ΚΟΙΝΩΝΙΚΉ ΠΡΟΣΤΑΣΊΑ ΓΙΑ ΑΝΆΠΤΥΞΗ ΧΩΡΊΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΎΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΎΣ

Transcript

1 ΚΟΙΝΩΝΙΚΉ ΠΡΟΣΤΑΣΊΑ ΑΝΆΠΤΥΞΗ ΧΩΡΊΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΎΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΎΣ ΝΈΑ ΠΡΟΟΠΤΙΚΉ ΣΥΝΕΡΓΑΣΊΑΣ ΜΕΤΑΞΎ ΕΕ ΚΑΙ ΑΦΡΙΚΉΣ ΠΕΡΊΛΗΨΗ E U R O P Ä I S C ENTWICKLUNGSB ΚΙΝΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η

2

3 ΚΟΙΝΩΝΙΚΉ ΠΡΟΣΤΑΣΊΑ ΑΝΆΠΤΥΞΗ ΧΩΡΊΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΎΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΎΣ ΝΈΑ ΠΡΟΟΠΤΙΚΉ ΣΥΝΕΡΓΑΣΊΑΣ ΜΕΤΑΞΎ ΕΕ ΚΑΙ ΑΦΡΙΚΉΣ ΠΕΡΊΛΗΨΗ E U R O P Ä I S C ΕΥΡΩΠΑΪΚΉ ΈΚΘΕΣΗ ΑΝΆΠΤΥΞΗ 2010 ENTWICKLUNGSB ΚΙΝΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η

4

5 ΠΕΡΊΛΗΨΗ Η Ευρωπαϊκή Έκθεση για την Ανάπτυξη εξετάζει την ανάγκη και τη δυνατότητα επέκτασης της κοινωνικής προστασίας στην Υποσαχάρια Αφρική, καθώς και την επιτευξιμότητά της και τον πιθανό αναπτυξιακό αντίκτυπο. Σε αντίθεση με την άποψη ότι η Υποσαχάρια Αφρική δεν διαθέτει τα μέσα που απαιτούνται για την κοινωνική προστασία, οι αφρικανικές χώρες έχουν προωθήσει καινοτόμες προσεγγίσεις στο σχεδιασμό προγραμμάτων και συστημάτων κοινωνικής προστασίας ευρείας βάσης, τα οποία έχουν εφαρμοστεί με επιτυχία σε όλη την περιοχή. Η παγκόσμια αβεβαιότητα μετά την κρίση ενισχύει την ανάγκη για μέτρα που να θωρακίζουν τον πληθυσμό της Αφρικής έναντι κινδύνων και πληγμάτων, μέτρα τα οποία μειώνουν τη φτώχεια και ενισχύουν την ανθρώπινη ανάπτυξη. Το θέμα «Κοινωνική προστασία για ανάπτυξη χωρίς κοινωνικούς αποκλεισμούς» είναι επίκαιρο: το ενδιαφέρον για την κοινωνική προστασία αυξάνεται, τόσο στην Υποσαχάρια Αφρική όσο και αλλού. Στη «Συναίνεση για την Ανάπτυξη», που επιτεύχθηκε στη Σεούλ (2010) στα πλαίσια της Συνόδου Κορυφής της Ομάδας G20, η ανάπτυξη που συνοδεύεται από ανθεκτικότητα αναγνωρίστηκε ως βασικός άξονας, με ειδική έμφαση στους μηχανισμούς κοινωνικής προστασίας που υποστηρίζουν την ανθεκτική ανάπτυξη χωρίς κοινωνικούς αποκλεισμούς. Γενικότερα, αναδύεται μια συναίνεση ως προς το γεγονός ότι η κοινωνική προστασία δεν αποτελεί απλώς δικαίωμα αλλά και απαραίτητο μέσο για την υποστήριξη της προόδου προς την επίτευξη της ανάπτυξης χωρίς κοινωνικούς αποκλεισμούς και των Αναπτυξιακών Στόχων της Χιλιετίας (MDG). Αυτός ο ρυθμός προκύπτει κυρίως από την αυξανόμενη αναγνώριση ότι η κοινωνική πολιτική είναι θέμα κρίσιμης σημασίας για το παζλ της ανάπτυξης, όπως επιβεβαιώνεται στο «Πλαίσιο Κοινωνικής Πολιτικής για την Αφρική (2008)» της Αφρικανικής Ένωσης και τη «Δήλωση του Χαρτούμ σχετικά με τις Δράσεις Κοινωνικής Πολιτικής για την Κοινωνική Ένταξη (2010)». Σε αυτό το πλαίσιο, η παρούσα έκθεση παρέχει μια ευκαιρία για αποτίμηση, εκμάθηση από την εμπειρία και υποβολή προτάσεων για τις προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) και των Κρατών Μελών της. Η κοινωνική προστασία, που είναι ριζωμένη στην καρδιά του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου, θα πρέπει να αποτελέσει αναπόσπαστο μέρος των αναπτυξιακών πολιτικών της ΕΕ και της δέσμευσής της στην κοινωνική διάσταση της παγκοσμιοποίησης. Πλαίσιο 1: Ευρωπαϊκή Έκθεση για την Ανάπτυξη ορισμός της κοινωνικής προστασίας Στην παρούσα έκθεση, η κοινωνική προστασία ορίζεται ως εξής: «Μια συγκεκριμένη σειρά δράσεων για την αντιμετώπιση της τρωτότητας της ζωής των ανθρώπων μέσω της κοινωνικής ασφάλισης, προσφέροντας προστασία έναντι του κινδύνου και της δυστυχίας σε όλη τη διάρκεια της ζωής, μέσω της κοινωνικής βοήθειας, προσφέροντας πληρωμές και παροχές εις είδος για την υποστήριξη και την ενδυνάμωση των απόρων, καθώς και μέσω των προσπαθειών ένταξης που βελτιώνουν την ικανότητα των περιθωριοποιημένων ατόμων να αποκτήσουν πρόσβαση στην κοινωνική ασφάλιση και βοήθεια.» Αυτός ο ορισμός δίνει έμφαση στις βασικές λειτουργίες: προσφέροντας μηχανισμούς για την αποφυγή της σοβαρής στέρησης των φτωχών και των μη φτωχών έναντι των σημαντικών κινδύνων, προσφέροντας τα μέσα που βοηθούν τους φτωχούς στις προσπάθειές τους να ξεφύγουν από τη φτώχεια, και βελτιώνοντας την πρόσβαση και στα δύο για τα περιθωριοποιημένα άτομα. Η κοινωνική προστασία είναι κάτι περισσότερο από ένα «δίχτυ ασφαλείας» που μπορεί να προστατεύσει από τις επιπτώσεις των σοβαρών κρίσεων: αποτελεί μέρος μιας περιεκτικής προσέγγισης στην απόσπαση των ανθρώπων από τη φτώχεια, επιτρέποντάς τους όχι μόνο να ευνοηθούν από την ανάπτυξη αλλά και να συμμετάσχουν παραγωγικά σε αυτήν. ΕΠΙΧΕΙΡΉΜΑΤΑ ΥΠΈΡ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΉΣ ΠΡΟΣΤΑΣΊΑΣ Η Υποσαχάρια Αφρική είναι μια περιοχή που χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλότητα και αντιμετωπίζει τρομακτικές προκλήσεις. Διαθέτει ένα τεράστιο οικονομικό και ανθρώπινο δυναμικό, ενώ σε πολλές χώρες η κατάσταση έχει βελτιωθεί αξιοσημείωτα κατά την τελευταία δεκαετία. Η διακυβέρνηση και η μακροοικονομική διαχείριση έχουν βελτιωθεί. Η ανάπτυξη και οι ξένες επενδύσεις έχουν ισχυροποιηθεί. Και η φτώχεια έχει αρχίσει να μειώνεται παράλληλα με κάποια πρόοδο προς την επίτευξη των Αναπτυξιακών Στόχων της Χιλιετίας (MDG). Ωστόσο, η μακροοικονομία παραμένει ευπρόσβλητη και η περιοχή επιβαρύνεται με χώρες σε κατάσταση αστάθειας με επαναλαμβανόμενες συγκρούσεις, επίμονα υψηλά επίπεδα φτώχειας, τρωτότητα στην κλιματική αλλαγή και τις φυσικές καταστροφές, καθώς και γενικά χαμηλή ανθρώπινη ανάπτυξη. Επιπρόσθετα, η πρόοδος έχει πληγεί από σοβαρή υποχώρηση κατά τα δύο τελευταία χρόνια, κυρίως λόγω του αντίκτυπου της επισιτιστικής κρίσης που επιδεινώθηκε λόγω της οικονομικής κρίσης και της κρίσης του πετρελαίου. Οι αυξανόμενες τιμές των τροφίμων και οι μειούμενοι ρυθμοί ανάπτυξης (από 5% περίπου την περίοδο σε 2,5% το 2009) πιθανολογείται ότι έχουν επιβραδύνει τη μείωση της φτώχειας σε πολλές αφρικανικές χώρες. Παρά το γεγονός ότι η επιστροφή σε έναν υψηλότερο ρυθμό ανάπτυξης είναι πια ορατή, οι κίνδυνοι περαιτέρω κρίσεων, σε συνδυασμό με τους επίμονους κινδύνους για τα νοικοκυριά, απαιτούν ενεργές κοινωνικές πολιτικές, ξεκινώντας από επενδύσεις στην κοινωνική προστασία. Πράγματι, πολλοί Αφρικανοί ζουν σε ένα επικίνδυνο περιβάλλον που απειλεί συνεχώς τη ζωή τους. Τα δίκτυα αμοιβαίας στήριξης και τα εμβάσματα βοηθούν αλλά δεν μπορούν πάντα να προστατεύσουν από τα πλήγματα που συνδέονται με την οικονομική ύφεση, τα σοβαρά προβλήματα υγείας και ένα μεταβαλλόμενο κλίμα. Η έλλειψη κοινωνικής προστασίας εξαναγκάζει τις οικογένειες να πωλούν τα περιουσιακά 1

6 τους στοιχεία, να μειώνουν την πρόσληψη τροφής και να αποσύρουν τα παιδιά από το σχολείο, εμβαθύνοντας έτσι τη φτώχια. Η μείωση αυτών των κινδύνων και ο μετριασμός του αντίκτυπού τους αποτελούν κρίσιμης σημασίας πρόκληση, πόσο μάλλον επειδή η κλιματική αλλαγή θα δημιουργήσει πρόσθετο κίνδυνο και αβεβαιότητα στο μέλλον. Η κοινωνική προστασία θα μπορούσε επίσης να προσφέρει μια έξοδο από το φαύλο κύκλο της ανέχειας που χαρακτηρίζεται από επίμονη φτώχεια, περιορισμένες οικονομικές ευκαιρίες και κακή υγεία και εκπαίδευση. Η κοινωνική προστασία δεν είναι υποκατάστατο της οικονομικής ανάπτυξης αλλά ούτε και των τυπικών επενδύσεων που εστιάζουν στην ανάπτυξη, όπως η κατασκευή υποδομών και η παροχή υπηρεσιών υγείας και εκπαίδευσης. Ωστόσο, μπορεί να προάγει την ανάπτυξη, προστατεύοντας τα περιουσιακά στοιχεία και ενθαρρύνοντας τα νοικοκυριά να επενδύουν σε δραστηριότητες με μεγαλύτερο ρίσκο αλλά με υψηλότερη παραγωγικότητα και αποδόσεις, καθώς και να αυξήσει τις αποδόσεις των κοινωνικών δαπανών, προσφέροντας στους φτωχούς τα μέσα για να χρησιμοποιούν τις διαθέσιμες υπηρεσίες. Οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της προστασίας και της προώθησης του ανθρώπινου κεφαλαίου μπορεί να είναι ουσιαστικές. Τα παιδιά μπορούν να προστατευτούν από τις κακουχίες, βελτιώνοντας έτσι τις ευκαιρίες ζωής τους μέσω καλύτερης υγείας, διατροφής και γνωστικής ανάπτυξης, και παρέχοντας το ανθρώπινο κεφάλαιο που είναι απαραίτητο για τη μελλοντική ανάπτυξη. Η καλά σχεδιασμένη κοινωνική προστασία μπορεί να προάγει λύσεις βασισμένες στην αγορά, όπως είναι οι δραστηριότητες μικροχρηματοδότησης που παρέχουν πιστώσεις ή ασφαλιστική κάλυψη, να παρέχουν τα μέσα επηρεασμού των πιο φτωχών, καθώς και να προσφέρουν προστασία όταν οι λύσεις που βασίζονται στην αγορά δεν λειτουργούν. Η κοινωνική προστασία μπορεί επίσης να αποτελέσει μέρος μιας στρατηγικής ενδυνάμωσης των πιο ευάλωτων ομάδων, αντιμετωπίζοντας τις ανισότητες με τρόπο που να καθιστά την ανάπτυξη πιο περιεκτική. Μπορεί να παίξει βασικό ρόλο στην οικοδόμηση συνεκτικών κοινωνιών και γενικότερα στην ενίσχυση του συμβολαίου κράτους-πολιτών, ενισχύοντας τη νομιμότητα του κράτους μέσω της ικανότητάς του να παρέχει αποτελέσματα σε ό,τι αφορά τη δική του πλευρά του κοινωνικού συμβολαίου. Επομένως, μπορεί να συμβάλλει στην αειφορία της ανάπτυξης στην Αφρική ενισχύοντας την κοινωνική σταθερότητα και την πολιτική υπευθυνότητα. Εν συντομία, προσφέροντας άμεσα και έμμεσα οφέλη, η κοινωνική προστασία μπορεί να μετατρέψει τους φαύλους κύκλους σε ενάρετους. Αποτελεί επίσης δικαίωμα που διαφυλάσσεται από την «Παγκόσμια Δήλωση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα» που τόσο συχνά αγνοείται στην αναπτυξιακή ατζέντα ως πολυτέλεια των χωρών μεσαίου ή υψηλού εισοδήματος. Όταν σχεδιάζονται και εφαρμόζονται σωστά, το κόστος των προγραμμάτων κοινωνικής προστασίας δεν είναι δυσβάστακτο υπό ορισμένες κοινωνικές, δημογραφικές και οικονομικές συνθήκες. Αυτά τα προγράμματα έχουν σημειώσει επιτυχία στην Υποσαχάρια Αφρική, τόσο σε σταθερές μεσαίου εισοδήματος χώρες, όπως ο Μαυρίκιος, όσο και σε ευάλωτες χαμηλού εισοδήματος μετασυγκρουσιακές χώρες, όπως η Ρουάντα. Ο ΡΥΘΜΌΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΉΣ ΠΡΟΣΤΑΣΊΑΣ Σ ΑΦΡΙΚΉ Σε συνέχεια της «Δήλωσης και του Σχεδίου Δράσης της Ουαγκαντούγκου» του 2004 και τις «Προσκλήσεις για Δράση του Λιβινγκστόουν και της Γιαουντέ» του 2006, το «Πλαίσιο Κοινωνικής Πολιτικής για την Αφρική της Αφρικανικής Ένωσης» του 2008 και η «Δήλωση του Χαρτούμ των Υπουργών Κοινωνικών Υποθέσεων σχετικά με τη Δράση Κοινωνικής Πολιτικής με στόχο την Κοινωνική Ένταξη» του 2010 αποτελούν βασικά ορόσημα για μια παναφρικανική συναίνεση σχετικά με την ανάγκη και το σκοπό της κοινωνικής προστασίας. Η δημιουργία μιας ατζέντας κοινωνικής προστασίας για την ήπειρο συνεχίζει αμείωτα, συνοδευόμενη από υπο-περιφερειακές πρωτοβουλίες και δεσμεύσεις. Σε εθνικό επίπεδο, πολλές χώρες της Υποσαχάριας Αφρικής έχουν κάνει σημαντικά βήματα προς τη θεσμοθέτηση της κοινωνικής προστασίας: οι Μπουρκίνα Φάσο, Γκάνα, Κένυα, Μοζαμβίκη, Ρουάντα, Σιέρα Λεόνε και Ουγκάντα, μεταξύ άλλων, έχουν υιοθετήσει ή βρίσκονται στη διαδικασία υιοθέτησης στρατηγικών κοινωνικής προστασίας ως μέρος της δημιουργίας συνεκτικών συστημάτων κοινωνικής προστασίας. Οι Μποτσουάνα, Λεσόθο, Μαυρίκιος, Ναμίμπια, Νότιος Αφρική και Σουαζιλάνδη έχουν ήδη θεσμοθετήσει κοινωνικά συστήματα συνταξιοδότησης. Χώρες όπως οι Μπενίν, Μπουρκίνα Φάσο, Ακτή του Ελεφαντοστού, Γκαμπόν, Μαλί, Σενεγάλη και Τανζανία μεταρρυθμίζουν τους μηχανισμούς κοινωνικής προστασίας που διαθέτουν με στόχο την εφαρμογή ενιαίου συστήματος υγειονομικής περίθαλψης, ακολουθώντας τα επιτυχή βήματα της Γκάνα και της Ρουάντα. Υπάρχει ακόμη περιθώριο για βελτίωση αλλά η κοινωνική προστασία έχει ήδη περιχαρακωθεί στην Υποσαχάρια Αφρική ή τουλάχιστον σε πολλές από τις χώρες της. ΤΙ ΈΧΟΥΜΕ ΜΆΘΕΙ ΜΈΧΡΙ ΣΤΙΓΜΉΣ; Η παρούσα έκθεση παραθέτει τη νέα γενιά από προγράμματα κοινωνικής προστασίας, δίνοντας έμφαση στους λόγους της επιτυχίας και αποτυχίας. Υπό ορισμένες προϋποθέσεις, η κοινωνική προστασία είναι δυνατή και βιώσιμη ακόμη και στις χαμηλού εισοδήματος χώρες της Υποσαχάριας Αφρικής. Τα στοιχεία της έκθεσης δείχνουν ότι τα προγράμματα κοινωνικής προστασίας μπορούν να μετριάσουν τους κινδύνους και να μειώσουν σημαντικά τη χρόνια φτώχεια και την τρωτότητα, χωρίς να δημιουργούν σημαντικές στρεβλώσεις ή αντικίνητρα. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 1, πολλά από τα προγράμματα που απαριθμούνται είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικά στη μείωση της σοβαρής και βαθιάς φτώχειας, ενώ ο αντίκτυπος στους μετρίως φτωχούς είναι ασθενέστερος. Επομένως, φαίνεται να είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικά για τους πιο φτωχούς πράγμα το οποίο αποτελεί σημαντικό επίτευγμα. 2

7 Πίνακας 1: Κοινωνική Προστασία στον αναπτυσσόμενο κόσμο Πρόγραμμα Χώρα Τύπος Κάλυψη Αντίκτυπος Μείωσε το χάσμα της φτώχειας στις αγροτικές περιοχές κατά 19% και συνέβαλε κατά 18% στη μείωση της εισοδηματικής ανισότητας στο Μεξικό, μεταξύ 1996 και Εκπαιδευτική επιτυχία δικαιούχων: Εκτιμώμενη αύξηση 0,7-1,0% ετησίως. 25% του πληθυσμού Παροχή σε μετρητά υπό προϋποθέσεις Progresa-Oportunidades Μεξικό Μείωσε το χάσμα της φτώχειας κατά 12%, μεταξύ 2001 και 2005, και συνέβαλε κατά το ένα τρίτο στη μείωση της εισοδηματικής ανισότητας την περασμένη δεκαετία. 26% του πληθυσμού Παροχή σε χρήμα υπό προϋποθέσεις Bolsa Familia Βραζιλία Η φτώχεια των συμμετεχόντων έπεσε από 80% σε 72%. Ένα επιπλέον 10% των συμμετεχόντων θα είχε περιέλθει σε ακραία φτώχεια εάν δεν υπήρχε το πρόγραμμα. Παροχή σε χρήμα υπό προϋποθέσεις (δημόσια έργα) Plan Jefes y Jefas Αργεντινή Red de Protección Social Νικαράγουα Παροχή σε χρήμα 3% του πληθυσμού Συνέβαλε σε 18% μείωση του χάσματος της φτώχειας μεταξύ των δικαιούχων. Old Age Pension Νότια Αφρική Κοινωνική σύνταξη 80% των ηλικιωμένων Οι συνδυασμένες επιπτώσεις και των δύο προγραμμάτων είναι η μείωση του ποσοστού της φτώχειας κατά 6 ποσοστιαίες μονάδες και μια πολύ μεγαλύτερη Child Support Grant Νότια Αφρική Κοινωνική επιχορήγηση 70% των παιδιών επίπτωση στο βάθος της φτώχειας. Μέτριος αλλά σχετικός μέσος αντίκτυπος, βελτιώνοντας την επισιτιστική ασφάλεια (κατά 11%), τις κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις (κατά 7% περίπου) και την ικανότητα των νοικοκυριών να αντιμετωπίζουν τις επείγουσες καταστάσεις. Μεγαλύτερες επιπτώσεις στη συσσώρευση περιουσιακών στοιχείων για εκείνους που λαμβάνουν σημαντική και συμπληρωματική υποστήριξη. 10% του πληθυσμού Παροχή σε χρήμα και σε είδος Productive Safety Net Programme Αιθιοπία National Health Insurance Scheme Γκάνα Κοινωνική ασφάλιση 67% του πληθυσμού Μείωσε τα προσωπικά έξοδα υγείας έως 50%. Οι αξιολογήσεις συνεχίζονται. Το πρόγραμμα έχει συμβάλλει στη μείωση του ποσοστού των εξαιρετικά φτωχών δικαιούχων από 40,6% σε 9%. Περίπου νοικοκυριά Δημόσια έργα και εμβάσματα σε χρήμα Vision 2020 Umurenge Programme Ρουάντα 3

8 Βεβαίως, η εφαρμογή απαιτεί δημοσιονομική δυνατότητα και τα προγράμματα θα πρέπει να καθίστανται βιώσιμα μέσω σαφών και εφαρμόσιμων κριτηρίων. Επιπρόσθετα, η θεσμική και διοικητική ικανότητα θα πρέπει να είναι κατάλληλη για το σχεδιασμό προγραμμάτων και να βασίζεται σε πιλοτικά έργα καθώς και σε δίκτυα νοικοκυριών και κοινοτικά. Τα προγράμματα κοινωνικής προστασίας απαιτούν την οικοδόμηση ικανότητας σε διυπουργικό και διατομεακό επίπεδο καθώς και ομαδική εργασία δεδομένου ότι έχουν την τάση να λειτουργούν καλύτερα σε συνέργια με τις άλλες κοινωνικές και οικονομικές πολιτικές. Επιπλέον, η πολιτική δέσμευση και τα κίνητρα για τους ηγέτες έπαιξαν βασικό ρόλο σε σχεδόν όλα τα επιτυχημένα προγράμματα. Τα παραδείγματα που αναλύονται στην παρούσα έκθεση απεικονίζουν όσα είναι εφικτά στην προσπάθεια για τη θεσμοθέτηση περισσότερο συνεκτικών συστημάτων κοινωνικής προστασίας στην Αφρική. Στο Πλαίσιο 2 παρουσιάζονται διαφορετικές προσεγγίσεις σε διάφορες χώρες που η κάθε μία έχει προκαλέσει σημαντικό αντίκτυπο και αποτελεί πηγή μαθημάτων. Πλαίσιο 2: Πέντε αναδυόμενες ιστορίες επιτυχίας To Εθνικό Πρόγραμμα Κοινωνικής Ασφάλισης της Γκάνα αποτελεί ενδιάμεση μορφή ασφάλισης ασθενείας αφορά την κοινωνική ασφάλιση που χρηματοδοτείται από τις εισφορές των υπαλλήλων του επίσημου (και σε μικρότερο βαθμό του ανεπίσημου) τομέα και από κρατική κάλυψη για όσους είναι ανίκανοι να συνεισφέρουν. Το πρόγραμμα που καλύπτει τώρα το 67% του πληθυσμού, περιλαμβάνει επιτυχώς τους ανεπίσημους εργαζόμενους αναπτύσσοντας τα στοιχεία της ασφάλισης ασθενείας που βασίζεται στην κοινότητα, χάρη στην ισχυρή κρατική δέσμευση για την εγγύηση της υγειονομικής περίθαλψης για όλους. H Σύνταξη Γήρατος του Λεσόθο είναι ένα γενικό πρόγραμμα χωρίς εισφορές περιλαμβάνει όλους τους εγγεγραμμένους πολίτες άνω των 70 ετών που δεν λαμβάνουν κάποια άλλη μορφή σύνταξης. Το πρόγραμμα αποδεικνύει ότι, με ισχυρή πολιτική βούληση, η δημιουργία μιας γενικής σύνταξης με σκοπό τη μείωση της τρωτότητας των νοικοκυριών και τη βελτίωση της υγείας και του ανθρώπινου κεφαλαίου είναι εφικτή και οικονομικά δυνατή υπό ορισμένες προϋποθέσεις, ακόμη και στις χαμηλού εισοδήματος χώρες. Το πρόγραμμα Vision 2020 Umurenge της Ρουάντα αποτελείται από τρεις βασικές πρωτοβουλίες επαναπροσανατολισμού των προγραμμάτων κοινωνικής προστασίας προς τους ευάλωτους πληθυσμούς: (1) δημόσια έργα, (2) πρόγραμμα πιστώσεων Ubudehe και (3) άμεση υποστήριξη μέσω παροχών σε χρήμα χωρίς προϋποθέσεις. Το πρόγραμμα υπογραμμίζει τη σημασία της πλαισίωσης της κοινωνικής προστασίας ως μέρος των εθνικών αναπτυξιακών στρατηγικών και δείχνει ότι οι αποκεντρωμένες διοικητικές δομές μπορούν να βελτιώσουν τη στοχοποίηση, να αποφύγουν την κακοδιαχείριση των πόρων και να αυξήσουν την τοπική κυριότητα και υπευθυνότητα. Το πρόγραμμα Productive Safety Net Programme της Αιθιοπίας αφορά παροχές σε χρήμα ή και σε είδος, υπό προϋποθέσεις, και βασίζεται στα δημόσια έργα. Περιλαμβάνει επίσης και ένα μικρό μέρος άμεσων παροχών χωρίς προϋποθέσεις για τα άτομα που είναι ανίκανα να εργαστούν. Πρόκειται για το μεγαλύτερο πρόγραμμα δημοσίων έργων στην Αφρική και ένα από τα πιο αποτελεσματικά προγράμματα κοινωνικής προστασίας στην Υποσαχάρια Αφρική, το οποίο μειώνει τη φτώχεια και αυξάνει την επισιτιστική ασφάλεια βραχυπρόθεσμα, ενώ προσφέρει το δυναμικό για την αύξηση των περιουσιακών στοιχείων μακροπρόθεσμα. Το πρόγραμμα Home Grown School Feeding της Κένυας αφορά παροχές σε χρήμα, υπό προϋποθέσεις, που καταβάλλονται στα σχολεία για την εγχώρια αγορά τροφίμων καλύπτει μισό εκατομμύριο παιδιά της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Το πρόγραμμα αποδεικνύει ότι παρέχοντας φαγητό που προέρχεται από την τοπική αγορά στα σχολεία επεκτείνονται τα οφέλη της κοινωνικής προστασίας στα παιδιά ενισχύοντας ταυτόχρονα την τοπική αγροτική παραγωγή. Έχουμε ομαδοποιήσει τα κύρια μαθήματα που είναι στενά συνδεδεμένα σε οκτώ κατηγορίες/τίτλους. Κάθε ένα από αυτά θα μπορούσε να επιτρέψει ένα βήμα προς τη δημιουργία μιας πιο περιεκτικής ατζέντας κοινωνικής προστασίας για την Υποσαχάρια Αφρική. Αυτά τα μαθήματα επιτρέπουν την αξιολόγηση της δυνατότητας και της πιθανότητας αντιγραφής των προγραμμάτων σε διαφορετικά πλαίσια καθώς και τη μεγέθυνση των υφιστάμενων προγραμμάτων. 1 Ο ΜΆΘΗΜΑ: ΤΑ ΠΡΟΓΡΆΜΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΉΣ ΠΡΟΣΤΑΣΊΑΣ ΜΠΟΡΟΎΝ ΝΑ ΜΕΤΡΙΆΣΟΥΝ ΤΟΥΣ ΚΙΝΔΎΝΟΥΣ, ΝΑ ΜΕΙΏΣΟΥΝ ΤΗ ΦΤΏΧΕΙΑ ΚΑΙ ΑΝΙΣΌΤΗΤΑ ΚΑΙ ΝΑ ΕΠΙΤΑΧΎΝΟΥΝ ΠΡΌΟΔΟ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟΎΣ ΣΤΌΧΟΥΣ ΤΗΣ ΧΙΛΙΕΤΊΑΣ Με τον κατάλληλο σχεδιασμό και την εφαρμογή, η κοινωνική προστασία μπορεί να έχει σημαντικό αντίκτυπο στη μείωση της τρωτότητας και της φτώχειας των αφρικανικών νοικοκυριών. Η κοινωνική προστασία μπορεί να συμπληρώσει τα έξοδα υγείας και εκπαίδευσης και ίσως είναι μία από τις πιο παραγωγικές επενδύσεις για την ενίσχυση της ανάπτυξης, μειώνοντας τη φτώχεια και επιταχύνοντας την πρόοδο 4

9 προς τους Αναπτυξιακούς Στόχους της Χιλιετίας. Τα παραδείγματα που αναλύονται στην παρούσα έκθεση επιδεικνύουν το σημαντικό αντίκτυπο στο μετριασμό του κινδύνου και στην αποφυγή του φαύλου κύκλου της ένδειας. Ενώ η παραδοσιακή κοινωνική ασφάλιση επηρεάζει κυρίως τους εργαζόμενους του επίσημου τομέα, συνήθως με υψηλό κόστος και μικρό αντίκτυπο στη φτώχεια, τα στοιχεία δείχνουν ότι τα (ελαφρώς) στοχευμένα προγράμματα κοινωνικής βοήθειας, όπως οι παροχές σε χρήμα (ειδικότερα όταν ο στόχος είναι οι ηλικιωμένοι ή τα παιδιά) και τα δημόσια έργα είναι ιδιαίτερα επιτυχημένα. Οι παροχές σε χρήμα μπορούν να καταβάλλονται σε ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού ενώ τα προγράμματα απασχόλησης μπορούν να αποτελέσουν τη σωστή ανταπόκριση σε συγκεκριμένες τρωτότητες. Ανάλογα με την κλίμακα και τη στόχευση, αυτά τα προγράμματα μπορούν επίσης να περιορίσουν την ανισότητα, να μειώσουν τους κινδύνους και τις αβεβαιότητες για τα φτωχά νοικοκυριά και να προάγουν την ανάπτυξη. 2 Ο ΜΆΘΗΜΑ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΉ ΒΟΎΛΗΣΗ ΚΑΙ Η ΚΥΡΙΌΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΆΜΜΑΤΟΣ ΕΊΝΑΙ ΒΑΣΙΚΆ Για το σχεδιασμό και την εφαρμογή επιτυχημένων προγραμμάτων απαιτείται πολιτική βούληση, εθνική κυριότητα και κοινωνική συναίνεση. Το κατά πόσο είναι οικονομικά προσιτό εξαρτάται από τη βούληση της κοινωνίας να χρηματοδοτήσει τις κοινωνικές πολιτικές μέσω των φόρων και των εισφορών, με αποτέλεσμα τη μικρότερη εξάρτηση από συχνά αβέβαιες και ασταθείς εξωτερικές ροές κεφαλαίων. Τα επιτυχημένα τοπικά προγράμματα στη Βραζιλία, την Κίνα, την Γκάνα, την Ινδία, τη Ρουάντα και τη Νότια Αφρική είναι αποτέλεσμα, χωρίς εξαίρεση, των πολύ ισχυρών πολιτικών δεσμεύσεων, που ορισμένες φορές πλαισιώνονται από μια προσέγγιση που βασίζεται στα δικαιώματα. Επομένως, η μεταφορά αυτών των μαθημάτων υπόκειται σε κοινωνική και πολιτική συναίνεση για την υποστήριξη τέτοιων προγραμμάτων, πράγμα που απαιτεί χρόνο και εξαρτάται από το συγκεκριμένο πλαίσιο. 3 Ο ΜΆΘΗΜΑ: Η ΕΞΑΣΦΆΛΙΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΉΣ ΒΙΩΣΙΜΌΤΗΤΑΣ ΕΊΝΑΙ ΑΠΑΡΑΊΤΗΤΗ Όλα τα επιτυχημένα προγράμματα έχουν αντιμετωπίσει το δημοσιονομικό κόστος σε πρώιμο στάδιο, ενώ τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι το κόστος δεν είναι απαραίτητα πολύ υψηλό. Το πρόγραμμα Bolsa Familia στη Βραζιλία κοστίζει το 0,5% του ΑΕΠ και καλύπτει το 26% του πληθυσμού, ενώ το πρόγραμμα Progresa-Oportunidades στο Μεξικό κοστίζει το 0,4% του ΑΕΠ και αφορά 5 εκατομμύρια νοικοκυριά. Η δημοσιονομική και διοικητική ικανότητα διεύρυνσης του σκοπού της κοινωνικής προστασίας υπάρχει ή μπορεί να επιτευχθεί σταδιακά, ακόμη και σε χαμηλού εισοδήματος χώρες της Υποσαχάριας Αφρικής, όπου οι δημοσιονομικοί περιορισμοί είναι ιδιαίτερα αυστηροί. Ενώ η έκθεση δείχνει ότι ένα περιεκτικό πακέτο κοινωνικής προστασίας μπορεί να είναι ακόμη ανέφικτο σε πολλές φτωχές αφρικανικές χώρες, μπορούν ωστόσο να εφαρμοστούν επιμέρους προγράμματα και έργα στις περισσότερες χώρες, θέτοντας έτσι τα θεμέλια για ένα περιεκτικό σύστημα μακροπρόθεσμα. Η απασχόληση στις αγροτικές περιοχές και τα προγράμματα δημοσίων έργων, καθώς και τα προγράμματα για τα σχολεία και τη διατροφή των παιδιών, προσφέρουν σημαντικά οφέλη και αποδεδειγμένο δυναμικό σε αρκετές καταστάσεις. Πολλές αφρικανικές χώρες έχουν τη δυνατότητα να παρέχουν μη ανταποδοτικές κοινωνικές συντάξεις, είτε καθολικές ή ελαφρώς στοχευμένες. Αυτού του είδους τα προγράμματα θα πρέπει να αποτελούν παρεμβάσεις προτεραιότητας για τη δημιουργία μιας πλατφόρμας ανάπτυξης πιο περιεκτικών προσεγγίσεων. Ωστόσο, οι κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο ανησυχούν για τις δημοσιονομικές συνέπειες και για το εάν είναι οικονομικά εφικτό. Ενώ οι περισσότερες χώρες έχουν τη δημοσιονομική δυνατότητα για να ξεκινήσουν με παρεμβάσεις προτεραιότητας, η μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα θα πρέπει να αναλύεται προσεχτικά κατά το σχεδιασμό της κλίμακας και του αντικειμένου των προγραμμάτων. Συχνά, η δημιουργία και η επέκταση των προγραμμάτων κοινωνικής προστασίας συνεπάγεται είτε μια αύξηση στην εγχώρια κινητοποίηση των πόρων (που από μόνο του αποτελεί πολύτιμο στόχο) ή μια ανακατανομή στα πλαίσια των προϋπολογισμών: μια ρεαλιστική στρατηγική που να βασίζεται σε αυτά τα δύο στοιχεία θα πρέπει να αποτελεί το σημείο έναρξης κάθε σοβαρού σχεδίου εισαγωγής νέων προγραμμάτων, ενώ οι χορηγοί μπορούν να παίξουν υποστηρικτικό ρόλο. 4 Ο ΜΆΘΗΜΑ: Η ΕΠΙΤΥΧΊΑ ΕΞΑΡΤΆΤΑΙ ΑΠΌ ΤΗ ΘΕΣΜΙΚΉ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΉ ΙΚΑΝΌΤΗΤΑ Για την εφαρμογή τέτοιων προγραμμάτων θα πρέπει να υπάρχει θεσμική και διοικητική ικανότητα, διαφορετικά θα πρέπει να δημιουργηθεί τέτοιου είδους ικανότητα και αυτή να αυξάνεται στη διάρκεια της εφαρμογής των προγραμμάτων. Τα επιτυχημένα προγράμματα κοινωνικής προστασίας εξαρτώνται από την ύπαρξη σαφώς καθορισμένων θεσμικών ευθυνών, τη διυπουργική συνεργασία και το συντονισμό, καθώς και από σωστά σχεδιασμένους μηχανισμούς εφαρμογής που να συνδυάζουν την πολιτική καθοδήγηση υψηλού επιπέδου με τους πολύ αποκεντρωμένους μηχανισμούς εφαρμογής. Η συμμετοχή διαφορετικών διοικητικών επιπέδων μπορεί να εκμαιεύσει τις τοπικές προτιμήσεις και ικανότητες σε ό,τι αφορά την εφαρμογή των προγραμμάτων: πολύ συχνά, τα χαμηλότερα διοικητικά επίπεδα είναι καλύτερα εξοπλισμένα για τον προσδιορισμό των προτιμήσεων και των αναγκών, καθώς και για την αποφυγή σφαλμάτων στην στόχευση. Η Υποσαχάρια Αφρική υποφέρει περισσότερο από άλλες περιοχές σε ό,τι αφορά την έλλειψη μητρώων ή την ύπαρξη αναξιόπιστων μητρώων, ειδικότερα στις αγροτικές περιοχές. Η ενίσχυση των συστημάτων εγγραφής των πολιτών και η χορήγηση νομικών και ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων στις γυναίκες, όπως και κληρονομικών δικαιωμάτων σε όλα τα παιδιά, θα μπορούσε να διευκολύνει την πρόσβαση των ατόμων στις παροχές της κοινωνικής προστασίας. Η προσέγγιση «Ubudehe» της Ρουάντα, που εγγυάται τη γενική αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων αποφεύγοντας τις επικαλύψεις και χρησιμοποιώντας καλύτερα τους πόρους, δείχνει ότι τα αποκεντρωμένα συστήματα μπορεί να είναι πολύ χρήσιμα για το σχεδιασμό επιτυχημένων προγραμμάτων.. Τα προγράμματα κοινωνικής προστασίας στις χαμηλού εισοδήματος 5

10 χώρες της Υποσαχάριας Αφρικής με περιορισμένη διοικητική ικανότητα θα πρέπει να αποφεύγουν την υπερβολική πολυπλοκότητα, ειδικότερα σε ό,τι αφορά τους μηχανισμούς στόχευσης, καθώς και να είναι εύκολα στην εφαρμογή ώστε να περιορίζονται τα χειρότερα σφάλματα ένταξης και η λαθεμένη εφαρμογή. Θα πρέπει να ενισχύεται η βασική διαφάνεια και υπευθυνότητα, σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας, μειώνοντας έτσι τη διαφθορά. Η σωστή διάδοση των πληροφοριών μπορεί να παίξει βασικό ρόλο σε αυτό το σημείο. 5 Ο ΜΆΘΗΜΑ: ΤΑ ΠΙΛΟΤΙΚΆ ΈΡΓΑ, Η ΠΑΡΑΚΟΛΟΎΘΗΣΗ ΚΑΙ Η ΑΞΙΟΛΌΓΗΣΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΎΝ ΥΠΟΣΤΉΡΙΞΗ ΚΑΙ ΛΕΠΤΟΜΕΡΉ ΣΧΕΔΙΑΣΜΌ Λόγω των διαφορετικών συνθηκών και αναγκών στις επιμέρους χώρες, καθώς και της απαίτησης για την επίδειξη του αντίκτυπου με στόχο τη διατήρηση της πολιτικής υποστήριξης, η εφαρμογή των προγραμμάτων με διαφάνεια και η προσεχτική παρακολούθηση όλων των πτυχών της εφαρμογής είναι κρίσιμης σημασίας. Τα πιλοτικά έργα και η σταδιακή ανάπτυξη που αξιολογούνται προσεχτικά με τη χρήση προηγμένων τεχνικών αντίκτυπου επιτρέπουν την εκμάθηση, την τελειοποίηση και τη δημιουργία πολιτικής στήριξης. Η επιτυχία ορισμένων εμπειριών της Λατινικής Αμερικής, σε ό,τι αφορά τα προγράμματα παροχών σε χρήμα με προϋποθέσεις, βασίσθηκε στις σθεναρές αξιολογήσεις και στον αποδεδειγμένο αντίκτυπο. Υπάρχουν λιγότερα αποδεικτικά στοιχεία αντίκτυπου για πολλά από τα νέα προγράμματα της Υποσαχάριας Αφρικής, ενώ οι αποδείξεις είναι ασήμαντες ακόμη και για ορισμένα από τα προγράμματα που περιγράφονται με μεγαλύτερη λεπτομέρεια στην παρούσα έκθεση. Οι σθεναρές αξιολογήσεις αντίκτυπου καθώς και η προσεχτική αξιολόγηση των πιλοτικών έργων και πειραμάτων θα πρέπει επομένως να αποτελούν προτεραιότητα καθώς είναι κρίσιμα για την κατανόηση των δυνατών και αδύναμων σημείων και για τη δημιουργία πολιτικής στήριξης. Η στήριξη τέτοιου είδους αξιολογήσεων από τους χορηγούς θα μπορούσε να αποβεί χρήσιμη. 6 Ο ΜΆΘΗΜΑ: Η ΕΛΑΧΙΣΤΟΠΟΊΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΙΝΉΤΡΩΝ, ΑΝΑΠΤΎΣΣΟΝΤΑΣ ΤΑ ΥΠΆΡΧΟΝΤΑ ΑΝΕΠΊΣΗΜΑ ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΛΗΡΏΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΠΡΟΓΡΆΜΜΑΤΑ ΜΙΚΡΟΧΡΗΜΑΤΟΔΌΤΗΣΗΣ ΠΟΥ ΒΑΣΊΖΟΝΤΑΙ Σ ΑΓΟΡΆ ΕΊΝΑΙ ΚΡΊΣΙΜΗΣ ΣΗΜΑΣΊΑΣ Τα προγράμματα κοινωνικής προστασίας μπορούν να δημιουργήσουν αντικίνητρα, όπως τα αρνητικά κίνητρα εργασίας. Αλλά τα προβλήματα κινήτρων στα περισσότερα από τα πρόσφατα καινοτόμα προγράμματα κοινωνικής προστασίας είναι λιγότερo σοβαρά απ ό,τι αναμενόταν. Για παράδειγμα, οι περισσότερες μη ανταποδοτικές συντάξεις γήρατος,, συμπεριλαμβανομένων και των προγραμμάτων συνταξιοδότησης της Νοτίου Αφρικής, ή των προγραμμάτων δημοσίων έργων στην Αιθιοπία, υφίστανται λίγες επιπτώσεις σε ό,τι αφορά τα αντικίνητρα. Η κοινωνική προστασία μπορεί επίσης να αντικαταστήσει τα υφιστάμενα προγράμματα ανταποδοτικών ή ανεπίσημων προγραμμάτων κοινωνικής προστασίας, αλλά οι αποδείξεις ως προς αυτό είναι λιγότερο πειστικές και απαιτείται περαιτέρω μελέτη. Η αντικατάσταση υφιστάμενων με νέα (ανεπίσημα ή επίσημα) προγράμματα απαιτεί τη συνεχή παρακολούθηση και, εάν είναι απαραίτητο, κάποιες προσαρμογές. Ενώ η ανάπτυξη των υφιστάμενων προγραμμάτων για τους εργαζόμενους του επίσημου τομέα είναι απίθανο να αποτελεί μια λύση, τα στοιχεία υποδηλώνουν ότι είναι δυνατό να αναπτυχθούν τα υφιστάμενα ανεπίσημα προγράμματα, όπως συμβαίνει με την ασφάλιση υγείας στην Γκάνα, με στόχο τον περιορισμό των διεστραμμένων κινήτρων. Οι πρωτοβουλίες μικροχρηματοδότησης, ειδικότερα εκείνες που συνδέονται με τη μικροασφάλιση, προσφέρουν συμπληρωματικές υπηρεσίες κοινωνικής προστασίας και μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως πλατφόρμες για την ανάπτυξη ανταποδοτικών συστημάτων κοινωνικής προστασίας. Ωστόσο, η μικροχρηματοδότηση και οι άλλες λύσεις που βασίζονται στην αγορά είναι απίθανο να επηρεάσουν τους πιο φτωχούς, ενώ δεν επαρκούν για πολλούς σοβαρούς κινδύνους που απαιτούν καλά σχεδιασμένα ευρείας βάσης προγράμματα κοινωνικής προστασίας. 7 Ο ΜΆΘΗΜΑ: Η ΜΕΓΙΣΤΟΠΟΊΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΕΡΓΙΏΝ ΜΕΤΑΞΎ ΠΡΟΓΡΑΜΜΆΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΉΣ ΠΡΟΣΤΑΣΊΑΣ ΚΑΙ ΆΛΛΩΝ ΕΠΕΝΔΎΣΕΩΝ ΕΊΝΑΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΉ Η διευρυμένη κοινωνική προστασία μπορεί να υποστηρίξει τις συμπληρωματικές επενδύσεις στην υγεία, την εκπαίδευση, τη γεωργία και σε άλλους παραγωγικούς τομείς. Πρόκειται για έναν γρήγορο και ευέλικτο τρόπο βελτίωσης των αποτελεσμάτων της φτώχειας, που είναι σχετικό σε περιόδους κρίσης ή όταν οι μεταρρυθμίσεις σε άλλους κοινωνικούς τομείς πραγματοποιούνται πολύ αργά. Μπορεί να προσφέρει τα οικονομικά μέσα που είναι απαραίτητα για τη χρήση των υπηρεσιών υγείας και εκπαίδευσης, καθώς και για επενδύσεις στη γεωργία ή άλλες παραγωγικές δραστηριότητες. Μπορεί να προσφέρει προστασία έτσι ώστε τα νοικοκυριά να μπορούν να αναλαμβάνουν το ρίσκο που συνεπάγονται οι νέες δραστηριότητες ή να μεταναστεύσουν για να ευνοηθούν από τις οικονομικές ευκαιρίες. Μπορεί επίσης να προστατεύσει τις επενδύσεις σε ανθρώπινο κεφάλαιο εξασφαλίζοντας τη διατροφή των παιδιών και τις εκπαιδευτικές ευκαιρίες σε περιόδους κρίσης. Προσφέρει έναν άμεσο τρόπο ένταξης των φτωχών και των περιθωριοποιημένων ατόμων στις αναπτυξιακές προσπάθειες, συμβάλλοντας στην κοινωνική συνοχή και την εμπιστοσύνη. Επομένως, μπορεί να αποτελέσει κρίσιμο στοιχείο της γενικής αναπτυξιακής πολιτικής, εκμεταλλευόμενη τις πολλαπλές συνέργιές της. Για αυτό το λόγο, η κοινωνική προστασία δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ένα απλό θέμα του κοινωνικού τομέα αλλά ως μέρος της γενικής αναπτυξιακής στρατηγικής που ρητά κεφαλαιοποιεί αυτές τις συμπληρωματικότητες. Για παράδειγμα, το πρόγραμμα Progresa-Oportunidades στο Μεξικό υπογραμμίζει τη σημασία της μετάβασης προς μια ολοκληρωμένη προσέγγιση, εξασφαλίζοντας την ταυτόχρονη παροχή ενός βασικού πακέτου υγείας, παιδείας και διατροφής, που να εκμεταλλεύεται τις συμπληρωματικότητές τους. 6

11 8 Ο ΜΆΘΗΜΑ: Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΉ ΠΡΟΣΤΑΣΊΑ ΠΡΟΆΓΕΙ ΙΣΌΤΗΤΑ ΤΩΝ ΦΎΛΩΝ, ΕΝΔΥΝΑΜΏΝΕΙ ΤΙΣ ΓΥΝΑΊΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΙΏΝΕΙ ΤΟΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΌ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΌ Τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι τα σωστά σχεδιασμένα προγράμματα κοινωνικής προστασίας μπορούν να αντιμετωπίσουν τα θέματα που αφορούν το φύλο και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Μπορούν να συμβάλλουν στη μείωση των κοινωνικών και εθνοτικών διαφορών, καθώς και να καλύψουν τις συγκεκριμένες ανάγκες των γυναικών. Τα προγράμματα που λαμβάνουν υπόψη τη διάσταση του φύλου μπορούν να έχουν θετικές πολλαπλασιαστικές επιπτώσεις σε ό,τι αφορά την υγεία, την εκπαίδευση των κοριτσιών και την προγεννητική εξέταση των μητέρων. Μπορούν επίσης να βελτιώσουν τους θετικούς εξωτερικούς παράγοντες για τις οικογένειες παρέχοντας χρήματα στις γυναίκες, εξασφαλίζοντας ότι τα βάρη των γυναικών δεν αυξάνονται και ότι δεν ενισχύονται τα στερεότυπα. ΑΠΌ ΤΑ ΜΑΘΉΜΑΤΑ ΣΤΙΣ ΠΡΟΤΕΡΑΙΌΤΗΤΕΣ Τα παραπάνω είναι γενικά μαθήματα και η έκθεση αναγνωρίζει ότι η Αφρική χαρακτηρίζεται από ετερογένεια και ότι τα χαρακτηριστικά των επιμέρους χωρών απαιτούν ειδικές προσεγγίσεις. Για παράδειγμα, σε χώρες που αντιμετωπίζουν καταστάσεις αστάθειας, οι προϋποθέσεις επιτυχίας ενδέχεται να μην ισχύουν. Όταν η διοικητική ικανότητα είναι εξαιρετικά αδύναμη ή παρατηρείται ανεπαρκής διακυβέρνηση, ο σχεδιασμός και η εφαρμογή επιτυχημένων προγραμμάτων κοινωνικής προστασίας είναι πιο δύσκολος. Τα μέσα κοινωνικής προστασίας θα πρέπει να προσαρμόζονται στις συγκεκριμένες τρωτότητες και ανάγκες, όπως είναι η (επαν)ένταξη των νέων και των πρώην πολεμιστών στην κοινωνία. Συνοψίζοντας, υπάρχουν ευκαιρίες για την εισαγωγή κοινωνικής προστασίας σε καταστάσεις μεγάλης φτώχειας. Ο τύπος του προγράμματος θα εξαρτηθεί από το πώς θα ικανοποιηθούν ορισμένες προϋποθέσεις, λαμβάνοντας υπόψη ότι η εθνική και διεθνής δυναμική εξελίσσεται και μπορεί να δημιουργήσει περιθώριο για ελιγμούς. Τα επιτυχημένα προγράμματα εξαρτώνται από την ανάπτυξη και βοηθούν στην ανάπτυξη των απαραίτητων κρατικών δομών και την ικανότητα εφαρμογής. Τα μαθήματα δείχνουν τη σημασία της συμπληρωματικότητας και του συντονισμού σε όλους τους τομείς και τους φορείς καθώς και τη σημαντικότητα της παρακολούθησης και της αξιολόγησης. Ωστόσο, οι ιδιαιτερότητες των μαθημάτων είναι πολύ σημαντικές και οι προϋποθέσεις για επιτυχία είναι κρίσιμης σημασίας για ένα θετικό αντίκτυπο. Η δυνατότητα μεταφοράς των μαθημάτων από τη Λατινική Αμερική, την Ασία, τη Νότια Αφρική ή ακόμη και από γειτονικές χώρες στην Υποσαχάρια Αφρική θα εξαρτηθεί από την ικανότητα της χώρας να διαχειριστεί τις προκλήσεις της εφαρμογής. Ενώ αναγνωρίζει αυτά τα ετερογενή στοιχεία, η έκθεση προτάσσει ότι σε πολλές χαμηλού εισοδήματος χώρες της Υποσαχάριας Αφρικής, ορισμένα απλά προγράμματα όπως οι μη ανταποδοτικές κοινωνικές συντάξεις ή τα επιδόματα τέκνων είναι διοικητικά εφικτά σε γενικές γραμμές, ειδικότερα με τη χρήση τεχνολογικά καινοτόμων συστημάτων παροχής χρημάτων που αποφεύγουν τα σφάλματα στόχευσης, μειώνουν το κόστος και επιταχύνουν τις διαδικασίες παράδοσης. Μπορούν επίσης να είναι δημοσιονομικά βιώσιμα, με λίγες επιπτώσεις από τη δημιουργία αρνητικών κινήτρων. Και μπορούν να εξασφαλίσουν ευρεία πολιτική στήριξη. Ωστόσο, είναι σημαντικό για οποιοδήποτε πρόγραμμα, αφού ξεκινήσει, να επιβιώσει από πιθανές αλλαγές στην τοπική κυβέρνηση και να μπορεί να διατηρηθεί σε περίπτωση πολιτικής εναλλαγής. Με τον καιρό, καθώς οι χώρες συσσωρεύουν εμπειρία και αναπτύσσουν τα τοπικά μέσα, ενδέχεται να γίνουν εφικτές και οι πιο πολύπλοκες διοικητικές διευθετήσεις, συμπεριλαμβανομένων και των συντονισμένων πακέτων. Πιο μακροπρόθεσμα, οι χώρες της Υποσαχάριας Αφρικής μπορούν να αναπτύξουν αυτά τα προγράμματα για να δημιουργήσουν μια πλατφόρμα κοινωνικής προστασίας που να αποτελείται από αρκετά συντονισμένα προγράμματα, σύμφωνα με τις συγκεκριμένες ανάγκες, τη δημοσιονομική πραγματικότητα και τον αποδεδειγμένο αντίκτυπο. Μια τέτοια πλατφόρμα προγραμμάτων κοινωνικής προστασίας, βασιζόμενη στην κοινωνική βοήθεια, θα πρέπει να συνάδει με μια στρατηγική προοδευτικής μετάβασης σε ένα σύστημα που να βασίζεται στην εγχώρια χρηματοδότηση κυρίως, είτε μέσω του φορολογικού συστήματος ή μέσω κάποιας μορφής ανταποδοτικής κοινωνικής ασφάλισης, ή συστημάτων που να συνδυάζουν και τα δύο. Σε κάθε περίπτωση, τα προγράμματα ή τα συστήματα δεν μπορούν να εφαρμοστούν ως έχει σε όλες τις χώρες και τις ηπείρους αλλά θα πρέπει να προσαρμόζονται στις τοπικές συνθήκες. ΑΠΌ ΤΗ ΣΧΈΣΗ ΧΟΡΗΓΊΑΣ Σ ΕΤΑΙΡΙΚΉ ΣΧΈΣΗ Δεδομένων των μελλοντικών προκλήσεων, οι Αφρικανοί εταίροι ενδέχεται να χρειαστούν υποστήριξη από τη διεθνή κοινότητα κατά τη μεταβατική φάση. Η εμφάνιση παγκόσμιας συναίνεσης σχετικά με την κοινωνική προστασία μεταξύ των ενδιαφερομένων που ασχολούνται με την ανάπτυξη, που ενσωματώνεται ειδικότερα στην πρωτοβουλία Κατώτατο Όριο Κοινωνικής Προστασίας του ΟΗΕ, ενισχύει και συμπληρώνει τον αυξανόμενο ρυθμό στην Αφρική. Μετά από την κρίση, πολλοί χορηγοί (διμερείς και πολυμερείς, παραδοσιακοί και αναδυόμενοι) έχουν δεσμευτεί για την υποστήριξη των αναπτυσσόμενων χωρών στην πορεία τους προς τα συστήματα κοινωνικής προστασίας. Ωστόσο, οι διεθνείς εταίροι θα πρέπει να παίζουν υποστηρικτικό ρόλο μόνο: οι αρχές της ιδιοκτησίας, της συμμαχίας και της αμοιβαίας ευθύνης που ενσωματώνονται στη «Δήλωση του Παρισιού για την Αποτελεσματικότητα της Βοήθειας» του 2005 και την «Ατζέντα Δράσης της Άκκρα» του 2008, έχουν βάλει τους εταίρους στο τιμόνι. Τα στοιχεία μας δείχνουν ότι δεν υπάρχει άλλος τρόπος ανάπτυξης και διατήρησης επιτυχημένων προγραμμάτων. 7

12 Καθώς η κοινωνική προστασία λαμβάνει πιο περίοπτη θέση στην αναπτυξιακή ατζέντα, θα πρέπει να αντλούνται μαθήματα και από τις προηγούμενες εμπειρίες των χορηγών. Η παραδοσιακή δέσμευση των χορηγών - που συχνά πάσχει από συντονισμό, είναι ιδιότυπη, βασίζεται σε κάποιο έργο και είναι οικονομικά αναξιόπιστη δεν είναι κατάλληλη για να προάγει την ατζέντα της κοινωνικής προστασίας. Για παράδειγμα, τα πιλοτικά έργα κοινωνικών παροχών που προωθούνται από χορηγούς χαρακτηρίζονται από μεγάλη εξάρτηση σε εξωτερική χρηματοδότηση και σπάνια έχουν οδηγήσει σε πολιτική συμμετοχή από τις εθνικές κυβερνήσεις, υπονομεύοντας έτσι την κυριότητα και τη βιωσιμότητα. Όπως ισχύει ολοένα και περισσότερο σε όλη την Αφρική, οι χορηγοί μπορούν να στηρίξουν την επέκταση προγραμμάτων κοινωνικής προστασίας, πλήρως ενσωματωμένων στη γενική εθνική αναπτυξιακή στρατηγική, μεταβαίνοντας από μια σχέση χορηγίας σε μια εταιρική σχέση. Αυτή η νέα προσέγγιση απαιτεί από τους διεθνείς εταίρους να ευθυγραμμιστούν με τις προσπάθειες και τις προτεραιότητες της χώρας εταίρου με συντονισμένο τρόπο, ώστε να παρέχουν προβλέψιμη χρηματοδότηση στην πορεία προς την αειφορία, και να επενδύουν στη δημιουργία ικανοτήτων και τη διευκόλυνση της εκμάθησης. Σε αυτό το μεταβαλλόμενο αναπτυξιακό τοπίο, η συνεργασία Νότου-Νότου μπορεί να παίξει ολοένα και πιο σημαντικό ρόλο. Οι αναδυόμενοι χορηγοί όπως η Βραζιλία, η Χιλή, η Ινδία και το Μεξικό, που είναι ηγέτες στην ανάπτυξη καινοτόμων λύσεων κοινωνικής προστασίας, ενδιαφέρονται πια ρητά για την παροχή βοήθειας σε άλλες αναπτυσσόμενες χώρες σε αυτό τον τομέα. Οι προσεγγίσεις, τα μοντέλα και οι εμπειρίες τους μπορούν να θεωρηθούν πολύ σχετικά από τους αναπτυσσόμενους αντισυμβαλλόμενούς τους, στην Υποσαχάρια Αφρική ειδικότερα. Αυτοί οι νέοι παίκτες επιφέρουν αλλαγές και επομένως ζητούν τον επανακαθορισμό των συγκριτικών πλεονεκτημάτων και ρόλων της ΕΕ. ΟΙ ΡΌΛΟΙ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΉΣ ΈΝΩΣΗΣ: ΔΈΣΜΕΥΣΗ, ΠΡΟΚΛΉΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΣΤΆΣΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΉΣ Λόγω του πλούτου των εμπειριών και της δέσμευσής της στην ανάπτυξη και την κοινωνική διάσταση της παγκοσμιοποίησης και της αξιοπρεπούς εργασίας, η ΕΕ (Ευρωπαϊκή Επιτροπή και Κράτη Μέλη) έχει τη δυνατότητα να στηρίξει την κοινωνική προστασία στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο χαρακτηρίζεται από σύμπνοια σε ό,τι αφορά τις βασικές αξίες και τη δέσμευση στην κοινωνική προστασία, στα πλαίσια μιας ποικιλίας από εθνικές εμπειρίες ως προς την εξέλιξη, τη λειτουργία και τις προσεγγίσεις στην κοινωνική προστασία. Η Στρατηγική Εταιρική Σχέση Αφρικής-ΕΕ προσφέρει μια πλατφόρμα συνεργασίας με τις χώρες εταίρους σε ό,τι αφορά τα παραπάνω και τις δικές τους εμπειρίες, και στήριξης μιας ατζέντας κοινωνικής προστασίας μέσα από πολιτικό διάλογο και αμοιβαία εκμάθηση, αποφεύγοντας μια άκρως ευρωπαϊκοκεντρική οπτική. Αρκετοί χορηγοί στην ΕΕ, συμπεριλαμβανομένης και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ήδη στηρίζουν κάποιες εθνικές πρωτοβουλίες κοινωνικής προστασίας. Ωστόσο, η ΕΕ θα πρέπει να κάνει πολλά ακόμη για να αντιμετωπίσει τις επίμονες προκλήσεις και να εκμεταλλευτεί όσο το δυνατόν περισσότερο τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα και τη συλλογική κρίσιμη μάζα. Πρωτίστως, απαιτείται περισσότερη δέσμευση, με βάση τα μαθήματα και τα παραδείγματα καλής πρακτικής. Επομένως, η Ευρωπαϊκή Έκθεση για την Ανάπτυξη συστήνει όπως η ΕΕ προάγει και βελτιώσει τη στήριξη της κοινωνικής προστασίας στην Υποσαχάρια Αφρική και σε άλλες αναπτυσσόμενες χώρες. Για το σκοπό αυτό, επισημαίνει επτά προτεραιότητες για την ΕΕ και τα Κράτη Μέλη της: 1 Η ΠΡΟΤΕΡΑΙΌΤΗΤΑ: Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΉ ΠΡΟΣΤΑΣΊΑ ΘΑ ΠΡΈΠΕΙ ΝΑ ΓΊΝΕΙ ΑΝΑΠΌΣΠΑΣΤΟ ΜΈΡΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΉΣ ΠΟΛΙΤΙΚΉΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΉΣ ΈΝΩΣΗΣ Η ΕΕ θα πρέπει να υιοθετήσει ένα περιεκτικό πλαίσιο πολιτικής για την κοινωνική προστασία, που να συνδέεται με συγκεκριμένες χρονικές δεσμεύσεις και αποκλειστικούς πόρους. Αυτό το απαραίτητο βήμα αναμένεται να προάγει την ορατότητα της κοινωνικής προστασίας και να δημιουργήσει ευκαιρίες για συζητήσεις σχετικά με τη συλλογική προστιθέμενη αξία της ΕΕ. Επίσης, θα μπορούσε να αντλήσει τα μέσα και την στήριξη της ΕΕ (Ευρωπαϊκή Επιτροπή και Κράτη Μέλη) που είναι τόσο απαραίτητα. Για το σκοπό αυτό, οι ευκαιρίες που υπάρχουν σήμερα, όπως οι Πράσινες Βίβλοι για την «Αναπτυξιακή πολιτική της ΕΕ για τη στήριξη της ανάπτυξης χωρίς κοινωνικούς αποκλεισμούς και την αειφόρο ανάπτυξη Αύξηση του αντίκτυπου της αναπτυξιακής πολιτικής της ΕΕ», η εφαρμογή του Κοινού Στρατηγικού Σχεδίου Δράσης Αφρικής-ΕΕ , η ίδρυση της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης και της νέας Γενικής Διεύθυνσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που είναι αρμόδια για την αναπτυξιακή πολιτική και την εφαρμογή (DEVCO), καθώς και οι διαπραγματεύσεις σχετικά με τα μελλοντικά χρηματοδοτικά μέσα για τις εξωτερικές σχέσεις, θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν για τον προσανατολισμό των πολυάριθμων προσεγγίσεων και μέσων της ΕΕ προς την παροχή μακροπρόθεσμης, προβλέψιμης και κατάλληλης στήριξη της κοινωνικής προστασίας. 2 Η ΠΡΟΤΕΡΑΙΌΤΗΤΑ: ΠΡΟΏΘΗΣΗ ΚΑΙ ΥΠΟΣΤΉΡΙΞΗ ΤΩΝ ΕΓΧΏΡΙΩΝ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΏΝ Για την εξασφάλιση της κυριότητας και για να τεθούν τα θεμέλια της μακροπρόθεσμης αειφορίας, η ΕΕ θα μπορούσε να προάγει την εφαρμογή μιας ατζέντας κοινωνικής προστασίας που να ανήκει στην Αφρική, σε ηπειρωτικό, υποπεριφερειακό και εθνικό επίπεδο, ξεκινώντας από το «Πλαίσιο Κοινωνικής Προστασίας» της Αφρικανικής Ένωσης (ΑΕ). Όταν και όπου αυτό είναι δυνατό, η ΕΕ θα πρέπει 8

13 να στηρίζει τα περιεκτικά συστήματα κοινωνικής προστασίας που είναι ενσωματωμένα σε ένα πλαίσιο που βασίζεται στα δικαιώματα. Οι εταίροι της ΕΕ θα πρέπει να εξασφαλίζουν, τουλάχιστον, ότι οι παρεμβάσεις τους συνάδουν με τις εγχώριες προτεραιότητες και ανάγκες, ελαχιστοποιώντας τη μικροδιαχείριση από τους χορηγούς και την παρείσδυσή τους στην πολιτική. Οι κατάληλλοι ρόλοι των χορηγών θα πρέπει να περιλαμβάνουν την παροχή τεχνικής και οικονομικής βοήθειας για την οικοδόμηση ικανοτήτων σε όλα τα επίπεδα (εθνικό, επαρχιακό και τοπικό, κρατικό και μη κρατικό) και για την στήριξη του υψηλού αρχικού και πάγιου κόστους (όπως η καθιέρωση συστημάτων ταυτοποίησης, καταχώρησης, στόχευσης, παροχής, καθώς και παρακολούθησης και αξιολόγησης). Βασικής σημασίας για την οικοδόμηση κυριότητας είναι και η ενίσχυση των εγχώριων οργανισμών. Η ΕΕ θα πρέπει να προάγει τις προσεγγίσεις στις οποίες συμμετέχουν πολλοί ενδιαφερόμενοι, και να στηρίζει τους εγχώριους πρωταθλητές της κοινωνικής προστασίας (κυβερνητικούς αξιωματούχους, βουλευτές, μη κυβερνητικούς φορείς). 3 Η ΠΡΟΤΕΡΑΙΌΤΗΤΑ: ΠΑΡΟΧΉ ΒΟΉΘΕΙΑΣ ΑΝΤΙΜΕΤΏΠΙΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΉΣ ΔΥΝΑΤΌΤΗΤΑΣ Επειδή η κινητοποίηση των εγχώριων πόρων είναι κρίσιμης σημασίας για τη βιωσιμότητα των προγραμμάτων κοινωνικής προστασίας, η ΕΕ θα πρέπει να στηρίζει τους εταίρους στην Υποσαχάρια Αφρική στην προσπάθειά τους για φορολογική μεταρρύθμιση και είσπραξη εσόδων. Ο πολιτικός διάλογος σχετικά με τις οικονομικές και δημοσιονομικές πτυχές της κοινωνικής προστασίας (φορολογική μεταρρύθμιση, κατανομή προϋπολογισμού, στρατηγικές απόσυσρης χορηγών) καθώς και τα γενικότερα θέματα διαχείρισης των δημόσιων οικονομικών είναι άκρως σημαντικός. Η αναπτυξιακή βοήθεια μπορεί επίσης να ενεργήσει ως καταλύτης για την κοινωνική προστασία και την ανάπτυξη χωρίς κοινωνικούς αποκλεισμούς, περιορίζοντας το πρόβλημα της οικονομικής δυνατότητας κατά τη μεταβατική φάση. Πρώτον και κύριον, οι χορηγοί της ΕΕ θα πρέπει να υλοποιούν τις επίσημες δεσμεύσεις τους ως προς την αναπτυξιακή βοήθεια (0,7% του ΑΕΕ έως το 2015), παρά την παγκόσμια οικονομική κρίση και τους επακόλουθους περιορισμούς στον προϋπολογισμό τους. Θα πρέπει επίσης να διερευνήσουν τις καινοτόμες επιλογές χρηματοδότησης, όπως η ίδρυση ένος Ταμείου Κοινωνικής Προστασίας για την Αφρική. Οι δεσμεύσεις των χορηγών θα πρέπει να είναι υπεύθυνες και η χρηματοδότησή τους προβλέψιμη και αξιόπιστη, ειδικότερα όταν οι χορηγοί επιλέγουν να στηρίξουν περιοδικές δαπάνες. Από αυτή την άποψη, οι πιο μακροπρόθεσμες δεσμεύσεις, όπως στη Ζάμπια, αποτελούν θετικά παραδείγματα. Θα πρέπει να δίδεται ειδική προσοχή στην εγχώρια δημοσιονομική βιωσιμότητα. Θα πρέπει να αναπτύσσεται και να συμφωνείται εξαρχής μια στρατηγική απόσυσρης να αποφευχθεί η δημιουργία νησίδων ευημερίας που είναι ευάλωτες στις ιδιοτροπίες και τις αντιξοότητες των χορηγών. 4 Η ΠΡΟΤΕΡΑΙΌΤΗΤΑ: ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΉ ΤΡΌΠΩΝ ΠΑΡΈΜΒΑΣΗΣ ΣΕ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΈΝΑ ΠΛΑΊΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΆΓΚΕΣ Δεν υπάρχει «ένα μέγεθος για όλους» σε ό,τι αφορά την κοινωνική προστασία στην Υποσαχάρια Αφρική. Οι προσεγγίσεις θα πρέπει να ενημερώνονται από μια βαθιά ριζωμένη κατανόηση του τοπικού περιβάλλοντος και της υποκείμενης πολιτικής, για την αξιολόγηση της πιο κατάλληλης και βιώσιμης λύσης. Η παρούσα έκθεση προτάσσει ότι ένα πακέτο που να περιλαμβάνει την στήριξη του προϋπολογισμού, τον πολιτικό διάλογο και την οικοδόμηση ικανότητας ίσως να είναι το πιο κατάλληλο για την προώθηση της κυριότητας και την στήριξη συστημάτων κοινωνικής προστασίας που να ενσωματώνονται πλήρως στη γενική εθνική αναπτυξιακή πολιτική. Ωστόσο, η βιωσιμότητα της στήριξης του προϋπολογισμού εξαρτάται από τις τοπικές συνθήκες, όπου η διαχείριση των δημόσιων οικονομικών και η διακυβέρνηση αποτελούν κρίσιμα θέματα. Η στήριξη του προϋπολογισμού μπορεί να ενισχυθεί με ένα αξιόπιστο συμβόλαιο βοήθειας, μεταξύ αμοιβαία υπεύθυνων εταίρων, με εστίαση στα αποτελέσματα. Για τη βελτίωση της ποιότητας του διαλόγου, η στήριξη ενός προϋπολογισμού που να καλύπτει πολλούς τομείς ίσως να αποτελεί την καλύτερη λύση. Θα πρέπει επίσης να διερευνηθούν και καινοτόμες λύσεις όπως είναι τα συμβόλαια του τύπου «παράδοση επί αντικαταβολή». Τα πιλοτικά έργα που προωθούνται από τους χορηγούς θα πρέπει να είναι περιορισμένα επειδή πολύ σπάνια, ή και ποτέ, αποδεικνύονται βιώσιμα. Ωστόσο, τα πιλοτικά έργα είναι χρήσιμα για τη δοκιμή και την αξιολόγηση των εναλλακτικών λύσεων ή την έναρξη προγραμμάτων με στόχο τη μελλοντική μεγέθυνση, και θα πρέπει να ενσωματώνονται σε εγχώριες διαδικασίες που προωθούνται κατά προτίμηση από το κράτος. Πράγματι, για την ενίσχυση του κοινωνικού συμβολαίου, θα πρέπει να ευνοείται η λειτουργία μέσω του κράτους και σε συνεργασία με αυτό. Παρ όλα αυτά, θα πρέπει επίσης να παρέχεται υποστήριξη στα ανεπίσημα προγράμματα που βασίζονται στην κοινότητα (όπως οι mutuelles de santé στη Δυτική Αφρική), καθώς έχουν τη δυνατότητα να αναπτυχθούν στα πλαίσια ενός ευρύτερου συστήματος (όπως στη Ρουάντα). Στις χώρες που αντιμετωπίζουν καταστάσεις αστάθειας, είναι κρίσιμης σημασίας να δίδεται προσοχή στις τοπικές αντιλήψεις σε ό,τι αφορά τη νομιμότητα (με ποιον θα συνεργαστούν) και την επέκταση του φάσματος της κοινωνικής προστασίας (από την ανθρωπιστική στην ασφάλεια). Η ακολουθία των παρεμβάσεων θα πρέπει να συμφωνείται από τη διεθνή κοινότητα: μια ατζέντα που να εστιάζει 9

14 στην έκτακτη βοήθεια και τις παροχές, τα δημόσια έργα, τις προμήθειες και τη βασική υγειονομική περίθαλψη θα πρέπει να αποτελεί πρώτη προτεραιότητα, πριν από την αντιμετώπιση της πιο μακροπρόθεσμης πρόκλησης που συνίσταται στην οικοδόμιση κρατικής ικανότητας για την εφαρμογή προγραμμάτων κοινωνικής προστασίας. Γενικά, η παρακολούθηση και η αξιολόγηση είναι βασικά για την εξασφάλιση υπευθυνότητας και τη διευκόλυνση της εκμάθησης. Η αξιολόγηση του αντίκτυπου είναι κρίσιμης σημασίας για τη δυνατότητα μεγέθυνσης ή αντιγραφής, όπως είναι και ο προσδιορισμός των βέλτιστων πρακτικών και των περιορισμών στα υφιστάμενα προγράμματα. Οι χορηγοί της ΕΕ θα πρέπει να στηρίζουν τις καινοτομίες στις τεχνικές αξιολόγησης του αντίκτυπου (όπως η αξιολόγηση του σθεναρού αντίκτυπου και η τυχαιοποίηση) και να κατανέμουν επαρκείς πόρους στην παρακολούθηση και την αξιολόγηση. Για τη βελτίωση της διαδικασίας λήψης αποφάσεων και για την καλύτερη προσαρμογή του σχεδιασμού των προγραμμάτων, η ΕΕ θα πρέπει επίσης να διερευνήσει λύσεις για τη βελτίωση της ακρίβειας και της επικαιρότητας των δεδομένων που αφορούν τη φτώχεια και την τρωτότητα, συμπεριλαμβανομένης και της στήριξης της Πρωτοβουλίας Παγκόσμιου Σφυγμού (Global Pulse Initiative) του ΟΗΕ. 5 Η ΠΡΟΤΕΡΑΙΌΤΗΤΑ: ΥΠΟΣΤΉΡΙΞΗ ΤΗΣ ΑΝΆΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΓΝΏΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΤΑΛΛΑΓΉΣ ΜΑΘΗΜΆΤΩΝ Οι χορηγοί της ΕΕ θα πρέπει να αναθέτουν και να στηρίζουν την έρευνα των διαφορετικών επιπτώσεων και οφελών της κοινωνικής προστασίας σε ό,τι αφορά την ανάπτυξη, έτσι ώστε να τροφοδοτούν τη διαδικασία εκμάθησης και να επιτρέπουν τις επενδύσεις και τη λήψη αποφάσεων που να βασίζονται σε αποδείξεις. Απαιτούνται περαιτέρω μελέτες για να αποδειχθεί ο αντίκτυπος της κοινωνικής προστασίας στην ανάπτυξη και την τρωτότητα μεσοπρόθεσμα (ειδικότερα η ικανότητα των φτωχών να δημιουργούν περιουσιακά στοιχεία και να ξεφεύγουν για πάντα από τη φτώχεια) αλλά και στην πολιτική σταθερότητα, την κοινωνική συνοχή και το κοινωνικό συμβόλαιο. Ο σκοπός της έρευνας θα πρέπει να διευρύνεται σε μια πλατύτερη ποικιλότητα εμπειριών, ακολουθώντας τη διεπιστημονική προσέγγιση. Τα αποτελέσματα θα πρέπει να διαδίδονται στους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής. Και ακόμη πιο σημαντικό, οι χορηγοί της ΕΕ θα πρέπει να στηρίζουν την ικανότητα της Αφρικής να αναπτύσσει το δικό της τρόπο ανάλυσης και σκέψης σε σχέση με την κοινωνική προστασία. Η χρηματοδότηση της τοπικής έρευνας αναμένεται να προάγει τη νομιμότητα και τη σχετικότητα της γνώσης που παράγεται και να επιτρέψει την ευκολότερη διάδοση. Η ενσωμάτωση της κοινωνικής προστασίας στον πολιτικό διάλογο Αφρικής-ΕΕ σε όλα τα επίπεδα είναι σημαντική για τη διευκόλυνση της ανταλλαγής μαθημάτων και τη βελτίωση της πολιτικής βούλησης και από τις δύο πλευρές. Ανταποκρινόμενα στα αιτήματα των χωρών εταίρων, τα Κράτη Μέλη της ΕΕ θα πρέπει επίσης να ανταλλάσσουν μαθήματα από τις εμπειρίες τους στην κοινωνική προστασία, συγκεντρώνοντας εύκολα διαθέσιμες πληροφορίες και οργανώνοντας ταξίδια μελετών, συνέδρια, εργαστήρια και σεμινάρια κατάρτισης. Λόγω της αυξανόμενης σχετικότητας της εκμάθησης Νότου-Νότου, η ΕΕ θα πρέπει να παρέχει στήριξη όταν τη ζητούν οι Νότιοι εταίροι, βασιζόμενη σε παραδείγματα καλής πρακτικής. Θα μπορούσε να εξεταστεί η δυνατότητα μιας φιλόδοξης τριγωνικής εταιρικής σχέσης με τη μορφή τακτικών ανταλλαγών μεταξύ των σχετικών ενδιαφερόμενων στους διαφόρους πολιτικούς διαλόγους της ΕΕ και τις στρατηγικές εταιρικές σχέσεις. Η ΕΕ θα πρέπει επίσης να συμβάλλει σε κατευθυντήριες οδηγίες βέλτιστων πρακτικών βάσει της εφαρμογής των μηχανισμών κοινωνικής προστασίας στις αναπτυσσόμενες χώρες, όπως συμφωνήθηκε από την ομάδα G20 στη Σεούλ. 6 Η ΠΡΟΤΕΡΑΙΌΤΗΤΑ: ΒΕΛΤΊΩΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΎ, ΤΗΣ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΌΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΥΝΆΦΕΙΑΣ ΤΗΣ ΔΡΆΣΗΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΉΣ ΈΝΩΣΗΣ Η στήριξη που παρέχει η ΕΕ στην κοινωνική προστασία θα πρέπει να συμμορφώνεται πλήρως με την ατζέντα της αποτελεσματικότητας της βοήθειας καθώς και με τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τη συνθήκη της ΕΕ. Θα πρέπει να δημιουργηθεί ένα δίκτυο «κοινωνικής προστασίας και ανάπτυξης» αποτελούμενο από ειδικούς από ολόκληρη την ΕΕ (υπουργοί και φορείς ανάπτυξης, υπουργεία εργασίας και κοινωνικών υποθέσεων, κοινωνία των πολιτών). Ένα πρώτο σημαντικό έργο για το δίκτυο θα ήταν να αναλάβει τη χαρτογράφηση της στήριξης που παρέχει η ΕΕ στην κοινωνική προστασία. Μια τέτοια πρωτοβουλία θα οδηγούσε σε καλύτερο καταμερισμό της εργασίας, τονίζοντας τα κενά και τις επικαλύψεις, και διευκολύνοντας την ταυτοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων. Βασικής σημασίας σε αυτή την προσπάθεια είναι η συμφωνία σχετικά με το εάν η κοινωνική προστασία θα πρέπει να αντιμετωπιστεί ως τομέας. Η παρούσα έκθεση προτάσσει ότι η ένταξη της κοινωνικής προστασίας ως διατομεακό θέμα ίσως να είναι η πιο κατάλληλη λύση, αλλά η θέση της ΕΕ θα πρέπει να ενημερωθεί περαιτέρω τόσο από συζητήσεις στα πλαίσια αυτού του νέου δικτύου όσο και στα πλαίσια του δικτύου POVNET του ΟΟΣΑ, καθώς και με τις χώρες εταίρους. Η εφαρμογή του «Κώδικα Συμπεριφοράς της ΕΕ» αναμένεται ότι θα παρέχει μια ευκαιρία για τον ορθολογισμό της ανάπτυξης και της στήριξης προγραμμάτων σε επίπεδο χώρας. Η ΕΕ θα πρέπει να ηγηθεί του συντονισμού με την ευρύτερη κοινότητα των χορηγών, εντός και πέρα από την Επιτροπή Αναπτυξιακής Βοήθειας του ΟΟΣΑ, καθώς και της συνεργασίας με τις χώρες εταίρους. 10

15 Ο καταμερσιμός της εργασίας στις χώρες της ΕΕ θα πρέπει να βελτιωθεί δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στην αντιμετώπιση των «ορφανών» (ειδικότερα στις χώρες σε κατάσταση αστάθειας). Από αυτή την άποψη, λόγω της παγκόσμιας παρουσίας της, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να παίξει βασικό ρόλο, όπως συμβαίνει με τους χορηγούς της ΕΕ που έχουν αναπτύξει δεσμούς με τις «ξεχασμένες» χώρες. Κρίσιμης σημασίας είναι και η βελτίωση της πολιτικής συνάφειας για την κοινωνική προστασία. Σε συνέχεια της εφαρμογής του «Προγράμματος Πολιτικής Συνάφειας του Αναπτυξιακού Έργου », η ΕΕ θα πρέπει να αναθέσει μια έρευνα για την αξιολόγηση του αντίκτυπου των μη αναπτυξιακών πολιτικών, όπως το εμπόριο, η μετανάστευση και η γεωργία, στην κοινωνική προστασία στις αναπτυσσόμενες χώρες. Απαιτείται περισσότερη πολιτική βούληση για τη μετάφραση της δέσμευσης της ΕΕ στην Πολιτική Συνάφειας για την Ανάπτυξη σε πράξεις, και για την αξιόπιστη προώθησή της στην ευρύτερη αναπτυξιακή κοινότητα (π.χ. Τέταρτη Σύνοδος Υψηλού Επιπέδου για την Αποτελεσματικότητα της Βοήθειας, G20, Τέταρτη Διάσκεψη του ΟΗΕ για τις Λιγότερο Αναπτυγμένες Χώρες LDC-IV)). 7 Η ΠΡΟΤΕΡΑΙΌΤΗΤΑ: ΕΝΊΣΧΥΣΗ ΤΩΝ ΕΤΑΙΡΙΚΏΝ ΣΧΈΣΕΩΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΉΣ ΈΝΩΣΗΣ ΜΙΑ ΣΤΑΔΙΑΚΉ ΑΤΖΈΝΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΉΣ ΠΡΟΣΤΑΣΊΑΣ Η στήριξη της κοινωνικής προστασίας είναι περιορισμένη στα πλαίσια της εξωτερικής δράσης της ΕΕ, ειδικότερα στα πλαίσια της δέσμευσής της στην κοινωνική διάσταση της παγκοσμιοποίησης και της αξιοπρεπούς εργασίας. Η ΕΕ θα πρέπει να συνεργαστεί στενά με τους στρατηγικούς εταίρους για την προώθηση μιας σταδιακής διεθνούς ατζέντας για την κοινωνική προστασία και της πιο δίκαιης παγκοσμιοποίησης, ειδικότερα με τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας και άλλους οργανισμούς του ΟΗΕ που ασχολούνται με την κοινωνική προστασία, λόγω της εμπειρίας και της νομιμότητάς τους στον τομέα. Η ΕΕ θα πρέπει επίσης να στηρίξει και να συνεργαστεί περαιτέρω με τη Διεύθυνση Κοινωνικών Υποθέσεων της Αφρικανικής Ένωσης και τη Διεύθυνση Κοινωνικής Ανάπτυξης της Αφρικανικής Τράπεζας Ανάπτυξης, καθώς αποτελούν βασικούς φορείς τροφοδοσίας και διατήρησης της «κοινωνικής» ορμής στην Αφρική. Υπό το φως της εμπειρίας της και λόγω της έμφασης που δίνεται στην περιφερειακή ένταξη στην αναπτυξιακή πολιτική, η ΕΕ θα πρέπει να καταβάλλει προσπάθειες για την προώθηση της περιφερειακής συνεργασίας για την κοινωνική ανάπτυξη και την κοινωνική προστασία, αναπτύσσοντας την υπάρχουσα ορμή και τα μέσα. Οι εταιρικές σχέσεις με τον ιδιωτικό τομέα θα μπορούσαν επίσης να προωθήσουν την ατζέντα της κοινωνικής προστασίας. Με το σωστό συντονισμό και το σχεδιασμό της πολιτικής, η ΕΕ θα μπορούσε να ενθαρρύνει τις ιδιωτικές δράσεις. Θα πρέπει να διερευνηθούν οι νέες και καινοτόμες συμπράξεις δημοσίου-ιδιωτικού τομέα (ΣΔΙΤ). ΣΥΜΠΈΡΑΣΜΑ Συνοπτικά, έχει έρθει η στιγμή για μια νέα ατζέντα κοινωνικής προστασίας Αφρικής-ΕΕ. Υπάρχει αυξανόμενη συναίνεση σχετικά με τα οφέλη της κοινωνικής προστασίας, ενώ το περιβάλλον που έχει διαμορφωθεί μετά από την κρίση και οι πιθανοί κίνδυνοι που συνδέονται με την κλιματική αλλαγή απαιτούν ανανεωμένη και βελτιωμένη εταιρική σχέση. Τα προγράμματα κοινωνικής προστασίας υπάρχουν και, εφόσον διατηρηθούν ορισμένες προϋποθέσεις, μπορούν να έχουν θετικό αντίκτυπο στην ανάπτυξη χωρίς κοινωνικούς αποκλεισμούς και στη μείωση της φτώχειας, επηρεάζοντας μεγάλα τμήματα του πληθυσμού και εξασφαλίζοντας ευρεία πολιτική στήριξη. Επιπλέον, εάν είναι καλά σχεδιασμένα, μπορούν να συμπληρώσουν τα ανεπίσημα συστήματα που βασίζονται στην κοινότητα καθώς και τις λύσεις που βασίζονται στην αγορά. Οι τακτικές, ανεξάρτητες και σθεναρές αξιολογήσεις είναι κρίσιμης σημασίας για τη δημιουργία αξιόπιστων πληροφοριών και εμπειρικών αποδείξεων για τα επιτεύγματα των προγραμμάτων. Αυτό με τη σειρά του είναι βασικό για την εξασφάλιση της στήριξης και επομένως της πολιτικής αειφορίας και επιτυχίας. Τα μέχρι στιγμής επιτεύγματα δείχνουν ότι εφόσον υπάρχει δέσμευση, όραμα και υποστήριξη, είναι εφικτή η δημιουργία κοινωνικής προστασίας στην Υποσαχάρια Αφρική, ακόμη και στις χαμηλού εισοδήματος χώρες. Ωστόσο, η επιλογή συγκεκριμένων νέων προγραμμάτων ή η μεγέθυνση υφιστάμενων προγραμμάτων εξαρτάται από τη συγκεκριμένη χώρα καθώς και από τη δημογραφική, γεωγραφική και οικονομική κατάσταση των χωρών εταίρων, όπως και από την πολιτική δέσμευση και τις προτεραιότητες. 11

16

17 ΚΟΙΝΩΝΙΚΉ ΠΡΟΣΤΑΣΊΑ ΑΝΆΠΤΥΞΗ ΧΩΡΊΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΎΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΎΣ ΝΈΑ ΠΡΟΟΠΤΙΚΉ ΣΥΝΕΡΓΑΣΊΑΣ ΜΕΤΑΞΎ ΕΕ ΚΑΙ ΑΦΡΙΚΉΣ E U R O P Ä I S C ENTWICKLUNGSB ΚΙΝΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η