιτικής δράσης για µια κοινωνικά πιο δίκαιη και περιβαλλοντικά λιγότερο καταστροφική λειτουργία του καπιταλισµού στο χώρο, µετατρέπεται, στην κα- 19

20 λύτερη περίπτωση σε µια «απολίτικη» ακαδηµαϊκή άσκηση και στη χειρότερη σε εγχειρίδιο δράσης των διευθυντών των εταιριών για την πιο αποδοτική (µε όρους κερδοφορίας) χωρική οργάνωση των δραστηριοτήτων τους και των α- γορών εργασίας. Οι παραπάνω προσανατολισµοί έχουν αρχίσει να γεννούν έντονους προβληµατισµούς στην επιστηµονική κοινότητα των κριτικών Οικονοµικών Γεωγράφων, όπως θα δούµε στη συνέχεια. Κατά την Perrons (2000), οι «Νέες Οικονοµικές Γεωγραφίες» (ΝΟΓ) 5 δεν συµβάλλουν στην κατανόηση των συνεπειών της οικονοµικής αλλαγής στην περιφερειακή ανισότητα και ανάπτυξη καθώς αγνοούν τις συνθήκες ζωής των ανθρώπων στους διάφορους τόπους ενώ, αντίθετα, ενδιαφέρονται για τις διασυνδέσεις µεταξύ των επιχειρήσεων, την ανάπτυξη επιχειρηµατικής κουλτούρας και υποστηρικτικών πολιτιστικών και θεσµικών διακανονισµών. Η έµφασή τους δίνεται στα επιχειρηµατικά δίκτυα και συγκροτήµατα εντός των περιφερειών, ενώ παραβλέπουν την κοινωνικο-οικονοµική ανάπτυξη των περιφερειών ως ολοτήτων (Perrons 2000: 16). Πράγµα που οδηγεί περισσότερο σε πολιτικές ενίσχυσης της επιχειρηµατικής δικτύωσης και καινοτοµίας στις περιφέρειες, και λιγότερο σε µακροοικονοµικές πολιτικές για τη συνολική ανάπτυξη και κοινωνική ευηµερία στις περιφέρειες αυτές. Θέµατα αναπαραγωγής των σχέσεων παραγωγής που παίζουν σηµαντικό ρόλο στη διαµόρφωση της άνισης ανάπτυξης του χώρου και του επιπέδου κοινωνικής ευηµερίας, αγνοούνται παντελώς, καθώς το κέντρο της ανάλυσης είναι η επιχείρηση. Ακόµα όµως και αυτή, στις θεωρίες νέας περιφερειακότητας και την πολιτιστική στροφή, είναι ένα «µαύρο κουτί» (ibid.: 16). Στην ιδανική περίπτωση είναι ένας «αγγελικός χώρος» µέσα στον οποίο διακινείται ελεύθερα η πληροφορία και η αλληλεπιδραστική µάθηση, αναπτύσσονται ανεµπόδιστα οι δεξιότητες των εργαζοµένων και γενικότερα επικρατούν συνθήκες κάτω από τις οποίες η εργασία είναι ευλογία και χαρά. εν υπάρχει εκµετάλλευση, δεν υπάρχει ιεράρχηση και καταπίεση, δεν υπάρχει εντατικοποίηση της εργασίας ούτε απολύσεις. Η επιχείρηση µυθοποιείται και µαζί µ αυτή µυθοποιείται και η καπιταλιστική κοινωνία αφού παρουσιάζεται όχι µε το πραγµατικό της «πρόσωπο» ως µια κοινωνία εκµετάλλευσης, ανταγωνισµών, συγκρούσεων και ανισοτήτων, αλλά µε το «προσωπείο» µιας κοινωνίας της γνώσης, της συνεργασίας και των ίσων ευκαιριών. Οι αιχµές της κριτικής Οικονοµικής Γεωγραφίας αµβλύνονται: η έµφαση στα θεσµικά και πολιτιστικά στοιχεία της χωρικής ανάπτυξης, τείνει να αποκρύψει το πιο «σκληρό πρόσωπο» της καπιταλιστικής πραγµατικότητας, δηλαδή την άνιση ανάπτυξη, τις ποικίλες διαιρέσεις και αποκλεισµούς των ευάλωτων κοινωνικών οµάδων στο χώρο, τα προβλήµατα συνθηκών εργασίας και ποιότητας ζωής. Κατά την Perrons (ibid.: 25) επιβάλλεται πλέον µια επαναριζοσπαστικοποίηση της Οικονοµικής Γεωγραφίας µε επίκεντρο ολιστικές αναλύσεις των προβληµάτων των ανθρώπων και των τόπων και την πρόταξη λύσεων στις οξυµένες κοινωνικές και χωρικές ανισότητες που χαρακτηρίζουν τον σηµερινό νεοφιλελεύθερο παγκοσµιοποιηµένο καπιταλισµό. Απαιτούνται διεπιστηµονικές συνθέσεις της Οικονοµικής Γεωγραφίας µε άλλα κριτικά ρεύµατα σκέψης όπως τη γαλλική σχολή της ρύθµισης, την προσέγγιση της «κοινωνίας του ρίσκου» (risk society βλ. Beck 1992), τις αναλύσεις των καθεστώτων κοινωνικής ευηµερίας και τον ιστορικό-γεωγραφικό υλισµό. Μόνο έτσι µπορεί να γίνει κατανοητή σε όλες τις πτυχές της «η ανατοµία της άνισης ανάπτυξης» και 5 Στον όρο «Νέες Οικονοµικές Γεωγραφίες» (ΝΟΓ) η Perrons συµπεριλαµβάνει τόσο τα «Γεωγραφικά Οικονοµικά» του Krugman και των οπαδών του (ΝΟΓ-1) όσο και αυτές της νέας περιφερειακότητας (ΝΟΓ-2). Εδώ οι αναφορές αφορούν κατά κύριο λόγο στις δεύτερες. 20