ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ Α ΚΥΚΛΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ Α ΚΥΚΛΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Τρεις ερωτικές ιστορίες: διακειµενικές προσεγγίσεις στις Μεταµορφώσεις του Απουλήιου Επιµέλεια: Μουράρου Παρασκευή Επιβλέπων καθηγητής: Φραγκουλίδης Σ. Μέλη τριµελούς εξεταστικής επιτροπής: Φραγκουλίδης Σ. Νικήτας. Τσιτσικλή. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ι. Λούκιος και Φωτίδα: ένας µονόπλευρος έρωτας ΙΙ. Έρωτας και Ψυχή: µία παραµυθένια αγάπη ΙΙΙ. Λούκιος και Ίσιδα: ένας καθαγιασµένος γάµος ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ SUMMARY

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το µυθιστόρηµα του Απουλήιου, Μεταµορφώσεις ή Χρυσός Γάιδαρος, έχει ως θέµα του τις περιπέτειες που βιώνει ο κεντρικός χαρακτήρας Λούκιος, εξαιτίας της curiositas του 1. Ο νεαρός, καθώς ταξιδεύει προς την Θεσσαλία, την περιοχή όπου ανθεί η σκοτεινή τέχνη, κατά τύχη ακούει την ιστορία ενός θύµατος των µαγισσών. Όσα ακούει εξάπτουν την περιέργειά του και για τον λόγο αυτόν επιθυµεί να αποκτήσει τη γνώση των µαγικών µυστηρίων. Με αυτόν τον σκοπό προσεγγίζει ερωτικά την υπηρέτρια µίας µάγισσας, η οποία κάνει λάθος στη µαγική αλοιφή µε αποτέλεσµα την κωµική µεταµόρφωση του νεαρού πρωταγωνιστή. Ο Λούκιος µεταµορφώνεται σε γάιδαρο, ένα ζώο γνωστό για την ανοησία του, αντί για κουκουβάγια, το πουλί της σοφίας, στο οποίο προσδοκούσε να µεταµορφωθεί. Μετά από τη µεταµόρφωσή του ξεκινούν οι περιπέτειες του, οι οποίες περιγράφονται στα βιβλία 3-10 του µυθιστορήµατος, ώσπου στο 11 ο και τελευταίο βιβλίο των Μεταµορφώσεων συναντά τη θεά Ίσιδα. Η θεά µε την παρέµβασή της προσφέρει τα τριαντάφυλλα, το αντίδοτο για να απαλλαχθεί από τη γαϊδουρινή µορφή. Μετά από τη λύτρωση, την οποία του προσφέρει η θεά, ο Λούκιος γίνεται λάτρης της Ίσιδας και του Όσιρη και τους υπηρετεί πιστά. Παράλληλα, διαπρέπει µε την ευλογία τους στο νοµικό πεδίο και κερδίζει δόξα και πλούτη. Οι Μεταµορφώσεις έχουν εξετασθεί από διάφορους µελετητές, ενώ έχουν γίνει αρκετές προσεγγίσεις του κειµένου από διαφορετικές σκοπιές και έχει υποστηριχθεί πως ο συγγραφέας έχει επηρεαστεί από πολλά λογοτεχνικά είδη 2. Άλλωστε ο ίδιος προετοιµάζει τον αναγνώστη για τις εναλλαγές που θα ακολουθήσουν στο ύφος, αλλά και τη γλώσσα του έργου ( iam haec equidem ipsa vocis immutatio desultoriae scientiae stilo quem accessimus respondet, Τώρα, λοιπόν, αυτήν η ίδια η αλλαγή στη γλώσσα σαν τη γνώση της ακροβατικής ταιριάζει στο θέµα που αρχίζουµε, 1. 1). Έτσι, λοιπόν, ο Απουλήιος φαίνεται να έχει υιοθετήσει στοιχεία και από την ελεγεία, καθώς 1 Για την curiositas, η οποία χαρακτηρίζει το Λούκιο, και τις συνέπειές της βλ. Penwill, J. L. (1975), 49-82, Sandy, G. N. (1972), , Schlam, C. C. (1968), Ενδεικτικά, για τα επικά στοιχεία των Μεταµορφώσεων βλ. Frangoulidis, S. A. (1990), Epic Imitation in the Metamorphoses of Apuleius, PhD Diss., The Ohio State University και Harrison, S. J. (1997), From Epic to Novel: Apuleius Metamorphoses and Vergil s Aeneid, MD 39: Για τη θεατρική προσέγγιση του έργου βλ. May, R. (2006), Apuleius and Drama: The Ass on Stage, Oxford και Frangoulidis (2001). Όσον αφορά το φιλοσοφικό υπόβαθρο του έργου βλ. O Brien, M. C. (2002), Apuleius Debt to Plato in the Metamorphoses, E. Mellen Press και Schlam, C. C. (1970), Platonica in the Metamorphoses of Apuleius, TAPhA 101: , ενώ για τη σατιρική διάσταση του κειµένου βλ. Harrison (2000), Apuleius: A Latin Sophist, Oxford: Oxford University Press και Zimmerman, M. (2006), Echoes of Roman Satire in Apuleius Metamorphoses, στο Desultoria Scientia: Genre in Apuleius Metamorphoses and Related Texts, ed. by Nauta, R. R., Louven: Peeters,

4 οι χαρακτήρες του σε αρκετές περιπτώσεις θυµίζουν τα ερωτευµένα ζευγάρια της ελεγείας και βιώνουν καταστάσεις παρόµοιες µε εκείνες των ελεγειακών εραστών. Στην αρχαία λογοτεχνία, η ελεγεία ορίζεται από το µέτρο της, από µία εναλλασσόµενη σειρά δαχτυλικού εξάµετρου και πεντάµετρου. Οι πρώιµες ελληνικές ελεγείες πραγµατεύονταν µία ποικιλία θεµάτων, ενώ κατά τη διάρκεια της αυγούστειας εποχής στην Ρώµη η ελεγεία γίνεται το προτιµητέο µέσο της ερωτικής ποίησης 3. Η λατινική ελεγεία, η οποία περιέλαβε στοιχεία και από άλλα λογοτεχνικά είδη (κωµωδία, επίγραµµα, τραγωδία, λυρική και βουκολική ποίηση), προέβαλε έντονα το αυτοβιογραφικό στοιχείο. Η υποκειµενικότητά της αποτελεί προεξέχον χαρακτηριστικό της 4. Ο ελεγειακός κόσµος χαρακτηρίζεται από συµβατικούς κανόνες και τρόπους συµπεριφοράς και διαθέτει τυπικά πρόσωπα και καταστάσεις. Το κέντρο του ελεγειακού σύµπαντος είναι ο έρωτας. Αυτός είναι για τον ελεγειακό εραστή ο λόγος της ύπαρξής του. Η ζωή του ποιητή/εραστή (amator), ο οποίος παραδίδεται ολοκληρωτικά στον έρωτα, περιγράφεται ως servitium, ως δουλεία στην αγαπηµένη του puella, η οποία πολλές φορές συµπεριφέρεται ως µία αυταρχική και ιδιότροπη domina 5. Εξαιτίας των πολλών δεινών που υφίσταται στο πλαίσιο αυτής της σχέσης, ο εραστής προσπαθεί να µεταφέρει το βίωµά του σε έναν ιδεώδη κόσµο, αναπολώντας πολλές φορές την Χρυσή Εποχή, και επιδιώκει µία ευτυχή κατάληξη στη σχέση του. Αιχµάλωτος του έρωτα, αποµονώνεται και διασύρεται 6 καθώς παραδίδεται σε µία ζωή νωθρότητας, τη nequitia. Αποποιείται τις υποχρεώσεις του ως πολίτη και αντιπαραβάλλει στις σκληρότητες του πολέµου την τρυφερότητα του έρωτα. Άλλωστε οι Νεώτεροι υιοθέτησαν τις καλλιµαχικές αρνήσεις 7 και κυρίως την άρνηση του ιστορικού έπους, αφού εκτός από το γραµµατειακό θέλησαν να διαφοροποιηθούν και από το κοινωνικοπολιτικό κατεστηµένο από το mos maiorum, το negotium, την gravitas. Ο εραστής/ποιητής γίνεται ήρωας, όχι του πολέµου, αλλά του έρωτα, καθώς πολεµά κάτω από τις διαταγές του θεού Έρωτα (militia amoris). Στις Μεταµορφώσεις, ο Απουλήιος χρησιµοποιεί στοιχεία τα οποία παραπέµπουν στην ελεγεία για να περιγράψει τις ερωτικές σχέσεις, αλλά και εκείνες 3 Πιο αναλυτικά βλ. Day, A. A. (1972), Luck, G. (1969). 4 Ross, D. O. (1975), Για το ρόλο της γυναίκας ως puella/domina στην ερωτική ελεγεία βλ. Hallet, J. P. (1984), Konstan, D. (1994), Lilja, S. (1965), Wyke, M. (2002). 6 Veyne, P. (1988), Για τις αρχές του Καλλίµαχου βλ. Παπαγγελής, Θ.. (1994),

5 οι οποίες φαίνονται να ακολουθούν τις συµβάσεις των ερωτικών δεσµών και αναπτύσσονται κατά την εξέλιξη του µυθιστορήµατος. Βλέπουµε να εµφανίζονται και να ενσαρκώνονται από τους χαρακτήρες, οι οποίοι αποτελούν τα δρώντα πρόσωπα της εκάστοτε ερωτικής σχέσης, ο (exclusus και dives) amator, η (avara) puella/domina, η saga, η lena και ο custos. Συγχρόνως, τα πρόσωπα αυτά βιώνουν καταστάσεις οι οποίες παραπέµπουν στην ερωτική ελεγεία, όπως το servitium amoris, η militia amoris και το παρακλαυσίθυρον. Θα πρέπει να σηµειώσουµε πως το ελεγειακό είδος εµφανίζει κοινά χαρακτηριστικά µε την Νέα Κωµωδία, στοιχεία της οποίας εµφανίζονται στις Μεταµορφώσεις 8. Οι παρακάτω σύντοµοι ορισµοί παρατίθενται µε σκοπό να βοηθήσουν στην κατανόηση του παραλληλισµού του κειµένου των Μεταµορφώσεων µε τη λατινική ερωτική ελεγεία: Η puella είναι η ελεγειακή ερωµένη (πρβλ. η Κυνθία στον Προπέρτιο, η ηλία και η Νέµεσις στον Τίβουλλο, η Κορίννα στον Οβίδιο), η οποία δεν ανταποδίδει εξολοκλήρου ή µε συνέπεια το πάθος του οµιλούντος προσώπου/ελεγειακού εραστή. Μπορεί να υπάρχει άλλο πρόσωπο στη ζωή της, το οποίο µερικές φορές λειτουργεί ως εµπόδιο για τον εραστή. Είναι έτοιµη να εγκαταλείψει το οµιλούν πρόσωπο για τις φροντίδες και, µερικές φορές, για τα υλικά δώρα άλλων ανδρών. Είναι καλλιεργηµένη, αλλά άπληστη (avara puella) και αποτελεί το αντικείµενο του πόθου του οµιλούντος υποκειµένου. Η domina είναι η αγαπηµένη του ελεγειακού εραστή, αλλά παρουσιάζεται ως σκληρή και αυταρχική, η οποία υποδουλώνει τον εραστή. Ο amator είναι ο ελεγειακός εραστής/οµιλούν πρόσωπο (πρβλ. Προπέρτιος, Τίβουλλος, Οβίδιος), ο οποίος λόγω του πάθους του για την αγαπηµένη του, πολλές φορές, υποδουλώνεται σε αυτήν και προσπαθεί να την κρατήσει κοντά του µε κάθε µέσο. Η lena, η προαγωγός, παρουσιάζεται ως πότης, φιλοχρήµατη και ως µάγισσα µε επικίνδυνες δυνάµεις. Προσπαθεί να πείσει την puella να εγκαταλείψει τον οµιλητή και να προσεγγίσει έναν πλουσιότερο εραστή. Πολλές φορές απειλεί τον ποιητή ακόµη και µε θάνατο 9. 8 Για τη σχέση Νέας Κωµωδίας και Μεταµορφώσεων βλ. Frangoulidis (1997a), και (2001). 9 Πιο αναλυτικά βλ. Myers, K. S. (1996),

6 Η saga είναι η επαγγελµατίας µάγισσα, η οποία χρησιµοποιεί τις δυνάµεις της για να καταστρέψει τη σχέση του εραστή µε την αγαπηµένη του. Συχνά είναι µία anus ( γριά ). Ο dives amator είναι ο πλούσιος εραστής, ο οποίος είναι εχθρός του εραστή, αφού µε την οικονοµική του ευηµερία, προσπαθεί να κερδίσει τον έρωτα της puella. Πολλές φορές έχει ως σύµµαχο τη lena. Ο exclusus amator είναι ο εραστής, ο οποίος µένει κλειδωµένος έξω από το σπίτι της αγαπηµένης του και θρηνεί για τον αποκλεισµό στην πόρτα της ερωµένης του. Ο custos είναι ο φύλακας, ο οποίος εµποδίζει το ερωτευµένο ζευγάρι της ελεγείας να συναντηθεί. Αποστολή του είναι να προσέχει την puella. Το servitium amoris αντιστρέφει την κοινωνική θέση των Ρωµαίων, καθώς παρουσιάζει έναν ελεύθερο Ρωµαίο πολίτη να εξουσιάζεται από µία γυναίκα, προφανώς από χαµηλότερη κοινωνική τάξη. Ο amator ανυψώνει την αγαπηµένη του puella και της συµπεριφέρεται όπως ένας δούλος στην κυρία του, domina, καθώς υπακούει στις διαταγές και υποχωρεί στις διαθέσεις της 10. Στη µεταφορά της militia amoris, ο ελεγειακός εραστής παρουσιάζεται να έχει καταταχθεί σε ένα είδος στρατιωτικής υπηρεσίας, πολεµώντας µε τον έρωτα ή την αγαπηµένη του. Ο ελεγειακός κόσµος απεικονίζει τον έρωτα ως πεδίο µάχης, στο οποίο ο εραστής ελπίζει να επιδείξει ερωτικό ηρωισµό, απωθώντας τους αντιπάλους του και υποτάσσοντας την αγαπηµένη του 11. Ο όρος παρακλαυσίθυρον χρησιµοποιείται για να περιγράψει το παράπονο του εραστή στην πόρτα της αγαπηµένης του, η οποία παραµένει κλειστή. Το οµιλούν πρόσωπο τραγουδά ελπίζοντας µάταια να του επιτραπεί η είσοδος ή για να πείσει την κοπέλα του να βγει έξω 12. Κατά καιρούς έχουν εξετασθεί κάποια από τα επεισόδια του κειµένου του Απουλήιου από την ελεγειακή σκοπιά. Σε πρόσφατη µονογραφία της η J. Hindermann (2009a) αναλύει επιµέρους ιστορίες των Μεταµορφώσεων από την οπτική της ελεγείας. Στη συνέχεια, η ίδια συγγραφέας εξετάζει την εµφάνιση ελεγειακών στοιχείων στο µυθιστόρηµα σε δύο ακόµη άρθρα: στο πρώτο 13 από αυτά 10 Για το servitium amoris στη λατινική ελεγεία βλ. Copley, F. O. (1947), , Lyne, R. O. A. M. (1979), , Murgatroyd, P. (1981), Για τη militia amoris βλ. Murgatroyd, (1975), Πιο αναλυτικά για το µοτίβο του παρακλαυσίθυρου βλ. Copley (1956), Yardley, J. C. (1978), Hindermann (2009b),

7 αναλύει την παρουσία του servitium amoris στις σχέσεις Λούκιου Φωτίδας και Λούκιου Ίσιδας, ενώ στο δεύτερο 14 συγκρίνει το servitum amoris το οποίο εµφανίζεται στα ζευγάρια Σωκράτη Μερόης και Λούκιου - Φωτίδας. Η A. G. Mathis απαριθµεί κάποια από τα ελεγειακά στοιχεία τα οποία εµφανίζονται στις ερωτικές σχέσεις δύο ζευγαριών του µυθιστορήµατος 15. Ο S. A. Frangoulidis αναφέρεται στον πόλεµο της µαγείας και του έρωτα στο κείµενο του Απουλήιου και αντιπαραθέτει αυτές τις πολεµικές συγκρούσεις µε τη militia amoris της ελεγείας 16. Άλλοι µελετητές επικεντρώνονται σε ορισµένα ελεγειακά στοιχεία, τα οποία εντοπίζονται στην ιστορία του Έρωτα και της Ψυχής 17. Τέλος, η S. Mattiacci αναλύει το συγκεκριµένο επεισόδιο µε έµφαση στην παρουσία του ελεγειακού λεξιλογίου 18. Μία εξέταση της λειτουργίας των ελεγειακών στοιχείων, η οποία απουσιάζει από την έρευνα, καθώς και του τρόπου µε τα οποία αυτά λειτουργούν τόσο στην αφήγηση, όσο και στη µεταµόρφωση των χαρακτήρων του µυθιστορήµατος, αποτελεί και το στόχο της συγκεκριµένης εργασίας. Στην παρούσα µελέτη γίνεται προσπάθεια να καταδειχθούν τα ελεγειακά στοιχεία τα οποία εντοπίζονται στις σχέσεις τριών διαφορετικών ζευγαριών των Μεταµορφώσεων. Παράλληλα, επιχειρείται να ερµηνευθεί ο σκοπός της ύπαρξης αυτών των στοιχείων. Στα κεφάλαια που ακολουθούν συζητούνται οι σχέσεις των ζευγαριών Λούκιου Φωτίδας, η οποία ευθύνεται για τη µεταµόρφωσή του σε γάιδαρο, του θεού Έρωτα Ψυχής, οι οποίοι είναι οι πρωταγωνιστές της ένθετης ιστορίας του µυθιστορήµατος, και Λουκιού θεάς Ίσιδας, η οποία είναι αυτήν που επαναφέρει τον νεαρό στην ανθρώπινη µορφή του, προσφέροντάς του το αντίδοτο της µεταµόρφωσής του τα τριαντάφυλλα. Η χρήση των ελεγειακών στοιχείων στην περιγραφή των τριών αυτών σχέσεων από τον Απουλήιο γίνεται για να τονιστεί κάθε φορά ο διαφορετικός σκοπός των δρώντων προσώπων, αλλά και η αλλαγή στο χαρακτήρα των εκάστοτε πρωταγωνιστών. Έτσι, στην περίπτωση του Λουκιού και της Φωτίδας τα ελεγειακά στοιχεία χρησιµοποιούνται µε απώτερο στόχο να ικανοποιηθούν τα ερωτικά πάθη του νεαρού, χωρίς να συνειδητοποιεί τους κινδύνους που διατρέχει. Σε αυτήν τη σχέση έχουµε 14 Hindermann (2010), Mathis (2008), Frangoulidis (2008), Parker and Murgatroyd (2002), Mattiacci (1998),

8 αναλυτική περιγραφή της ερωτικής - σαρκικής πλευράς της. Την ίδια στιγµή, δίνεται έµφαση και στην απουσία του συναισθηµατικού έρωτα, καθώς ο εραστής δεν τρέφει κανένα ερωτικό αίσθηµα για την ερωµένη του, την οποία χρησιµοποιεί για την κατάκτηση της µαγικής τέχνης, αλλά, παράλληλα, και για να ικανοποιήσει τα ερωτικά του πάθη. Αποτέλεσµα αυτής της απερίσκεπτης συµπεριφοράς του είναι η µεταµόρφωσή του σε γάιδαρο και οι επακόλουθες περιπέτειές του. Όσον αφορά το ζευγάρι Έρωτας Ψυχή, η ύπαρξη των ελεγειακών στοιχείων στη συγκεκριµένη ιστορία στοχεύει στην επιδίωξη ενός ευτυχισµένου τέλους για τους δύο ερωτευµένους, γεγονός το οποίο θυµίζει τον στόχο των ελεγειακών ζευγαριών. Έχουµε συνύπαρξη ερωτικού και συναισθηµατικού έρωτα, ο οποίος ταυτίζεται µε την ελεγεία, καθώς και τα δύο πρόσωπα που εµπλέκονται, τρέφουν αγνά αισθήµατα το ένα για το άλλο. Το ερωτικό στοιχείο δεν υπερτερεί έναντι του ερωτικού, αλλά και τα δύο εκφράζονται µε τον ίδιο βαθµό, αφού και οι δύο χαρακτήρες είναι ερωτευµένοι. Τα αισθήµατά τους δεν υποκινούνται από κάποιον ιδιοτελή σκοπό, αλλά είναι πραγµατικά. Επιπλέον, µέσω των ελεγειακών στοιχείων τονίζεται η µεταµόρφωση της θνητής Ψυχής από µία επιπόλαια γυναίκα σε µία θεότητα, καθώς καταφέρνει να ξεπεράσει τα ανυπέρβλητα εµπόδια τα οποία παρουσιάζονται µπροστά της. εν πετυχαίνει µόνο την ένωση µε το θείο, το οποίο στην προκειµένη περίπτωση αντιπροσωπεύεται από τον σύζυγό της, τον θεό Έρωτα, αλλά θεοποιείται και η ίδια. Τέλος, στη σχέση Λούκιου Ίσιδας έχουµε µία εξαγνισµένη µορφή του ελεγειακού στοιχείου, καθώς από τον συγκεκριµένο δεσµό απουσιάζει το ερωτικό στοιχείο, σηµείο το οποίο διαφέρει από την ελεγεία. Το ερωτικό πάθος παρουσιάζεται να είναι ο ζυγός, ο οποίος κρατά τον άνθρωπο µακριά από το θεϊκό στοιχείο. Τα ελεγειακά στοιχεία σε αυτήν την ιστορία χρησιµοποιούνται για να τονίσουν την ένωση του ανθρώπινου στοιχείου µε το θεϊκό και την κυριαρχία του τελευταίου. Η χρήση των ελεγειακών στοιχείων παρουσιάζεται να είναι απογυµνωµένη από οτιδήποτε ερωτικό σε όλες τις εκφάνσεις της και ο έρωτας περιορίζεται σε πνευµατικό επίπεδο. Η ίδια η θεά θέτει ως όρο στον οπαδό της την αγνότητα µέσω της αποχής από το ερωτικό στοιχείο και αυτός µε τη σειρά του για να την ευχαριστήσει αποδέχεται τους όρους της. Ο πρωταγωνιστής καταφέρνει να µεταµορφωθεί όχι µόνο σωµατικά, επανακτώντας την ανθρώπινη µορφή του, αλλά και πνευµατικά, καθώς επιτυγχάνει την ένωση µε το θείο και τη συναισθηµατική του αγαλλίαση. Από έναν νεαρό χωρίς σύνεση και αδιάφορο για τα συναισθήµατα των 8

9 άλλων, µετατρέπεται σε κοινωνό των θεϊκών µυστηρίων υπηρετώντας µία θεά, η οποία αντιπροσωπεύει την αγάπη, την τάξη και την ειρήνη στον κόσµο. 9

10 Ι. Λούκιος και Φωτίδα: ένας µονόπλευρος έρωτας Ήδη ορισµένοι µελετητές έχουν εξετάσει τη σχέση του Λούκιου και της Φωτίδας από την ελεγειακή σκοπιά. Σύµφωνα µε τη J. Hindermann, η ερωτική σχέση του Λούκιου µε την Φωτίδα ανακαλεί τους ελεγειακούς εραστές 19. Η ίδια συγγραφέας ωστόσο επισηµαίνει ότι η δοκιµασία του πρωταγωνιστή δεν θυµίζει τα ψυχικά βασανιστήρια αυτών των εραστών 20. Επιπλέον, υποστηρίζει πως αν και ο νεαρός λαµβάνει τη θέση του δούλου, ο οποίος υπηρετεί πιστά την κυρία του, µε απώτερο στόχο τη γνώση των µυστικών της µαγείας, κρατά την ελεύθερη βούλησή του, ενώ, από την άλλη, η Φωτίδα δεν παρουσιάζεται ως σκληρή domina, η οποία βασανίζει τον servus της, αλλά ως µία γυναίκα µε αληθινά ερωτικά αισθήµατα 21. Σε αντίθεση µε την Hindermann, η A. G. Mathis, θεωρεί πως η πραγµατική domina του Λούκιου είναι η µάγισσα Παµφίλη, την οποία προσπαθεί να προσεγγίσει µέσω της υπηρέτριας της. Για αυτό καταφεύγει στο servitium amoris, ενώ επιχειρεί να ικανοποιήσει τα ερωτικά του πάθη 22. Όσον αφορά το µοτίβο της militia amoris, το οποίο εµφανίζεται κατά την εξέλιξη της συγκεκριµένης ερωτικής σχέσης, ο S. A. Frangoulidis υποστηρίζει πως στην περίπτωση του ζευγαριού των Μεταµορφώσεων ο πόλεµος της ερωτικής σκηνής περιγράφεται µε όρους βίας, καθώς ο κόσµος των µαγισσών, στον οποίο ανήκει και η εν δυνάµει µάγισσα Φωτίδα, χαρακτηρίζεται από σκληρότητα. Αντίθετα, στην ελεγεία ο ερωτικός πόλεµος παρουσιάζεται σαν ένα πνευµατώδες παιχνίδι και ο έρωτας συνδέεται µε δραστηριότητες της ειρήνης 23. Ο κεντρικός, λοιπόν, πρωταγωνιστής των Μεταµορφώσεων του Απουλήιου, ο Λούκιος, ξεκινά ένα ταξίδι προς την Θεσσαλία για δουλειές, όπως αναφέρει και ο ίδιος (... eam Thessaliam ex negotio petebam, 1. 2). Στο δρόµο συναντά δύο οδοιπόρους και ο ένας από αυτούς, ο Αριστοµένης, διηγείται την εµπειρία την οποία βίωσε όταν ήρθε σε επαφή µε τη µαγεία ( ). Με το πέρας της αφήγησης, ο πρωταγωνιστής δηλώνει πως πιστεύει όσα άκουσε (1. 20) και όταν φτάνει στην Υπάτη, πρωτεύουσα της µαγείας, ο Λούκιος είναι αποφασισµένος να ανακαλύψει τα µυστικά της σκοτεινής τέχνης (2. 1). 19 Hindermann (2009a), Hindermann (2009a), Hindermann (2009b), Βλ. επίσης Hindermann (2010), Mathis (2008), Frangoulidis (2008),

11 Ενώ περιφέρεται στην πόλη και ψάχνει για έργα της µαγείας, συναντά στην αγορά τη θεία του Βυρρήνη, η οποία τον προειδοποιεί για τη σύζυγο του οικοδεσπότη του, την Παµφίλη, που είναι µία πανίσχυρη µάγισσα. Σύµφωνα µε την Βυρρήνη: maga primi nominis et omnis carminis sepulchralis magistra creditur, quae surculis et lapillis et id genus frivolis inhalatis omnem istam lucem mundi sideralis imis Tartari et in vetustum chaos submergere novit. nam simul quemque conspexerit speciose formae iuvenem, venustate eius sumitur et ilico in eum et oculum et animum detorquet. serit blanditias, invadit spiritum, amoris profundi pedicis aeternis alligat. tunc minus morigeros et vilis fastidio in saxa et in pecua et quodvis animal puncto reformat, alios vero prorsus extinguit, (2. 5). ( Θεωρείται µάγισσα πρώτης τάξης και ειδική σε κάθε είδους επιτύµβια επωδή, η οποία φυσώντας σε κλαδιά και πετραδάκια και σε τέτοιου είδους ευτελή αντικείµενα, όλο αυτό το φως του γεµάτου αστέρια ουρανού στα βαθιά Τάρταρα και στο αρχέγονο χάος µπορεί να βυθίσει. Μόλις αντικρίσει κάποιον νεαρό µε ωραία εµφάνιση, καταλαµβάνεται από τον έρωτά του και αµέσως στρέφει το µάτι και την επιθυµία σε αυτόν. Σπέρνει κολακείες, µπαίνει στην ψυχή, δένει µε τα αιώνια δεσµά παθιασµένου έρωτα. Όταν δεν ανταποκρίνονται και γίνονται ευτελείς, σε βράχο και σε κτήνη και σε κάθε είδους ζώο στη στιγµή τους µεταµορφώνει. Άλλους τους εξαφανίζει εντελώς.) Ο Λούκιος, όταν ακούει τη θεία του να περιγράφει την Παµφίλη εξάπτεται η περιέργειά του ( At ego curiosus alioquin, ut primum artis magicae semper optatum nomen audivi...., 2. 6). Αντί να λάβει σοβαρά υπόψη τις προειδοποιήσεις της Βυρρήνης και να αποφύγει τη µαγεία, παρουσιάζεται αποφασισµένος να γνωρίσει τα µαγικά µυστήρια µε κάθε τρόπο. Για τον λόγο αυτό, φεύγει γρήγορα για να επιστρέψει στο σπίτι του Μίλωνα, ενώ σκέφτεται ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να πετύχει τον στόχο του, την εξοικείωσή του δηλαδή µε τη µαγική τέχνη. Αποφασίζει να αποφύγει κάθε επαφή µε την Παµφίλη για λόγους ηθικής, αφού δεν είναι σωστό να συνάψει ερωτική σχέση µε µία παντρεµένη γυναίκα, και µάλιστα µε τη σύζυγο του οικοδεσπότη του (...et a nexu quidem venerio hospitis tuae tempera et probi Milonis genialem torum religios<us> suspice, 2. 6). Επιπλέον, φαίνεται πως τα λόγια της Βυρρήνης τον επηρεάζουν αρνητικά και φοβάται να προσεγγίσει µία τέτοια δυνατή µάγισσα (... 11

12 quam pote tutus ab uxoris eius aspectu, Byrrenae monitorum memor, et perinde in eius faciem oculos meos ac si in Avernum lacum formidans deieceram, 2. 11). Έτσι, η καλύτερη λύση για τον νεαρό φαίνεται να είναι η ερωτική προσέγγιση της δούλης του Μίλωνα, της Φωτίδας, αφού ως µοναδική υπηρέτρια του σπιτιού 24 ο Λούκιος υποθέτει πως γνωρίζει τα µυστικά της κυρίας της. Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός πως η νεαρή υπηρέτρια, στην πρώτη τους συνάντηση, είχε περάσει απαρατήρητη από τον πρωταγωνιστή ( tandem adulescentula quaedam procedens, Τελικά κάποια µικρή κοπέλα βγήκε, 1.22). Τώρα, για πρώτη φορά, ξυπνά το ερωτικό ενδιαφέρον του Λούκιου, ο οποίος φέρνει στο µυαλό του τις χάρες της υπηρέτριας (... verum enim vero Fotis famula petatur enixe. nam et forma scitula et moribus ludicra et prorsus argutula est,... αντίθετα προσπάθησε να κυνηγήσεις την υπηρέτρια, την Φωτίδα. Γιατί και κοµψή είναι στην όψη και παιχνιδιάρα ως προς τον χαρακτήρα και επιπλέον ευχάριστη στην κουβέντα, 2. 6). Το σχέδιό του φαίνεται εφικτό, µιας και η ίδια η Φωτίδα το προηγούµενο βράδυ του δείχνει τη συµπάθειά της καθώς τον περιποιείται. Ο Λούκιος παίρνει θάρρος από το γεγονός αυτό, ώστε να προχωρήσει στην επίτευξη του στόχου του: Vesperi quoque cum somno concederes, et in cubiculum te deduxit comiter et blande lectulo collocavit et satis amanter cooperuit et osculato tuo capite, quam invita discederet, vultu prodidit, denique saepe retrorsa respiciens substitit. quod bonum felix et faustum itaque, licet salutare non erit, Photis illa temptetur, (2. 6). ( Χθες βράδυ, όταν πήγαινες για ύπνο, και στην κρεβατοκάµαρα σε οδήγησε ευγενικά και µαλακά σε κάθισε στο κρεβάτι και αρκετά φιλικά σε σκέπασε και φίλησε το κεφάλι σου, η οποία έφυγε χωρίς τη θέλησή της, το έδειξε στο πρόσωπό της, και τέλος γύρισε πίσω ρίχνοντας το βλέµµα της πολλές φορές. Ας είναι καλό, ευνοϊκό και τυχερό, ακόµη και αν δεν είναι ωφέλιµο, ας δοκιµάσω εκείνη την Φωτίδα.) Η επιλογή του ονόµατος Φωτίδα από τον Απουλήιο δεν είναι τυχαία, καθώς ετυµολογείται ἀπὸ τοῦ φωτὸς 25. Η σύνδεση του ονόµατός της µε το φως προσδίδει 24 πρβλ. neque praeter unicam pascit ancillulam, TLL. VI, Βλ. van der Paardt (1971), , ο οποίος θεωρεί πιθανή και τη συσχέτιση του ονόµατος της Φωτίδας µε τη ρίζα lux του ονόµατος του Λούκιου. Βλ. επίσης De Smet, R. (1987), 618, όπου υποστηρίζεται πως το όνοµα Φωτίδα µπορεί να προέρχεται από το fovere και τα παράγωγά του, καθώς και από τις εκφράσεις fota και fotrix µε την έννοια της παλλακίδας. 12

13 στον ρόλο της και έναν χαρακτήρα µυστικιστικό. Στο πρόσωπό της ο Λούκιος βλέπει το µέσο να ικανοποιηθεί η περιέργειά του για τη µαγεία, αλλά και η ερωτική του επιθυµία. Η υπηρέτρια της Παµφίλης δεν είναι µάγισσα, αλλά κατέχει τα µυστικά της µαγικής τέχνης και για τον λόγο αυτόν κινεί το ενδιαφέρον του Λούκιου. Ο νεαρός παρουσιάζεται να είναι έτοιµος να αναπτύξει ερωτική σχέση µε τη δούλη, της οποίας τα πρόσωπα και οι καταστάσεις θυµίζουν τυπικούς χαρακτήρες και µοτίβα της ελεγειακή ποίησης. Όταν ο πρωταγωνιστής φτάνει στο σπίτι, βρίσκει µόνη της την Φωτίδα και έτσι του δίνεται η ευκαιρία να θέσει σε εφαρµογή το σχέδιό του. Με την απόφασή του αυτήν, ο Λούκιος παίρνει τη θέση του amator και καθιστά την Φωτίδα puella του. Παρακολουθεί την υπηρέτρια την ώρα της εργασίας και θαυµάζει την εµφάνισή της 26. Την εγκωµιάζει για τα µαλλιά και µε τον τρόπο αυτόν δείχνει το πάθος που έχει για την κόµη 27. Για τον Λούκιο το πρώτο πράγµα, όπως δηλώνει ο ίδιος, που προσέχει σε µία γυναίκα είναι το κεφάλι και τα µαλλιά (... cum semper mihi unica cura fuerit caput capillumque sedulo, 2. 8). Παραλληλίζει τα µαλλιά µε τα ρούχα και κατά την άποψη του, όταν µία γυναίκα γδύνεται, αποκαλύπτεται περισσότερο η οµορφιά της. Αν, όµως, κόψει τα µαλλιά της, αυτήν η οµορφιά χάνεται και φέρνει ως παράδειγµα την ίδια τη θεά Αφροδίτη, η οποία αν ήταν φαλακρή, δεν θα την ποθούσε ο Ήφαιστος. Η κόµµωση, σύµφωνα µε τα λεγόµενά του, είναι πιο σηµαντική ακόµη και από τα κοσµήµατα (2. 8-9). Ο Λούκιος αποπλανείται από την απλότητα και, ιδιαιτέρως, από το ατηµέλητο χτένισµα της Φωτίδας, το οποίο δεν είναι παρά ένας χαλαρά δεµένος κότσος ( Sed in mea Fotide non operosus, sed inordinatus ornatus addebat gratiam. uberes enim crines leniter emissos et cervice dependulos ac dein per colla dispositos sensimque sinuato patagio residentes paulisper ad finem conglobatos in summum verticem nodus adstrinxerat, Αλλά στην Φωτίδα µου, το χτένισµά της δεν ήταν περίτεχνο, αλλά η ανεµελιά του της προσέδιδε γοητεία. Τα πλούσια µαλλιά της ήταν χαλαρά λυµένα και κρέµονταν στο λαιµό της και έπειτα απλώνονταν στον αυχένα της και για λίγο κάθονταν στην κυρτωµένη άκρη του ρούχου της. Στο τέλος συγκεντρώνονταν και δένονταν σε έναν κόµπο στην κορυφή του κεφαλιού της, 2. 9). 26 Για τον θαυµασµό και τον εγκωµιασµό της κόµης και της λοιπής εµφάνισης της puella από τους ελεγειακούς βλ. Νικαλαΐδης, Τ. (1994). 27 Τα µαλλιά αποτελούν βασικό συστατικό στη µαγεία. Για παράδειγµα, χρησιµοποιούνται από την Παµφίλη για να προσελκύσει τον Βοιωτό (3. 16). 13

14 Το θέαµα των µαλλιών της κοπέλας εµπεριέχει µια ερωτική συνδήλωση για τον νεαρό 28. Η όµορφη κίνηση των µαλλιών της Φωτίδας ισοδυναµεί µε ένα όµορφο φόρεµα και την παρουσία κοσµηµάτων. εν µπορεί να αντέξει άλλο πια το βασανιστικό µαρτύριο µίας τέτοιας έντονης ευχαρίστησης (voluptatis eximiae) και της δίνει ένα φιλί στο λαιµό της. Η περιγραφή της κόµης, η οποία πραγµατοποιείται από τον Λούκιο, παραπέµπει στην ελεγειακή ποίηση, στην οποία οι ελεγειακοί εραστές εγκωµιάζουν τα µαλλιά των αγαπηµένων τους και συνθέτουν ελεγείες προς τιµήν τους 29. Συγκεκριµένα, ο εραστής στους Amores του Οβίδιου απευθύνεται στην ερωµένη του και εγκωµιάζει τα µαλλιά της, τα οποία, πλέον, έχουν καταστραφεί από την ταλαιπωρία στην οποία τα υπέβαλλε η κυρία τους: contigerant imum, qua patet usque, latus. quid, quod erant tenues, et quos ornare timeres? vela colorati qualia Seres habent, vel pede quod gracili deducit aranea filum, cum leve deserta sub trabe nectit opus. nec tamen ater erat nec erat tamen aureus ille, sed, quamvis neuter, mixtus uterque colorqualem clivosae madidis in vallibus Idae ardua derepto cortice cedrus habet. (Am ) (Είχαν φτάσει να ακουµπούν το πλευρό σου µέχρι το χαµηλότερο του µέρος. Και ήταν τόσο λεπτά, που φοβόσουν να τα στολίσεις. Σαν τα χρωµατιστά πέπλα που φορούν οι Σήρες ή σαν το ισχνό πόδι µε το οποίο η αράχνη οδηγεί το νήµα, όταν πίσω από το εγκαταλειµµένο δοκάρι πλέκει το ντελικάτο έργο της. Και όµως εκείνα δεν ήταν µαύρα, ούτε και χρυσά ήταν, αλλά, αν και κανένα από τα δύο, το χρώµα ήταν ανάµικτο και από τα δύο - τέτοιου είδους όπως στις δροσερές κοιλάδες της απόκρηµνης Ίδας ο ψηλός κέδρος έχει αποσπασµένο τον φλοιό του.) 28 Schmeling, G. and Montiglio, S. (2006), 30, Englert, J. and Long, T. (1973), πρβλ. Προπ , Τιβ , , Am

15 Η συγκίνηση του Λούκιου για την ανεπιτήδευτη εµφάνιση των µαλλιών της Φωτίδας φαίνεται να συµφωνεί µε την άποψη του οµιλητή στον Προπέρτιο και τον Τίβουλλο, ο οποίος παρουσιάζεται να είναι υπέρ της απλής οµορφιάς. Θεωρεί πως µία γυναίκα δεν χρειάζεται περιττά στολίδια και περίτεχνα χτενίσµατα για να αναδείξει τα κάλλη της 30 : Quid iuvat ornato procedere, vita, capillo et tenuis Coa veste movere sinus, aut quid Orontea crines perfundere murra, teque peregrinis vendere muneribus, naturaeque decus mercato perdere cultu, nec sinere in propiis membra nitere bonis? crede mihi, non ulla tuaest medicina figurae: nudus Amor formam non amat artificem. (Προπ ) (Τι ωφελεί, ζωή µου, να κυκλοφορείς έξω άψογα χτενισµένη και να κουνάς τις πτυχές του διάφανου φορέµατος από την Κω; Ή να λούζεις τα µαλλιά σου µε αρώµατα από τον Ορόντη, και να κοµπάζεις µε ξένα δώρα; Να καταστρέφεις το φυσικό σου κάλλος µε αγορασµένα στολίδια, να µην επιτρέπεις στο σώµα σου να λάµψει µε τα δικά του προσόντα; Πίστεψέ µε, η εµφάνισή σου δεν χρειάζεται κανένα στολίδι: ο Έρωτας είναι γυµνός και δεν αγαπά την ψεύτικη οµορφιά.) Τα φυσικά χαρίσµατα, τα οποία δεν χάνονται µε τον φόρτο κοσµηµάτων είναι αυτά που τραβούν την προσοχή των εραστών στην ελεγεία, όσο και του Λούκιου. Τα απλά χτενίσµατα συγκινούν τους εραστές ( et nitidas presso pollice finge comas, Προπ , tunc mihi, qualis eris longos turbata capillos,/ obvia nudato, Delia, curre pede, Τιβ ). Πιστεύουν πως εκµεταλλευόµενες τα φυσικά τους προσόντα, οι γυναίκες ελκύουν ερωτικά το αντίθετο φύλο. Εκτός από τα µαλλιά, οι αισθησιακές κινήσεις του κορµιού της Φωτίδας αφυπνίζουν το ερωτικό πάθος του Λούκιου (... et simul membra sua leniter 30 Πρβλ. Προπ , Τιβ

16 illubricans, lumbis sensim vibrantibus, spinam mobilem quatiens placide decenter undabat. isto aspectu defixus obstupui et mirabundus steti, steterunt et membra quae iacebant ante,... και ταυτόχρονα απαλά γλιστρώντας τα µέλη της, σείοντας ήρεµα τους γοφούς, την ευκίνητη ραχοκοκαλιά της κουνώντας ήσυχα, κυµάτιζε όµορφα. Ατενίζοντας αυτό το θέαµα έµεινα έκθαµβος και στεκόµουν θαυµάζοντας. Στέκονταν και τα µέλη τα οποία πριν κείτονταν, 2. 7). Το θέαµα αυτό τον οδηγεί να διατυπώσει υπονοούµενα ερωτικού περιεχοµένου προς την κοπέλα ( Fotis mea, ollulam istam cum natibus intorques. quam mellitum pulmentum apparas. felix et <certo> certius beatus, cui permiseris illuc digitum intingere, Φωτίδα µου, τη χύτρα αυτή µε τους γλουτούς στρέφεις. Τι νόστιµο φαγητό ετοιµάζεις! Ευνοηµένος και σίγουρα ευτυχισµένος αυτός στον οποίο θα επιτρέψεις να βυθίσει το δάχτυλό του εκεί!, 2. 7) 31. Η Φωτίδα αντιλαµβάνεται το νόηµα των λόγων του και τον προειδοποιεί δύο φορές να κρατηθεί µακριά της ( discede, inquit, miselle, quam procul a meo foculo, discede, 2. 7, cave ne nimia mellis dulcedine diutinam bilis amaritudinem contrahas, 2. 10). Ο Λούκιος, όµως, τη διαβεβαιώνει πως είναι έτοιµος να θυσιαστεί για χάρη του έρωτά της ( Quid istic, inquam, est, mea festivitas, cum sim paratus vel uno saviolo interim recreatus super istum ignem porrectus assari, Πώς έτσι, είπα, χαρά µου, όταν είµαι έτοιµος, αν µε αναζωπυρώσεις εν τω µεταξύ µε ένα φιλάκι, πάνω σε αυτήν τη φωτιά σκοπεύω να ψηθώ, 2. 10). Ο νεαρός κατάγεται από αριστοκρατική γενιά, όπως αναφέρει ο ίδιος ( nam et illic originis maternae nostrae fundamenta a Plutarcho illo inclito ac mox Sexto philosopho nepote eius prodita gloria<m> nobis faciunt, 1. 2), αλλά το επιβεβαιώνουν και ο Μίλωνας µε την Βυρρήνη (et sic ego te, inquit, etiam de ista corporis speciosa habitudine deque hac virginali prorsus verecundia, generosa stirpe proditum et recte conicerem, 1. 23, Parentis tuae non modo sanguinis, verum alimoniarum etiam sociam. nam et familia Plutarchi ambae prognatae sumus, 2. 3). Παρουσιάζεται, όµως, έτοιµος να κάνει ό, τι χρειαστεί για να κατακτήσει τη νεαρή υπηρέτρια, υποβιβάζοντας τον εαυτό του σε servus amoris, έτοιµος να θυσιαστεί για χάρη του έρωτα της αγαπηµένης του 32. Με το να υιοθετεί αυτόν τον ρόλο, ο Λούκιος ορίζει ως domina την Φωτίδα, η οποία στην κοινωνική κλίµακα κατέχει τη θέση της 31 Schmeling and Montiglio (2006), 32: Ένα vasculum (...illud cibarium vasculum..., 2.7) είναι ένα µικρό δοχείο µε δύο χερούλια, το οποίο η Φωτίδα γυρνά και κουνά µε τα χέρια της, αλλά γρήγορα γίνεται µία ollulam...cum natibus. Φαίνεται πως το vasculum µεταφέρεται από τον Απουλήιο από την αναφορά του ανδρικού µορίου στο γυναικείο. Το παιχνίδι των λέξεων επινοείται εδώ για να επιτρέψει στο Λούκιο να σχηµατίσει µία ταιριαστή ερωτική εικόνα των µελών του σώµατος. 32 πρβλ. Προπ , Τιβ. 2. 3, Am

17 δούλης. Ωστόσο, θα βρεθεί στη θέση της κυρίας, η οποία θα εξουσιάζει τον εραστή της, και από τον οποίο θα έχει την αξίωση να ικανοποιεί όλες τις επιθυµίες της. Το servitium amoris στο οποίο επιθυµεί να βρεθεί εθελούσια ο Λούκιος, αφού είναι αποφασισµένος να ικανοποιήσει την αγαπηµένη του µε κάθε τρόπο, θυµίζει τον εραστή στον Τίβουλλο, ο οποίος οµολογεί πως είναι δέσµιος στην ερωµένη του: me retinent vinctum formosae vincla puellae, et sedeo duras ianitor ante fores. (Τιβ ) (Με κρατούν φυλακισµένο τα δεσµά µίας όµορφης κοπέλας, και κάθοµαι θυρωρός µπροστά στις σκληρές πόρτες.) Η Φωτίδα υποκύπτει στην ερωτική του εξοµολόγηση και δείχνει πως και η ίδια είναι έτοιµη να ξεκινήσει µία σχέση µαζί του. Με αυτόν τον ερωτικό δεσµό ανάµεσα στους δύο, εισάγεται και ένας νέος δεσµός, αυτός µε τη µαγεία, που εξαρχής αποτελεί και τον απώτερο στόχο του Λούκιου 33. Βέβαια, βάση για αυτήν την σχέση δεν αποτελούν οι µαγικές δυνάµεις της δούλης, αλλά ο στόχος του Λούκιου, ώστε η Φωτίδα να καταστεί η puella. Σηµαντικό ρόλο έχουν η ratio και ο amor σύµφωνα µε τα praecepta του magister amoris, ώστε ο δεσµός να είναι πετυχηµένος 34. Η υπηρέτρια τον προειδοποιεί για την ερωτική µάχη που θα ακολουθήσει τη νύχτα ( nam ego tibi mutua voluntate mancipata sum nec voluptas nostra differetur ulterius, sed prima face cubiculum tuum adero. abi ergo ac te compara, tota enim nocte tecum fortiter et ex animo proeliabor, 2. 10). Αυτά τα λόγια παραπέµπουν στη militia amoris των ελεγειακών, οι οποίοι χρησιµοποιούν τη µεταφορά του πολέµου για να περιγράψουν τις ερωτικές συναντήσεις µε τις αγαπηµένες τους (nocturnaquae bella, Am ). Η ερωτική συνεύρεση περιγράφεται µε όρους πολεµικούς και θυµίζει την ελεγειακή militia amoris. Ο Λούκιος βρίσκει έτοιµο στο δωµάτιό του φαγητό και κρασί. Η Φωτίδα µπαίνει στολισµένη µε στεφάνια από τριαντάφυλλα και τον ραίνει µε ροδοπέταλα ( et cum dicto facesso et cubiculum meum contendo... et rosa soluta in sinu tuberante, ). Τα ίδια συστατικά για ερωτικές µάχες συναντούµε και στην ελεγεία. Ο εραστής στον Προπέρτιο προσφέρει τα στεφάνια ως δώρα στην 33 Hindermann (2009a), Hindermann (2009a),

18 ερωµένη του (et modo solvebam nostra de fronte corollas/ ponebamque tuis, Cynthia, temporibus; ), ενώ το κρασί και τα ρόδα χρησιµοποιούνται από τον ίδιο για να περιγράψει µία ερωτική συνάντηση (meri, , haec facilis spargi munda sine arte rosa, ). Το κρασί συµβάλλει στο να εξαλειφθεί κάθε είδους αναστολή. Άλλωστε, σύµφωνα µε τον Λούκιο αυτό λειτουργεί ως σύµµαχος στην ερωτική συνεύρεση µε την υπηρέτρια ( ecce, inquam, Veneris hortator et armiger Liber advenit ultro. vinum istud hodie sorbamus omne, quod nobis restinguat pudoris ignaviam et alacrem vigorem libidinis incutiat. hac enim sitarchia navigium Veneris indiget sola, ut in nocte pervigili et oleo lucerna calix abundet, 2. 11). Ο Βάκχος εδώ γίνεται ο armiger και ο hortator της Αφροδίτης και πιωµένος χειραφετείται από pudor, προκαλεί την επιθυµία και είναι έτοιµος για µάχη. Η αναφορά στο navigium Veneris φέρνει τον Λούκιο στη θάλασσα του έρωτα και αυτός που θέτει σε κίνηση το πλοίο της Αφροδίτης είναι ο Βάκχος 35. Το κρασί έχει αφροδισιακό αποτέλεσµα και µαζί µε τον Έρωτα δρουν επάνω στον Λούκιο, ο οποίος πληγώνεται από το βέλος του τελευταίου. Η συµµαχία Έρωτα - Βάκχου οδηγεί στην επιτυχία του convivium 36. Ο νεαρός σηκώνει το χιτώνα και δείχνει στην Φωτίδα πως είναι και σωµατικά έτοιµος να πολεµήσει στη µάχη που θα ακολουθήσει: nam, ut vides, proelio quod nobis sine fetiali officio indixeras, iam proximante vehementer intentus, ubi primam sagittam saevi Cupidinis in ima paecordia mea delapsam excepi, arcum meum et ipse vigorat<e> tetendi et oppido formido, ne nervus rigoris nimietate rumpatur, (2. 16). ( Γιατί, όπως βλέπεις, στη µάχη, την οποία µου κήρυξες χωρίς συµµετοχή σπονδοφόρου, που ήδη πλησιάζει σφοδρά έχω στραµµένη την προσοχή µου, όπου δέχτηκα να πέσει η πρώτη σαΐτα του σκληρού Έρωτα στα βάθη του στήθους µου, και το ίδιο το τόξο µου τέντωσα δυνατά και πολύ φοβάµαι, µήπως το µέλος σπάσει από την υπερβολική σκληρότητα.) Ο πρωταγωνιστής µε τεντωµένο το τόξο του παρουσιάζεται αποφασισµένος να πολεµήσει στο πεδίο του έρωτα. Και ο οµιλητής στην εισαγωγική ελεγεία του 35 Hindermann (2009a), Hindermann (2009a),

19 δεύτερου βιβλίου των Amores αφηγείται τα πάθη του από τα βέλη του Amor ή Cupido: atque aliquis iuvenum quo nunc ego saucius arcu agnoscat flammae conscia signa suae, miratusquae diu quo dicat ab indice doctus conposuit casus ista poeta meos? (Am ) (Και κάποιος νεαρός, ο οποίος τώρα τραυµατισµένος από το τόξο όπως εγώ, αναγνωρίζει στους στίχους µου τα τεκµήρια της φλόγας του, και απορώντας για πολύ λέει από ποιον κουτσοµπόλη έµαθε αυτός ο ποιητής και συνέθεσε τις ατυχίες µου; ) Πριν από την περιγραφή της ερωτικής µάχης, η Φωτίδα γδύνεται, λύνει τα µαλλιά της και, καλύπτοντας µε το χέρι τα απόκρυφα σηµεία της, εµφανίζεται σαν την Αφροδίτη που αναδύεται από τα κύµατα της θάλασσας:... remotis laciniis cunctis suis renudata crinibusque dissolutis ad hilarem lasciviam in speciem Veneris quae marinos fluctus subit pulchre reformata, paulisper etiam glabellum feminal rosea palmula potius obumbrans de industria quam tegens verecundia, (2. 17). (... αφού γδύθηκε αποµακρύνοντας όλα τα ρούχα της και έλυσε τα µαλλιά της µε εύθυµη λαγνεία, όµορφα µεταµορφώθηκε στη µορφή της Αφροδίτης, η οποία αναδύεται από τα θαλάσσια κύµατα, και ελαφρά το λείο γεννητικό της όργανο µε τη ρόδινη µικρή παλάµη καλύπτοντας από πονηριά παρά σκεπάζοντας από ντροπή.) Η περιγραφή της Φωτίδας ανακαλεί τις απεικονίσεις της Venus pudica του Πραξιτέλη και της αναδυοµένης Αφροδίτης του Απελλή. Αναφορά στη συγκεκριµένη θεά γίνεται και στο εγκώµιο της κόµης (2. 8), αλλά και αργότερα, όταν ο Λούκιος θα ζητήσει τη βοήθεια της αγαπηµένης του να µεταµορφωθεί σε πουλί, για να πετάξει γύρω της, όπως ο Έρωτας γύρω από την Αφροδίτη (3. 22). Η πλευρά της θεάς που 19

20 παρουσιάζεται δεν συνοδεύεται από την απαραίτητη ιερότητα και παραπέµπει περισσότερο σε σαρκικές ηδονές 37. Παρόµοια σύγκριση της ερωµένης µε θεά συναντούµε και από τον εραστή στον Προπέρτιο, ο οποίος παραβάλλει την αγαπηµένη του µε ένα πλήθος θεαινών: fulva comast longaeque manus, et maxima toto corpore, et incedit vel Iove digna soror, aut ceu Munychias Pallas spatiatur ad aras, Gorgonis anguiferae pectus operta comis; aut patrio qualis ponit vestigia ponto mille Venus teneris cincta Cupidinibus. (Προπ b) (Έχει πυρόξανθα µαλλιά και µακριά χέρια, και ψηλό όλο το σώµα της, και περπατά πιο άξια και από τον ία σαν αδελφή του, ή όπως η Παλλάδα όταν βαδίζει πάνω στους αττικούς βωµούς, της οποίας το στήθος είναι καλυµµένο µε τα γεµάτα φίδια µαλλιά της Γοργούς ή σαν την Αφροδίτη, όταν τοποθετεί τα πόδια της πάνω στην πατρική θάλασσα, περικυκλωµένη από χίλιους τρυφερούς έρωτες.) Στη συνέχεια η Φωτίδα προκαλεί τον Λούκιο, ενώ, ταυτόχρονα, τον διατάζει ως domina να πολεµήσει γενναία σε αυτήν τη µάχη 38 ( proeliare, inquit, et fortiter proeliare, nec enim tibi cedam nec terga vortam; comminus in aspectum, si vir es, derige et grassare naviter et occide moriturus. hodierna pugna non habet missionem, 2. 17). Και ο οµιλητής στον Προπέρτιο αναφέρεται στις ερωτικές συναντήσεις µε την αγαπηµένη του ως µάχες (sat mihi cum domina proelia dura mea, ) και ο εραστής στους Amores παρουσιάζει τον εαυτό του ως στρατιώτη, ο οποίος εξέτισε τη θητεία στους πολέµους της ερωµένης του 39 : 37 Schlam (1978), Ο Frangoulidis (2008), 130, υποστηρίζει πως υπάρχει µία διασύνδεση ανάµεσα στη µαγεία και το σεξ, η οποία ενδυναµώνει από τη µία τη σύνδεση ανάµεσα στις µάγισσες και τη βία, τον εξευτελισµό και την κακοτυχία από την άλλη. Η Φωτίδα, βέβαια, δεν αποτελεί µία εν ενεργεία µάγισσα, αλλά, ως βοηθός της Παµφίλης, γνωρίζει τα µυστικά της σκοτεινής τέχνης. Επιπλέον, κάνοντας δύο φορές λάθος στην άσκηση της µαγικής τέχνης, θα γίνει την πρώτη φορά αιτία για τον εξευτελισµό του αγαπηµένου της και τη δεύτερη θα τον µεταµορφώσει σε γάιδαρο. 39 πρβλ. Προπ , 4. 1Β , Τιβ. 1. 1, 1. 3, Am

21 me quoque, qui totiens merui sub amore puellae, defunctum placide vivere tempus erat. (Am. 2. 9A ) (Εµένα επίσης, ο οποίος τόσες φορές υπηρέτησα κάτω από τον έρωτα της κοπέλας µου, υπήρξε χρόνος που απαλλάχθηκα να ζήσω ειρηνικά.) Η Φωτίδα παρουσιάζεται ως στρατηγός και απαιτεί από τον Λούκιο να πολεµήσει γενναία στο πεδίο του Έρωτα. εν δείχνει κανέναν οίκτο και αφήνει να εννοηθεί προς τον αντίπαλο στρατιώτη πως θα πρέπει να παλέψει µε όλες του τις δυνάµεις για τον θρίαµβο ή την ήττα. Ο Οβίδιος στους Am παρουσιάζει τον εραστή ως στρατιώτη στο στρατόπεδο του Έρωτα. Χρησιµοποιεί την πολεµική ορολογία για να περιγράψει τα καθήκοντα και τις αποστολές τις οποίες αναλαµβάνει για να µπορέσει να κατακτήσει την αγαπηµένη του. Ο ίδιος ο Έρωτας παρουσιάζεται ως στρατηγός, στις διαταγές του οποίου υπακούει ο ερωτευµένος: Militat omnis amans, et habet sua castra Cupido; Attice, crede mihi, militat omnis amans. quae bello est habilis, Veneri quoque convenit aetas. turpe senex miles, turpe senilis amor. quos petiere duces animos in milite forti, hos petit in socio bella puella viro pervigilant ambo; terra requiescit uterqueille fores dominae servat, at ille ducis. (Am ) (Κάθε ερωτευµένος πολεµά, και ο Έρωτας έχει δικό του στρατόπεδο Αττικέ, πίστεψέ µε, κάθε ερωτευµένος πολεµά. Η εποχή που ταιριάζει σε πόλεµο, η ίδια ταιριάζει και στην Αφροδίτη. Είναι άπρεπο ο γέρος να είναι στρατιώτης, επονείδιστος ο γεροντικός έρωτας. Το πνεύµα που οι στρατηγοί αναζητούν στους γενναίους στρατιώτες, αυτό αποζητά και η ωραία κοπέλα στον σύντροφό της. Και οι δύο ξαγρυπνούν ο καθένας ξεκουράζεται στο έδαφος - ο ένας φυλά την πόρτα της κυρίας του, ο άλλος του στρατηγού του.) 21

22 Ωστόσο, η χρήση του πολεµικού λεξιλογίου από τον Απουλήιο παρουσιάζει τη συνεύρεση ως πάλη και όχι ως ευχάριστη εµπειρία 40. Στην ελεγεία, αντίθετα, ο έρωτας συνδέεται µε πράξεις ειρηνικές, παρόλο που γίνεται χρήση της πολεµικής ορολογίας. Στη σχέση Λούκιου Φωτίδας κυριαρχεί η πραγµατική βία, καθώς έρωτας και µαγεία συνδέονται. Άλλωστε, ο πόλεµος στη µαγεία και τον έρωτα συµβάλλει στο να χαρακτηρίσουµε τις µάγισσες ως δυνάµεις της βίας, σε αντίθεση µε την Ίσιδα, η οποία παρουσιάζεται ως µία θεά της πραγµατικής αγάπης 41. Στο ελληνικό έργο Λούκιος ή Όνος, το οποίο αποδίδεται στον Λουκιανό και από το οποίο πιθανότατα άντλησε την έµπνευση άλλα και σε µεγάλο βαθµό το υλικό του ο Απουλήιος για τη συγγραφή των Μεταµορφώσεων, καταγράφεται το ίδιο ακριβώς επεισόδιο ανάµεσα στον ήρωα και την υπηρέτρια των οικοδεσποτών του. Ωστόσο, η ερωτική συνάντηση που ακολουθεί µετά το δείπνο µεταξύ Λούκιου και Παλαίστρας - αυτό το όνοµα φέρει η υπηρέτρια στον ελληνικό Όνο - περιγράφεται µε τρόπο ψυχρό ως µία ερωτική άσκηση (Όνος, 8-10). Η Παλαίστρα αναλαµβάνει τον ρόλο του προπονητή και προστάζει τον µαθητή της να ακολουθήσει τις οδηγίες της («ἐγὼ µέν νόµῳ διδασκάλου καὶ ἐπιστάτου... ποιεῖν πᾶν τὸ κελευόµενον», Όνος, 8). Η ερωτική συνεύρεση στον Όνο περιγράφεται µε όρους που παραπέµπουν σε αγώνισµα, και συγκεκριµένα σε αυτό της πάλης, όπως και το όνοµα της πρωταγωνίστριας. Εδώ κυριαρχεί η βία, καθώς τα δύο πρόσωπα συµπεριφέρονται µε τρόπο που δεν θυµίζει ερωτευµένο ζευγάρι. Ο Απουλήιος, βέβαια, καθώς παρουσιάζει το θέµα της µυθιστορίας µε πρωτότυπο και προσωπικό τόνο, µεταφέρει τη συνεύρεση των δύο εραστών στη σφαίρα του πολέµου, ανακαλώντας έτσι τους ελεγειακούς εραστές. Η συνάντηση Λούκιου - Φωτίδας χαρακτηρίζεται από ροµαντικό ύφος και µε αυτόν τον τρόπο ενισχύεται η ελεγειακή διάσταση του συγκεκριµένου ερωτικού δεσµού, καταφέρνοντας να δώσει στη σκηνή ποιητικό τόνο. Αυτήν η αλλαγή µπορεί να εξηγηθεί και από το γεγονός πως στους Ρωµαίους δεν ήταν τόσο οικεία και δηµοφιλής η πάλη. Αντίθετα, η λατινική λογοτεχνία απέδιδε τις ερωτικές περιπτύξεις µε στρατιωτικούς όρους 42. Αξιοσηµείωτο είναι και το γεγονός πως κατά τη διάρκεια της ερωτικής πράξης αυτήν που έχει τον έλεγχο είναι η Φωτίδα, καθιστώντας σαφή τη βούλησή της 40 Frangoulidis (2008), Frangoulidis (2008), Scobie, A. (1969),

23 να ασκήσει τον έλεγχο στον εραστή της 43 ( haec simul dicens inscenso grabattulo super me sessim residens ac crebra subsiliens lubricisque gestibus mobilem spinam quatiens pendulae Veneris fructu me satiavit, 2. 17). Ακόµη και όταν ο Λούκιος επιθυµεί να παραστεί στο δείπνο, στο οποίο τον προσκαλεί η Βυρρήνη, νιώθει την ανάγκη να πάρει πρώτα την άδεια από την ερωµένη του, η οποία κατέχει τη θέση της domina, αλλά και αυτήν του στρατηγού. Ο πρωταγωνιστής παρουσιάζεται εδώ ως servus και ως στρατιώτης και πετυχαίνει να αποκτήσει κάποιες στιγµές ανάπαυλας από τις µάχες µε την ερωµένη του ( ergo igitur Fotis erat adeunda deque nutu eius consilium velut auspicium petendum. quae quamquam invita, quod a se ungue latius digrederer, tamen comiter amatoriae militiae brevem commeatum indulsit, 2. 18). Στο δείπνο, η Βυρρήνη ανακοινώνει στον Λούκιο πως την επόµενη ηµέρα η πόλη τους διοργανώνει µία γιορτή για τον θεό του Γέλιου, κατά τη διάρκεια της οποίας ο νεαρός από άγνοια γίνεται πρωταγωνιστής µίας κωµικής φάρσας ( ). Με το πέρας της γιορτής, ο Λούκιος µαθαίνει πως υπεύθυνη για τον εξευτελισµό του είναι η Φωτίδα, η οποία εκτέλεσε λανθασµένα τις εντολές που της είχε δώσει η κυρία της ( ). Όταν ακούει την υπηρέτρια να αποκαλύπτει το µυστικό της Παµφίλης, ο νεαρός κατανοεί πως αυτήν είναι η ευκαιρία που αποζητούσε για να πετύχει τον στόχο του. Εκµεταλλεύεται τη συναισθηµατική κατάσταση στην οποία βρίσκεται η κοπέλα, η οποία νιώθει ενοχές για την περιπέτεια που βίωσε ο αγαπηµένος της, και την εκβιάζει συναισθηµατικά, ζητώντας για να τη συγχωρήσει, να του δείξει την κυρία της όταν η τελευταία θα ασχολείται µε τη µαγική τέχνη ( sed ut ex animo tibi volens omne delictum, quo me tantis angoribus inplicasti, remittam, praesta quod summis votis expostulo, et dominam tuam, cum aliquid huius divinae disciplinae molitur, ostende, cum deos invocat, certe cum res ornat, u<t> videam, 3. 19). Στη συγκεκριµένη περίσταση έχουµε µία αντιστροφή ρόλων. Ο Λούκιος προσιδιάζει στην άπληστη puella, η οποία για να συνεχίσει να είναι η αγαπηµένη του εκάστοτε εραστή, ζητά ανταλλάγµατα και δώρα 44 : Cynthia non sequitur fasces nec curat honores: semper amatorum ponderat una sinus; 43 Schlam (1978), πρβλ. Προπ , Τιβ , Am

24 semper in Oceanum mittit me quaerere gemmas, et iubet ex ipsa tollere dona Tyro. (Προπ ) (Η Κυνθία δεν επιζητά τα αξιώµατα, ούτε την ενδιαφέρουν οι τιµές: πάντα ζυγίζει τις τσέπες των εραστών της πάντα µε στέλνει στον ωκεανό ζητώντας πολύτιµους λίθους, και διατάζει να φέρνω δώρα από την ίδια την Τύρο.) Για να πείσει την Φωτίδα για το αίτηµά του, δηλώνει σκλάβος της οµορφιάς της παραπέµποντας για ακόµη µία φορά στο servitium amoris (... tuis istis micantibus oculis et rubentibus bucculis et renidentibus crinibus et hiantibus osculis et fraglantibus papillis in servilem modum addictum atque mancipatum teneas volentem. iam denique nec larem requiro nec domuitionem paro et nocte ista nihil antepono,... µε αυτά τα λαµπερά σου µάτια και µε τα κόκκινα µάγουλα και τα λαµπερά µαλλιά και τα ανοιχτά χείλη και τα ευωδιαστά στήθη µε εξουσιάζεις ως δούλο αφιερωµένο και πουληµένο και πρόθυµο. Πλέον ούτε το σπίτι µου αποζητώ, ούτε για την επιστροφή µου σε αυτό ετοιµάζοµαι. Τίποτα δεν είναι πιο σηµαντικό παρά να περάσω τη νύχτα αυτή µαζί σου, 3. 19) 45. Η περιγραφή της οµορφιάς της Φωτίδας αιτιολογεί τους λόγους για τη δουλεία που υφίσταται ο Λούκιος. Με το να επιλέγει συγκεκριµένα µέρη του σώµατός της, ο νεαρός δηλώνει πως έχει γίνει γίνει αιχµάλωτος όχι της µαγείας, αλλά της ερωτικής δύναµης που του ασκεί η Φωτίδα. Ο πρωταγωνιστής εξηγεί την κατάσταση της θέσης του, η οποία είναι σε αντιδιαστολή µε την κοινωνική του θέση και τα καθήκοντά του συµβολίζονται µε τις λέξεις larem και domuitionem εξαιτίας της υποδούλωσής του από τα θέλγητρα της Φωτίδας. Την ίδια στιγµή, όµως, ο Λούκιος υπογραµµίζει την ελεύθερη βούλησή του, αφού δεν παρουσιάζεται ως απελπισµένο θύµα, αλλά ως άνδρας ο οποίος υποδουλώνεται εθελοντικά 46. Τα ίδια λόγια επαναλαµβάνει και όταν, τελικά, τον οδηγεί κρυφά να παρακολουθήσει την Παµφίλη, η οποία µεταµορφώνεται σε κουκουβάγια, καθώς προσπαθεί να πείσει την ερωµένη του να τον βοηθήσει να κάνει και αυτός το ίδιο ( patere, oro te, inquam, dum dictat occasio, magno et singulari me adfectionis tuae fructu perfrui et impertire nobis unctulum indidem per istas tuas papillas, mea 45 πρβλ. όρκο στα µάτια: Am , Hindermann (2010),

25 mellitula, tuumque mancipium inremunerabili beneficio sic tibi perpetuo pignera ac iam perfice, ut mea Veneri Cupido pinnatus adsistam tibi, 3. 22), αλλά και όταν επιχειρεί να καταρρίψει τους φόβους της κοπέλας πως όταν αυτός θα µεταµορφωθεί σε πουλί θα την εγκαταλείψει ( adiuro per du<l>cem istum capilli tui nodulum, quo meum vinxisti spiritum, me nullam aliam meae Fotidi malle, 3. 23). Η υποδούλωσή του στην Φωτίδα φαίνεται και από την επιλογή των µερών του σώµατός της στα οποία επιλέγει να ορκιστεί 47. Άλλωστε, µία domina προκαλεί την πλήρη υποταγή του amator µε την εµφάνιση και τη συµπεριφορά της. Η αιχµαλωσία του Λούκιου από την οµορφιά της Φωτίδας και η αδιαφορία του για τις υπόλοιπες γυναίκες θυµίζουν τους εισαγωγικούς στίχους της Μονόβιβλου του Προπέρτιου που ο οµιλητής αιχµαλωτίστηκε από τα µάτια της αγαπηµένης του σε σηµείο που να αποστρέφεται τις αγνές κοπέλες: Cynthia prima suis miserum me cepit ocellis, contactum nullis ante cupidinibus. tum mihi constantis deiecit lumina fastus et caput impositis pressit Amor pedibus, donec me docuit castas odisse puellas improbus, et nullo vivere consilio. (Προπ ) (Πρώτη η Κυνθία µε τα µάτια της µε αιχµαλώτισε τον ταλαίπωρο, τον οποίο δεν άγγιξε πριν κανένας πόθος. Τότε κατέρριψε τις µατιές µου εµένα τον υπερήφανο και πατά το κεφάλι µου ο Έρωτας, αφού τοποθέτησε τα πόδια του, µέχρι που µε δίδαξε να απεχθάνοµαι τις αγνές κοπέλες ο αναίσχυντος, και να ζω χωρίς κανένα σχέδιο.) Το αποτέλεσµα της λανθασµένης χρήσης της µαγικής αλοιφής από τη νεαρή δούλη είναι κωµικό, καθώς ο Λούκιος, αντί να αποκτήσει την πολυπόθητη για αυτόν µορφή της κουκουβάγιας, µεταµορφώνεται σε γάιδαρο (3. 24). Μετά από αυτήν τη µεταµόρφωση ξεκινούν όλες οι περιπέτειες που υφίσταται µέχρι να επανακτήσει την ανθρώπινη µορφή του µε τη βοήθεια της Ίσιδας. 47 Hindermann (2009a),