ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (ΑΤΕΙ) ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ. Πτυχιακή Μελέτη

Transcript

1 ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (ΑΤΕΙ) ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Πτυχιακή Μελέτη Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ ΣΙΤΗΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ του σπουδαστή Ζαφειριάδη Ιωάννη Επιβλέπων καθηγητής: Αλεξόπουλος Αλέξιος Καλαμάτα 2011

2 Περιεχόμενα Περίληψη ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΙΤΗΡΩΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΩΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΙΤΗΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΓΡΩΣΤΩΔΗ - ΒΟΤΑΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΡΥΖΙ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΥΠΟΙ - ΟΜΑΔΕΣ ΡΥΖΙΟΥ ΤΥΠΟΙ ΡΥΖΙΟΥ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΡΥΖΙΟΥ ΣΤΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΗ ΤΕΧΝΙΚΗ ΡΥΖΙΟΥ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΟΡΥΖΩΝΑ ΕΠΟΧΗ ΣΠΟΡΑΣ ΘΡΕΨΗ ΚΑΙ ΛΙΠΑΝΣΗ ΑΡΔΕΥΣΗ ΧΡΟΝΟΣ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΡΥΖΙΟΥ ΑΡΑΒΟΣΙΤΟΣ ΒΟΤΑΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΥΠΟΙ ΚΑΛΑΜΠΟΚΙΟΥ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΗ ΤΕΧΝΙΚΗ ΚΑΛΑΜΠΟΚΙΟΥ ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΚΑΤΑΛΛΗΛΟΥ ΥΒΡΙΔΙΟΥ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΕΔΑΦΟΥΣ - ΣΠΟΡΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΛΑΜΠΟΚΙΟΥ ΣΙΤΑΡΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΟΤΑΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΙΔΗ ΣΙΤΑΡΙΟΥ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΕΣ ΦΡΟΝΤΙΔΕΣ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΕΔΑΦΟΥΣ - ΣΠΟΡΑ ΛΙΠΑΝΣΗ ΕΙΔΙΚΟΙ ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ ΓΙΑ ΜΕΡΙΚΑ ΣΤΑΔΙΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΙΤΑΡΙΟΥ ΚΡΙΘΑΡΙ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΚΡΙΘΑΡΙΟΥ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΡΙΘΑΡΙΟΥ ΒΡΩΜΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ - ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΒΡΩΜΗΣ ΣΙΚΑΛΗ ΒΟΤΑΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΣΗΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΡΘΩΠΟ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΙΚΑΛΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 Περίληψη Η παρούσα πτυχιακή μελέτη πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του προπτυχιακού προγράμματος σπουδών του Τμήματος Φυτικής Παραγωγής της Σχολή Τεχνολογίας Γεωπονίας του ΑΤΕΙ Καλαμάτας. Σκοπός της εργασίας ήταν η συλλογή πληροφοριών σχετικά με την καλλιέργεια των σιτηρών στην Ελλάδα. Στόχος ήταν να παρουσίαση πληροφοριών που αφορούν στα ιδιαίτερα βοτανικά χαρακτηριστικά κάθε είδους, στους τρόπους καλλιέργειας τους, στο μέγεθος της παραγωγής κάθε είδους στη χώρα καθώς και στις προοπτικές που υπάρχουν στον κλάδο της καλλιέργειας σιτηρών. Συγκεκριμένα στην παρούσα πτυχιακή μελέτη παρουσιάζονται δεδομένα για το ρύζι, το σιτάρι, το καλαμπόκι, το κριθάρι, την βρώμη και την σίκαλη. Η καλλιέργεια του ρυζιού παρουσιάζει μια σημαντική ιδιαιτερότητα γιατί απαιτεί αρκετή ποσότητα νερού και γίνεται σε λεκάνες με νερό. Οι καλύτερες περιβαλλοντικές συνθήκες για την σπορά του ρυζιού στην χώρα απαντώνται στην Β. Ελλάδα. Η περίοδος σπορά για του ρυζιού είναι το Μάιο. Η λίπανση στις καλλιέργειες ρυζιού χρίζει ιδιαίτερης σημασίας. Δεδομένου ότι η καλλιέργεια βρίσκεται σε συνεχή σχεδόν κατάκλυση με νερό με συνέπεια να δημιουργούνται συνθήκες που διευκολύνουν την έκπλυση και απορροή των λιπαντικών στοιχείων. Για αυτό τον λόγο στην εφαρμογή της επιφανειακής λίπανσης χρησιμοποιούνται αρκετές φορές κοκκώδη λιπάσματα, τα οποία συνήθως διαλύονται με πιο αργό ρυθμό στο νερό και είναι διαθέσιμα στα φυτά για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.. Στον αραβόσιτο το όργωμα γίνεται το Φθινόπωρο ακολουθούμενο την Άνοιξη από ελαφρά κατεργασία του εδάφους με καλλιεργητή, ανάλογα με το έδαφος και την υγρασία αυτού, δημιουργεί καλές συνθήκες για το φύτρωμα των σπόρων. Η σπορά του γίνεται σε θερμοκρασίες εδάφους μεγαλύτερες από 10 Ο ενώ πολύ σημαντική για την απόδοση της καλλιέργειας θεωρείται η πυκνότητα της σποράς. Η πρώτη άροση του σιταριού πραγματοποιείται μετά τις πρώτες φθινοπωρινές βροχές, οπότε και καταστρέφεται ένα μέρος από τα αγριόχορτα που έχουν φυτρώσει. Η εποχή της σποράς διαφέρει ανάλογα με το γονότυπο και τις απαιτήσεις του σε ψύχος. Για το σιτάρι είναι πολύ σημαντικό καθ όλη την καλλιεργητική περίοδο να υπάρχει ισορροπία των θρεπτικών στοιχείων και ιδιαίτερα του αζώτου. Η πιο κατάλληλη εποχή συγκομιδής είναι το στάδιο του κηρού, με την υγρασία του καρπού 1

4 να κυμαίνεται στο 25-35%, όταν η συγκομιδή γίνεται με θεριστικές μηχανές και για θεριζοαλωναστικές 6-10 μέρες αργότερα όταν η υγρασία έχει κατέβει στο 14% Οι σπόροι του κριθαριού είναι προτιμότερο να σπέρνονται το Νοέμβριο - Δεκέμβριο, ώστε να προλάβει να αναπτυχθεί το ριζικό τους σύστημα πριν από την ταχεία ανάπτυξη του φυτού. Όμως σε περιοχές που χαρακτηρίζονται από βαρύ χειμώνα (Δυτικής Μακεδονίας - Θράκης) η φθινοπωρινή σπορά με ανοιξιάτικου τύπου κριθάρια θα πρέπει να αποφεύγεται Η βρώμη είναι το σιτηρό με τις μεγαλύτερες απαιτήσεις σε υγρασία για αυτό τον λόγο στην Ελλάδα χαρακτηριστική είναι η κατανομή της στο δυτικό κυρίως τμήμα της χώρας που δέχεται και τις υψηλότερες βροχοπτώσεις Προσαρμόζεται σε ποικίλα εδάφη γιατί είναι λιγότερο απαιτητική από τα άλλα σιτηρά αρκεί να αποστραγγίζονται και να έχουν έστω και μικρή περιεκτικότητα σε θρεπτικά στοιχεία. Αποδίδει σε βαριά εδάφη καθώς και σε αμμώδη αρκεί να υπάρχει η απαιτούμενη υγρασία. Έχει το καλύτερο ριζικό σύστημα από τα υπόλοιπα σιτηρά και αντιδρά καλύτερα στην λίπανση. Τέλος η σίκαλη ευδοκιμεί περισσότερο σε ψυχρά κλίματα. Ποικιλίες που φυτεύονται τους φθινοπωρινούς μήνες μπορούν να αντέξουν και σε θερμοκρασίες 30 Ο υπό το μηδέν. Έτσι συνήθως η σίκαλη φυτεύεται σε βόρειες ψυχρές περιοχές, όπου άλλα σιτηρά δεν θα μπορούσαν να ευδοκιμήσουν. 2

5 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα χειμερινά και ανοιξιάτικα σιτηρά ανήκουν στα φυτά που θεωρούνται μεγάλης καλλιέργειας και είναι πολύ σημαντικά για τη διατροφή των ανθρώπων και σε αυτά περιλαμβάνεται κύρια το σιτάρι, το ρύζι, τη βρίζα, το κριθάρι, τη βρώμη, τον αραβόσιτο και το κεχρί. Τα σιτηρά αλλιώς λέγονται δημητριακά (Σκιαδάς, 2007). Τα σιτηρά ανήκουν στην οικογένεια Ρθ3οε3ε. Οι περισσότερες από τις ποικιλίες των σιτηρών που καλλιεργούνται στην Ελλάδα ανήκουν στις υποτάξεις ΡεείυεοΐάεΗε και Ραηίεοίάεαε. Τα σιτηρά σήμερα καλλιεργούνται σε κάθε περιοχή της χώρας όπου οι κλιματικές και εδαφικές συνθήκες είναι ευνοϊκές σε συνδυασμό με άλλες καλλιέργειες που στηρίζουν σε μεγάλο βαθμό το οικογενειακό εισόδημα των χωρών παγκοσμίως ( Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Σιτηρών αποτελούν το 35% της καλλιεργούμενης έκτασης της χώρας ακολουθούν οι κανονικοί δενδρώνες τη δεύτερη ποσοστό 28,9% τα βιομηχανικά φυτά με ποσοστό 14,8% με κύρια την καλλιέργεια βάμβακος η αντιστοιχεί στο 11,2% του συνόλου των καλλιεργούμενων εκτάσεων. Τα σιτηρά αποτελούσαν και αποτελούν μια πολύ σημαντική τροφή για τον άνθρωπο και η σημαντικότητα τους στην ανθρώπινη διατροφή έγκειται στο ότι αποτελούν πλούσια πηγή βιταμινών, υδατανθράκων, μεταλλικών στοιχείων και πρωτεϊνών. Η καλλιέργεια των σιτηρών πιστευτέ ότι άρχισε στη νοτιοανατολική Ασία περίπου το π.χ. Στην Ελλάδα ο σίτος αρχικά αναφέρεται από τον Όμηρο, ενώ ο Θεόφραστος περιέγραψε το φυτό λεπτομερώς, οι Έλληνες θεώρησαν ότι ο σίτος τους προσφέρθηκε από τη θεά Δήμητρα ( Το σιτάρι είναι γνωστό από το π.χ. αλλά πότε ακριβώς καλλιεργήθηκε για πρώτη φορά και ποια είναι η άγρια του μορφή δεν είναι απόλυτα γνωστό. Οι Κινέζοι θεωρούσαν ότι το σιτάρι ήταν δώρο του Ουρανού και οι Αιγύπτιοι απέδιδαν την καλλιέργειά του στη θεά Ίσιδα, ενώ οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ότι η θεά Δήμητρα δίδαξε την καλλιέργεια του σιταριού στον Ελευσίνιο Τριπτόλεμο. Το κριθάρι είναι γνωστό από τους αρχαιότατους χρόνους και αναφερόταν από τον Όμηρο με τον όρο «κρι». Η σίκαλη, όπως αναφέρεται από το Γαληνό, καλλιεργείτο στη Θράκη και στη Μακεδονία. Η καλλιέργεια της διαδόθηκε σχεδόν σ όλη τη γη, ιδιαίτερα όμως ακμάζει σε περιοχές της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και στη Σκανδιναβία. Χρησιμοποιείται για την παρασκευή ψωμιού, οινοπνευματωδών ποτών καθώς επίσης και για τη διατροφή των ζώων. Η καλλιέργεια της βρώμης αρχίζει από 3

6 τους προϊστορικούς χρόνους και φαίνεται μάλιστα ότι το φυτό αυτό κατάγεται από την Ταταρία. Το ρύζι χρησιμοποιείται στη διατροφή του ανθρώπου για περισσότερα από χρόνια. Ταξίδεψε από την Κίνα στην Αρχαία Ελλάδα και από την Περσία στο Δέλτα του Νείλου. Οι αρχαίοι Κινέζοι και οι Ινδοί το θεωρούσαν «δώρο των θεών». «Δεν είναι τα μαργαριτάρια πολύτιμα στη ζωή αλλά οι πέντε σπόροι της γης, από τους οποίους το ρύζι είναι ο πολυτιμότερος» αφηγείται ένα κινέζικο γνωμικό. Το ρύζι ακολούθησε τα βήματα των στρατιωτών που επέστρεψαν από την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου στην Ινδία, έφτασε στην Ελλάδα και την Ευρώπη και αιώνες αργότερα και στην Αμερική. (Σκιαδάς, 2007). Η μεγάλη σημασία των σιτηρών παγκόσμια οφείλεται στο ότι σε εκτατικές συνθήκες καλλιέργειας παράγουν περισσότερο από όλες τις άλλες κατηγορίες φυτών, παρουσιάζουν μεγάλη προσαρμοστικότητα σε διαφορετικές συνθήκες περιβάλλοντος, αποτελούν την κυριότερη πηγή τροφίμων, αποθηκεύονται εύκολα γιατί περιέχουν μικρό ποσοστό υγρασίας, δεν απαιτούν μεγάλο χώρο αποθήκευσης γιατί είναι υψηλής συμπύκνωσης, η διαχείρισή τους γίνεται εύκολα με μηχανές και η καλλιέργειά τους δεν επιβαρύνει το περιβάλλον (Παπακώστα, 1997). 4

7 2. ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΙΤΗΡΩΝ Π ΑΓΚΟΣΜΙ ΩΣ Στην εικόνα 2.1 παρουσιάζεται η παγκόσμια παραγωγή και εκμετάλλευση σιτηρών από το 1990 μέχρι το Όπως προκύπτει από στο σχεδιάγραμμα η αύξηση στην παραγωγή παγκοσμίως ήταν ραγδαία. Million tonnes /91 92/93 94/95 96/97 98/99 00/01 02/03 04/05" ΕΙΚΟΝΑ 2.1 Παγκόσμια παραγωγή και εκμετάλλευση σιτηρών (από Στην εικόνα 2.2 παρουσιάζονται οι χώρες με την μεγαλύτερη εξαγωγή και εισαγωγή σιτηρών σε παγκόσμια κλίμακα. Η Αμερική, η Ρωσία και ο Καναδάς είναι οι χώρες με το μεγαλύτερο ποσοστό εξαγωγής σιτηρών, ενώ η Μέση Ανατολή και η Ευρώπη οι χώρες με την μεγαλύτερη εισαγωγή. ΕΙΚΟΝΑ 2.2 Ποσοστό εισαγωγής και εξαγωγής σιτηρών ανά γεωγραφική περιοχή σε παγκόσμια κλίμακα ( eht/ stml. 5

8 3. ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΙΤΗΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Όπως φαίνεται από τους πίνακες 3.1, 3.2 και 3.3 η Κεντρική Μακεδονία κατέχει την πρώτη θέση όσον αφορά τις εκτάσεις τον αριθμό των εκμεταλλεύσεων και την παραγωγή σιτηρών στην Ελλάδα, και ακολουθεί η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη. ΠΙΝΑΚΑΣ 3.1 Εκτάσεις καλλιεργούμενων σιτηρών (στρέμματα) ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Έτος Γεωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ , , IONIA ΝΗΣΙΑ , , , ,40 ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ , , ,70 ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ , ,10 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ , , , ,40 ΑΤΤΙΚΗ , , , ,50 ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ , , , ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ , , ,70 ΚΡΗΤΗ , , , ,30 ΣΥΝΟΛΟ Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας. 6

9 ΠΙΝΑΚΑΣ 3.2 Αριθμός εκμεταλλεύσεων καλλιεργούμενων σιτηρών ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Έτος Γεωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ IONIA ΝΗΣΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΑΤΤΙΚΗ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΡΗΤΗ ΣΥΝΟΛΟ Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας ΠΙΝΑΚΑΣ 3.3 Παραγωγή καλλιεργούμενων σιτηρών σε κιλά ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (από : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Έτος Γ εωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ IONIA ΝΗΣΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΑΤΤΙΚΗ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΡΗΤΗ ΣΥΝΟΛΟ

10 4. ΑΓΡΩΣΤΩΔΗ - ΒΟΤΑΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Τα σιτηρά ανήκουν στην οικογένεια Poaceae (ή Gramineae, Αγρωστώδη). Τα αγρωστώδη γενικά αποτελούν μια ευδιάκριτη ομάδα φυτών με τα εξής βασικά γνωρίσματα: Ο βλαστός είναι συνήθως λεπτός και κοίλος, φέρει δε κατά διαστήματα κόμβους που σχηματίζονται από συμπλέγματα των ηθμαγγειωδών δεσμίδων (γόνατα). Αυτή η κατασκευή του βλαστού ονομάζεται καλάμι και είναι χαρακτηριστική των περισσότερων φυτών της οικογένειας. Λόγω της εναπόθεσης του πυριτικού οξέως στη μεμβράνη των επιδερμικών κυττάρων καθώς και λόγω της ανάπτυξης άφθονων στερεωτικών στοιχείων, το καλάμι παρουσιάζει μεγάλη ευκαμψία και είναι πολύ ανθεκτικό στην εφαρμογή μηχανικής πίεσης, όπως για παράδειγμα αυτή που ασκείται από τον άνεμο. Παρόλα αυτά ορισμένα είδη παρουσιάζουν διαφοροποίηση σε ότι αφορά στην ανάπτυξη του βλαστού, όπως είναι για παράδειγμα το Zea mays (αραβόσιτος) και Saccharum officinarum (σακχαροκάλαμο), των οποίων ο βλαστός τους είναι συμπαγής και όχι κοίλος, καθώς και τα είδη του γένους Bambusa, στα οποία ο βλαστός είναι ξυλώδης (Μπαμπαλώνας & Κόκκινη, 2004). Τα φύλλα φύονται συνήθως σε δύο σειρές. Είναι άμισχα (με ελάχιστες εξαιρέσεις) και στη θέση του μίσχου, όπως συμβαίνει και με άλλα μονοκοτυλήδονα φυτά, υπάρχει ο κολεός που συνδέει το έλασμα με το βλαστό του φυτού. Το έλασμα του φύλλου είναι γραμμοειδές ως λογχοειδές και φέρει παράλληλες νευρώσεις. Έτσι, κάθε φύλλο διακρίνεται σε : I. Στον κολεό, ο οποίος συνήθως είναι κατά μήκος σχισμένος, περιβάλλει το βλαστό (το μεσογονάτιο διάστημα) και καταλήγει στο γόνατο με το οποίο συμφύεται. II. Στο έλασμα που είναι επίμηκες και ανάλογα με το είδος ποικίλου μεγέθους. III. Στο γλωσσίδιο που βρίσκεται μεταξύ του κολεού και του ελάσματος και είναι ένα μικρό μεμβρανώδες έλασμα που σε ορισμένες περιπτώσεις αντικαθίσταται από τρίχες (Μπαμπαλώνας & Κόκκινη, 2004). 8

11 Τα άνθη των αγρωστωδών είναι μικρά και πολλές φορές δυσδιάκριτα. Χαρακτηριστικό επίσης είναι ότι δεν αναπτύσσονται μεμονωμένα αλλά σχηματίζουν ομάδες τα ονομαζόμενα σταχύδια. Τα σταχύδια αναπτύσσονται πάνω σε κοινό κεντρικό άξονα, απλό η διακλαδιζόμενο και σχηματίζουν την χαρακτηριστική για τα φυτά ταξιανθία, που είναι στάχυς (όταν υπάρχει ένα κεντρικός άξονας) ή φόβη (όταν ο κεντρικός άξονας φέρει διακλαδώσεις). Κάθε σταχύδιο φέρει στο κάτω μέρος, συνήθως υπό μορφή βρακτείων φύλλων, 2 μεμβρανώδη μικρά ελάσματα, τα ονομαζόμενα λέπυρα (κάτω και άνω λέπυρο) και ένα έως πολλά άνθη. Το κάθε άνθος συνίσταται από δύο λεπίδες (γόνιμα λέπυρα), που είναι συνήθως μεμβρανώδεις και φέρουν ή η μια ή και δύο, στην άκρη ή στην ράχη έναν αθέρα (άγανο). Εσωτερικά των λεπίδων και πάνω σε ένα βραχύτατο άξονα, βρίσκονται τα κύρια μέρη του άνθους (στήμονες και καρπόφυλλα), που στη βάση τους φέρουν δυο μικρά υμενώδη λεπυρίδια τις γλωχίνες. Οι γλωχίνες συγκεντρώνουν το χυμό κατά την περίοδο της ανθοφορίας και διογκούμενες διευκολύνου στο διαχωρισμό (άνοιγμα) των γόνιμων λεπύρων, για να εξέλθουν οι στήμονες προκειμένου να γίνει ωρίμανση των γυρεόκοκκων και η γυρεοβολία. Μετά την γονιμοποίηση, οι γλωχίνες συρρικνώνονται. Η κατασκευή των ανθέων των αγρωστωδών εξυπηρετεί την ανεμογαμία. Έτσι, οι τρεις στήμονες είναι πολύ μακρείς και φέρουν ευκίνητους ανθήρες που παράγουν γυρεόκοκκους. Επίσης το μοναδικό καρπόφυλλο καταλήγει στον ύπερο με δισχιδές μακρύ και πτεροειδές στίγμα, ώστε να συγκρατούνται εύκολα οι γυρεόκοκκοι που μεταφέρονται με τον άνεμο. Τέλος μετά την γονιμοποίηση ακολουθεί σύμφυση του φλοιού του σπέρματος με το περγαμηνοειδές περικάρπιο και προκύπτει ένας μονήρης αδιάρρηκτος και ξηρός καρπός, που ονομάζεται καρύοψη. Σε ορισμένα δε αγρωστώδη, ο καρπός συμφύεται στενά με τα γόνιμα λέπυρα, όπως για παράδειγμα στο τριτικάλε και στη σίκαλη. Ο ανθικός τύπος των αγρωστωδών είναι Π0Α3+0Γ1 ή Π0+2Α3+0Γι. Η κατασκευή του άνθους των αγρωστωδών φυτών διαφέρει από αυτή άλλων μονοκότυλων φυτών. Θεωρείται όμως ότι προήλθε εξελικτικά από το τυπικό τριμερές και πεντασπόνδυλο άνθος των μονοκότυλων και συγκεκριμένα της οικογένειας ΕίΗαοεαε. 9

12 Η αντιστοιχία των μελών του άνθους είναι η παρακάτω : Κάτω γόνιμο λέπυρο Βράκτιο φύλλο Άνω γόνιμο λέπυρο Δύο περιάνθια μέρη του εξωτερικού κύκλου που συνενώθηκαν, ενώ ο τρίτο αποβληθεί. Δύο γλωχίνες Δύο περιάνθια μέρη του εσωτερικού κύκλου που συνενώθηκαν, ενώ ο τρίτο αποβληθεί. Τρεις στήμονες Τρεις στήμονες του εξωτερικού κύκλου (οι άλλοι τρεις του εσωτερικού αποβληθήκαν). Ο παραπάνω πιθανός τρόπος προέλευσης του άνθους των αγρωστωδών, ενισχύεται από την άποψη ότι υπάρχουν ορισμένα είδη της οικογένειας με ενδιάμεσα γνωρίσματα. Για παράδειγμα τα γένη Οτγζα και ΒαηιΒιιςα υπάρχουν δύο κύκλοι στημόνων (Α3+3), 3 γλωχίνες και 3 στίγματα στον ύπερο, που τα τελευταία δείχνουν, ότι προήλθαν από 3 καρπόφυλλα (Μπαμπαλώνας & Κόκκινη, 2004). ίο

13 ΕΙΚΟΝΑ 4.1 I. Καλαμώδης βλαστός Αγρωστώδους με έλασμα (Ε) του φύλλου, τον κολεό (Κ) και το γλωσσίδιο (Γ). II. Σχηματική παρουσίαση ενός σταχυδίου με τα άγονα κάτω και άνω λέπυρα (Λ), τις λεπίδες (λ), τις γλωχίνες (Γ), στήμονες (Σ) και το δισχιδές στίγμα (σ). III. Ένα σταχύδιο του αγρωστώδους είδους Bromus mollis (Λ : λέπυρα, λ : λέπις, Α: άγανο). IV. Καρπός Καρυόψη (Ε : Έμβρυο) (από Μπαμπαλώνας & Κόκκινη, 2004). Με βάση ορισμένες μορφολογικές και ιστολογικές διαφορές που παρουσιάζουν, τα φυτά της οικογένειας Poaceae διακρίνονται στις 11 εξής υποοικογένειες : Bambuseae, Oryzeae, Festuceae, Hordeae, Avenae, Agrostideae, Clorideae, Phalarideae, Paniceae, Adropogoneae και Maydeae. Από αυτές περιγράφονται στις συνέχεια αυτές που ανήκουν στα βασικά σιτηρά που καλλιεργούνται στην Ελλάδα (Μπαμπαλώνας & Κόκκινη, 2004). ΟΓνζεαε. Κύριος αντιπρόσωπος είναι το γένος είναι το γένος Οτγζ& (ρύζι), που χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη 6 στημόνων στα άνθη και από την πολλή 11

14 χαλαρή «φοβοειδή» ταξιανθία. Άλλα γένη της υποοικογένειας είναι το Lygeum και Leersia (Μπαμπαλώνας & Κόκκινη, 2004). Hordeae. Φυτά με ένα ή περισσότερα σταχύδια σε κάθε εντομή του άξονα, σε δύο σειρές αντίθετες, που σχηματίζουν ταξιανθία στάχυ. Κάθε σταχύδιο μπορεί να φέρει ένα ή περισσότερα άνθη. Στην ομάδα αυτή υπάγονται τα ευρέως καλλιεργούμενα δημητριακά: σιτάρι (Tñticum aestivum), κριθάρι (Hordeum vulgare) και σίκαλη (Secale cereale). Μια εύκολη διάκριση των φυτών γίνεται με βάση την μορφή του γλωσσιδίου τους (Μπαμπαλώνας & Κόκκινη, 2004). Εκτός από τα παραπάνω είδη τα οποία είναι καλλιεργούμενα, υπάρχουν και πολλά αυτοφυή είδη καθώς και πολλές τεχνητές ποικιλίες (Μπαμπαλώνας & Κόκκινη, 2004). Aveneae. Τα διανθή έως πολύανθη σταχύδια των φυτών της ομάδας αυτής σχηματίζουν ταξιανθία φόβη. Εδώ υπάγεται και το καλλιεργούμενο είδος Avena sativa (βρώμη) που κατάγεται από την άγρια μορφή A. fatua. Στην ομάδα αυτή ανήκουν τα γένη Zea (Ζ Mays, αραβόσιτος) και Coix. Είναι φυτά με καλάμι μεγάλου ύψους και με συμπαγή κορμό ενώ τα άνθη τους είναι μονογενή. Τα αρσενικά άνθη σχηματίζουν φόβη στην κορυφή των φυτών ενώ τα θηλυκά άνθη βρίσκονται στις μασχάλες των φύλλων (Μπαμπαλώνας & Κόκκινη, 2004). 12

15 5. ΡΥΖΙ 5.1 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Το ριζικό σύστημα αποτελείται από μία δευτερογενή εμβρυακή ρίζα, μόνιμες ρίζες που συνήθως παράγονται από τους τρεις κατώτατους κόμβους και εναέριες ρίζες. Σε ποικιλίες που αναπτύσσονται υπό κατάκλυση δεν ξεπερνά σε βάθος τα ου. Αντίθετα, σε ποικιλίες που αναπτύσσονται χωρίς κατάκλυση οι ρίζες εύκολα μπορούν να φθάσουν σε βάθος 100 αη. Στην περίπτωση αυτή, η κατατομή του ριζικού συστήματος δίνει πληροφορίες για την αντοχή μιας ποικιλίας στην ξηρασία. Σε φυτά που μεταφυτεύονται οι εμβρυακές ρίζες είναι κατά κανόνα τραυματίζονται ή καταστρέφονται και σχηματίζονται δευτερογενείς μόνιμες ρίζες, οι οποίες είναι πιο παχιές και πιο λευκές (Καραμάνος, 1999). Ο βλαστός είναι κοίλος, αποτελείται από μεσογονάτια και φθάνει τελικό ύψος αη ανάλογα με την ποικιλία και τις συνθήκες ανάπτυξης. Το φυτό σχηματίζει συνήθως 4-5 αδέλφια σε συνθήκες αγρού. Τα φύλλα έχουν έλασμα επίμηκες και στενό που συνήθως φέρει τρίχωμα. Οι κολεοί είναι ανοικτοί και η γλωσσίδα πολύ ανεπτυγμένη και πολλές φορές δισχιδής. Επίσης υπάρχουν ωτία δρεπανοειδή που περιβάλλουν το στέλεχος και μπορεί να φέρουν τρίχες. Ένα φυτό μπορεί να έχει φύλλα: πρώιμες ποικιλίες έχουν λιγότερα φύλλα και όψιμες περισσότερα. Υπάρχουν επίσης ποικιλίες με ορθότονη διάταξη των φύλλων που εκμεταλλεύονται καλύτερα την ηλιακή ακτινοβολία και προσιδιάζουν για πυκνές φυτείες (Καραμάνος 1999). Από ανατομικής πλευράς, τόσο οι ρίζες όσο και τα φύλλα χαρακτηρίζονται από μεγάλους μεσοκυττάριους χώρους (αερέγχυμα) που συνήθως απαντιόνται σε υδροχαρή φυτά και βοηθούν στην εύκολη ενδοφυτική κυκλοφορία του οξυγόνου. Η ταξιανθία είναι επάκρια αραιή φόβη που αποτελείται από τον κύριο άξονα και τις διακλαδώσεις που εκφύονται μεμονωμένες ή κατά ομάδες. Έχει συνήθως μήκος αη και τις περισσότερες φορές κάμπτεται κατά το γέμισμα των καρπών. Ο ποδίσκος της έχει ποικίλο μήκος. Φέρει συνήθως σταχύδια. Κάθε σταχύδιο περιλαμβάνει ένα άνθος που περικλείεται από τον χιτώνα και τη λεπίδα (λεπυρίδια). Και τα δυο λεπυρίδια είναι μεγάλα, σκληρά, τραχέα και λεμβοειδή. Ο χιτώνας φέρει πολύ ευδιάκριτη νεύρωση, ακανθοειδείς τρίχες και άγανο σε ορισμένες ποικιλίες. Η λεπίδα φέρει επίσης ευδιάκριτη νεύρωση και τρίχωμα, είναι μικρότερη από τον χιτώνα και περιβάλλεται από αυτόν στα άκρα. Στη βάση του 13

16 σταχυδίου υπάρχουν δύο μικρές αποφύσεις (Εικ. 5.2) που άλλοι τα θεωρούν ως λέπυρα και άλλοι ως λεπυρίδια ενός δεύτερου, ανανάπτυκτου, άνθους (Καραμάνος, 1999). Το άνθος του ρυζιού έχει έξι στήμονες, οε αντίθεση με τα άνθη άλλων (αγροστωδών, ακόμη και άλλων γενών της φυλής Oryzeae που φέρουν μόνο τρεις στήμονες. Κατά τα άλλα, δεν διαφέρει από το τυπικό άνθος των αγροστωδών. Ο καρπός έχει περιβάλλεται από τα λεπυρίδια. Κάτω από τα λεπυρίδια υπάρχουν τα περιβλήματα του καρπού (περικάρπιο, testa και υπολείμματα του νουκέλλου) που έχουν έναν καστανό χρωματισμό. Λόγω αυτού του χρωματισμού, ο καρπός χωρίς τα λεπυρίδια ονομάζεται "brown rice". Εσωτερικά υπάρχει το στρώμα της αλευρώνης, το αμυλώδες ενδοσπέρμιο και το έμβρυο. 5.2 ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Το ρύζι (Oryza sativa), εμφανίστηκε περίπου πριν από 7-8 χιλιάδες χρόνια στις περιοχές της Άπω Ανατολής (Ινδονησία-Ιάβα). Ένα άλλο είδος του ίδιου γένους, το Oryza glaberrima, καλλιεργείται στη Δυτική Αφρική, ενώ άλλα είδη του γένους δεν είναι γνωστά ως καλλιεργούμενα ( Απολιθώματα που βρέθηκαν στην κοιλάδα Yang Tze επιβεβαιώνουν την ύπαρξη ορυζώνων εκεί 3 ή 4 χιλιάδες χρόνια πριν. Αναφορές υπάρχουν επίσης ότι το ρύζι κυκλοφόρησε στο εμπόριο μέσω της "Πύλης Πιπεριών" της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου πριν από την αραβική επέκταση στη Μεσόγειο, περίπου το 640 μ.χ. ( Στην Ευρώπη το ρύζι έγινε γνωστό από τους ιστορικούς που συνόδευαν τον Μέγα Αλέξανδρο στην Ινδία. Οι Έλληνας συγγραφείς ιατρικών κειμένων, που η επιρροή τους ήταν μεγάλη στην Αυτοκρατορική Ρώμη, καθώς και στον αραβικό κόσμο και τη Μεσαιωνική Δύση, συνιστούσαν το ρύζι ως φάρμακο με καταπραϋντικές και στυπτικές ιδιότητες για το γαστρεντερικό σύστημα ( Στις ημέρες μας το ρύζι αποτελεί τον άξονα της καλλιέργειας πολλών χωρών. Υπάρχουν γιορτές που αφιερώνονται στο ρύζι και πολλοί αρχαίοι Ασιάτες αυτοκράτορες και βασιλιάδες θεωρούσαν τη συγκομιδή θεϊκή. Ακόμα και σήμερα, οι Ιάπωνες αναφέρονται στο ρύζι ως η «μητέρα» τους και θεωρούν τους καλλιεργητές ρυζιού ως φύλακες του πολιτισμού και του υπαίθρου τους ( 14

17 ΕΙΚΟΝΑ 5.1 Ρύζι (από ΤΥΠΟΙ - ΟΜΑΔΕΣ ΡΥΖΙΟΥ Οι ποικιλίες του ρυζιού φθάνουν περίπου τις παγκοσμίως κάτι το οποίο φαίνεται να σχετίζεται και να εξηγείται με την πολύ πρώιμη έναρξη της καλλιέργειάς του. Οι βασικές ποικιλίες-τύποι που καλύπτονται από την πρόσφατη χαρτογράφηση του γονιδιώματος του ρυζιού είναι οι japónica και indica. Πιο συγκεκριμένα οι κυριότερες ποικιλίες ρυζιού είναι: Japónica: τύπος με ποικιλίες φυτών χαμηλού ύψους ο οποίος φύεται σε σχετικώς κρύες υποτροπικές περιοχές όπως η Ιαπωνία, η Ισπανία και οι χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης ( Indica: τύπος με ποικιλίες φυτών με μεγάλο ύψος ο οποίος φύεται εκτενώς σε όλη την τροπική και υποτροπική ζώνη ( Javanica: τύπος με ποικιλίες φυτών που είναι ενδημικά της Ινδονησίας, των Φιλιππινών και της Μαδαγασκάρης ( Basmati: τύπος με ποικιλίες φυτών που παράγουν αρωματικούς καρπούς, ο οποίος φύεται κυρίως στο Πακιστάν και στην Ινδία. Με το μαγείρεμα οι κόκκοι μακραίνουν αντί να αυξάνουν σε πάχος ( Valencia: ισπανικός τύπος. Κατά το μαγείρεμα διατηρεί σχετικώς σκληρό το κέντρο του κόκκου ( 15

18 5.3.1 ΤΥΠΟΙ ΡΥΖΙΟΥ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ Το αναποφλοίωτο ρύζι δεν θα πρέπει να συγχέεται με το καστανό ρύζι, το οποίο προέρχεται από την πρώτη εξαγωγή του φλοιού. Το αναποφλοίωτο ρύζι δεν τρώγεται. Είναι η πρώτη ύλη που χρησιμοποιούμε για να βγάλουμε ρύζι μέσω του «ξυσίματος» και της αποφλοίωσης. Από 100 κιλά αναποφλοίωτου ρυζιού, λαμβάνουμε μετά την επεξεργασία περίπου 60 κιλά έτοιμου προς κατανάλωση ρυζιού. Τα υπόλοιπα είναι φλοιός, ξένες ύλες, σπασμένο ρύζι και πίτουρα. Το ρύζι διαχωρίζεται σύμφωνα με την επεξεργασία σε 3 βασικούς τύπους: 1) Καστανό ή ακατέργαστο. Χρόνος επεξεργασίας περίπου 2 ώρες. Το ρύζι αυτό προέρχεται από την πρώτη αποφλοίωση. Είναι το ρύζι το οποίο κατανάλωνε ο άνθρωπος μέχρι και τις αρχές του 20 αιώνα. Έχει σε δεκαπλάσιο ποσοστό, βιταμίνες και διατροφική αξία από τα άλλα δύο είδη ρυζιού, αλλά προς χάριν ευκολίας αντικαταστάθηκε η κατανάλωση του, ιδιαίτερα στις αναπτυγμένες χώρες από το λευκό. Τα «αρνητικά» του καστανού ρυζιού, είναι ότι χρειάζεται 3πλάσιο χρόνο βρασίματος, λασπώνει και είναι εξαιρετικά ευαίσθητο στις αλλαγές θερμοκρασίας με αποτέλεσμα να αναπτύσσονται οι μικροοργανισμοί που εσωκλείονται στο κόκκο και να αλλοιώνεται με ταχείς ρυθμούς ( 2) Λευκό. Χρόνος επεξεργασίας 6 ώρες. Προέρχεται από το ξύσιμο και «γυάλισμα» του καστανού ρυζιού. Με αυτό όμως τον τρόπο χάνεται το μεγαλύτερο μέρος των βιταμινών. Στη σύγχρονή όμως εποχή, όπου ο χρόνος θεωρείται χρήμα, η ευκολία του βρασίματος εντός 10 λεπτών και η σπυρωτή του εμφάνιση, υπερτερεί της διατροφικής αξίας ( 3) Κίτρινο ή ρύζι υγροθερμικής επεξεργασίας. Χρόνος επεξεργασίας 72 ώρες. Το ρύζι που συμβιβάζει την ευκολία με την διατροφική αξία. Με το «βράσιμο» του αναποφλοίωτου ρυζιού, επιτυγχάνουμε την «αποτύπωση» μέρος των θρεπτικών συστατικών του φλοιού στον εσωτερικό κόκκο. Για αυτό και έχει αυτό το κίτρινο χρώμα. Στη συνέχεια «ξύνεται» όπως και το λευκό. Αν και έχει λιγότερες βιταμίνες από το καστανό, προσφέρει την ευκολία του γρήγορου βρασίματος και του σπυρωτού ( 16

19 5.4 ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΡΥΖΙΟΥ ΣΤΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Το ρύζι είναι από τα σημαντικότερα φυτά στη διατροφή του ανθρώπου. Έτσι, το 50% έως το 66% του πληθυσμού της γης εξαρτάται από το ρύζι για τη διατροφή του. Μόνο στην Ασία, περισσότερο από δυο δισεκατομμύρια άνθρωποι παίρνουν το 60% των θερμίδων τους από το ρύζι. Πρόκειται για μία από τις πιο ταχέως αναπτυσσόμενες πηγές τροφής στην Αφρική και αποτελεί σημαντική εναλλακτική λύση για την εξασφάλιση τροφής στον όλο και αυξανόμενο πληθυσμό της γης. Το ρύζι είναι το τρίτο στον κόσμο φυτό σε καλλιεργούμενη έκταση, μετά το καλαμπόκι και το σιτάρι ( Το ρύζι είναι πλούσιο σε υδατάνθρακες, πρωτεΐνες, βιταμίνες και άλλα ανόργανα στοιχεία. Είναι πλούσιο σε φυτικές ίνες, κάλιο, μαγνήσιο, φώσφορο, σίδηρο, βιταμίνες Β και βιταμίνη Ε ( 5.5 ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΗ ΤΕΧΝΙΚΗ ΡΥΖΙΟΥ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΟΡΥΖΩΝΑ Η καλλιέργεια του ρυζιού παρουσιάζει μια σημαντική ιδιαιτερότητα γιατί γίνεται σε λεκάνες με νερό. Οι λεκάνες του ορυζώνα πρέπει να είναι διατεταγμένες με τη μεγάλη τους πλευρά κάθετα προς τη διεύθυνση του ανέμου που συνήθως πνέει στην περιοχή έτσι ώστε να αποφεύγεται η εμφάνιση κυματισμών στο νερό που βρίσκεται στη λεκάνη. Με αυτό τον τρόπο αποφεύγεται η μετακίνηση των νεαρών φυταρίων που μπορεί να οδηγήσει σε μεγάλη ανομοιομορφία των φυτών στον αγρό και παράλληλα προστατεύονται τα αναχώματα. Τα αναχώματα της λεκάνης πρέπει να είναι καλά κατασκευασμένα γιατί η τυχόν καταστροφή τους κατά τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου θα οδηγήσει σε απώλεια του περιεχομένου νερού. Επιπλέον, η ανακατασκευή των καταστραμμένων αναχωμάτων μετά τη σπορά είναι μια δαπανηρή εργασία που έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση του κόστους καλλιέργειας. Επιπλέον, προκαλούνται καταστροφές σε τμήματα του καλλιεργούμενου χωραφιού. Οι καλλιεργητικές εργασίες που πραγματοποιούνται είναι κατά χρονική σειρά: όργωμα αμέσως μετά τη συγκομιδή του καρπού, δισκοσβάρνισμα πριν από τη σπορά την άνοιξη, ισοπέδωση, ενσωμάτωση της βασικής λίπανση με το φρεζάρισμα και τέλος ακολουθεί η σπουδαιότερη εργασία για 17

20 την καλλιέργεια του ρυζιού που είναι η ισοπέδωση του εδάφους και η οποία πρέπει να γίνεται με ιδιαίτερη προσοχή ( Επειδή η σωστή διαμόρφωση των λεκανών αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την επιτυχία της καλλιέργειας θα πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη σημασία στην υψομετρική διαφορά μεταξύ του εδάφους, η οποία δεν πρέπει να ξεπερνά τα 5 εκατοστά του μέτρου για κάθε 100 μέτρα αγρού. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια για την ισοπέδωση του εδάφους στις λεκάνες χρησιμοποιούνται ειδικά μηχανήματα στα οποία η ακρίβεια επιτυγχάνεται με τη χρήση ακτινών Laser. Αν για οποιοδήποτε λόγο παρατηρηθούν προβλήματα στο φύτρωμα των σπόρων ή στην ανάπτυξη των νεαρών φυταρίων κατά τα πρώτα στάδια της ανάπτυξής τους τότε η επιλογή της επανάληψης της σποράς θα πρέπει να συνδέεται με την εφαρμογή σβαρνίσματος πριν τη σπορά ( ΕΠΟΧΗ ΣΠΟΡΑΣ Η εποχή σποράς επηρεάζει σημαντικά την επιτυχία της καλλιέργειας και την επίτευξη υψηλών αποδόσεων. Προτείνεται να γίνεται όταν η θερμοκρασία του αέρα ή του εδάφους είναι μεγαλύτερη από 15 C και η θερμοκρασία του νερού κατάκλυσης είναι μεγαλύτερη από 12 C. Ευνοϊκές συνθήκες περιβάλλοντος για τη σπορά του ρυζιού δημιουργούνται στη Β. Ελλάδα για μεν τις ποικιλίες τύπου Japónica 1-15 Μαΐου για δε εκείνες του τύπου Indica 5-15 Μαΐου. ( ΘΡΕΨΗ ΚΑΙ ΛΙΠΑΝΣΗ Η λίπανση στις καλλιέργειες ρυζιού παρουσιάζει ιδιαιτερότητα γιατί το έδαφος βρίσκεται σε συνεχή σχεδόν κατάκλυση με νερό με συνέπεια να δημιουργούνται συνθήκες που διευκολύνουν την έκπλυση και απορροή των λιπαντικών στοιχείων. Η απώλεια των λιπαντικών στοιχείων είναι ακόμη πιο έντονη λόγω και της αναγκαιότητας που υπάρχει για την ανανέωση του νερού έτσι ώστε να απομακρύνονται τα άλατα του εδάφους, ιδιαίτερα κατά τα πρώτα στάδια της ανάπτυξης των φυτών όπου και η ευαισθησία τους είναι μεγαλύτερη. Παρόλα αυτά θα πρέπει να αναφερθεί ότι η καλλιέργεια του ρυζιού γίνεται αρκετές φορές σε εδάφη που έχουν υψηλές συγκεντρώσεις αλάτων. Κατά την εφαρμογή της επιφανειακής λίπανσης χρησιμοποιούνται αρκετές φορές κοκκώδη λιπάσματα, τα οποία συνήθως διαλύονται με πιο αργό ρυθμό στο νερό και είναι διαθέσιμα στα φυτά για μεγαλύτερο 18

21 χρονικό διάστημα. Για τη βελτίωση των αλατούχων εδαφών που καλλιεργούνται με ρύζι χρησιμοποιούνται συνήθως όξινα λιπάσματα και με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται η μείωση του ph του εδάφους. Τα σημαντικότερα λιπαντικά στοιχεία για την καλλιέργεια του ρυζιού είναι κυρίως το άζωτο, ο φώσφορος, το κάλιο, το θείο και ο ψευδάργυρος ( Άζωτο: Η ποσότητα του αζώτου που θα χρησιμοποιηθεί εξαρτάται από την καλλιεργούμενη ποικιλία, από την επάρκεια νερού άρδευσης και από την αμειψισπορά. Για μια ικανοποιητική απόδοση που κυμαίνεται συνήθως στα χγρ. καρπού ανά στρέμμα, προτείνεται να χρησιμοποιούνται περίπου χγρ. αζώτου ανά στρέμμα. Μικρότερες ποσότητες αζώτου μπορούν να εφαρμοστούν σε πρώιμες ποικιλίες καθώς και σε ποικιλίες που έχουν μεγάλη τάση για πλάγιασμα. Βέβαια η ποσότητα του αζώτου εξαρτάται σημαντικά από την παρεχόμενη ποσότητα νερού και όταν παρατηρείται έλλειψη νερού οι ποσότητες αζώτου που αξιοποιούνται από τα φυτά είναι μικρότερες. Σε περιπτώσεις όπου η καλλιέργεια του ρυζιού συμμετέχει σε συστήματα αμειψισποράς με μηδική η οποία ως ψυχανθές επιτρέπει τον εμπλουτισμό του εδάφους με άζωτο, η ποσότητα του αζώτου που προστίθεται καλό είναι να μην ξεπερνά τα 12 χγρ. ανά στρέμμα. Επιπλέον, αυτών ο περιορισμός των ποσοτήτων αζωτούχων λιπασμάτων ευνοεί την προστασία του περιβάλλοντος καθώς και την ανάπτυξη ευπαθών σε ασθένειες φυτών. Η εφαρμογή της λίπανσης γίνεται ακολουθώντας συνήθως ένα πλάνο κατά το οποίο το 40% περίπου της συνολικής ποσότητας αζώτου εφαρμόζεται κατά τη βασική λίπανση και η υπόλοιπη ποσότητα επιφανειακά σε δύο δόσεις, από τις οποίες η πρώτη, 40 %, στο αδέλφωμα (25-35 ημέρες μετά τη σπορά) και η δεύτερη, 20 %, πριν από την έναρξη της φάσης της διόγκωσης (50-60 ημέρες μετά τη σπορά). Κατάλληλα λιπάσματα θεωρούνται τα αμμωνιακά, η απομάκρυνση των οποίων από το έδαφος γίνεται με πιο αργό ρυθμό ( cerealinstitute.gr/ryzi_kalli erg.html). Φώσφορος: συνήθως απαιτούνται 4-8 χγρ. φωσφόρου ανά στρέμμα. Η προσθήκη του φωσφόρου γίνεται κατά τη βασική λίπανση γιατί πρόκειται για ένα στοιχείο που έχει μικρή κινητικότητα στο έδαφος ενώ παράλληλα είναι απαραίτητο στα πρώτα στάδια ανάπτυξης των φυτών καθώς ευνοεί την ανάπτυξη του ριζικού συστήματος ( Κάλιο: Οι ανάγκες των φυτών σε κάλιο ακολουθούν περίπου το μοντέλο αναγκών των φυτών σε άζωτο. Έτσι, στα πρώτα στάδια ανάπτυξης των φυτών και κατά τη διάρκεια του αδελφώματος επηρεάζει σημαντικά τον αριθμό των αδελφιών 19

22 που θα σχηματιστούν. Στα επόμενα στάδια ανάπτυξης των φυτών ευνοεί τόσο την αντοχή στο πλάγιασμα όσο και τη σύνθεση και μεταφορά υδατανθράκων καθώς και το σχηματισμό των κόκκων και την αύξηση του βάρους τους. Τέλος φαίνεται να έχει ευνοϊκή επίδραση στην ανάπτυξη φυτών με αντοχή σε μη ευνοϊκές συνθήκες. Οι απαραίτητες ποσότητες καλίου κυμαίνονται στα 6-10 χγρ. ανά στρέμμα. Συνήθως η απαιτούμενη ποσότητα προστίθεται στο έδαφος κατά τη βασική λίπανση αλλά σε εδάφη με μικρή περιεκτικότητα σε κάλιο προτείνεται η μισή ποσότητα να ενσωματώνεται στο έδαφος με τη βασική λίπανση και η άλλη μισή να προστίθεται όταν τα φυτά βρίσκονται στο στάδιο του αδελφώματος ( Θείο: Συμβάλλει τόσο στην αύξηση της παραγωγής όσο και στη βελτίωση της ποιότητας. Προσθήκη στο έδαφος φωσφορικής αμμωνίας, νιτροθειικής αμμωνίας και θειικού καλίου αυξάνει την κάλυψη των αναγκών των φυτών ρυζιού σε θείο ( Ψευδάργυρος: Έλλειψη ψευδαργύρου έχει σημειωθεί σε εδάφη με υψηλό ρη γιατί μπορεί να δεσμευθεί σε οργανικά σύμπλοκα. Υψηλή συγκέντρωση φωσφόρου στο έδαφος μπορεί επίσης να ελαττώσει τη διαθεσιμότητα του. Σε περίπτωση έλλειψης του μπορεί να γίνει εφαρμογή του πριν τη σπορά (βασική λίπανση) ή 2-3 εβδομάδες μετά τη σπορά. Σε αλατούχα εδάφη η εφαρμογή γύψου μειώνει το ρη του εδάφους και επομένως συντελεί στη βελτίωσή της κατάστασης και σε ότι αφορά στη διαθεσιμότητα του ψευδαργύρου ( kallierg.html) ΑΡΔΕΥΣΗ Οι ανάγκες των φυτών σε νερό διαφέρουν σημαντικά ανάλογα με το στάδιο της ανάπτυξής τους. Τα σημαντικότερα στάδια ανάπτυξης των φυτών κατά τα οποία δεν πρέπει να παρατηρηθεί έλλειψη νερού είναι το στάδιο του φυτρώματος και το στάδιο από τη διόγκωση μέχρι και το σχηματισμό του κόκκου. Ιδιαίτερη προσοχή απαιτείται κατά το στάδιο του φυτρώματος όπου το ύψος του νερού δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 10 ωη στη λεκάνη γιατί τα φυτάρια αποκτούν λεπτά στελέχη και σχετικά μεγάλο ύψος. Οι απαιτήσεις σε νερό καθ όλη τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου κυμαίνονται στα ιη3 ανά στρέμμα ( 20

23 Το νερό στη λεκάνη θα πρέπει να διατηρείται σε σταθερό περίπου ύψος για να αποφεύγεται η ανάπτυξη ζιζανίων καθώς και οι απώλεια σε σπόρο που κατατρώγεται από τρωκτικά και πτηνά. Έτσι, όταν τα φυτά που βρίσκονται στο στάδιο 3-5 φύλλων που έχουν αποκτήσει όρθια διάταξη, η σταδιακή αύξηση της στάθμης του νερού ευνοεί την αντιμετώπιση των ζιζανίων ( Μετά το τέλος του αδελφώματος επιβάλλεται η σταδιακή αύξηση του ύψους του νερού μέχρι 15 αη για να εξασφαλισθεί η ανάπτυξη της φόβης και ο σχηματισμός βιώσιμης γύρης, ιδιαίτερα όταν επικρατούν χαμηλές θερμοκρασίες ατμόσφαιρας. Από την άλλη μεριά η απομάκρυνση του νερού από τη λεκάνη, εκτός από την τελική που πραγματοποιείται ημέρες πριν τη συγκομιδή, θα πρέπει να αποφεύγεται. Αυτή συνιστάται για την απομάκρυνση εντόμων (Οιΐτοηοιτμξ ερρ. κ.ά.) που προσβάλλουν τα φυτάρια, τη διαφυγή τοξικών αερίων και την εφαρμογή σκευασμάτων τα οποία ελέγχουν έντομα ή ζιζάνια. Όταν είναι απαραίτητη πρέπει να ακολουθείται από κατάκλυση το συντομότερο δυνατό και να ακολουθούνται οι αναγραφόμενες οδηγίες στα σκευάσματα τα οποία εφαρμόστηκαν στον αγρό ως προς τη διαχείριση του νερού. Καλοϊσοπεδωμένοι αγροί πρέπει να αποστραγγίζονται και να κατακλύζονται γρήγορα αλλά αν η κλίση είναι μεγάλη τότε παρατηρείται μεγάλη ανομοιομορφία στην παρουσία του νερού ( Για την κατάκλυση ενός αγρού θα πρέπει να παρέχεται νερό σε ποσότητα 35 λίτρων ανά λεπτό της ώρας ανά στρέμμα Ύστερα από την κατάκλυση προτείνεται φυλλοδιαγνωστική για τον ακριβή προσδιορισμό των απαιτούμενων ποσοτήτων αζώτου που θα πρέπει να προστεθούν στο έδαφος ώστε να καλυφθούν οι ανάγκες των φυτών ( Η πρόωρη αποστράγγιση των αγρών θα πρέπει να αποφέυγεται γιατί οδηγεί σε οψίμιση της παραγωγής και σε μη κανονική ωρίμανση των σπόρων που έχουν υποβαθμισμένη ποιότητα. Ο προσδιορισμός του κατάλληλου χρόνου για την εφαρμογή της αποστράγγισης εξαρτάται από τον τύπο του εδάφους, την καλλιεργούμενη ποικιλία, τα μέσα αποστράγγισης και τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Για παράδειγμα σε ένα αργιλώδες έδαφος η αποστράγγιση του αγρού πρέπει να γίνεται όταν είναι τα φυτά είναι πλήρως ξεσταχυασμένα και όλες οι φόβες κλίνουν προς τα κάτω και αρχίζουν να ωριμάζουν. Ένα άλλο κριτήριο είναι όταν το 90% των φοβών έχουν τον ακραίο κόκκο στο στάδιο της σκληρής ζύμης ( 21

24 5.5.5 ΧΡΟΝΟΣ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗΣ Η συγκομιδή πρέπει να πραγματοποιείται όταν η υγρασία του καρπού κυμαίνεται στο 19-21%. Άλλα κριτήρια για τον κατάλληλο χρόνο συγκομιδής του καρπού είναι: 1) Ο χρόνος από την άνθηση που συνήθως κυμαίνεται στις ημέρες μετά την άνθηση για τις ποικιλίες τύπου Indica και στις ημέρες για τις ποικιλίες τύπου Japónica, 2) όταν το 80% των κόκκων αποκτήσει κιτρινωπό χρωματισμό, και 3) όταν ο πρώτος κόμβος της φόβης αποκτήσει κιτρινοκαστανό χρώ μα (http ://www. cerealinstitute. gr/). 5.6 ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΡΥΖΙΟΥ Ο παρακάτω πίνακας δείχνει τις χώρες με τη μεγαλύτερη παραγωγή ρυζιού παγκοσμίως. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι περισσότερες χώρες καταναλώνουν σχεδόν ολόκληρη την παραγόμενη ποσότητα και μόλις το 6% περίπου της παγκόσμιας παραγωγής εξάγεται προς άλλες χώρες. ΠΙΝΑΚΑΣ 5.1 Παγκόσμια παραγωγή ρυζιού 'σε χιλ. τόνους) ( 2007/ /09* Μπανγκλαντές Βραζιλία Βιρμανία Καμπότζη Κίνα Αίγυπτος Ινδία Ινδονησία Ιαπωνία Κορέα Νιγηρία Πακιστάν Φιλιππίνες Ταϊλάνδη Βιετνάμ Άλλοι* ΗΠΑ Σύνολο *Μέσα στους άλλους περιλαμβάνεται και η Ευρωπαϊκή Ένωση 22

25 Στον πίνακα 5.2 δίνεται η έκταση και η ετήσια παραγωγή των δύο βασικότερων ποικιλιών ρυζιού το 2007 στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Ελλάδα φαίνεται ότι κατέχει την τρίτη θέση μετά την Γαλλία και την Ισπανία. ΠΙΝΑΚΑΣ 5.2 Στοιχεία για την έκταση και παραγωγή ρυζιού στην ΕΕ το 2007 ( omega, com. gr). J ΕΚΤΑΣΗ/ΗΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗ / ΤΟΝ. INDICA JAPONICA ΣΥΝΟΛΟ INDICA JAPONICA ΣΥΝΟΛΟ ΕΛΛΑΔΑ ΙΣΠΑΝΙΑ ΙΤΑΛΙΑ ΓΑΛΛΙΑ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ ΟΥΓΓΑΡΙΑ ΣΥΝΟΛΟ Στους πίνακες που ακολουθούν φαίνεται διαδοχικά από το 2002 μέχρι το 2006 οι εκτάσεις που καλλιεργούνται, ο αριθμός των εκμεταλλεύσεων και η παραγωγή ρυζιού στην Ελλάδα ανά γεωγραφική θέση. Η κεντρική Μακεδονία κατέχει τα μεγαλύτερα ποσοστά καλλιέργειας ρυζιού στην Ελλάδα. ΠΙΝΑΚΑΣ 5.3 Εκτάσεις καλλιεργούμενου ρυζιού (στρέμματα) ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (από : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Έτος Γεωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & 7.551, ,40 ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ , , , ,10 ΗΠΕΙΡΟΣ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ 2.794, , ,60 ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ 3.583, , , ,80 ΣΥΝΟΛΟ , , , ,90 Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας 23

26 ΠΙΝΑΚΑΣ 5.4 Αριθμός εκμεταλλεύσεων καλλιεργούμενου ρυζιού ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (από : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Έτος Γεωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΣΥΝΟΛΟ Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Ε Ινικής Στατιστικής Υπηρεσίας ΠΙΝΑΚΑΣ 5.5 Παραγωγή καλλιεργούμενου ρυζιού σε κιλά ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (από : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Έτος Γ εωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΣΥΝΟΛΟ Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας 24

27 6. ΑΡΑΒΟΣΙΤΟΣ 6.1 ΒΟΤΑΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Οι εμβρυακές ρίζες, του καλαμποκιού αποτελούνται από μια κύρια εμβρυακή ρίζα και μερικές δευτερεύουσες εμβρυακές, συνήθως 3 έως 5, πού εκφύονται ακριβώς πάνω από τον κόμβο του άσπιλου. Οι εμβρυακές ρίζες υπό κανονικές συνθήκες αγρού στην αρχή αναπτύσσονται οριζόντια και στη συνέχεια κατά βάθος (Δαλιάνης, 1999). Το ριζικό σύστημα του φυτού αναπτύσσεται με μεγάλη ταχύτητα (Δαλιάνης, 1999) Παρόλο που οι ρίζες μπορεί να φθάσουν το βάθος των 60 αη και μερικές να ξεπεράσουν και το 1 τη με ευνοϊκές εδαφικές συνθήκες, το βάθος του κυρίου μέρους του ριζικού συστήματος δεν ξεπερνά συνήθως τα 30 αη (Σφήκας, 1995). Εικόνα 6.1 Εμβρυακό και μόνιμο ριζικό σύστημα αραβοσίτου (από Σφήκας, 1995). Από τους κόμβους του αραβοσίτου πού βρίσκονται υπέρ και πλησίον της επιφάνειας του εδάφους εκφύονται ρίζες πού πολλές φορές διεισδύουν εντός του εδάφους. Οι ρίζες αυτές καλούνται εναέριες και συνήθως βγαίνουν μετά την εμφάνιση της φόβης. Οι ρίζες αυτές συμβάλλουν τόσο στη στήριξη όσο και στη θρέψη του φυτού (Δαλιάνης, 1999). 25

28 Στέλεχος Το στέλεχος του αραβοσίτου αποτελείται από κόμβους και μεσογονάτια, το μήκος των οποίων είναι μεγαλύτερο όσο πιο μακριά βρίσκονται από τη βάση του φυτού. Τα μεσογονάτια πού βρίσκονται προς την κορυφή του φυτού είναι σχεδόν κυλινδρικά, ενώ εκείνα πού βρίσκονται κοντά στη βάση φέρουν χαρακτηριστικό αυλάκι. Τα αυλάκια των μεσογονατίων παρατηρούνται εναλλάξ κατά μήκος του στελέχους. Σε αντίθεση με τα άλλα σιτηρά, το στέλεχος του αραβοσίτου φέρει μαλακή εντεριώνη. Στη βάση κάθε μεσογονατίου, πλην του τελευταίου, εκφύεται ένας οφθαλμός. Οι οφθαλμοί βρίσκονται στη βάση των αυλακιών. Οι οφθαλμοί πού βρίσκονται επάνω από την επιφάνεια του εδάφους οδηγούν στο σχηματισμό σπάδικα ενώ οι οφθαλμοί πού βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια του εδάφους οδηγούν στο σχηματισμό νέων στελεχών (αδέλφια). Κατά κανόνα τα αδέλφια δεν φέρουν σπάδικες και αναπτύσσουν δικό τους ριζικό σύστημα συνεισφέροντας στην αύξηση της παραγωγής κυρίως λόγω της φυλλικής τους επιφάνειας ενώ η απομάκρυνσή τους είναι δυνατό επιπροσθέτως να προκαλέσει και ζημιά στα φυτό (Δαλιάνης, 1999). Φύλλα Τα φύλλα του αραβοσίτου φύονται κατ' εναλλαγή. Το έλασμα στην πάνω επιφάνεια φέρει πολλές μικρού μεγέθους τρίχες και είναι τραχύ σε αντίθεση με την κάτω επιφάνεια. 26

29 Στο σημείο διαχωρισμού κολεού και ελάσματος υπάρχει μια μεμβρανώδης εκβλάστηση πού καλείται γλωσσίδα. Από κάθε πλευρά του κεντρικού νεύρου του ελάσματος και στο σημείο της βάσης του, το έλασμα σχηματίζει δύο προεκτάσεις που ονομάζονται ωτία (Δαλιάνης, 1999). Στον αραβόσιτο έκτος από τα κύρια φύλλα απαντώνται και βράκτια φύλλα τα οποία συνήθως δεν έχουν έλασμα και φύονται από τους κόμβους κοντά στη βάση του σπάδικα. Τα βράκτια φύλλα περιβάλλουν το σπάδικα καθ όλο το μήκος του ή τον αφήνουν ακάλυπτο στην κορυφή. Τα βράκτια φύλλα στο εσωτερικό του σπάδικα είναι λεπτά και μεμβρανώδη, ενώ τα εξωτερικά είναι παχύτερα και πιο τραχιά (Δαλιάνης 1999). Εικόνα 6.3 Κατά μήκος τομή του σπάδικα προσκολλημένου στο κύριο στέλεχος: Α οφθαλμοί στον άξονα του σπάδικα, Β βράκτια φύλλα, Γ άξονας σπάδικα, Δ στύλου, Ε φύλλο πού περιβάλλει το σπάδικα (από Σφήκας, 1995). 27

30 Ταξιανθίες Ο αραβόσιτος είναι φυτό μόνοικο, δίκλινο. Η αρσενική ταξιανθία είναι φόβη και βρίσκεται στην κορυφή του φυτού κατ επέκταση του στελέχους. Η θηλυκή ταξιανθία είναι στάχυς με παχύ άξονα και καλείται σπάδικας. Σε νεαρή ηλικία τα άνθη του αραβοσίτου πολλές φορές είναι ερμαφρόδιτα, αργότερα όμως αποβάλλονται τα αρσενικά όργανα από τα άνθη του σπάδικα και τα θηλυκά από τα άνθη της φόβης. Παρόλα αυτά, όμως πολλές φορές μερικά άνθη παραμένουν ερμαφρόδιτα, οπότε στη φόβη εμφανίζονται κόκκοι και στα σπάδικα αρσενικά άνθη. Οι κλώνοι της φόβης είναι διατεταγμένοι σπειροειδώς γύρω από τον άξονα της. Από κάθε κόμβο των κλώνων εκφύονται τα σταχύδια, συνήθως κατά ζεύγη. Από τα σταχύδια κάθε ζεύγους το ένα είναι έμμισχο και το άλλο άμισχο. Κάθε σταχύδιο περιβάλλεται από δύο και συνήθως είναι χνουδωτά, ωοειδούς σχήματος λέπυρα και αποτελείται από δύο άνθη, εκ των όποιων το ένα είναι πιο προχωρημένης ανάπτυξης. Κάθε άνθος περικλείεται από το χιτώνα και τη λεπίδα του, φέρει τρεις στήμονες, δύο μικρές γλωχίνες και ένα υποτυπώδη στύλο. Ο σπάδικας αποτελείται από την κνήμη, τα βράκτια φύλλα και τον άξονα. Η κνήμη αποτελεί το μίσχο που συνδέει τον άξονα του σπάδικα με το στέλεχος και φέρει κόμβους και μεσογονάτια. Από τούς κόμβους της κνήμης φύονται τα βράκτια φύλλα και στον άξονα φέρονται τα σταχύδια τα οποία είναι διατεταγμένα κατά ζεύγη σε σειρές κατά μήκος του άξονα. Κάθε σταχύδιο φέρει δύο παχιά και χυμώδη λέπυρα πού βρίσκονται από κάθε πλευρά των δύο ανθέων του σταχυδίου. Από τα δύο άνθη κάθε σταδίου μόνο το ένα και μάλιστα το ανώτερο είναι συνήθως γόνιμο. Εικόνα 6.4 Σταχύδιο της φόβης του αραβοσίτου: Α ανώτερο άνθος που δεν έχει ανοίξει, ακόμη για να φάνουν οι, ανθήρες, περιβαλλόμενο εξωτερικώς από το λέπυρο, Β ανθήρες του κατώτερου άνθους, Γ λεπίδα, Δ λέπυρο και εντός αυτού ο χιτώνας (από Σφήκας, 1995). 28

31 Κάθε άνθος αποτελείται από το χιτώνα, τη λεπίδα και τον ύπερο. Ο χιτώνας βρίσκεται από τη μια πλευρά του υπέρου και η λεπίδα από την άλλη, είναι δε λεπτότεροι και βραχύτεροι των λεπύρων. Ο ύπερος αποτελείται από την ωοθήκη και από χαρακτηριστικά επιμήκη στύλο, πού διχάζεται στην κορυφή. Εικόνα 6.5 Σπάδικας με βράκτια φύλλα και σε εγκάρσια τομή (από Σφήκας, 1995). Η καταβολή της φόβης ξεκινάει σχετικά νωρίς, όταν γίνει ορατό το τέταρτο φύλλο του φυτού. Στο στάδιο αυτό έχουν διαφοροποιηθεί οι καταβολές των φύλλων. Ο αριθμός των φύλλων πού θα φέρει το φυτό του αραβοσίτου προσδιορίζεται από γενετικούς παράγοντες, το μήκος της ημέρας και άλλες συνθήκες. Μετά από 7 έως 10 ήμερες από την καταβολή της φάβης γίνεται και η καταβολή του σπάδικα (Δαλιάνης, 1999). 6.2 ΤΥΠΟΙ ΚΑΛΑΜΠΟΚΙΟΥ Ανάλογα με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά, τη δομή και τις ιδιότητες του αμύλου του κόκκου, διακρίνουμε έξι τύπους: το σκληρό καλαμπόκι (οι ελληνικοί πληθυσμοί και τα πρώτα ελληνικά διπλά υβρίδια ανήκουν στον τύπο αυτό), το οδοντόμορφο, όπου κατά την ωρίμανση σχηματίζεται ένα βαθούλωμα σε σχήμα δοντιού στο επάνω μέρος του κόκκου (είναι ο πιο διαδεδομένος καλλιεργούμενος τύπος στη χώρα μας και παγκοσμίως, καθώς και ο πιο παραγωγικός -όλα τα υβρίδια που καλλιεργούνται στην Ελλάδα ανήκουν στον τύπο αυτό), το αλευρώδες ή 29

32 αμυλώδες καλαμπόκι (καλλιεργείται κυρίως στις Η.Π.Α.), το μικρόκοκκο (από τον τύπο αυτό παράγεται το ποπ-κορν), το γλυκό καλαμπόκι ή ζαχαρώδες (καταναλώνεται αποκλειστικά από τον άνθρωπο -έχει μεγάλη αναλογία ζαχάρων σε σχέση με το άμυλο) και το ενδεδυμένο καλαμπόκι, που χρησιμοποιείται μόνο σε βελτιωτικά προγράμματα και δεν έχει οικονομική σημασία. 6.3 ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΗ ΤΕΧΝΙΚΗ ΚΑΛΑΜΠΟΚΙΟΥ ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΚΑΤΑΛΛΗΛΟΥ ΥΒΡΙΔΙΟΥ Η γνώση της διάρκειας του βιολογικού κύκλο κάθε υβριδίου είναι σημαντικός παράγοντας για την επιτυχία της καλλιέργειας. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για τη χώρα μας, που το μεγαλύτερο ποσοστό των σπόρων υβριδίων που χρησιμοποιούνται εισάγεται από χώρες με διαφορετικές κλιματολογικές συνθήκες ( Σήμερα έχει επικρατήσει να εκτιμάται η πρωιμότητα με δύο κυρίως τρόπους: α) με το δείκτη FAO και β) με τον αριθμό ημερών μέχρι τη φυσιολογική ωρίμανση. Ο δείκτης FAO δείχνει μια χονδρική εκτίμηση της πρωιμότητας και δε χρησιμοποιείται πολύ στη ζώνη καλαμποκιού των ΗΠΑ, είναι όμως πολύ γνωστός στην Ευρώπη και τη Λατινική Αμερική. Η εκτίμηση του δείκτη αυτού γίνεται λαμβάνοντας υπόψη μέρος μόνο του βιολογικού κύκλου του καλαμποκιού από τη σπορά μέχρι την άνθηση των θηλυκών ανθέων. Ακόμα η εκτίμηση της πρωιμότητας με το δείκτη FAO βασίζεται στη σύγκριση του νέου υλικού με μια σειρά από υβρίδια γνωστού δείκτη FAO ( Ο αριθμός ημερών από τη σπορά μέχρι τη φυσιολογική ωρίμανση είναι σημαντικό στοιχείο για την εκτίμηση του ελάχιστου αριθμού ημερών που θα πρέπει να παραμείνει το υβρίδιο στο χωράφι. Χρησιμοποιείται πολύ στις Ηνωμένες Πολιτείες και η κλίμακά του περιλαμβάνει υβρίδια 70 μέχρι 140 ημερών. Το βασικό μειονέκτημα του δείκτη αυτού είναι το ότι πολλές φορές όταν ένα υβρίδιο καλλιεργηθεί σε άλλη περιοχή από τη χώρα παραγωγής του, με πολύ διαφορετικές κλιματικές συνθήκες (π.χ. Αφρική), κατατάσσεται σε διαφορετική κλάση πρωιμότητας. Επιπλέον υπάρχει μια δυσκολία στον ακριβή προσδιορισμό του σταδίου της φυσιολογικής ωρίμανσης που συνήθως συμπίπτει με το σχηματισμό του μαύρου στρώματος στον κόκκο (Black Layer Maturity) ( 30

33 Μια άλλη μέθοδος που χρησιμοποιείται είναι αυτή που λαμβάνει υπόψη της την επίδραση της θερμοκρασίας και είναι η μέθοδος υπολογισμού των θερμικών μονάδων, που βασίζεται στον τύπο [(μεγ.+ελαχ.)/2]-10. Σε βορειότερες χώρες αντί των 10 αφαιρούνται 8 ή 6 βαθμοί. Αργότερα παρατηρήθηκε ότι με διορθώσεις των μέσων όρων, μη υπολογίζοντας ή αφαιρώντας τις θερμοκρασίες που βρίσκονται πάνω από τους 30 (3, είχαν καλύτερα αποτελέσματα από αυτά που έπαιρναν με τον τύπο αυτό. Καλύτερα αποτελέσματα παρατηρήθηκε ότι είχαν και όταν υπολόγιζαν τη μέση θερμοκρασία ημέρας παίρνοντας παρατηρήσεις ανά 3ωρα διαστήματα παρά μέσω της μέγιστης και της ελάχιστης θερμοκρασίας. Παρόλα αυτά θα πρέπει να σημειωθεί ότι και άλλοι περιβαλλοντικοί παράγοντες, όπως η διάρκεια της ημέρας, η ένταση της ηλιακής ακτινοβολίας και το έδαφος επηρεάζουν σημαντικά την πρωιμότητα και μπορεί να μας οδηγήσουν σε λάθος εκτίμηση ( Κατά την εκλογή του κατάλληλου υβριδίου θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα εξής: α. η διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου, η οποία καθορίζει την ομάδα πρωιμότητας. Για τη χώρα μας η περίοδος αυτή ξεκινά περίπου από τα μέσα Απριλίου και δίνεται η δυνατότητα επιλογής υβριδίων με μεγάλο βιολογικό κύκλο. β. η παραγωγικότητα καθώς και ορισμένα άλλα αγρονομικά χαρακτηριστικά αυτού, όπως η αντοχή στο πλάγιασμα, σε ασθένειες κ.λ.π. γ. οι διαθέσιμες ποσότητες νερού άρδευσης. Έτσι όταν το διαθέσιμο νερό είναι λίγο προτιμώνται υβρίδια μικρού - μέσου βιολογικού κύκλου ( ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΕΔΑΦΟΥΣ - ΣΠΟΡΑ Ένα βαθύ όργωμα το Φθινόπωρο ακολουθούμενο την Άνοιξη από ελαφρά κατεργασία του εδάφους με καλλιεργητή, ανάλογα με το έδαφος και την υγρασία αυτού, δημιουργεί καλές συνθήκες για το φύτρωμα των σπόρων ( Η σπορά του καλαμποκιού γίνεται όταν η θερμοκρασία εδάφους είναι μεγαλύτερη από 10 (3. Γενικά όμως μπορούμε να πούμε ότι οι πρώιμες σπορές προτιμώνται γιατί α) υπάρχει επαρκής υγρασία, β) η επικονίαση γίνεται πριν αυξηθούν σημαντικά οι θερμοκρασίες και γ) η φυσιολογική ωρίμανση επιτυγχάνεται νωρίτερα. Το βάθος σποράς εξαρτάται από τη θερμοκρασία και την υγρασία του 31

34 εδάφους καθώς και από τη μηχανική του σύσταση. Το βάθος σποράς κυμαίνεται στα 3-5 αη αλλά σε ξηρά εδάφη μπορεί να είναι μεγαλύτερο (5-7,5 αη). Η πυκνότητα σποράς είναι σημαντικός παράγοντας που επηρεάζει την απόδοση καλαμποκιού και εξαρτάται: α. Από τον βιολογικό κύκλο του υβριδίου. Τα μεγάλου βιολογικού κύκλου σπέρνονται αραιότερα. β. Τη γονιμότητα του εδάφους, γ. Την επάρκεια νερού άρδευσης. δ. Την εποχή σποράς. Σε πρώιμες σπορές είναι δυνατόν να αυξηθεί η πυκνότητα διότι έτσι αντισταθμίζονται απώλειες κατά το φύτρωμα και γιατί τα φυτά γίνονται δεν αποκτούν μεγάλο μέγεθος ( Σε υψηλή πυκνότητα σποράς είναι δυνατόν να παρατηρηθεί: α. Μεγάλο ποσοστό φυτών που δεν φέρουν σπάδικες. β. Τα φυτά λόγω ανταγωνισμού αποκτούν μεγάλο ύψος και είναι ευαίσθητα στο πλάγιασμα. γ. Καθυστέρηση στην άνθηση των θηλυκών ανθέων κατά 4-5 μέρες με συνέπεια απώλειες κατά την γονιμοποίηση. δ. Μικρότερο ποσοστό πρωτεΐνης στους καρπούς ( 6.4 ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΛΑΜΠΟΚΙΟΥ Στους πίνακες 6.1, 6.2 και 6.3 δίνονται οι καλλιεργούμενες εκτάσεις ο αριθμός των εκμεταλλεύσεων και η παραγωγή ανά γεωγραφική περιοχή στην Ελλάδα. Οι μεγαλύτερες εκτάσεις καλλιεργούνται στην Ανατολική Μακεδονία και στην Θράκη όπου υπάρχει και η μεγαλύτερη παραγωγή, παρόλα αυτά στην κεντρική Μακεδονία εμφανίζεται μεγαλύτερο ποσοστό αγροτικών εκμεταλλεύσεων. 32

35 ΠΙΝΑΚΑΣ 6.1 Εκτάσεις καλλιεργούμενου καλαμποκιού (στρέμματα) ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (από : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Έτος Γεωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ , , , ,20 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ , , , ,90 ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ , , , ,10 ΘΕΣΣΑΛΙΑ , , ,70 ΗΠΕΙΡΟΣ , , , ,40 IONIA ΝΗΣΙΑ 1.429, , , ,30 ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ , , , ,40 ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ , , ,70 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ , , , ,10 ΑΤΤΙΚΗ 351,1 134,5 ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ 330, ,8 ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ,5 562,1 ΚΡΗΤΗ ,1 204,2 ΣΥΝΟΛΟ , , , ,30 L - * : : Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας ΠΙΝΑΚΑΣ 6.2 Αριθμός εκμεταλλεύσεων καλλιεργούμενου καλαμποκιού ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (από : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Έτος Γ εωγραφική Θέση 11,ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ 12,ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ,ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ,ΘΕΣΣΑΛΙΑ ,ΗΠΕΙΡΟΣ ,IONIA ΝΗΣΙΑ ,ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ,ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ,ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ,ΑΤΤΙΚΗ ,ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ,ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ,ΚΡΗΤΗ ΣΥΝΟΛΟ Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας 33

36 ΠΙΝΑΚΑΣ 6.3 Παραγωγή καλλιεργούμενου καλαμποκιού σε κιλά ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (από : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Έτος Γεωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ IONIA ΝΗΣΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΑΤΤΙΚΗ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΡΗΤΗ ΣΥΝΟΛΟ Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας 34

37 7. ΣΙΤΑΡΙ 7.1 ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Το σιτάρι είναι από τα πρώτα φυτά που καλλιέργησε ο άνθρωπος. Στη Μέση Ανατολή το σιτάρι υπολογίζεται ότι καλλιεργούνταν έως χρόνια π.χ. Το σιτάρι διαδραμάτισε βασικό ρόλο στην περιοχή της Μεσογείου κατά τους αρχαίους χρόνους, ειδικότερα δε κατά την περίοδο μεταξύ 500 π.χ. και 500 μ.χ. Στη ης Θεσσαλία βρέθηκαν σπόροι σιταριού και κριθαριού της 4 χιλιετίας π.χ. Κατά το 500 π.χ. επικρατούσε η καλλιέργεια του μονόκκοκου και του δίκοκκου σιταριού. Αργότερα οι τύποι αυτοί αντικαταστάθηκαν από τους γυμνούς τύπους και ειδικότερα από τον σκληρό και τον υβώδη, ενώ κατά το 500 μ.χ. το σκληρό σιτάρι έχασε έδαφος και διαδόθηκε ο κοινός και συμπαγής τύπος. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα στην περιοχή της Ευρώπης επικρατούσε η καλλιέργεια της βρίζας, ενώ η καλλιέργεια του σιταριού ήταν σχετικά περιορισμένη. Ο κοινός και συμπαγής σίτος έχει μεγαλύτερη σημασία βορειότερα από τις Άλπεις (Κουτής, 2003). 7.2 ΒΟΤΑΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Ο βλαστός ή το στέλεχος του σιταριού αποτελείται από ένα κυκλικό σωλήνα, κενό στο εσωτερικό του και κατά διαστήματα σχηματίζονται τα γόνατα ή κόμβοι (συμπαγή). Τα γόνατα βοηθούν στη διατήρηση της όρθιας θέσης των φυτών καθώς και στην επαναπόκτηση αυτής της θέσης αν τη χάσουν μετά από πλάγιασμα. Το ύψος του στελέχους κυμαίνεται, στις διάφορες ποικιλίες, συνήθως αη (Σφήκας, 1995). Η μεταβατική ζώνη μεταξύ των ριζών και του στελέχους καλείται στεφάνη ή σταυρός. Ο σταυρός αποτελείται από μεριστωματικούς ιστούς, οι οποίοι έχουν την ικανότητα να παράγουν ρίζες και φύλλα, και για το λόγο αυτό αποτελεί και το πιο ευαίσθητο σημείο στα χειμερινά σιτηρά. Αν για οποιοδήποτε λόγο καταστραφεί ή πληγωθεί το φυτό στο σημείο αυτό, οι ιστοί καταστρέφονται και το φυτό ξεραίνεται. Τα σιτηρά σχηματίζουν δύο ειδών ταξιανθίες: στάχυς και φόβη. Το σιτάρι έχει ταξιανθία στάχυ. Αποτελείται από ένα κύριο αρθρωτό άξονα (τη ράχη), που έχει εναλλάξ μικρούς ποδίσκους (ραχίδια), οι οποίοι φέρουν τα σταχύδια. Κάθε σταχύδιο περιβάλλεται από δύο βράκτια φύλλα που ονομάζονται εξωτερικά λέπυρα, σε αντιδιαστολή προς τα εσωτερικά λέπυρα που περιβάλλουν κάθε άνθος (Σφήκας, 1995). 35

38 Ο καρπός είναι καρύοψη, όπου το ενδοσπέρμιο συμφύεται με το περικάρπιο. Το ενδοσπέρμιο αποτελείται από μεγάλα παρεγχυματικά κύτταρα, γεμάτα με αμυλόκοκκους, εκτός από το εξωτερικό στρώμα όπου αφθονούν οι αλευρόκοκκοι. Αλευρόκοκκοι βρίσκονται και στο εσωτερικό του ενδοσπερμίου αλλά σε μικρότερη αναλογία (Σφήκας, 1995). ΠΙΝΑΚΑΣ 7.1 Διάκριση μαλακού και σκληρού σιταριού. Χαρακτηριστικά Σκληρό σιτάρι Μαλακό σιτάρι Άγανα μεγάλου μήκους όταν υπάρχουν, μικρού μήκους Όψη στάχυ στενότερη της πλευράς μεγαλύτερη ή ίση της πλευράς Πλευρά στάχυ πλατύτερη της όψης μικρότερη ή ίση της όψης Καρπός επιμήκης, σκληρός Ωοειδής, συνήθως μαλακός Εσωτερικό καρπού υαλώδες αλευρώδες (ενδοσπέρμιο) ΕΙΚΟΝΑ 7.1 Στάχεις σκληρού και μαλακού σιταριού (από Σφήκας, 1995). 7.3 ΕΙΔΗ ΣΙΤΑΡΙΟΥ Τ. ιηοηοοοοοίμη. Είναι το πρώτο είδος που καλλιεργήθηκε αλλά σήμερα έχει μικρή διάδοση. Στον αλωνισμό τα λέπυρα δεν χωρίζουν από το σπόρο, γι αυτό τα μονόκοκκα σιτάρια είναι πάντοτε ντυμένα. Έχει μεγάλη βελτιωτική σημασία (αντοχή σε ασθένειες, ψύχος, ξηρασία). Είναι όμως όψιμο (στην Ελλάδα η ποικιλία Καπλουτζάς), δίνει πολύ μικρή στρεμματική απόδοση και κακή ποιότητα (Κουτής, 2003). 36

39 T dicoccum. Σήμερα καλλιεργείται ελάχιστα. Παρουσιάζει αντοχή στις ασθένειες ( σκωριάσεις) και στην ξηρασία. Και το στάρι αυτό είναι ντυμένο. Τ. durum. Είναι το κυρίως καλλιεργούμενο σκληρό σιτάρι. Είναι ανοιξιάτικου τύπου. Τα φυτά είναι ψηλά με σύντομη περίοδο ανάπτυξης. Οι στάχεις έχουν συνήθως άγανα. Ο σπόρος έχει πολλούς αλευρόκοκκους (γυαλιστερή τομή). Χρησιμοποιείται κυρίως για την παρασκευή μακαρονιών, μπισκότων κ,λ.π. Ντόπιες ποικιλίες στην Ελλάδα ήταν η Λήμνος (αντοχή στο κρύο, σκωρίαση), το Μαυραγάνι (αντοχή σε ξέρα, σκωρίαση), το Κοντούζι, το Μονολόι (αντοχή σε ξηρασία, άγονα εδάφη), το Τριμήνι, το Αρναούτι κ.α. Ο Τpolonicum. Πρωτοκαλλιεργήθηκε το 17 αι. Θεωρείται σκληρό σιτάρι χωρίς όμως να υπερέχει από αυτό. Στην Ελλάδα η παλιά ποικιλία Λεβέντης (ευπάθεια σε κρύο και ξηρασία) είναι αυτής της κατηγορίας. Τ. turgidum. Υβώδες, σκληρό σιτάρι με καμπούρα. Μοιάζει πολύ με το durum αλλά έχει μικρή απόδοση. Τα φυτά είναι πολύ ψηλά αλλά πλαγιάζουν δύσκολα. Αντέχει στο κρύο και στην σκωρίαση. Ντόπιες ποικιλίες στην Ελλάδα ήταν το Ραψάνι (υγρά χωράφια), ο Ντεβές, το Ασπρόσταρο και ο Μαυραθέρης (αντοχή στην ξηρασία). Τ. timopheevi. Βρέθηκε τελευταία στη Ρωσία. Χρησιμοποιείται για διασταυρώσεις (ανθεκτικό στις ασθένειες) Τ. spelta. Διαθέτει αντοχή σε ψύχος, σκωριάσεις, δαυλίτη και άνθρακες, χωρίς να φοβάται ούτε τα σπουργίτια γιατί ο σπόρος κρατιέται σφιχτά. Αντέχει σε ελαφρά και ξηρά εδάφη καθώς και στο κρύο του χειμώνα περισσότερο ίσως από τα άλλα σιτάρια γι αυτό και καλλιεργείται πολύ στην Β. Ευρώπη ( Ντίνκελ). Χρησιμοποιείται για ζωοτροφή χωρία να αποκλείεται η χρήση του στην αρτοποιία ως πρόσμιξη με άλλα είδη. Τ. aestivum. Είναι από τα παλαιότερα σιτάρια (γνωστό στους αρχαίους Έλληνες). Είναι το πλέον διαδεδομένο μαλακό σιτάρι και το πλέον κατάλληλο για την αρτοποιία χάρη στην ποιότητα της γλοιαδίνης που δίνουν οι πρωτεΐνες του εσωτερικού στρώματος του ενδοσπερμίου. Παλιές ποικιλίες που καλλιεργήθηκαν στην Ελλάδα ήταν η ιταλική Μεντάνα και οι ντόπιες Ξυλόκαστρο, Γκρινιάς (αντοχή σε κρύο), Τσουγκριάς (αντοχή σε κρύο), Κατρανίτσα (αντοχή στο κρύο, όψιμη), Κουτρουλιάς (αντοχή στο κρύο) κ.ά. 37

40 T. compactum. Το παλαιότερο από τα γυμνά σιτάρια. Μοιάζει με aestivum, το οποίο αντικατέστησε το compactum τους τελευταίους προϊστορικούς χρόνους, γιατί το τελευταίο έχει μικρούς σπόρους. Έχει μεγάλη απόδοση λόγω κατασκευής στάχεως και δεν τινάζει. Παρουσιάζει αντοχή στις ασθένειες και τις καιρικές αντιξοότητες. Τ. speaerococcum. Μοιάζει με το προηγούμενο αλλά δεν καλλιεργείται. Οι ποικιλίες που καλλιεργούνται διεθνώς είναι γενικώς ομοειδείς ποικιλίες και αντιπροσωπεύουν ένα στενό φάσμα της γενετικής παραλλακτικότητας που δημιουργήθηκε στην μακρόχρονη εξελικτική πορεία του σιταριού. Η γενετική αυτή συρρίκνωση ήταν αποτέλεσμα της προόδου που σημειώθηκε στην βελτίωση φυτών και γενικώς στη Γεωργία, ειδικότερα στα βασικά φυτά διατροφής του ανθρώπου όπως το σιτάρι. Οι περισσότερες ντόπιες ποικιλίες αντικαταστάθηκαν από νέα βελτιωμένες ποικιλίες (όπως οι ποικιλίες της Πράσινης Επανάστασης του Borlaug, χάρη στις οποίες πήρε και το βραβείο Νόμπελ ειρήνης το 1970, που εξαφάνισαν από τις χώρες της Μ. Ανατολής, απ όπου κατάγεται το σιτάρι, τις ντόπιες ποικιλίες οι οποίες ήταν αποτέλεσμα τεχνητής και φυσικής επιλογής πολλών χιλιετηρίδων) (Κουτής, 2003). Σήμερα στην Ελλάδα καλλιεργούνται ξένες και Ελληνικές ποικιλίες που είναι δημιουργίες του Ινστιτούτου Σιτηρών. Μαλακό σιτάρι (Generous, Decorah, Βεργίνα, Δίο, Αιγές, κ.ά.) και σκληρό σιτάρι (Μεξικάλι, Καπέιτι, Σαπφώ, Σάμος, Σκόρος, κ.ά.) (Κουτής, 2003). 7.4 ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΕΣ ΦΡΟΝΤΙΔΕΣ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΕΔΑΦΟΥΣ - ΣΠΟΡΑ Η προετοιμασία της σποροκλίνης θα πρέπει να περιλαμβάνει εκείνες τις απαραίτητες εργασίες ώστε ο σπόρος να έρθει σε καλή επαφή με το έδαφος και να υπάρχει υγρασία σε βάθος 2,5-5 cm. Η επιφάνεια του εδάφους καλό είναι να φέρει μικρού μεγέθους βώλους οι οποίοι κατά τη διάρκεια του χειμώνα τρίβονται και παραχώνουν τα νεαρά φυτάρια, ενώ συγχρόνως εμποδίζουν το έδαφος να δημιουργήσει εύκολα κρούστα και προφυλάσσουν τα νεαρά φυτάρια από τον άνεμο. Η πρώτη άροση πραγματοποιείται μετά τις πρώτες φθινοπωρινές βροχές, οπότε και καταστρέφεται ένα μέρος από τα αγριόχορτα που έχουν φυτρώσει. Η σπορά γίνεται σε αυλάκι (Κουτής, 2003). Η εποχή σπορά όπως είναι αναμενόμενο διαφέρει ανάλογα με το γονότυπο και τις απαιτήσεις του σε ψύχος. Η όψιμη σπορά που πραγματοποιείται στις αρχές του 38

41 χειμώνα έχει πολλές φορές ως συνέπεια το σιτάρι να εμφανίζει μειωμένο αδέλφωμα, και να δημιουργεί ανεπαρκές ανεπτυγμένο ριζικό σύστημα. Από την άλλη μεριά, η πρώιμη σπορά μπορεί να προκαλέσει υπερβολική ανάπτυξη των φυτών κατά το φθινόπωρο, με άμεσο επακόλουθο την αύξηση του πλαγιάσματος και τις ζημιές από το ψύχος, την εξάντληση της εδαφικής υγρασίας καθώς επίσης και την αύξηση των προσβολών από τις σήψεις των ριζών (Κουτής, 2003). Στην σύγχρονη γεωργία προτιμάται να χρησιμοποιούνται ελαφρά μηχανήματα ώστε να αποφεύγεται η συμπίεση του εδάφους. Προτείνεται λοιπόν βαθιά άροση χωρίς να καταστρέφεται η δομή του εδάφους και να έρχεται στην επιφάνεια χώμα από βαθύτερα στρώματα που ίσως να μην είναι τόσο γόνιμο Το όργωμα γίνεται οριζόντια σύμφωνα με τις ισοϋψείς και η σπορά μαζί με φορά από κάτω προς τα πάνω ώστε να μην διαβρώνεται το έδαφος (Κουτής, 2003). Η άροση του χωραφιού το καλοκαίρι καθώς και κάψιμο των καλαμιών στο χωράφι πρέπει να αποφεύγονται γιατί καταστρέφουν τη δομή του εδάφους, την οργανική ουσία του και τους μικροοργανισμούς που βρίσκονται σε αυτό (Κουτής, 2003). Το σκάλισμα μπορεί να γίνει με διαφόρους τρόπους ανάλογα με τη σπορά αλλά πάντα με έναν απαλό καλλιεργητή ώστε να μην γίνεται ζημιά στο έδαφος αλλά ούτε στα καλλιεργούμενα φυτά. Μπορεί να εφαρμοστεί τόσο πριν το φύτρωμα όσο και μετά την εμφάνιση του 3ου φύλλου (Κουτής, 2003) ΛΙΠΑΝΣΗ Είναι απαραίτητο καθ όλη την καλλιεργητική περίοδο να υπάρχει ισορροπία των θρεπτικών στοιχείων και ιδιαίτερα του αζώτου τόσο με κομπόστ ή άλλες πηγές όπως χλωρές λιπάνσεις όσο και με αύξηση της οργανικής ουσίας η οποία είναι πολύ καλή αποθήκη Ν το οποίο παρέχει στην καλλιέργειά μας με σταθερό ρυθμό. Βοηθά στη φωτοσύνθεση,στο αδέρφωμα και ιδιαίτερα στην πρωτεΐνη που δίνει τη γλοιαδίνη η οποία συνδέεται άμεσα με την αρτοποιητική ικανότητα. Το υπερβολικό άζωτο προκαλεί πλάγιασμα. Το φθινόπωρο λιπαίνουμε με κομπόστ ώριμο, αν όμως αυτό είναι δύσκολο μπορούμε να κάνουμε χλωρή λίπανση με συγκαλλιέργεια κουκιών ή άλλων ψυχανθών σε παράλληλες σειρές με το σιτηρό. Επίσης μπορεί να γίνει ταυτόχρονη σπορά στα πεταχτά τριφυλλιού (έρπον ή υπόγειο). Μετά το πρώτο ή 39

42 δεύτερο γόνατο το φυτό είναι αρκετά απαιτητικό σε θρεπτικά στοιχεία (Κουτής, 2003) ΕΙΔΙΚΟΙ ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ ΓΙΑ ΜΕΡΙΚΑ ΣΤΑΔΙΑ ΑΔΕΛΦΩΜΑ Ευνοϊκοί παράγοντες για τον σχηματισμό αδελφιών είναι ο άφθονος φωτισμός, η αραιή σπορά, η γονιμότητα εδάφους, η φθινοπωρινή πρώιμη σπορά. Παρόλα αυτά το αδέλφωμα ελέγχεται σημαντικά από γενετικούς παράγοντες (ποικιλία) (Κουτής, 2003). ΚΑΛΑΜΩΜΑ Είναι η ανάπτυξη των στελεχών την άνοιξη με γρήγορη επιμήκυνση των μεσογονατίων διαστημάτων τα σιτηρά είναι γενικά επιρρεπή στο πλάγιασμα γιατί είναι επιπολαιόριζα. Δυσμενείς παράγοντες θεωρούνται η υπερβολική λίπανση, η υγρασία και ο άνεμος (Κουτής, 2003). ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ Η πιο κατάλληλη εποχή συγκομιδής είναι το στάδιο του κηρού, με την υγρασία του καρπού να κυμαίνεται στο 25-35%, όταν η συγκομιδή γίνεται με θεριστικές μηχανές και για θεριζοαλωνιστικές 6-10 μέρες αργότερα όταν η υγρασία έχει κατέβει στο 14% (Κουτής, 2003). ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ Γίνεται σε κατάλληλους χώρους, χύμα ή σε σάκους. Συνήθως αποθηκεύονται σε σιλό ( τη3) με την υγρασία του σπόρου να κυμαίνεται σε επίπεδα χαμηλότερα από το 13% (Κουτής, 2003). ΦΥΤΟ ΠΡΟΣ ΤΑΣΙΑ Στα σιτηρά συνήθως δεν συμφέρει οικονομικά επέμβαση για φυτοπροστασία. Αν τηρηθούν σωστά όσα προαναφέρθηκαν για αμειψισπορά, σωστή λίπανση, η επιλογή χρόνου σποράς, διαχείριση του εδάφους τότε τα προβλήματα φυτοπροστασίας τουλάχιστον δεν θα είναι έντονα. Ωστόσο ρόλο πολύ σημαντικό για την καλλιέργεια είναι ή σωστή επιλογή προσαρμοσμένης (ντόπιας) ποικιλίας, στον τόπο παραγωγής (Κουτής, 2003). 40

43 7.5 ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΙΤΑΡΙΟΥ Όσον αφορά στο μαλακό σιτάρι η Δυτική Μακεδονία έχει την μεγαλύτερη καλλιεργούμενη έκταση και παραγωγή ενώ η Ανατολική Μακεδονία και η Θράκη έχουνε τον μεγαλύτερο αριθμό εκμεταλλεύσεων. ΠΙΝΑΚΑΣ 7.2 Εκτάσεις καλλιεργούμενου ιιαλακού σιταριού (στρέμματα) ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (από : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Γεωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ , ΗΠΕΙΡΟΣ 961,5 955,5 794, ,4 IONIA ΝΗΣΙΑ 1.077,5 520,3 ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ , , , ,4 ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ , , , ,5 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ , , ,8 ΑΤΤΙΚΗ 7.218, , , ,9 ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ 398,9 1171,4 ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ 1.569, , ,2 956,5 ΚΡΗΤΗ 1.247, , ,5 917,3 ΣΥΝΟΛΟ * _ Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστική']ς Υπηρεσίας ΠΙΝΑΚΑΣ 7.3 Αριθμός εκμεταλλεύσεων καλλιεργούμενου μαλακού σιταριού ανά Γεωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ IONIA ΝΗΣΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΑΤΤΙΚΉ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΡΗΤΗ ΣΥΝΟΛΟ Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας 41

44 ΠΙΝΑΚΑΣ 7.4 Παραγωγή καλλιεργούμενου μαλακού σιταριού σε κιλά ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (από : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Γεωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ IONIA ΝΗΣΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΑΤΤΙΚΗ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΡΗΤΗ ΣΥΝΟΛΟ Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας Τη μεγαλύτερη καλλιεργούμενη έκταση, αριθμό εκμεταλλεύσεων και παραγωγή σκληρού σιταριού στην Ελλάδα κατέχει η κεντρική Μακεδονία και ακολουθεί η Ανατολική Μακεδονία και η Θράκη. ΠΙΝΑΚΑΣ 7.5 Εκτάσεις καλλιεργούμενου σκληρού σιταριού (στρέμματα) ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (από : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Γεωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & , , ,40 ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ , , ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ , , , ,80 ΘΕΣΣΑΛΙΑ , ,20 ΗΠΕΙΡΟΣ 1.559, , , ,30 IONIA ΝΗΣΙΑ , , ,80 ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ , ,80 ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ , , , ,70 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ , , , ,10 ΑΤΤΙΚΗ , , , ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ , , , ,10 ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ , , , ,90 ΚΡΗΤΗ 8.225, , , ΣΥΝΟΛΟ , , , ,10 Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας 42

45 ΠΙΝΑΚΑΣ 7.6 Αριθμός εκμεταλλεύσεων καλλιεργούμενου σκληρού σιταριού ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (από : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Έτος Γεωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ IONIA ΝΗΣΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΑΤΤΙΚΗ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΡΗΤΗ ΣΥΝΟΛΟ Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας ΠΙΝΑΚΑΣ 7.7 Παραγωγή καλλιεργούμενου σκληρού σε κιλά ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (από : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Έτος Γ εωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ IONIA ΝΗΣΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΑΤΤΙΚΗ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΡΗΤΗ ΣΥΝΟΛΟ Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας 43

46 8. ΚΡΙΘΑΡΙ 8.1 ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΚΡΙΘΑΡΙΟΥ Το κριθάρι καλλιεργείται σε πολλές χώρες του κόσμου. Η μεγάλη εξάπλωση του οφείλεται στο ότι διαθέτει διαφόρους τύπους που το κάνουν ικανό να χαρακτηριστεί ως το φυτό με τη μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα από όλα τα άλλα σιτηρά. Στην Ελλάδα καταλαμβάνει την τρίτη θέση σε έκταση μετά το μαλακό και σκληρό σιτάρι. Η καλλιέργεια του εκτείνεται από τις βόρειες μέχρι τις νότιες και νησιωτικές περιοχές της χώρας μας. Η προσαρμοστικότητα του αυτή οφείλεται στους πρώιμους τύπους οι οποίοι ωριμάζουν σχετικά νωρίς με αποτέλεσμα να αποφεύγονται κατά ένα μέρος οι δυσάρεστες επιπτώσεις που προκαλούνται από την απότομη άνοδο της θερμοκρασίας και την ξηρασία στην απόδοση και την ποιότητα του καρπού ( tute. gr/krithari_kal.html). Οι ανοιξιάτικοι τύποι, συμπληρώνουν το βιολογικό τους κύκλο μέσα σε διάστημα λίγων μηνών από τη σπορά και επιτρέπουν την ανοιξιάτικη σπορά των χωραφιών. Οι ποικιλίες αυτές αν και δεν είναι ανθεκτικές στον παγετό, στη χώρα μας που χαρακτηρίζεται μάλλον από ήπιο κλίμα κατά το χειμώνα, εκτός της Δυτικής Μακεδονίας και Θράκης, είναι προτιμότερο να σπέρνονται το Νοέμβριο - Δεκέμβριο, ώστε να προλάβει να αναπτυχθεί το ριζικό τους σύστημα πριν από την ταχεία ανάπτυξη του φυτού. Φυσικά σε περιοχές που χαρακτηρίζονται από βαρύ χειμώνα (Δυτικής Μακεδονίας - Θράκης) η φθινοπωρινή σπορά με ανοιξιάτικου τύπου κριθάρια θα πρέπει να αποφεύγεται ( Οι κλιματικές συνθήκες της χώρας μας ιδιαίτερα κατά τον μήνα Μάιο, επηρεάζουν σημαντικά τόσο την απόδοση όσο και την ποιότητα του προϊόντος. Ξηρασία και απότομη άνοδος της θερμοκρασίας μειώνουν τη διάρκεια του βιολογικού κύκλου των φυτών με αποτέλεσμα να ξηραίνονται πριν ακόμη οι κόκκοι ωριμάσουν, ιδιαίτερα στη νότια Ελλάδα. Στη βόρεια Ελλάδα οι όψιμες ποικιλίες, που με κανονικές κλιματικές συνθήκες θα απέδιδαν περισσότερο, παρουσιάζουν αστάθεια στην απόδοση λόγω της μεγάλης εξάρτησης τους από τις καιρικές συνθήκες κατά την περίοδο Μαΐου - Ιουνίου ( Σήμερα η καλλιεργούμενη έκταση είναι περίπου 1-1,3 περίπου εκατ. στρεμ. Το μεγαλύτερο μέρος καλλιεργείται σε ημιορεινές και ορεινές περιοχές. Από την ετήσια παραγωγή κριθαριού, που είναι περίπου 300 χιλ. τόνοι η μεγαλύτερη ποσότητα απορροφάται από την κτηνοτροφία και μόνον ένα μικρό μέρος (5%) αυτής 44

47 διατίθεται στην ζυθοποιία και αυτό γιατί οι περισσότερες βιομηχανίες ζυθοποιίας εισάγουν βύνη ( Η καλλιέργεια κριθαριού με την πάροδο των ετών μειώνεται η δε μείωση είναι ιδιαίτερα αισθητή τα τελευταία χρόνια. Ο περιορισμός αυτός της έκτασης είχε σαν αποτέλεσμα όχι μόνον τη μείωση της συνολικής παραγωγής αλλά και σε ένα βαθμό τη μείωση της στρεμματικής απόδοσης δεδομένου ότι τα καλύτερα χωράφια της ζώνης του κριθαριού χρησιμοποιήθηκαν για την καλλιέργεια άλλων καλλιεργειών περισσότερο προσοδοφόρων ή επιδοτούμενων. Η καλλιέργεια του κριθαριού έχει μετατοπισθεί και περιορισθεί στα πιο φτωχά για τα σιτηρά εδάφη με τις καταφανείς επιπτώσεις στην απόδοση κατά τις ξηρικές χρονιές που παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια ( 8.2 ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΡΙΘΑΡΙΟΥ Όπως φαίνεται στους πίνακες 8.1, 8.2 και 8.3 οι μεγαλύτερες καλλιεργητικές εκτάσεις καθώς και η υψηλότερη παραγωγή κριθαριού απαντούν στη Δυτική Μακεδονία όπου υπάρχει όμως και ο μικρότερος αριθμός εκμεταλλεύσεων. Ο μεγαλύτερος αριθμός εκμεταλλεύσεων απαντά στην Δυτική Ελλάδα. ΠΙΝΑΚΑΣ 8.1 Εκτάσεις καλλιεργούμενου κριθαριού (στρέμματα) ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (από : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Έτος Γεωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & , , , ,70 ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ , , , ,90 ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ , , , ,90 ΘΕΣΣΑΛΙΑ , , ,90 ΗΠΕΙΡΟΣ 6.206, , , ,20 IONIA ΝΗΣΙΑ 2.895, , , ,30 ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ , , ,90 ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ , , ,80 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ , , , ,20 ΑΤΤΙΚΗ 6.964, , , ,80 ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ , , , ,80 ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ , , , ,50 ΚΡΗΤΗ , , , ,70 ΣΥΝΟΛΟ , , , ,20 Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας 45

48 ΠΙΝΑΚΑΣ 8.2 Αριθμός εκμεταλλεύσεων καλλιεργούμενου κριθαριού ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (από : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Έτος Γεωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ IONIA ΝΗΣΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΑΤΤΙΚΗ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΡΗΤΗ ΣΥΝΟΛΟ Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας ΠΙΝΑΚΑΣ 8.3 Παραγωγή καλλιεργούμενου κριθαριού σε κιλά ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (από : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Έτος Γ εωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ IONIA ΝΗΣΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΑΤΤΙΚΗ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΡΗΤΗ ΣΥΝΟΛΟ Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας 46

49 9. ΒΡΩΜΗ 9.1 ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ - ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΒΡΩΜΗΣ Υπάρχουν δύο υποείδη βρώμης που καλλιεργούνται η κοινή βρώμη {Avena sativa) και η ερυθρά βρώμη (Avena byzantina) ( Παγκοσμίως το 80% των εκτάσεων που διατίθενται για την καλλιέργεια της βρώμης καταλαμβάνονται από την A. sativa ενώ σε ζεστά κλίματα όπως είναι οι παραμεσόγειες χώρες της Αφρικής και Ευρώπης, στις νότιες Η.Π.Α. στην Αργεντινή και Αυστραλία που δεν μπορεί να αναπτυχθεί ικανοποιητικά η A. sativa καλλιεργείται η A. byzantina. Η βρώμη είναι το σιτηρό με τις μεγαλύτερες απαιτήσεις σε υγρασία ( Στην Ελλάδα χαρακτηριστική είναι η κατανομή της στο δυτικό κυρίως τμήμα της χώρας που δέχεται και τις υψηλότερες βροχοπτώσεις ( Προσαρμόζεται σε ποικίλα εδάφη γιατί είναι λιγότερο απαιτητική από τα άλλα σιτηρά αρκεί να αποστραγγίζονται και να έχουν έστω και μικρή περιεκτικότητα σε θρεπτικά στοιχεία. Αποδίδει σε βαριά εδάφη καθώς και σε αμμώδη αρκεί να υπάρχει η απαιτούμενη υγρασία. Έχει το καλύτερο ριζικό σύστημα από τα υπόλοιπα σιτηρά και αντιδρά καλύτερα στην λίπανση. Σε ότι αφορά στις απαιτήσεις σε ρη εδάφους είναι φυτό ευαίσθητο σε αλκαλικά εδάφη ενώ αντέχει σε όξινα εδάφη (ρη=5,6) ( Παλαιότερα το σύνολο σχεδόν της παραγωγής προοριζόταν γι τη διατροφή των ζώων και σχεδόν αποκλειστικά σαν τροφή των ιπποειδών. Αργότερα άρχισε να χρησιμοποιείται σε ολοένα μεγαλύτερο βαθμό σαν τροφή και για τα υπόλοιπα αγροτικά ζώα ( Η ποιότητα και η θρεπτική αξία της βρώμης επηρεάζεται από την αναλογία του προϊόντος σε λέπυρα, που κυμαίνεται συνήθως στο 20-35% ( Την τελευταία ΙΟετία η βρώμη άρχισε να ενδιαφέρει και να χρησιμοποιείται και για ανθρώπινη κατανάλωση. Χάρις στην υψηλή περιεκτικότητα σε σύγκριση με άλλα σιτηρά λόγω της εξαιρετικής ποιότητας των φυτικών ινών (β-γλυκάνες) καθώς και βιταμινών (α-τοκοτριενόλες) αυξήθηκε το ενδιαφέρον του καταναλωτή για αρτοσκευάσματα ή νιφάδες με βάση τη βρώμη ( 47

50 Όσον αφορά στην παραγωγή της βρώμης στη χώρα μας κατέχει η δυτική Ελλάδα με τις μεγαλύτερες εκτάσεις καλλιέργειας και τον μεγαλύτερο αριθμό εκμεταλλεύσεων (πίνακες 9.1, 9.2 και 9.3) ΠΙΝΑΚΑΣ 9.1 Εκτάσεις καλλιεργούμενης βρώμης (στρέμματα) ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (από : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Γεωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 161,8 2691,1 1013,8 4984,3 & ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 3.738, , , ,90 ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 423,8 659, , ,20 ΘΕΣΣΑΛΙΑ 9.613, , , ,20 ΗΠΕΙΡΟΣ , , , ,90 IONIA ΝΗΣΙΑ , , , ,40 ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ , ,20 ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ , , ,70 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ , , ΑΤΤΙΚΗ 1.978,70 882, , ,30 ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ 7.472, , , ,60 ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ , , ,10 ΚΡΗΤΗ , , , ,20 ΣΥΝΟΛΟ , , Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας ΠΙΝΑΚΑΣ 9.2 Αριθμός εκμεταλλεύσεων καλλιεργούμενης βρώμης ανά γεωγραφική Γεωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ IONIA ΝΗΣΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΑΤΤΙΚΗ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΡΗΤΗ ΣΥΝΟΛΟ Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας 48

51 ΠΙΝΑΚΑΣ 9.3 Παραγωγή καλλιεργούμενης βρώμης σε κιλά ανά γεωγραφική περιοχή και ανά έτος στην Ελλάδα (από : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Γεωγραφική Θέση ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ IONIA ΝΗΣΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΑΤΤΙΚΗ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΡΗΤΗ ΣΥΝΟΛΟ Για το 2003 δεν υπήρχαν καταγραφές στην ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας 49

52 10. ΣΙΚΑΛΗ 10.1 ΒΟΤΑΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Είναι μονοετές, ποώδες φυτό με καταγωγή από τη νοτιανατολική Ευρώπη και την Ασία και καλλιεργείται σήμερα σαν σιτηρά για τον καρπό του. Οι πρώτες καλλιέργειες σίκαλης άρχισαν στην Ασία και στις νοτιοδυτικές περιοχές το 6500 π.χ. Στη συνέχεια έφτασε στα Βαλκάνια και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Η σίκαλη μοιάζει πολύ με το σιτάρι και άλλα σιτηρά, έχει πολύ δυνατό ριζικό σύστημα αντέχει δε περισσότερο από αυτά,σε φτωχά εδάφη και στην ξηρασία. Τα φύλλα της είναι στενόμακρα, τραχιά, χνουδωτά και έχουν ερυθρωπό χρώμα. Κάθε στάχυς έχει σχήμα στρογγυλό και κυλινδρικό και φέρει πολύ μικρά στάχυα που έχουν 3 άνθη από τα οποία τα 2 είναι γόνιμα. ΕΙΚΟΝΑ 10.1 Σίκαλη ( Ο καρπός της σίκαλης είναι πιο μακρύς και πιο μυτερός από αυτόν του σιταριού έχει δε χρώμα λαδί, σκούρο πράσινο, κίτρινο ή κυανοπράσινο. Η σίκαλη ευδοκιμεί περισσότερο σε ψυχρά κλίματα και είναι ανθεκτική σε δύσκολες συνθήκες, ενώ ταλαιπωρείται πολύ σε υψηλές θερμοκρασίες. Ποικιλίες που φυτεύονται τους φθινοπωρινούς μήνες μπορούν να αντέξουν και σε θερμοκρασίες 3Θ 0 υπό το μηδέν. Έτσι η σίκαλη φυτεύεται σε βόρειες ψυχρές περιοχές, όπου άλλα σιτηρά δεν θα μπορούσαν να ευδοκιμήσουν. 50

53 10.2 ΣΗΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΡΘΩΠΟ Ο κόκκος της σίκαλης είναι θρεπτικός περιέχοντας έλαια, άμυλο, αρκετές πρωτεΐνες, βιταμίνες της ομάδας Β και κάλιο. Στη βόρεια Ευρώπη η χρήση ψωμιού από σίκαλη είναι μεγάλη γιατί προτιμάται από μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Συνήθως στο ψωμί αυτό προστίθεται και σιτάρι έτσι ώστε να βοηθήσει στο φούσκωμα καθώς τα άλευρα από σίκαλη δεν βοηθούν σε αυτό. Η σίκαλη εκτός από την παραγωγή αλεύρων και ψωμιού χρησιμοποιείται στην παρασκευή οινοπνευματωδών ποτών καθώς και αναμεμιγμένη με άλλες τροφές στην παρασκευή ζωοτροφών. Το σκληρό άχυρο του βλαστού της χρησιμοποιείται στην κατασκευή σκεπών σε πρόχειρα καταλύματα και καλύβες, στην κατασκευή ψάθινων καπέλων, χαρτιού και διαφόρων στρωμάτων ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΙΚΑΛΗΣ Η Πολωνία είναι πρώτη στον κόσμο σε παραγωγή σίκαλης. Μάλιστα ελέγχει το 25% της παγκόσμιας παραγωγής. Ακολουθούν η Γερμανία, η Ρωσία, η Ουκρανία, η Λευκορωσία και η Αργεντινή. Όσον αφορά στην Ελλάδα τη μεγαλύτερη καλλιεργούμενη έκταση και παραγωγή κατέχει η Δυτική Μακεδονία ενώ η Κεντρική Μακεδονία κατέχει τον μεγαλύτερο αριθμό εκμεταλλεύσεων (πινάκες 10.1, 10.2 και 10.3) 51